НЫВБАБАӦС ОЛАСНОГ БУРМӦДНЫ ВЕЛӦДАН УДЖСЕР

Кывводз

Ставыс тайӧ программаас кызь сёрни. Быд торъя сёрни вылӧ колӧ пуктыны 2 час. Ставсӧ тырмас сёрнитны программа кузяыс нелямын час, сэсся быд юкӧн помасьӧм бӧрын нуӧдны колӧ бара 2 часа сёрни — тӧдмавны, кутшӧма гӧгӧрвоисны. Ставсӧ тырмас уджавны тайӧ программа кузяыс 48 час. Бурджык нуӧдны уджсӧ вежон пытшкын ӧтчыд; абу кӧ шленъясыслӧн прӧст пӧраыс, оз кӧ эштыны волывнысӧ, сэки кыкысь тӧлысьнас.

Кор кутанныд нуны сёрни программа йылысь, колӧ водзвыв заводитны сэтшӧмтор йылысь, кодӧн медъёна лолывлӧ паныдасьлыны коми аньлы уджалігас, сэсся вуджны ылысторйӧджык. Заводитам кӧ ми войдӧр ылысторсянь (СССР-сянь), бӧрвылас вӧлись матыстчам крестьяна олӧмӧ, сиктса либӧ вӧлӧсьтса олӧмӧ, сэсь шленъясыд омӧля гӧгӧрвоасны сёрни нуӧдӧмсӧ да оз кутны сьӧлӧмсьыс кывзыны.

Программа кузя сёрни нуӧдӧм бӧрын колӧ сувтӧдны мӧд сикас сёрни, колӧ сувтӧдны сэтшӧмӧс, медым эськӧ сійӧ вӧлі содтӧд пыдди воддза сёрниыслы, медым воддза сёрнисӧ вӧчис гӧгӧрвоанаӧнджык.

Сёрни нуӧдӧм бӧрын колӧ шленъясыслы сетны удж гортаныс. Сэтшӧм удж, мед сійӧ петкӧдліс сёрни нуӧдысьыслы, — кутшӧма гӧгӧрвоӧмаӧсь сылысь велӧдӧмсӧ шленъясыс. Став сёрнисӧ программа кузяыс бурджык нуны ӧти мортлы; сӧмын мӧд сёрнисӧ (вӧлӧсьтса удж йывсьыс) нуны бурджык корлыны тӧдан йӧзӧс, кодъяс асьныс сэн уджалӧны. Сёрни нуӧдысьыслы колӧ гижыштны туйдӧд: мыйджык колӧ сёрнитысьыслы висьтавлыны. Уджсӧ колӧ нуӧдны ставлы гӧгӧрвоана кывйӧн.

Кывпырӧс

Крестьяна овмӧсын нывбаба ас мыш вылас нуӧ уна сикас удж. Уджалӧны сэтшӧм сикас удж вылын, коді сетӧ ыджыд докод асланыс овмӧслы и, государстволы тшӧтш и. Видзӧдлам, кутшӧм докод крестьяна овмӧссянь воӧ государстволы.

1913ʼ воӧ Россияысь петкӧдӧмаӧсь вузавны мукӧд государствоясӧ кольк ӧкмысдас миллион шайт дон. Тайӧ жӧ воас перйӧмаӧсь зарни Сибырса рудникъясысь сизимдас куим миллион шайт дон. Тась аддзам: миян чипанъясыд сетӧны зарнитӧ унджык Сибырса рудникъяс дорысь. Ставсӧ 1913ʼ воӧ вӧлі петкӧдӧма вузавны мукӧд государствоясӧ крестьяна овмӧсын лӧсьӧдӧм тӧвар 1.520 миллион шайт дон (нянь, шабді, кольк да мукӧдтор).

Скӧт видзӧм, град выв пуктас вӧдитӧм, шабді кӧдзӧм, сідз жӧ сетӧны ыджыд докод крестьяна овмӧсыслы и.

Ӧні сэсся видзӧдлам, коді медъёна уджалӧ татшӧм сикас удж бердас. Босьтам чипан видзӧм — чипанъяс дорад ноксьӧны бабаяс, мужикыд оз весиг матыстчыв. Град выв пуктас гӧгӧрыд ноксьӧны бара жӧ бабаяс. Шабді дорад кӧдзӧмсяньыс да кыӧмӧдзыс — век нывбабаяс — мужикъясыдлы быттьӧ абу и мог, оз матыстчывны.

Пӧшти став уджсӧ горт гӧгӧрас нуӧ нывбаба. Сӧмын уджалӧны на найӧ пыр важ ногӧн, асланыс пемыдлун вӧсна выль ногтӧ уджавны кутчысьӧны ньӧжйӧ. Век на уджалӧны пӧчьяс-эньяс нарадитӧм-туйдӧм кузя. Тадзитӧ да омӧлик важ нога кӧлуйнад (пу пиня агасъяс, амыся гӧръяс) уджалӧмыд докодтӧ сетӧ крестьяна овмӧсыдлы этша. Кутам кӧ ми шабдітӧ кӧдзны, либӧ чипантӧ вердны, кыдз велӧдӧны велӧдчӧм йӧз: агрономъяс, учительяс да мукӧд, сэки миян докодыд кутас воны кык мында. Кутам кӧ мӧстӧ вердны нормаӧн да бур вердасӧн (турун, картупель, мӧс сёркни, жмык, с. в.), дерт содӧ сэк мӧскыдлӧн йӧлыс. Шуласны тай, мӧскыдлӧн пӧ йӧлыс вомас. Тайӧ пӧслӧвичаыд збыль. Коді мӧстӧ да мукӧд скӧттӧ бура вердӧ, сылӧн и скӧтыд бурджык, дерт лёка омӧль вердас вылад олысь скӧтыд докодтӧ этша жӧ вайӧ.

Бура вӧдитӧм да вердӧм кындзи, крестьянкалы колӧ тӧдны, кыдзи кокниджык лӧсьӧдӧм вичман тӧварсӧ крестьяна овмӧссьыс вузавны.

Ӧні миян крестьянаыд вузалӧны вый, яй либӧ ловъя скӧт да мукӧдтор унджыксӧ спекулянтъяслы, сы вылын нажӧвитчысьяслы, кодъяс наросьнӧ волывлӧны ылыс сиктъясӧ ньӧбны крестьяналысь донтӧм донысь вичман тӧварсӧ, асьныс сэсся вузалӧны карса базар вылын ыджыд дон вылӧ. Босьтӧны аслыныс ыджыд барыш. Вичманторъястӧ крестьянаыдлы бурджык вузавны кооператив пыр. Кооперативыд тӧвартӧ ньӧбигӧн оз тӧждысь пӧръявны крестьянаӧс, босьтӧ быдӧнлысь ӧти донӧн, кутшӧмӧс лӧсьӧдӧны асьныс жӧ крестьянаыс, асланыс бӧрйӧм йӧз пырыс (правленньӧ пырыс). Бара жӧ кор сиктса кооперативыд крестьянаыдлысь тӧварсӧ нуӧ вузавны карса базар вылӧ, сійӧ оз тӧждысь босьтны ыджыд барыш тӧвар вылас. Мый сюрӧ барышыс, сійӧ оз пыр бара жӧ кодлыкӧ ӧтилы зептас, а пырӧ обществоӧ, аслыныс крестьянаыслы, кооперативса шленъясыслы жӧ мунӧ.

Сэсся ӧні миян быд крестьянин ассьыс тӧварсӧ вузалӧ ачыс, сы вылӧ воштӧ уна пӧра, манитчӧ уджсьыс. Босьтам кар бердса сиктъясын олысь крестьянкаясӧс. Быд асыв бабаяс ичӧтик туисаӧсь люзьгӧны карӧ, нуӧны вузавны йӧв. Мукӧдыслӧн туисас йӧлыс сӧмын 20 ур дон, а карӧдзыс 6–7 километр.

Дерт некутшӧм пӧльза татшӧм йӧв вузалӧмсьыд абу. Кӧмкот-паськӧмыд быд лунтӧ ветлігӧн киссяс унджык йӧв вылас сьӧмсӧ босьтӧм дорысь, дай нӧшта пӧраыс мыйта вошӧ. Йӧв вузалысь бабаясыд кӧ эськӧ ӧтувтчасны, дерт докодыд йӧвтӧ вузалӧмысь кутас воныджык.

Котыртчыны позьӧ тадзи: медавны ӧти мортӧс вӧлӧн, сійӧ асывнас чукӧртас йӧвсӧ грездсьыс (йӧв вузалысьяслысь), сэсся нуас карӧ вузавны, разӧдас йӧв босьтысьясыслы патераясас. Тадзитӧ луныс кутас вошны сӧмын ӧти мортлӧн да вӧвлӧн, оз 20–30 бабалӧн.

Колӧ тӧждысьны крестьянкалысь уджсӧ вежны машинаясӧн. Кор миян паськалӧ машина удж, нывбабаяслӧн унджык лоӧ прӧст кадыс, вермыныджык кутасны ас гӧгӧрсӧ, олӧмсӧ тӧдмавны, асьнысӧ югдӧдны, долыдджыка вермасны лолыштны.

Ӧнія ногӧн уджалігад бабаяс воштӧны уна пӧра. Босьтам шабді бердын уджалӧм. Арбыд крестьянкаыд вой шӧр войӧдз ковгӧ — нӧшалӧ шабді, либӧ няръялӧ пыш, либӧ нирасьӧ. Мукӧдыслӧн арбыднас оз весигтӧ и эшты, кольӧны тулыс кежлӧ. Вӧлі кӧ эськӧ няръясян машина либӧ нирасян машина, став шабдісӧ позис няръявны, ниравны ӧти-кык лунӧн.

Сӧмын машинаяс паськалӧны ньӧжйӧ — сулалӧ ыджыд кутӧд: нывбабаяслӧн пемыдлуныс, велӧдчытӧмыс. Кокньӧдны крестьянкалысь уджсӧ, позяс ӧдйӧджык, кор найӧ лоӧны велӧдчӧмаӧсь.

Сӧвет власьт ёна тӧждысьӧ югдӧдны бабаясӧс, кыпӧдны налысь вежӧрсӧ, тшӧктӧ матыстны гырысьясӧс велӧдан школаяскӧд, велӧдӧ найӧс гижны да лыддьысьны. Тшӧктӧ котыртны найӧс лыддьысян керкаясӧ, клубъясӧ, велӧдны уна сикас уджӧ, шуам кооператив уджӧ велӧдчысь котыр — велӧдӧ, кыдзи колӧ да позьӧ бурмӧдны кооперативыслысь уджсӧ, кыдз матыстны кооператив бердас йӧзсӧ, уна мукӧдтор да.

Видз-му уджӧ велӧдчан котыръяс сетасны уна буртор миян аньяслы крестьянкаяслы, тӧдмӧдасны найӧс, кутшӧм сикас кӧдза бурджык кӧдзны кытчӧ, кыдз вынсьӧдны муяс, кыдз вӧдитны град выв пуктас да мукӧдтор. Видз-му удж тӧдмӧдан котыр — уна коми мортӧс нин туйдіс, выль ногӧн — агрономъяс велӧдӧм кузя — уджавны. Унаӧн нин мӧстӧ вердӧны нормаӧн, уна сикас сёянӧн да: турунысь кындзи мӧс сёркниӧн, жмыкӧн, с. в. (Проньдорын, Емдін уездын)

Кольӧм тӧвсянь (1926–27ʼ восянь) кутісны кыпӧдчавны-паськавны выль сикас котыръяс — керка пытшкӧсса да керка гӧгӧр уджӧ велӧдан котыръяс.

Кутшӧм удж сулалӧ керка пытшкӧсса, керка берд уджӧ да дзоньвидзалун кутан уджӧ велӧдан котыръяс водзын.

Татшӧм котыръясыс велӧдӧны крестьянкаӧс, кыдзи сӧстӧма видзны керка пытшкӧс, керка берд, кыдз кутны дзоньвидзалун ассьыс и, матігӧгӧр олысьясыслысь и, кыдз кыпӧдны докодсӧ овмӧсас, кыдзи бурмӧдны скӧт пӧрӧда да кыдзи быдтыны дзоньвидза челядьӧс, мыйӧн найӧс вердны, кыдзи колӧ видзчысьны челядь вылӧ вуджан висьӧмъяс вуджӧмысь и с. в.

Нывбаба котыръяс тӧдмасьӧны, кутшӧм лёк вайӧ уджалысь йӧзлы енлы эскӧм, ылӧдчысь йӧзлысь (тӧдысьясӧн шусьысьяслысь да кӧнӧвалъяслысь) кывзӧм. Велӧдӧны, кыдзи колӧ лӧсьӧдны пӧтӧсджык сёян да мукӧдтор, кыдзи вермасьны самӧкур пуӧмкӧд, вина юӧмкӧд.

Котыръясыс синмӧн аддзанаӧ петкӧдлӧны уджалысь йӧзлы, кыдзи кокньыдджык бурмӧдны налысь оласногсӧ, матыстасны кооперативъяс бердӧ, тӧдмӧдӧны, кутшӧм бур сетӧ уджалысь йӧзлы кооперативас ӧтувтчӧмыс.

Крестьянкаясӧс велӧдӧм кындзи, видзӧдӧны, медым эськӧ котырса шленъясыс асланыс овмӧсаныс нуисны уджсӧ котырыс туйдӧм серти, мед юксисны тӧданлуннаныс суседъясыскӧд, тӧдмӧдісны найӧс тшӧтш туйдӧдъяснас. Шленъясыслы выль нога уджас колӧ кыскыны семьянысӧ, матігӧгӧрса суседъяссӧ и.

Миян Коми обласьтын уна вӧлӧсьтын нин эмӧсь татшӧм котыръясыс. Сӧмын воддза тӧвсӧ да и таво (1927ʼ да 28ʼ воӧ) бурджыкасӧ быд сикас уджӧ велӧдіс ӧти котыр — Проньдорса. Мукӧдыс велӧдісны сӧмын шӧрасьны, вышивайтчыны да прӧшви кыны. Котыръясас вӧліны унджыкыс том нывъяс.

Кор котыръясыд кутасны велӧдчыны быд сикас уджӧ, кутшӧмӧс нуӧны асланыс мыш вылын бабаяс, сэки лыдыс волысьясыслӧн дерт содӧ. Кутасны волывны олӧмаджык аньяс тшӧтш и.

Керка пытшкӧс да керка берд лӧсьӧдан велӧдчысь котыръяс.

Котыртӧны лыддьысян керкаяс бердӧ. Лӧсьӧдӧны ӧтувтчӧмӧн избач да вӧлӧсьтын бабаяс пӧвстын удж нуӧдысь. Лӧсьӧдігас налы колӧ корны отсӧг коммунистъяслысь, комсомолечьяслысь, профсоюзса шленъяслысь, учительяслысь, пельшӧрлысь, агрономлысь да мукӧд сикас велӧдчӧм дошлӧй йӧзлысь. Котырсӧ лӧсьӧдігӧн да водзӧ уджас ыджыд отсӧг вермасны сетны делегаткаяс. Найӧ матынджык олӧны нывбабаяскӧд. Бабаясыд веритчасныджык налы — кокниджыка котыртчасны делегаткаяс пырыд.

Кӧні абу лыддьысян керкаяс, сэні нывбаба котыръястӧ лӧсьӧдны позьӧ кутшӧмкӧ йӧз костын удж нуӧдысьяс бердӧ: комсомол бердӧ, коммунистъяс бердӧ либӧ профсоюз бердӧ, — сӧмын став уджсӧ веськӧдлӧ (туйдӧ уджас, индалӧ) вӧлӧсьтувса югдӧдчан удж нуӧдысь юкӧд (волполитпросветком).

Котыръястӧ лӧсьӧдтӧдз, лӧсьӧдчысьясыслы колӧ тӧдмасьны, кутшӧм олӧмыс сиктас, овмӧсыс, кыдзи уджалӧны видз-му бердас. Кутшӧм сикас уджӧ эмӧсь водзмӧстчысьяс. Олӧмнас тӧдмасьӧм мысти кокньыдджык уджалысьясыслы лӧсьӧдны удж туйдӧдсӧ (плансӧ).

Йӧз кост удж нуӧдысьясӧс матыстны котыръяс дінӧ колӧ нӧшта со мыйла: избачыс либӧ нывбаба костас уджалысьыс кӧ боки вӧлӧсьтысь, найӧ оз бура тӧдны вӧлӧсьтысь крестьянаыслысь олӧмсӧ, налы ковмас отсӧг вӧлӧсьтса йӧз кост удж нуӧдысьяссяньыс. Партия, комсомол да профсоюз вермасны висьтавны, кутшӧма матыстчӧны на бердӧ нывбабаяс, кыдзи видзӧдӧны на вылӧ, кымын нывбаба пырис комсомолӧ, партияӧ. Волісполком, сельсӧвет, мӧда-мӧдлы отсасян комитет, кооператив восьталасны, кымын крестьянка отсалӧ налы паськӧдны уджсӧ. Агроном, волісполком да сельсӧвет вермасны тӧдмӧдны, кыдзи мунӧ сиктас, либӧ вӧлӧсьтас видз-му берд удж; кымын морт уджалӧ видз-му дорас, скӧтсӧ видзӧ агроном велӧдӧм кузя; эмӧсь абу водзмӧстчысь аньяс вӧлӧсьтас.

Пельшӧр либӧ доктор тӧдмӧдасны, мыйӧн медъёна висьлӧны вӧлӧсьтас, мый вӧсна сійӧн висьӧны, кыдзи сыысь мездысьны.

Кружоксӧ лӧсьӧдтӧдз колӧ бура тӧдмӧдны йӧзсӧ, мый вӧсна лӧсьӧдӧны кружоксӧ, кутшӧм пӧльза вермас сетны велӧдчӧмыс крестьянкалы. Кор кутасны бабаясыд тӧдны пӧльзасӧ, сэки сьӧлӧмсьысджык пырасны, кутасны велӧдчыны. Кружоксӧ лӧсьӧдӧм кузяыс бурджык водзвылас (лӧсӧдтӧдзыс) сёрнитны делегаткаяс чукӧрын, мукӧд сикас скодъяс вылын да лыддьысян керкаясын рытъясӧ.

Кор бабаясыд котыра велӧдчан удж вылад кутасны видзӧдны колантор вылӧ моз, кор найӧ асьныс нин кутасны панны сёрни кружоксӧ лӧсьӧдӧм йывсьыс, сэк вӧлись колӧ чукӧртны кружок лӧсьӧдан собранньӧсӧ.

Собранньӧ вылас колӧ бӧрйыны куим либӧ вит мортысь бюро — уджсӧ нуны. Сэки жӧ колӧ тӧдмӧдны шленъяссӧ удж нуӧдӧмнас (программанас) — мый серти кутас мунны уджыс кружок вылас.

Кутшӧм сикас уджӧн колӧ тӧдмӧдны керка пытшкӧс, керка берд да дзоньвидзалун кутӧм вӧсна велӧдан кружок вылын.

І. Уджаланног да оласног бурмӧдӧм — нелючки торъясысь мездысьӧм.

1) Кыдз колӧ лӧсьӧдны да видзны йӧзлысь да скӧтлысь оланін.

2) Кыдз лӧсьӧдны сёян-юан.

3) Паськӧм лӧсьӧдӧм да сьӧд кӧлуй песлалӧм.

4) Кутшӧм висьӧмъяс вуджӧдӧны гутъяс, тӧрӧканъяс, номъяс, лудікъяс да тойяс. Кыдз бырӧдны тайӧ висьӧм вуджӧдысьяссӧ.

5) Вуджан висьӧмъяс да накӧд вермасьӧм.

6) Вина юӧм, пӧдтӧм висьӧм да чакотка.

7) Мыйӧн медъёна висьлӧ нывбаба, кыдз висьӧмъяссьыс мездысьны. Кага вайӧм да быдтӧм.

ІІ. Выль нога олӧм лӧсьӧдӧм.

1) Мыйла оз ков енлы эскыны, кӧнӧвалъяслысь да «бабушкаяслысь» кывзыны.

2) Кыдз быдтыны дзоньвидза челядьӧс.

3) Кыдз лӧсьӧдны выль сикт.

ІІІ. Крестьяна овмӧс кыпӧдӧм йылысь.

1) Кутшӧм докод сетӧ скӧт видзӧм да кыдз докодсӧ содтыны

2) Кыдзи видзны да вердны мӧсъясӧс.

3) Ыжъясӧс, порсьясӧс видзӧм.

4) Град выв пуктас вӧдитӧм.

5) Кыдз видзны тӧлын сёян-юан (вӧлӧга) тшыкӧмысь.

6) Керка пытшкӧс да ки пом удж.

ІV. Сӧвет Союзын олас ног лӧсьӧдӧм

1) Мый вӧсна Сӧвет Союз оз дзескӧд уна сикаса посни йӧзӧс.

2) Кыдзи олӧ крестьянка Сӧвет Союзын.

3) Мыйла крестьянкалы колӧ пырны шленӧ кооперативӧ.

4) Кыдз коммунист партия уджалӧ рабочӧйяс да крестьяна пӧвстын.

1. УДЖАЛАННОГ ДА ОЛАСНОГ БУРМӦДӦМ.

Воддза сёрни. Кыдз лӧсьӧдны йӧзлы да скӧтлы оланін.

а) Кутшӧм ас грездын стрӧйбаяс. Кыдз колӧ пуктыны-вӧчны керка, карта, пӧгреб (кӧзӧд гу), пывсян. Кыдзи вӧчӧдны керка пытшкӧс. Кутшӧм колӧ ӧшинь. Мыйла колӧ керка пытшкӧс видзны сӧстӧма. Мый колӧ лӧсьӧдны керка пытшкӧсӧ. Кыдз видзчысьны пӧжаръясысь. Мыйла оз ков видзны скӧтӧс йӧз оланінын. Колӧ сӧстӧма видзны керка берд. Мыйла колӧ видзны юкмӧс ва няйтчӧмысь. Мыйла морт оз вермы овны ватӧг, югыдтӧг да сынӧдтӧг.

б) Мыйла колӧ скӧт видзанін лӧсьӧдны торйӧн керкаысь. Скӧт оланін мед вӧлі югыд, шоныд да эз вӧв няйт.

Мӧд сёрни пыдди позьӧ пуктыны: ёна-ӧ нин революция бӧрын вежсис стрӧйба ногыс грездас.

* * *

а) Кутшӧм сикас керкаяс стрӧитӧны. Кымын керка пуктӧма выль ногӧн. Мыйла колӧ пуктыны-садитны пуяс ӧшинь улӧ. Эм абу грездас садитӧм пуяс. Кутшӧм сикас юкмӧсын сӧстӧмджык ва.

Революция помасьӧм мысти крестьяна кутчысисны стрӧйба бердӧ. Выль керкаяс быдмӧны грездъясын, быттьӧ тшак зэр бӧрын. Сӧмын стрӧйбаыс пӧшти ставыс на вӧчсьӧ важ ногӧн. Керкаяс гырысьӧсь, ляпкыд пытшкӧсаӧсь. Керкаыскӧд помся пуктӧма карта — скӧт видзанін. Керка пытшкас сулалӧ зэв ыджыд пач да сэн нӧшта гӧбӧч, лабичьяс, джаджъяс.

Ӧшиньяс унджык керкаас посниӧсь (ичӧтӧсь). Этша крестьянин на стрӧйба пуктігад мӧвпыштлӧ, мед эськӧ выль оланіныс вӧлі бурджык дзоньвидзалуныслы. Керка бердыс няйт, ставыс тырӧма. Посни стрӧйбасӧ пуктӧма кыдзсюрӧ.

Керкатӧ, дзоньвидзалунлы бурджык оланін, колӧ сувтӧдны лунӧ-асыв банӧн. Керкаыд кӧ сулалӧ лунӧ-асылӧ банӧн, дырджык кежлӧ пыралас керкаад шонді. Ӧшинь улас колӧ садитны пуяс (сад), вӧчавны градъяс. Ӧти-кӧ, пуясыс да градъясыс кутасны видзны керкасӧ уличавывса бусъясысь — сынӧдыс лоӧ сӧстӧмджык, мӧд-кӧ, пуясыд видзӧны вывті шонді сотӧмысь (гожӧмын) да пӧжаръясысь бур пыкӧд.

Керка бердса посни стрӧйба оз ков пуктыны вывті матӧ керка бердӧ. Сувтӧдны колӧ метр сизим-кӧкъямыс сайӧ. Сідзитӧ лоӧ бурджык пӧжаръясысь да бара жӧ и ӧшинь улыс лоӧ сӧстӧмджык, керка бердыс мичаджык. Керка посни стрӧйбаа костсӧ позяс вевттьыны тьӧсӧн сюръяяс вылӧ, сэні сэсся вевт улас позяс видзны доддя кӧлуйтӧ, пестӧ.

Керка пытшкӧс мед вӧлі кос. Вазьӧм-ньылӧдӧм стенаа керкаын овны дзоньвидзалунлы лёк, мортыд татшӧм керкаад олігӧн вермас кӧвтовтны быд сикас висьӧмсӧ. Керкатӧ бурджык стрӧитны чардакӧн. Чардакын позяс видзны кӧлуй. Чардакыд ёна кутӧ керка пытшкӧссьыд шоныдсӧ.

Тӧлын керка пытшкӧсысь шоныд кутӧм вӧсна пукталӧны мӧдпӧвст рама (ӧшинь). Мӧдпӧвст ӧшинь пуктігӧн колӧ кык ӧшинь костсӧ кольны паськыдджыка. Кымын паськыда кольӧма кык ӧшинь костсӧ, сымын ёна кутас шоныдсӧ мӧдпӧвст ӧшиньыс. Шоныд вӧсна йирк вылӧ оз ков кисьтавны му, бурджык катлыны лыа либӧ пилитчӧм пызь, пӧим. Миян сиктъясын джоджъясыд керкаад гырысь костаӧсь. Джодж плакаястӧ вӧчасны уль пуысь, бӧрвылас джодж плакаыд косьмас, лоӧны гырысь пазъяс (тшельяс) — кӧть чуньтӧ сюй, татшӧм джоджыд дерт уна лёк вайӧ дзоньвидзалуныдлы. Гырысь паськыд пазъясад пырӧ ва, быдсяма ёгыс, та вӧсна сэсся петӧ сісьмӧм лёк дук. Керка джоджтӧ колӧ лӧсьӧдны топыдӧс, бурджык лоӧ, джоджсӧ кӧ вӧчан кос пуысь либӧ во кык олӧм бӧрын топӧдан джоджсӧ. Керкатӧ лэптыны колӧ фундамент вылӧ. Вӧчны фундаментсӧ кирпичысь либӧ изйысь.

Миян Коми обласьтын керкатӧ бурджык вевттьыны кӧртӧн. Пу вевтыд — лёк пӧжаръяс дырйи, сэсся пу вевтыд регыдӧн сісьмӧ. Сӧмын кӧрт вевттӧ тшӧкыдджыка колӧ краситлывлыны, краситтӧгыд регыд сімас да розясьлас.

Посводзтӧ колӧ лӧсьӧдны шоныдӧс, кӧдзыд посводзыд ёна кыскӧ шоныдсӧ керка пытшкӧссьыд. Сэсся миян сиктъясын керкаяссӧ стрӧитігӧн гожся оланінсӧ век тӧждысьӧны пуктыны бурӧсджык: ыджыдджыкӧс да жыръясаӧс (горничаясаӧс), гырысьджык ӧшиньӧн, да мед ӧшиньясыс вӧліны лун вылын, тӧв кежлӧ пуктӧны ӧти вежӧса керка да медсясӧ ӧтарӧ банаӧс (ӧшиньыс сӧмын ӧти бокын), медым керкаыс вӧлі шоныдджык. Олӧны ӧти вежӧсас 7–8 морт, унджыкӧн да. Татшӧм оланіныд уна лёк вайӧ миян дзоньвидзалунлы. Тӧвнад ывла вылад кӧдзыд, унджык пӧрасӧ лоӧ овны керка пытшкӧсын. Сідзкӧ тӧвся оланінсӧ колӧ эськӧ лӧсьӧдны бурджыкӧс, унаджык вежӧсӧн, вӧляджыка.

Гожӧмын овны вывті ыджыд оланінсьыс нинӧм, сэк унджык пӧрасӧ йӧзыд олӧны уличын.

Керка пытшкӧстӧ колӧ видзны сӧстӧма, ковтӧм кӧлуй идравны. Ковтӧм кӧлуй мырддьӧ местасӧ да сынӧдсӧ сэн олысь йӧзыслысь. Керка пытшкӧсыд кӧ сӧстӧм, оз лоны тӧрӧканъясыд, пытшъяс да лудікъяс.

б) Оз ков катӧдлыны керкаӧ посни куканьясӧс, баляясӧс, порсьясӧс шонтыны. Миян грездъясын шонтӧм могысь тӧвъяснад уна ань на катӧдлывлӧны посни скӧттӧ керкаад, сюрӧны на кодсюрӧ аньяс, весигтӧ мӧссӧ вердны да лысьтыны тӧвнад катӧдлывлӧны, звӧз пырыс керкаас. Скӧттӧ оз ков лэдзны керкаад: ӧти-кӧ, насянь вермасны вуджны висьӧмъяс, мӧд-кӧ, мырддьӧны да тшыкӧдӧны керка пытшкӧссьыд сынӧдсӧ, керкасьыд петӧ лёк дук. Сэсся керкаыд насянь ӧдйӧ няйтчӧ, няйт джоджад уялӧмысь челядьыд вермасны висьмавны.

Скӧт видзанінтӧ колӧ лӧсьӧдны торйӧн керкасьыд. Картаястӧ миян ӧні на стрӧитӧны керкаыскӧд помся. Тадзи абу бур. Помся стрӧитӧм картасяньыд регыдӧн сісьмӧ керка стенъясыд. Картаяс, гидъяс колӧ лӧсьӧдавны югыдӧс — ӧшиньӧн. Йирксӧ да стенъяссӧ пытшкӧссяньыс и, ортсысяньыс и мавтны сёйӧн, сэк картаыд лоӧ шоныд.

Вольӧссӧ колӧ вежлавны тшӧкыдджыка, бурджык эськӧ дерт быд лун картатӧ чышкыштны, да сідзтӧ оз на миян крестьянкаыд кутчысь вӧчны, колӧ вольсавны кӧть кыкысь вежоннас, сӧмын узьлан местаас шыбитыштны быд лун выль вольӧстор. Сэки миян крестьянкалӧн скӧтыд лоӧ бур, сӧстӧм, дзоньвидза.

Скӧттӧ ӧти мӧдысь колӧ торйӧдавны. Оз ков видзны мӧсъяскӧд ӧтлаын вӧвъясӧс. Вӧвъясыд вермасны чужйыны, дойдны мӧсъястӧ, сідз жӧ мукӧд скӧтсӧ. Колӧ торйӧдавны потшӧсъясӧн-заборъясӧн. Порсьясӧс мукӧд скӧтысь колӧ дзикӧдз торйӧдны, видзны торъя гидняын. Порсьыд вермас курччавны скӧттӧ. Заборыд, потшӧсыд оз вермы кутны порсьтӧ, сійӧ гудъяс мусӧ да петас забор увтіыс.

Бура кӧ лӧсьӧдан скӧт видзанінъястӧ, бурджык лоӧ и скӧтыд: дзоньвидзаджык, этшаджык кутас мунны вердас; вӧвъяс бурджыка кутасны уджавны, мӧсъяслӧн — сукмас йӧлыс, унджык кутасны лысьтыны дай

* * *

Тайӧ сёрнисӧ нуӧдӧм мысти колӧ сетны шленъяслы уджъяс:

1. Тӧдмавны, кымын бур керка эм вӧлӧсьтас.

2. Кымын керка овны позьтӧм — лёк, киссьӧм.

3. Мерайтны, уна-ӧ нӧ морт вылӧ воӧ гортса сынӧдыс.

4. Ветлыны ставӧн да видлавны агрономъяс велӧдӧм серти лӧсьӧдӧм скӧт видзанінъяс.

5. Ветлыны школаӧ да видзӧдлыны ыдждӧдан стеклӧ пыр, мыйяс эмӧсь пузьӧдтӧм ваын да нюйтмӧм «вежа» ваын, — сійӧн ӧд миян унаӧн на «лечитӧны» — юкталӧны челядьсӧ.

Сёрни нуӧдӧм кузя позьӧ бурджыкӧ тӧдмасьны со кутшӧм нигаясысь.

1. Горбов — Чистота — залог здоровья.

2. Мальков — Как содержать жилище.

3. Долгова Н. — Сельское домоводство. Издан. «Мысль» 23 года.

4. А. Ш. — Совет пролетарской хозяйке.

5. Скачков — Крестьянский двор. ГИЗ 1925 г.

6. Бранзбург. Перевод Чеусовой и Кармановой «Вуджан висьӧмъяс гортса кывтӧм пемӧсъяслӧн».

7. Фридолин. Перевод Денисовой «Скӧтлы шоныд карта».

8. Горбов — перевод Выборова «Сӧстӧм олӧм — дзоньвидза олӧм».

2. Кыдзи лӧсьӧдны сёян-юан.

1) Мыйла морт оз вермы овны сёйтӧг. Мый сёйӧ миян крестьянин. Вермӧ оз бура сёйны коми крестьянин. Мый сетӧ мортлы град выв сёян. Кыдзи да кутшӧм нянь пӧжалӧны миян сиктын. Кыдзи колӧ пӧжавны рудзӧг нянь, еджыд нянь. Кыдзи пӧжавны йӧла ид пирӧг. Кыдзи тӧдмавны бур-ӧ-лёк рокӧсыд. Кыдзи тӧдмавны пачлысь ӧдъя ӧдтӧмсӧ. Кыдзи тӧдмавны пӧжавсис эз на нянь. Кыдзи лӧсьӧдны да видзны тшыкӧмысь няньшом. Кыдзи пуны яя шыд, чери юква. Кыдзи жаритны яй, чери. Кыдзи тӧдмавны свежӧй абу яй да чери. Кутшӧм сёян позьӧ лӧсьӧдны анькытшысь, кыдзи да. Кыдзи косьтыны, жаритны да пуны тшак. Кутшӧм сикас сёянъяс позьӧ лӧсьӧдавны картупельысь да кыдзи. Кыдзи пуны йӧлысь, вотӧсысь кисель.

2) Кыдзи вочны ырӧш няньысь, маысь, лимонысь да мукӧд сикас.

Мый вӧсна бурджык лӧсьӧдны ӧтувъя сёянін, кыдзи сійӧс лӧсьӧдны да.

Мӧд сёрниӧн позьӧ пуктыны: кывзыны ӧти шленлысь висьталӧм, мый сёйӧны найӧ гортас да кыдзи вӧчӧны сёян-юансӧ.

* * *

Узьтӧг да бура сёйтӧг-ютӧг морт оз вермы овны. Оз кӧ бура сёй да ю, сійӧ оз ло дзоньвидза. Позьӧ овны гӧля, но сёйны-юны пӧттӧдз. Оз ӧд быд мортлы ков госа сёян да уна. Кутшӧм сёян-юан да мыйтӧм колӧ, позьӧ сӧмын шуны морт серти. Кутшӧм сикас сёян кодлы колӧ да уна-ӧ колӧ, позьӧ тӧдмавны пельшӧр дорӧ либӧ больничаӧ шыасьлӧмӧн. Больничаын видласны дзоньвидзалунсӧ, сы серти и висьталасны, мыйяс колӧ сёйны мортыслы. Кымын ёна да уна уджалӧ мортыд, сымын уна колӧ сылы сёйны да юны. Уджалігас мортыс киссьӧ, бурмӧдны асьсӧ сӧмын вермас сёйӧмӧн. Кыдз пач оз вермы ломтысьны пестӧг, машина уджавны мавттӧг да пестытӧг, сідз жӧ оз вермы овны да уджавны сёйтӧг морт.

Сёйны оз ков лӧсьӧдны быд лун ӧткодьӧс, колӧ тшӧкыдджыка вежлавны. Ӧти пӧлӧс сёянсьыд дӧзман-уман. Ӧти лун позяс пуны яя шыд, жаритны картупель салаӧн, госӧн, либӧ выйӧн, либӧ сола чериӧн, рок пуны просаысь либӧ зӧр шыдӧсысь, ид шыдӧсысь ли, сэсся сёйны йӧв либӧ рысь. Мӧд лун позьӧ пуны азя шыд, кушман кослунъя выйӧн, кисель пувйысь, чужва, либӧ пуӧм сёркни рӧсов (шоммӧдӧмӧн).

Яйтӧ, черитӧ, колӧ бура пуны, бура жаритны. Биыд, жарыд виӧ став лёксӧ, сёйны шогмытӧмсӧ. Йӧвтӧ бурджык пузьӧдны, он кӧ бура тӧд, дзоньвидза-ӧ мӧскыд. Мӧскыс кӧ висьӧ, висьӧмыс йӧв пырыс вермас вуджны мортлы. Пузьӧдтӧм йӧлӧн ньӧти оз ков вердны челядьӧс. Пузьӧдтӧм йӧлӧн вердӧмысь найӧ вермасны висьмыны мыт висьӧмӧн (гырдӧн мытитӧны), сэтшӧм висьӧмнас быд гожӧмын кулӧны посни челядь — кагаяс. Нянь пӧжалігӧн сідзжӧ колӧ тӧдны, кыдз пӧжасьны. Оз ков кыскавны ульвылысь. Пӧжавны бурджык часі серти, сӧмын часіыд этшалӧн эм. Пӧжассьӧма абу на няньыд, позьӧ тӧдны со кыдзи: мыйӧн кыскан няньтӧ пачсьыд, колӧ гугсяньыс сутшкывны сӧстӧм жельтор. Жельторъяс кӧ оз кӧлась няньыс, позьӧ нин кыскавны — пӧжассьӧма. Уль нянь (абу пӧжассьӧма) абу дзоньвидза сёйны гырысьлы ни челядьлы. Оз позь сёйны зэв пӧсь нянь, вывті пӧсь нянь омӧльтчӧдӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ. Еджыд нянь бурджык суктыны рытсянь, сэк асывнас чеччан да пырысь-пыр позяс ломтыны пачтӧ. Няняд мед оз сюр ужпинь. Ужпиняс эм уна яд. Яд вӧснаыс мортыд вермас висьмыны. Ужпиньсӧ сюясысь колӧ ӧктыны, сійӧс позяс вузавны, ньӧбӧны лекарствояс вылӧ. Сёян пуигӧн колӧ видзӧдны, мед эськӧ вывтісӧ оз жӧ пусьы, вывті пусьӧмнас сёяныс воштӧ бурлунсӧ, ассьыс пӧтӧссӧ (витамины). Миян пачаным сёяныд (яя шыдъясыд, юкваыд) олӧ лунтырӧдз, сэк сійӧ воштӧ джын пӧтӧссӧ, бурджык сёянтӧ пуны плита вылын, сӧмын зэв на этша керкаын эм плитаыд-а. Плитатӧ лӧсьӧдӧмыд оз вылӧ сувт, а гожӧмын крестьяниныдлы плитаыд ёна ковлӧ — сёянтӧ пуны пӧжасьтӧм лунад оз весигтӧ ковмы пачтӧ ломтыны. Ичӧт пачыд ӧд пӧшти быд керкаын эм тӧвнад, сӧмын колӧ босьтны плитасӧ — шедӧ шайт 3–5 вылӧ. Сёянсӧ бурджык пуны эмалированнӧй дозйын либӧ алюминиевӧйын, сёй дозъясын ли. Сёй дозъяссӧ пусьӧм водзвылас колӧ мавтны шома ырӧш сукӧн да сюйны шоныд пачӧ вой кежлӧ, асывнас мыськавны да вӧлисти сэсся пуны сёянтӧ. Эмалированнӧй дозйӧн вӧдитчыны позьӧ сӧмын эмалировка потласьтӧдзыс. Потласьӧм мыстиыс эмалировка торйыс сёяныдкӧд тшӧтш вермас воны сювйӧдзыд, сы понда вермас висьмыны мортыд.

Ырӧш пуны позьӧ тадзи: косьтыны тув куим рудзӧг нянь, сэсся сійӧс кӧтӧдны пӧсь пузьӧм ваӧн. Куим тув кос рудзӧг няняс позьӧ пуктыны ведра мында пузьӧм ва. Узьтӧдны ӧти вой, сэсся пож пыр сысъявны да пуктыны топыд дозйӧ, ведра ырӧшӧ пуктыны тув сакар пызь да паньтыр сода, сэсся топыда вевттьыны. Сутки бӧрын нин позяс юны. Позьӧ ырӧш вӧчны и чужва вийӧдӧм бӧрын, сӧмын оз ков кисьтавны пузьӧдтӧм ва-а (кыдзи вӧчӧны миян коми сиктъясын), колӧ кисьтавны пузьӧдӧм ва.

* * *

Тайӧ сёрни кузя бурджыка позьӧ тӧдмасьны татшӧм нигаясысь:

1. Фофанова М. Ф. — Как лучше приготовить обед.

2. Омельянский — «Хлеб, его приготовление и свойства».

3. Малков — Пища и ее приготовление.

4. Радченко — деревенское домоводство.

3. Паськӧм лӧсьӧдӧм да песласьӧм.

1) Кыдзи пасьтасьӧны миян грездын. Кыдзи да мыйысьджык вурӧны паськӧмсӧ. Кыдзи бурджыка шӧравны. Кыдзи вурны челядьлы паськӧм. Кыдзи колӧ дӧмсьыны. Кутшӧм сикас паськӧм кӧлуй колӧ босьтны ёнджык пыдди.

Кутшӧм кӧм бурджык новлыны — видзӧ дзоньвидзалун. Кыдз колӧ новлыны. Кутшӧм сикас кӧм бурджык новлыны уджалігӧн. Кыдзи бурджык весавны да видзны кӧмкот-паськӧмтӧ.

2) Кыдзи миян сьӧд кӧлуй (няйт кӧлуй) песлалӧны. Кыдзи бурджыка да кокньыдджык пеславны. Мыйла колӧ песлалӧм мыстиыс пӧжны да пузьӧдны. Кутшӧм кӧлуй позьӧ пӧжны. Кыдз вӧчны кунва. Мыйла кӧлуйсӧ водзвыв колӧ кӧтӧдны. Кыдзи синитны да косьтыны. Кыдзи вӧчны сӧстӧма еджыд кӧлуй. Кыдзи колӧ гладитны да валяйтны.

Тайӧ сёрни нуӧдӧм бӧрын колӧ петкӧдлыны, кыдзи шӧравны да вурны челядь дӧрӧм да платтьӧ. Сетны шленъяслы удж гортас вурны гожся платтьӧ кагалы.

* * *

Миян шулывлӧны: «шоныд жӧ пӧ менам пальтоӧй». Тайӧ абу збыль. Паськӧмыд ачыс некыдз оз вермы лоны шоныдӧн. Пальтосӧ шонтӧ миян яйным, сӧмын оз быд пальто ӧткодя кут яйыслысь шоныдсӧ. Паськӧмтӧ лӧсьӧдігӧн колӧ бӧрйыны сэтшӧм тӧвар, медым эськӧ сійӧ кутӧ дырджык да ёнджыка шоныдсӧ. Медся бура да дыр кутӧ шоныдтӧ вурун шӧртысь кыӧм кӧлуй (шерстянӧй матерйӧ). Дыр кутӧ шоныдтӧ пася кӧлуй и.

Оз ков новлыны кучик паськӧм. Кучик паськӧмыд вывті топыд, сійӧ мешайтӧ лолавны миян тушалы. Кучик паськӧмыдлӧн эм дерт и бурлун: сійӧ дырджык тырмӧ новлыныд, лӧсьыд новлыны зэра дырйи, оз пыр ва. Вурны кӧ кучикысь паськӧм, колӧ вурны ыджыдджыка, мед эз вӧв дзескыд-топыд. Оз ков некутшӧм сикас паськӧм вурны дзескыда-топыда. Дзескыд паськӧмыд топӧдӧ мортлысь сӧнъяссӧ, кутӧ вирсӧ бура визувтӧмысь. Оз ков новлыны зэлыда чӧрвӧнь, тасма, вӧнь. Сідз жӧ личыда колӧ вурны горш гӧгӧръяссӧ дӧрӧмыдлысь, ковтаыдлысь, платтьӧыдлысь. Зэлыд кӧ горш гӧгӧрыд, сэк вирсӧ ёнджыка йӧртӧ юрланьыс, сы вӧсна сэсся висьмӧ юрыд. Дзескыд паськӧм оз ков вурны челядьлы, — дзескыд паськӧмыс мешайтчӧ налы быдмыныс. Кага юрӧ оз ков керкаын пуктыны чепчикъяс, оз ков найӧс тӧбны ичӧтдырйиыс. Оз ков шебравны вывті топыда да шоныда. Гырысь йӧзлы сідзжӧ оз ков шоныда шебравлыны юр тӧлын, но оз ков кынтыны кокъяс. Кокъяс колӧ шоныда кӧмӧдны. Миян коми аньяс мӧдарӧ вӧчӧны: тулыснад, кор лымйыс заводитчӧ сывны, найӧ нин кӧмтӧг котралӧны. Котӧртласны вала, песла, петаласны суседас — кӧмтӧмӧсь, а юр вылас гартовтӧма ыджыд шаль. Бабаяслы ёна колӧ видзчысьны кынмӧмсьыд. Тӧлын колӧ новлыны гач юбка улад. Челядьӧс гожӧмын бурджык видзны сӧстӧм, восьса горш гӧгӧра дӧрӧмӧн, либӧ ньӧти паськӧмтӧг (ичӧт челядьӧс), либӧ пасьтӧдны дженьыдик гач кӧлысаӧс, кутшӧмӧс новлӧны пионеръяс.

Тӧвся паськӧм тшыкӧмысь гожӧмын колӧ петкӧдлывны гож вылӧ либӧ керкаӧ пыртлывны косьтыны. Буссӧ колӧ пыркӧдны да тубравны, сэсся мичаӧ пуктавны ящикӧ либӧ ӧшлыны сёр вылӧ.

Мед оз сёй воз, колӧ пуктавны кабалаторйӧ ли, рузумторйӧ ли быдмалӧмӧн нафталин (вузалӧны аптекаясын), сӧмын оз ков куш нафталинсӧ кисьтавны пась вылас. Киськалан кӧ (он кӧ гартыштӧмӧн пукты), сійӧ тшыкӧдӧ кӧлуйсӧ, кутас киссьыны-усьны пась гӧныс.

Кӧмтӧ колӧ лӧсьӧдны кык пӧлӧсӧс, ӧтиӧс уджавны, мӧдӧс бур туй вылӧ — праздникъясӧ новлыны. Уджалан кӧм туйӧ медбур лӧсьӧдны мужикъяслы бакилӧ — джуджыд гӧленя ыджыд сапӧг. Бакилӧсӧ колӧ вурны ыджыдджыка, мед тӧрас кӧмавны чувкиӧн да нямӧд гартовтӧмӧн. Нывбабалы уджалан кӧм — бурджык сапӧг, сӧмын колӧ вурӧдны небыд кучикысь, ляпкыдик бӧрӧн, гӧленьсӧ пражаӧн, сэк озджык кут лэччыны. Татшӧм кӧмнад оз кутны кынмыны кокъясыд тулысын, арын уджалігӧн. Гожӧмын татшӧм кӧмӧн уджавны делӧ, кокъясыд кутасны пӧсявны. Гожӧм кежлӧ уджавны колӧ лӧсьӧдны ляпкыдик кучик кӧм. Ляпкыдик кучик кӧмӧн уджалігӧн оз кут пӧсявны кокыд, оз кут ёна мудзны ни. Вӧччан кӧмтӧ бабаяслы оз жӧ ков лӧсьӧдавны джуджыд бӧрӧн. Джуджыд бӧра кӧмӧн ветлігӧн ёна мудзан да сэсся тшыкӧдан дзоньвидзалунтӧ, медсясӧ нин сьӧкыд дырйиыд.

Медым кӧмыс вӧлі небыд, колӧ тшӧкыдджыка мавтлыны дьӧгӧдьӧн (прӧстӧй кучик кӧ) либӧ кремӧн (кром да шаврӧвӧй кучикысь вурӧм кӧм). Кремнас весалігӧн колӧ первой вӧсньыдика мавтны кремнас, бӧрвылас сэсся зыравны нойторйӧн либӧ баркатторйӧн (плис).

Кӧлуйтӧ пеславны кокньыдджык, сӧстӧмджык лоӧ дай, кунваӧн. Пеславны колӧ куим-нёль пӧв. Песлалӧм бӧрын еджыд кӧлуйтӧ колӧ пӧжны, позьӧ тшӧтш пузьӧдны. Пузьӧдлӧм кӧлуйыд лоӧ сӧстӧм, сэсся висьӧмъяс вуджӧмысь пузьӧдӧмыд бара вайӧ ыджыд бур: виӧ став кӧласьӧм висьӧмсӧ. Пузьӧдӧм да пӧжӧм бӧрын колӧ кӧлуйсӧ нӧшта на пеславны пӧв-мӧд. Оз ков пӧжны шерстянӧй кӧлуй да вушъян ситеч кӧлуй. Найӧ пӧжӧмӧн ёна тшыкӧны.

Висьысь йӧзлысь кӧлуй колӧ пеславны торйӧн, сідзжӧ век колӧ торйӧн пеславны челядьлысь кӧлуй, оз ков пеславны ӧтгудыр гырысь кӧлуйкӧд. Кага кӧ кудзалас рузумӧ, рузумсӧ косьтыны ӧштӧдз, колӧ пожъявны кӧдзыд ваын. Челядьлысь кӧлуйсӧ новлӧдтӧдзыс колӧ век гладитны кыкнан боксяньыс пӧсь утюгӧн. Пӧсь утюг виӧ став кӧласьӧм висьӧмъяс да мукӧдтор.

Песласьны заводиттӧдз колӧ водзвылас сьӧд (няйт) кӧлуйсӧ нильзьӧдны-кӧтӧдны рытсяньыс сӧстӧм дэбыд майтӧга ваӧн, сэсся позьӧ пыртны паччӧрӧ идзас, идзас вылас пуктавны чукӧрӧ кӧтӧдӧм, майтӧг быгйӧсь кӧлуйсӧ. Чукӧрсӧ колӧ вевттьыны. Тадзи вӧчӧм бӧрын кокньыдджык кӧлуйтӧ пеславны.

Ёна кӧ гӧрдӧдӧма еджыд кӧлуйыд, колӧ сійӧс едждӧдны-белитны. Белитны позьӧ лым вылын, позьӧ и эжа вылын, сӧмын тшӧкыдджыка колӧ кӧтӧдлывны сӧстӧм, майтӧга ваӧн да вольсавны гож водзӧ. Зэв бура кӧлуйыд белитчӧ зэр улын, кор зэрӧ шоныд зэрӧн.

Песласьны бабаяслы зэв сьӧкыд, сы понда кокни воштыны дзоньвидзалунсӧ. Колӧ песласьны отсавны ставлы ӧтувтчӧмӧн.

* * *

Тайӧ сёрни нуӧдӧм йылысь бурджыка позьӧ тӧдмасьны татшӧм нигаясысь.

1. Долгова — Сельское домоводство.

2. Радченко — Как лучше вести свой дом.

4. Кутшӧм висьӧмъяс вуджӧны гутъяс, тойяс, номъяс пыр. Кыдзи найӧс бырӧдны.

Той, ном, лудік, гут — новлӧдлӧны вуджан висьӧмъяс. Кыдзи бырӧдны висьӧм вуджӧдысьяссӧ. Кутшӧм сикас вуджан висьӧмъяс найӧ новлӧдлӧны. Мыйла колӧ паськӧм да керка пытшкӧс видзны сӧстӧма. Кыдзи бырӧдны вуджан висьӧмъяслысь висьмӧдысьсӧ паськӧм вылысь.

Тайӧ сёрни нуӧдігӧн колӧ сетны шленъяслы удж: тӧдмавны, уна-ӧ кольӧм гожӧмын кулісны мыт висьӧмӧн челядь, сӧстӧма-ӧ кулысь челядьыслӧн мамъясныс видзӧны керка пытшкӧссӧ да керка бердсӧ.

Кывзыны висьталӧм, кыдзи найӧ тавоӧдз бырӧдлісны висьӧм вуджӧдысьяссӧ.

* * *

Той, лудік, гут, новлӧдлӧны вуджан висьӧмъяс. Вуджӧдӧны висьысь мортлысь висьӧмсӧ дзоньвидза мортлы. Той, лудік, ном да пытш вуджӧдӧны висьӧмсӧ мӧд мортлы курччасигас. Водзвыв курччас висьысьӧс, висьӧмыс кутчысяс, сэсся курччас дзоньвидза мортӧс — висьӧмсӧ вуджӧдас дзоньвидза мортлы веськыда вирас.

Гутъясыд висьӧмтӧ вуджӧдӧны сёян-юан пыр. Гожӧмъяснад челядьыдлысь сёян-юантӧ огӧ вевттьывлӧй, век гут улын. Гутыд пуксьылас водзвывсӧ висьысь морт сёян вылӧ. Висьӧмыс кутчысяс гут нырас, гутыд сэсся лэбзяс дзоньвидза йӧз сёянӧ, вуджӧдас висьысь мортыслысь висьӧмсӧ дзоньвидза йӧзлы. Гутъясыд гожӧмнад миян быд керкаын пыр ызгӧны, весигтӧ морт сёрни вевттьысьӧ ызгӧмлаыс. Кага потанад, кага чужӧм вылад сьӧд пуксьӧма гутыд — вомас пырны видзӧдчӧны. Кагаыдлӧн рокыс сідзжӧ быттьӧ сьӧд вевтӧн вевттьӧма — тырыс вылас пуксьӧма гут. Йӧв дозъяд гутъяс жӧ усялӧмаӧсь — сы вӧсна миян быд гожӧм кулӧны уна ичӧт челядь — мыт висьӧмысь. Уна синва лэдзӧны мамъяс челядьсӧ жалитӧм вӧсна — оз гӧгӧрвоны, мый кагаыс кулі мам пемыдлун вӧснаыс. Сӧстӧма кӧ видзис керкатӧ мамыс, сэк гутыд эськӧ эз кут ызгыны керка тырнас, да сёян юантӧ кагаыдлысь кӧ эз кут кольны гут улӧ вевттьытӧг, кагаыд эськӧ эз висьмы. Шуӧны, Америкаын пӧ мукӧд местаас ньӧти абу гутыд керкаад, весигтӧ гутсӧ пӧ скӧт вылад оз лэдзны пуксьыны — дерт сэн челядьыд омӧля и кулӧ гожӧмнад.

Номъяс вуджӧдӧны кынтан висьӧм (малярия). Вуджӧдӧны биа висьӧм (тиф).

Татшӧм висьӧм вуджӧдлысьяссӧ колӧ бырӧдны. Бырӧдны позьӧ. Сӧстӧма видзны керка пытшкӧс, керка берд да кӧмкот паськӧм. Сӧстӧмджыка видзны асьтӧ, тшӧкыдджыка ветлыны пывсянӧ мыссьыны; быд вежон вежны улыс дӧрӧмъяс, гачьяс, липъяс, ковтаяс. Сӧстӧма кӧ кутан видзны асьтӧ да паськӧмтӧ, сэки оз лоны дӧрӧм тойяс.

Керка пытшкӧсысь да ӧшиньясысь колӧ тшӧкыдджыка мыськавны гут сіттӧ да бустӧ. Гут сітас висьмӧдысьыс эм жӧ. Колӧ дзикӧдз бырӧдны гутсӧ. Немтор оз ков кольны гожӧмын сёйны да юны гутъяслы. Аптекаысь да лавкаясысь колӧ босьтны клея кабала. Клея кабала вылас найӧ сибдалӧны. Сэсся позьӧ босьтны гут виан — вузалӧны аптекаясын жӧ. Сійӧ ва кодь, кизьӧр, колӧ кисьтавны пызан вылӧ, лабичьясӧ, джоджӧ, сӧмын став сёян-юантӧ, ватӧ колӧ вевттявны. Гутыд тайӧн ёна кулӧ. Гожӧмнад гутыд керкаад пырӧ ӧшиньяс пыр да ӧдзӧс пыр. Ӧдзӧссӧ восьтавны, кольны восьсӧн оз ков. Восьсӧн видзны бурджык ӧшиньяс, сӧмын колӧ гутъяс да номъяс пырӧмысь лӧсьӧдны пыкӧд.

Босьтны лавкаысь зэв гежӧд ситеч либӧ марля, вӧчны рама (мый ыджда ковмас, мерайтны — ӧшинь воссяна сертиыс ковмас сэсся и лӧсьӧдны). Гожӧмын помӧйтӧ кисьтавны колӧ торъя лӧсьӧдӧм гуӧ, гусӧ колӧ вевттьывлыны. Ортсыасянінъяс (закодъяс) бурджык киськавны известкаӧн либӧ карасинӧн — сэк сэсся гутъясыд оз татшӧма кутны ызгыны керкаад, этшаджык мам кутас кисьтны синвасӧ челядь кулӧм вӧснаыс.

Тӧрӧканъясӧс виавны-бырӧдны медся бур кынтӧмӧн. Кӧдзыдджык пӧраӧ восьтавны ӧшиня ӧдзӧс, дугдыны пач ломтӧмысь — овнысӧ петны мӧд керкаӧ либӧ суседад. Сӧмын тайӧ кынтысьӧмыд сетӧ зэв ыджыд удж, кодлӧн абу аслас мӧд керкаыд. Сэсся кытчӧ медъёна тӧрӧканыс чукӧрмылӧ, колӧ киськавны ключӧн пуан ваӧн, — сэк найӧ пусясны, кулӧны. Оз ков кольны сёян ни юан тӧрӧкан улӧ. Сэсся тӧрӧкантӧ позьӧ вины борнӧй кислотаӧн. Борнӧй кислотасӧ гудравны уль няньӧ, пуктыны кык пань ва, сэсся паньтыр борнӧй кислота да кык пань пызь. Сэсся жельторйӧн пуктавны пазъясӧ да кытчӧ чукӧрмӧны медсясӧ тӧрӧканъясыс.

Пытшъясысь мынтӧдчыны кокньыдджык, сӧмын колӧ частӧджык мыськавны джоджтӧ, пыркӧдны вольпась, сюялӧма кӧ идзас ли, турун ли, колӧ частӧджык вежлавны. Оз ков вольпась вылӧ водны вылыс паськӧмӧн да кӧма кокӧн. Колӧ быд рыт вой улӧ кокъястӧ мыськыны.

Лудікъясысь мездысьны позьӧ татшӧм ногӧн: лудікыд медъёна паськалӧ, содӧ тулысын да гожӧмын, сы вӧсна тулыснас колӧ ёнджыка босьтчыны кутны паськалӧмсьыс.

Сӧстӧма кӧ кутан видзны керка пытшкӧстӧ, сӧстӧм кӧ новлан да узьлан кӧлуйыд, частӧджык кӧ пыркӧдлывны буссӧ — сэк дерт лудікыд лоас этшаджык. Сӧстӧма видзӧмсьыд лудікыд полӧ.

Сэсся лудікыд оз любит пыр-пыр ветлана тӧв. Колӧ тшӧкыдджыка, унджыкысь луннас (тулысын да гожӧмын) восьтлыны ӧшиньяс, медым керкаад кутіс ветлыны тӧв (сквозняк), — пыр-пыр ветлан тӧвсӧ лудікъясыд зэв оз любитны. Сэсся аптекаясын вузавлӧны порошкияс, — наысь лудікъясыд кулӧны.

* * *

Бурджык тӧдмасьны тайӧ сёрнияснас позяс татшӧм нигаясысь.

1. Семашко — Советская власть и народное здоровье.

2. Булышев — Сюв пытшкӧсса биа тиф висьӧм да гырд мыт.

3. Российский — Перевод Кедровской — Гут разӧдӧ висьӧмъяс.

5. Лёквисьӧм (сифилис, триппер).

Эм абу миян сиктын сифилисӧн да трипперӧн висьысьяс. Кыдз вермӧ татшӧм висьӧмыс паськавны водзӧ. Мый вӧсна оз ков сифилисӧн либӧ трипперӧн висьыськӧд сёйны ӧти дозйысь да куритчыны ӧти каллянысь.

Кыдзи мыськыны висьысь мортлысь сёян-юан дозъяс. Кыдзи висьӧдӧ лёквисьӧмыс. Кыдзи колӧ бурдӧдчыны лёквисьӧмъяссьыс. Вуджӧ оз бать-мамсянь висьӧмыс челядьлы.

Кыдзи кутны висьӧмсӧ водзлань паськалӧмысь. Кыдзи крестьяна вермасны отсавны пельшӧръяслы кутны водзлань паськалӧмысь.

* * *

Тайӧ бӧръя воясӧ сиктъясын лёквисьӧмӧн висьысьяслӧн лыдыд кутіс ёна содны (войнаяс бӧрын). Висьӧмсӧ паськӧдісны салдатъяс. Висьмысь йӧзыс асланыс пемыдлун вӧсна оз видзчысьны йӧзсӧ висьмӧдӧмысь, сы вӧсна тайӧ висьӧмыс ӧдйӧ паськалӧ — тувччалӧ водзлань. Сэсся миян сиктъясад сёйӧны ставыс ӧти дозйысь. Семьяас кӧ эм ӧти висьысь, сійӧ ассьыс висьӧмсӧ паськӧдӧ ставыслы. Куритчысьясыд сідзжӧ куритӧны ӧти мӧдыслысь помъяссӧ, ӧзтӧны ӧти чигаркаысь. Локтас кыськӧ бокысь тӧдтӧм морт, сійӧс вердӧны аскӧдыс ӧти дозйысь, — мортыс гашкӧ сифилисӧн висьӧ, код тӧдӧ. Гӧтрасигӧн сідзжӧ частӧ овлӧ: зонмыс либӧ нылыс висьӧны лёквисьӧмӧн, — асьныс ӧти-мӧдыслы оз висьтасьны — яндысьӧны, сэсся кыкнаныс и висьмӧны. Сэсся оз пырысь-пыр жӧ кутчысьны лечитчыны — эновтчӧны, сы вӧсна челядьыс тшӧтш тшыкӧны-висьмӧны, вуджӧ найӧлы висьӧмыс.

Чужӧны, коді синтӧм, коді омӧль вӧснаыс кулӧ лун-мӧд мысти, кодӧс мамъясыс чужтӧны шойӧн. Тшӧкыда позьӧ аддзывлыны челядьӧс, нырыс вӧйӧма — нускӧны, оз вермыны сёрнитны. Коді сэн мыжа? Дерт бать-мам.

Мыйӧн казялан висьмӧм, пырысь-пыр жӧ колӧ шыӧдчыны пельшӧр дінӧ либӧ мунны больничаӧ, докторъяс дінӧ лечитчыны.

Лечитчигад колӧ кывзыны быд туйдӧм докторъяслысь, кыдз мый тшӧктас, сідз и колӧ вӧчны.

Оз ков сёйны ӧти дозйысь весиг аслад семьяын, бурджык лӧсьӧдны ставлы торъя тасьті (бекар). Оз ков сёйны праздникъяс дырйи гӧсьтъяскӧд ӧти дозйысь, оз ков юктасьны ӧти дозйысь. Сёйӧм бӧрын колӧ дозмуктӧ мыськавны пуӧм ваӧн, пузьӧдны ва пиын пачын, весавны лыаӧн. Бурджык мыськыны сулемаа ваын.

Оз ков вердны челядьӧс вомысь, оз позь некор окавны посни челядьӧс вомас. Оз ков сюйны налысь нёньсӧ (соскасӧ) вомӧ. — Сідзи вермас жӧ висьӧмыд вуджны налы.

Висьӧмыд ӧд оз пыр — вуджӧм мысьтыс оз тыдав.

Быд мортлы, коді тӧдӧ сифилисӧн либӧ трипперӧн висьысьӧс, колӧ сыысь видзчысьны аслыс дай видзны мукӧд дзоньвидза йӧзӧс висьмӧмысь. Висьысьсӧ пырысь-пыр жӧ висьтавны пельшӧрлы, ыстыны лечитчыны больничаӧ.

* * *

Мӧд сёрни пыдди та дорӧ позьӧ пуктыны, эм кӧ вӧлӧсьтад санитарнӧй комиссия (дзоньвидзалун кутӧм йылысь тӧждысьысь бӧрйӧм йӧз), сы удж йылысь.

Позьӧ лыддьыны тайӧ сёрнияс кузя татшӧм нигаясысь:

1) Фрид — Бич народа.

2) Броннэр. — Как бороться с сифилисом на селе.

3) Броннэр. — О Венерологических болезнях.

4) Волпьян. — Как предохранить себя от заражения венерическими болезнями.

5) Беркова — Перевод Надеевой. «Видзчысьӧй да бурдӧдчӧй лёквисьӧмысь.

6) Врач Коканин — Лёквисьӧм.

6. Вина юӧм да пӧдтан (чакотка) висьӧм.

а) Кутшӧм нелючкиторъяс вайӧ морт дзоньвидзалунлы вина юӧм. Кутшӧм пежӧ кыскӧ мортӧс вина да самӧкур. Мыйла самӧкур ёнджыка торкӧ дзоньвидзалун вина дорысь. Кыдзи Сӧвет власьт вермасьӧ — бырӧдӧ вина юӧмсӧ.

б) Мый вӧсна миян висьӧны пӧдтан висьӧмӧн. Кӧні медуна пӧдтан висьӧмнас висьысьыс: каръясын али сиктъясын. Кыдзи лечитчыны пӧдтан висьӧмысь.

* * *

Вина юӧм жебмӧдӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ. Вина юысь морт кокньыдджыка висьмӧ быд сикас сьӧкыд висьӧмъясӧн. Лоӧ кокни мывкыда (слабохарактерный). Бать-мамлӧн вина юӧм тшыкӧдӧ тшӧтш челядьсӧ. Челядьяс аддзӧны батьлысь-мамлысь кодалӧм, налы сійӧ кажитчӧ тешкодь, сэсся асьныс, вежӧртӧм челядьыд, кодалӧмӧн да гӧститчӧмӧн жӧ ворсӧны, — пуксяласны чомъяс да быттьӧ юӧны, сэсся сэн быттьӧ коддзасны да сійӧ жӧ вӧчӧны, мый аддзылісны гортсьыс бать-мамыслысь (видчӧны, косясьӧны).

Бать-мам (вина юысьяс) частӧ гырысьджык челядьсӧ ыстывлӧны корсьны вина, сэсся пуксьӧдасны аскӧдныс тшӧтш пызан сайӧ да юкталӧны винаӧн, — челядьыдлӧн чукрасьӧмыс налы кажитчӧ тешкодь. Тайӧ ставыс велӧдӧ челядьӧс — кага вывсяньыс вина юны да кодавны. Оз ков овны мужикъяслы да бабаяслы кода юрӧн. Кода юрӧн олігӧн кӧ кага заводитчас овны мам кынӧмын, сэк нин шоч кага лоӧ дзоньвидза, лоӧны либӧ кокни вежӧраӧсь, жугыльӧсь, омӧльӧсь, пыр висьӧны. Вина юысь йӧз челядь пиысь уна морт йӧймӧ гырысьӧн нин. 40–60% став йӧймӧм йӧз письыс (быд сё йӧймысь пиысь 45–60 мортыс) йӧймӧмаӧсь вина юӧм вӧсна да вина юысь бать-мамлӧн челядьыс.

Дзоньвидзалун тшыкӧдӧм кындзи вина юӧм кыскӧ мортӧс быд сяма пежӧ. Вина юысь мортлы кокньыдджыка сюрӧ лёквисьӧм — олӧ кодкӧдсюрӧ. Вина юысь йӧз вӧчӧны быдсяма мыжъяс, кулиганитӧны, гусясьӧны, видзӧны казеннӧй сьӧм, косясьӧны, мортъяс виӧны да уна лёктор вӧчӧны.

Вина юысь морт эновтчӧ овмӧссьыс, омӧля уджалӧ, быдлаті киссьӧма, жугласьӧма, некыт оз выльдышт. Дзикӧдз тшыкӧдӧ челядьыслысь оласногсӧ. Уна мортӧс вина юӧмыд тшыкӧдӧ позьтӧмӧдз, унаӧс воштӧ гуӧдз. Вина юысь морт асьсӧ виӧ ядӧн — шусьӧ алкогольӧн. Тайӧ ядыс век ньӧжйӧникӧн жугӧдӧ мортсӧ, сэсся мукӧдыс винасӧ ютӧг оз весигтӧ вермыны овнысӧ.

Самӧкурыд вайӧ мортлы лёксӧ унджык вина дорсьыд. Самӧкурын эм уна няйт, сійӧ няйтыс ставыс юигас пырӧ морт пытшкӧсас, висьмӧдӧ мортсӧ. Сэсся самӧкурыд ёна жебмӧдӧ овмӧстӧ — уна воштӧны нянь самӧкур пуӧмӧ, уналӧн челядьыс сы вӧсна тшыгъялӧны.

Сы понда сэсся государстволы лои лэдзны вузавны роч винатӧ. Роч вина дзоньвидзалунсӧ жугӧдӧ ньӧжйӧджык самӧкур дорсьыд. Сиктъясад пемыд йӧзыд шуасьӧны: «вина юӧмтӧ пӧ Сӧвет власьтыд паськӧдӧ Миколай сарысь паськыдджыка», — сійӧ дерт абу збыль. Сӧвет власьт сетіс вӧля вузасьны роч винаӧн самӧкур пуӧм бырӧдӧм вӧсна. Самӧкур пуӧмыд ӧд позьтӧмӧдз паськавлі, кор босьтӧм винаыд оз вӧлі сюр. Вывті нин уна кутлісны таскайтны няньтӧ.

Ӧні самӧкур пуӧмкӧд Сӧвет власьт ёна вермасьӧ. Роч винатӧ оз жӧ пыр кутны вузавны. Дугдасны, кор бырӧ самӧкур пуӧмыс, кор шочджык лоӧ вина юысьыс да.

Вина юӧмкӧд Сӧвет власьт ёна вермасьӧ, ёна тӧждысьӧ вина юӧмсӧ бырӧдӧм вӧсна. Вермасьӧ — йӧзлысь вежӧрсӧ югдӧдӧмӧн. Важӧн, Миколай сар дырйи, крестьяниныдлы сьӧкыд уджсӧ помалӧм бӧрын, рытын, петны пальӧдчыны, шойччыны вӧлі некытчӧ. Шогсӧ пальӧдны чукӧртчасны вӧлі вина вузалысь ордӧ, сьӧкыдысь-сьӧкыд уджнас нажӧвитӧм грӧшсӧ юасны. Ӧні миян быд вӧлӧсьтын эмӧсь лыддьысян керкаяс, эмӧсь клубъяс, кытчӧ шойччигмозыс вермасны петавны мужикъяс да бабаяс, лыддьыны газетъяс да журналъяс, тӧдмасьны, кӧні мый вӧчсьӧ, кӧні кыдзи уджалӧны да мукӧдторйӧн.

Лыддьысян керкаясын висьтавлӧны йӧзлы, кутшӧм пежъяс сетӧ мортлы вина юӧм, петкӧдлӧны картинаяс серти, кыдзи век водзӧлань жугӧдӧ вина юӧм мортлысь дзоньвидзалунсӧ. Кор ас синнаныс аддзасны став пежсӧ вина помсьыд, дерт уна морт аслыс шуас: «Сэсся пӧ некор нин румка вина весигтӧ ог юлы».

Югдӧдан удж лыддьысян керкаяс кындзи нуӧны пельшӧръяс, докторъяс, — найӧ сідзжӧ висьтавлӧны, кыдзи винаыд жугӧдӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ.

Вина юӧмкӧд вермасьны колӧ ёна отсавны бабаяслы. Ӧні миян пӧшти быд баба бӧрдӧ вина вӧсна, уна новлӧдлӧ код юра верӧссяньыс лӧзсӧ яяс. Праздник кӧ матысмӧ, асьныс жӧ найӧ тӧждысьӧны вина босьтӧм да сур пуӧм вӧсна. Колӧ бабаяссӧ водзвыв югдӧдны, медым найӧ асьныс эськӧ эз кутны туйдны винасӧ юны, медым эз кутны асьныс тӧждысьны унджык вина да сур лӧсьӧдӧм вӧсна. Ёна вермасны югдӧдны бабаясӧс сиктса делегатка чукӧръяс.

б) Пӧдтӧм висьӧмӧн медсясӧ висьӧны гӧля олӧм вӧсна. Олӧны няйта, ичӧт керкаын, кӧні оз тырмы йӧзыслы сынӧдыс. Ужалӧны сьӧкыд удж вылын, оз аддзывны шойччӧг. Сёйӧны-юӧны омӧля — оз тырмӧдз. Медуна пӧдтӧм висьӧмӧн висьысьыд каръясын — пабрик-заводын уджалысь йӧз пӧвстын.

Крестьяна пӧвстын пӧдтӧм висьӧмнад висьысьыс этшаджык, — найӧ уджалӧны ывла вылын (уличын). Пабрик-заводъясын сынӧдыс абу тырмымӧдз дай сорласьӧма быдсяма лёк бусъяскӧд. Мыйӧн казялан пӧдтӧм висьӧмӧн висьӧмтӧ, пырысь-пыр жӧ колӧ шыасьны докторъяс дінӧ, найӧ велӧдасны, кыдзи колӧ лечитчыны пӧдтӧм висьӧмсьыд.

Медбур лекарство пӧдтан висьӧмысь: овны югыдінын, шонді водзын, бура сёйны-юны, сӧстӧма овны, оз ков уджавны вын вывті, оз ков юны вина да оз ков куритчыны. Пӧдтан висьӧмӧн висьысь вермас бурдны курорт вылӧ ветлытӧг — сиктын, кӧні сынӧдыс сӧстӧмджык каръяс дорысь, сӧмын колӧ сэн бура сёйны-юны да оз ков уна да сьӧкыд удж уджавны.

* * *

1) Тайӧ сёрнияс нуӧдӧм бӧрын позьӧ сёрнитыштны: ёна-ӧ пуӧны вӧлӧсьтас самӧкур да кыдзи вермасьӧны самӧкур пуысьяскӧд.

Кутшӧм нелючкиторъяс вайис сиктыслы вина юӧм, ёна-ӧ паськалӧма кулиганитӧм.

2) Позьӧ пуктыны ворсантор «Самӧкур пуысьӧс судитӧм».

Та йылысь позьӧ лыддьыны татшӧм нигаяс:

1. Мендельсон — На пьяном фронте.

2. Гауле — Как действуют спиртные напитки на человека.

3. Семашко — Туберкулез — бич деревни.

4. Незмин — Что надо знать о туберкулезе.

5. Галиновская — Матери крестьянке.

6. Врач Коканин — «Вина юӧм йылысь».

7. Врач Гоффеншефер. Перевод Худяевой. — Чакотка

7. Нывбаба висьӧмъяс. Кага вайӧм да быдтӧм йылысь.

Колӧ бабаяслы видзны ассьыныс дзоньвидзалунсӧ. Мыйла быд дзоньвидза нывбабалӧн мунӧ быд тӧлысьын вир — гырд. Кыдзи артмӧ кынӧм пытшкӧсӧ кага. Кыдзи сэні олӧ кагаыс. Дыр-ӧ висьӧ нывбаба кага чужтӧм мысти. Мый вӧсна бабаяс кулавлӧны кага чужтігӧн да чужтӧм бӧрын. Кыдзи колӧ сьӧкыд дырйи да кага вайӧм бӧрын видзны ассьыс дзоньвидзалунсӧ. Мыйла сиктъясын нывбабаӧс кага вайӧм бӧрын квайт вежон лыддьӧны пежӧн. Сӧвет правительство оз сет дзескӧдны мамъясӧс да челядьӧс.

* * *

Миян сиктъясын унджык нывбабаыслӧн дзоньвидзалуныс вошӧма нин. Бабаяс эз кутны видзны ассьыныс дзоньвидзалунсӧ. Уджалӧны сьӧкыда, вын вывтіыс. Весигтӧ, кор сійӧс висьӧдӧ нывбаба висьӧмъясӧн (мунӧ тӧлысся вир, кага новлӧдлӧ рушкуас либӧ пырысь-пыр кага вайӧм бӧрын), асьсӧ ньӧти оз видз. Пасьтасьӧ лёка, кынмӧдчӧ. Тулыснад ӧшинь улад лым на быдӧн, а сійӧ нин котралӧ кӧмтӧг, юр вылас павкнитӧма ыджыд шаль: юрсӧ ёна кынмӧмсьыс видзӧ, сӧмын кок кынмӧм вӧснаыс оз весиг и думыштлы. Тӧлысся вир мунігӧн оз ков кынмӧдчыны, оз ков уджавны сьӧкыда ни, ёна копрасьны. Сьӧкыд удж уджалӧм да кынмӧм вӧсна нывбаба вермас ёна висьмыны. Тӧлысся вир бабаяслӧн мунӧ быд тӧлысь (дзоньвидза мортлӧн) ар дас витсянь, дас квайтсянь заводитчӧ да, мунӧ ар нелямын вит – ветымынӧдз. Дугдылӧ мунны тӧлысся вир сьӧктӧм бӧрын (пырысь-пыр мыйӧн сьӧктан), оз мун пыр кага вайӧм бӧрӧдзыс; мукӧд нывбабаыслӧн кагасӧ нёньӧдігӧн оз жӧ овлы тӧлысся вирыс. Сьӧкыд дырйи нӧбасигӧн оз ков уджавны сьӧкыд удж, оз ков копрасьны. Копрасьӧм вӧснаыд кага сьыліас вермас гартчыны гӧг сюрӧсыс, кагаыд чужигад вермас джагавны. Оз ков ёна узьны, — узигӧн кагаыс кынӧм пытшкас ёнджыка быдмӧ, вайнысӧ лоӧ сьӧкыдджык. Кага кок йылынджык олӧ. Сьӧкыд дырйи кыкысь-куимысь колӧ петкӧдчывны бабкалы. Мыйӧн кутас орйӧдлыны косъястӧ, пырысь-пыр жӧ колӧ мунны больничаӧ либӧ корны гортад бабкаӧс либӧ пельшӧрӧс либӧ докторӧс. Кага вайигкежлӧ колӧ став паськӧмтӧ вылыссьыд вежны, пасьтавны сӧстӧмӧс. Кага петанінсӧ да кокъяссӧ мичаа майтӧгӧн мыськавны. Кага вайны вольсавны выль идзас либӧ турун вольпась, вольпась кышӧдсӧ сюйны сӧстӧмӧс жӧ. Пачӧ лӧсьӧдны пӧсь ва (водзвыв васӧ колӧ пузьӧдлыны). Пуктыны самӧвар либӧ ломтыны пач, мед век вӧлі пуан ва. Пуан ваас колӧ пузьӧдны гӧг кӧртӧдсӧ. Пузьылӧм дэбыд ваыс ковмас кагасӧ мыськигӧн да кага ваянінсӧ мамыслысь мыськалігӧн. Кага чужтігӧн оз ков сетны рӧдильничалы некутшӧм лекарство. Чужтыны кага колӧ водсаӧн. Кор миян бабаяс кутасны кагаяссӧ вайигӧн видзны асьсӧ няйтчӧмысь, дугдасны дзебсясьны кагасӧ вайигӧ гӧлбечьясӧ да карта вывъясӧ, кор оз кутны вылысас кышавлыны медняйт кӧлуйсӧ, сэк миян этшаджык лоӧ кагасӧ чужтігас висьысьыс да кулысьыс. Оз ков корны кага вайысь дінӧ бабушкаясӧс. Найӧ асьныс нинӧм оз тӧдны, сӧмын вӧчӧны унджык лёк кага вайысьыслы да кагаыслы. Кага чужтӧм бӧрын оз ков рӧдильничаыслы чеччывлыны вольпасьысь дырджык.

Кага чужтӧм мысти некутшӧм удж оз ков уджавны нывбабалы вежон кык, сӧмын сы бӧрти заводитны уджыштны кокниндзи удж. Миян бабаясыд мукӧдыс чужтасны кагасӧ, кӧрталасны гӧгсӧ да асьныс сэсся мунасны ломтыны пывсян. Чужтылӧны гожӧмъясын видз вылын, кӧрталасны гӧгсӧ да пуктасны куст улӧ, а асьныс бара босьтчасны куртны либӧ ытшкыны.

Ассьыныс дзоньвидзалунсӧ видзтӧм вӧсна миян нывбаба пӧвстын унджыкыс висьӧны килаӧн (маткаыс ӧшӧдчӧма). Колӧ ёна видзны бабаясӧс тайӧ пӧраясас, отсавны налы нуны керка пытшкӧс удж. Оз ков скӧрмӧдны, повзьӧдны, оз ков сетны улӧдз копрасьны, видзны доймӧмысь, лэдзлывны ветлыны ывла вылӧ пальӧдчыны, лолыштны сӧстӧм сынӧдӧн. Миян крестьяниныд вӧвсӧ ассьыс бурджыка видзӧ чанясьӧм мыстиыс, бабасӧ оз сэтшӧма дӧзьӧрит, кыдзи вӧвсӧ. Мукӧд мужикъясыд бабасӧ оз лэдзны кагасӧ чужтыны керкаас — ыстӧны либӧ гӧлбечӧ либӧ карта вылӧ. Карта вылын да мукӧдлаын кӧнсюрӧ чужтӧм вӧсна рӧдильнича вирӧ сюрӧ няйт, — сы вӧсна сьӧкыда висьмывлӧны да унаӧн кулӧны. Няйтыд да пӧрысь бабушкаясыд уна том ичмоньӧс воштӧны гуӧдз, уна кагаӧс кольӧны мамтӧг чужӧмсяньыс, уна кагалысь чегъялӧны ки-коксӧ.

Татшӧм кага ваян местаяс, татшӧм отсасьысьястӧ да колӧ нин вунӧдны коми аньяслы. Тырмас нин бабкаясӧс, пельшӧръясӧс да докторъясӧс ӧтдортны. Сӧмын найӧ вермасны нывбабаӧс кокньӧдны кага чужтігӧн.

Кага чужтӧм бӧрын оз ков сибӧдны верӧсъястӧ (оз ков узьны накӧд) квайт вежон, кытчӧдз оз дугды няйтыс. Оз ков лэдзны бабаяслы мужикъяссӧ матӧ сьӧкыд дырйиыс квайт вежон вайтӧдзыс.

Миян рӧдильничаыд новлӧ квайт вежон ас вылас медлёк паськӧмсӧ — весигтӧ праздникъясӧ оз вежсьывлы. Квайт вежон лыддьӧны рӧдильничаӧс пежӧн (весигтӧ вичкоӧ, коді енлы эскӧ, оз позь ветлыны). Рӧдильничалӧн некутшӧм пежтор абу, сӧмын сылӧн петӧ няйт кага вайӧм бӧрас вежон квайтӧдз.

Новлыны колӧ сьӧкыд дырйи да кага чужтӧм бӧрын век сӧстӧм паськӧм, частӧджык вежлавны кӧлуйсӧ, частӧджык мыссьывлыны пывсьывлыны.

Кагатӧ колӧ видзны сӧстӧма, сӧстӧм кӧлуйӧн, тӧлысь куимӧдз колӧ быд лун купайтны тазйын либӧ ворйын, сӧмын оз ков быд лун майтӧгӧн. Майтӧгнас сӧмын кыкысь либӧ куимысь вежоннас. Няйта видзӧм вӧсна миян быд во кулӧ зэв уна челядь, кага вывсяньыс.

Сӧвет власьт ёна тӧждысьӧ мамъяслысь да челядьлысь олӧмсӧ бурмӧдны. Воысь воӧ восьталӧ унджык сэтшӧм учрежденньӧяс, кӧні велӧдӧны мамъясӧс, кыдзи кутны дзоньвидзалун сьӧкыд дырйи, кыдзи быдтыны да мукӧдтор. Татшӧм велӧданіныс миян Коми обласьтын эм Сыктывдінкарын, уджалӧ 1926ʼ вося март тӧлыссянь, сэсся лӧсьӧдісны таво уездъясӧ. Сыктывдінкарӧ лӧсьӧдӧма керка, — сэні олӧны сьӧкыд дырйи бӧръя кык тӧлысьсӧ да чужтӧм мыстиыс кык тӧлысь ӧтка нывбабаяс, абу кӧ асланыс оланінныс, либӧ гортсьыс кӧ вӧтлӧмаӧсь, либӧ вывті кӧ омӧль овныс гортас.

Тайӧ отсӧгъяс кындзи, Сӧвет власьт сетіс нывбабаяслы нӧшта ыджыд отсӧг.

Важӧн, революцияӧдз, чужӧ кӧ нывлӧн кага, лыддьӧны сійӧс мыжа мортӧн, нимыс сэтшӧм кагаыслӧн вӧлі «чурка». Батьыс матӧ оз сибӧд, некутшӧм отсӧг оз сет быдтігас. Ӧні кагаясыслысь батьяссӧ суд пыр тшӧктӧны отсавны, быдтыны кагасӧ дас кӧкъямыс арӧдз.

8. Выль оласног лӧсьӧдӧм.

Мыйла висигъясӧн оз ков кывзыны кӧнӧвалъяслысь да сиктса «тӧдысь» пӧчьяслысь. Вермӧ оз казьмӧдчыны дзоньвидза мортлы.

а) Кымын морт быд сё морт пиысь кулӧ тайӧ грездас. Ёна-ӧ висьӧны да кулӧны СССР пасьтаын, мукӧд государствоясын.

Мый вӧсна миян медуна висьӧны да кулӧны. Пемыдлун да важ пӧрысь йӧз серти олӧмыд орӧдӧ йӧзлысь дзоньвидзалунсӧ. Вичкоын ӧти дозйысь даръясьӧм, крест окалӧм да поплысь кырымсӧ окалӧм паськӧдӧ вуджан висьӧмъяс. Мый вӧсна оз ков мунны лечитчыны кӧнӧвалъяс дінӧ, «тӧдысь» пӧчьяс дінӧ да. Кыдзи лечитӧны найӧ. Кыдзи лечитӧ врач-доктор. Кутшӧм йӧзлы казьмӧдчӧ. Кӧні медъёна казьмӧдчывлӧ.

* * *

Миян Сӧвет Союзын йӧзыс кулӧ ёнджыка мукӧд государствоясын олысь йӧзысь. Медсясӧ кулӧны челядьвывсянь. Вит арӧсӧ вотӧдз миян (СССР-ын) кулӧ быд сё челядьысь ветымыныс. Кулӧны мукӧд государствоясын серти ёнджыка со мыйла: миян йӧзыс пемыдӧсьджык — велӧдчытӧмыс унджык. Асланыс пемыдлун вӧсна оз кужны вермасьны висьӧмъяскӧд нигаяс гижӧд серти. Кывзӧны пӧрысь йӧзлысь, йӧзӧс пӧрйӧдлысь кӧнӧвалъяслысь да бабушкаяслысь. Олӧны няйта. Няйта олӧм вӧснаыс быд керкаын тыр гут, лудік, пытш да тӧрӧкан, найӧ вуджӧдлӧны висьысь йӧзсянь дзоньвидзалы уна сикас висьӧмъяс. Висьмам кӧ ми, полам шыасьны пырысь-пыр жӧ больничаӧ либӧ пельшӧръяс дінӧ. Висьысьсӧ лечитам мыйӧнсюрӧ аснаукнаным, пӧрысь йӧз велӧдӧм-туйдӧм кузя. Частӧ асланым лечитӧм вӧсна ми вӧчам унджык лёксӧ висьысьыслы. Висьысь дінӧ пельшӧрӧс либӧ докторӧс корӧм пыдди, вайӧдӧны кутшӧмкӧ бабушкаӧс либӧ кӧнӧвалӧс. Висьмас кӧ морт друг, сійӧс лыддьӧны «вомдзасьӧмӧн», кутасны нимкыласьны, перна петкӧдлыны, юктавны кутшӧмсюрӧ ваясӧн. Кӧнӧвалъяс уна бур дзоньвидза мортӧс том арлыдӧн воштӧны гуӧдз асланыс лечитӧмӧн. Бабушкаяс дінӧ миян коми ань шыасьлӧ зэв частӧ. Нывъяс кӧ сьӧктӧны да кага чужӧмыс кӧ оз ков, — шыасьӧны бабушка дінӧ, перйӧдӧны рушку пытшкӧссьыс кагасӧ. Рушкуысь кага перйӧдігӧн бабушка уна том аньӧс воштӧ кувтӧдз. Бабушкаясыдлӧн мед бур струментыс киас — чӧрс, чӧрс йывнас унаысь писькӧдлывлӧны маткасӧ, вирас воштӧны няйт. Ёна мучитӧны нывбабасӧ. Бабушка быдсяма няйт ваӧн юктӧдӧ челядьӧс — лечитӧ вомидзысь.

Кор крестьянкаыд оз надейтчы вермиг быдтыны ассьыс кагасӧ, либӧ вывті нин гӧля олӧны, либӧ зэв уна челядя, сэк оз ков мунны рушкутӧ перйыны бабушка дінӧ, колӧ шыасьны больничаӧ. Оз кӧ крестьянкалы ков челядьыс, сэк бара жӧ вермас шыасьны доктор дінӧ. Сійӧ велӧдас, кыдзи колӧ видзчысьны сьӧктӧмысь. Сьӧктӧмысь видзчысьӧм (докторъяс велӧдӧм кузя) омӧльджыка воштӧ мортлысь дзоньвидзалунсӧ аборт вӧчӧм дорысь. Сӧвет закон серти аборт позьӧ вӧчны сӧмын больничаын. Бокын аборт вӧчны оз вермыны весигтӧ докторъяс. Бокын вӧчӧмысь судитӧны докторӧс, бабушкаясӧс, кӧнӧвалъясӧс, быдӧнӧс и.

Висьӧмъястӧ ёна паськӧдӧны попъяс тшӧтш и. Вичкоын дарйӧдӧны висьысь кагаӧс, сэсся сійӧ паньӧн жӧ дарйӧдӧны дзоньвидза кагаӧс. Паньнас висьысь кагаыслысь висьӧмсӧ вуджӧдӧ дзоньвидза кагаыслы. Окалӧны крест да поплысь кырымсӧ висьысьыс и, дзоньвидза морт и, — сэк бара жӧ висьӧмыс вермӧ вуджны дзоньвидза мортыслы.

б) Пӧшти быд грездын висьталӧны: сэн пӧ каститчӧ (повзьӧдчӧ), талы пӧ каститчылӧма, тайӧ пӧ повзьӧма. Кывзыны кутан сёрнисӧ да, быттьӧ сідз и эм. Бурджыка кӧ видзӧдлам да ёнджыка кутам юасьны, аддзам, мый вӧсна тайӧ мортыслы каститчӧма. Каститчыны вермас сӧмын висьысь мортлы, либӧ сэтшӧм мортлы, кодӧс ёна повзьӧдлывлӧмаӧсь челядьдырйиыс, либӧ уна кывлывлӧма сёрни каститчӧм йывсьыс. Уна мортлы вермас каститчыны асланыс полӧм вӧснаыс.

Босьтам кутшӧмкӧ места: йӧзыс шуӧны сэн пӧ каститчӧ — ковмас сэті полысьджык — нервнӧй мортлы мунны пемыдӧн. Мунігчӧжыс век думайтӧ — полӧ каститчӧмысь, сэк дерт ёна полӧмсьыс да думайтӧмсьыс вермас каститчыны. Медсясӧ мортлы каститчӧ сэтшӧм местаын, кысь сійӧ ачыс кывлывліс йӧзсянь сёрнияс каститчӧм йылысь.

* * *

Мӧд сёрни пыдди позьӧ пуктыны: ӧти шлен мед висьталас каститчӧм, кывлӧмтор йылысь да видлавны сійӧс гӧгӧрбок (кутшӧм дзоньвидзалуныс мортыслӧн, кодлы каститчӧма, абу-ӧ коркӧ висьлӧма, да мукӧд тор).

Тайӧ сёрни нуӧдӧм серти позьӧ лыддьыны:

1. Ростовский — Поп, знахарь и врач.

2. Дмитриева — Как люди болеют и мрут от невежества и суеверия.

3. Горбов — перевод Выборова. — Сӧстӧм олӧм — дзоньвидза олӧм.

4. Дмитриева — перевод Жижевой — Энӧ эскӧй нинӧм абуӧ.

9. Кыдзи быдтыны дзоньвидза челядьӧс.

Мый вӧсна миян СССР-ын уна кулӧ челядь кагавывсянь. Кыдз миян быдтӧны, мыйӧн вердӧны да кыдзи на борысь видзӧдӧны. Кыдзи колӧ видзны да вердны челядьӧс. Сӧсульки, нянь нямыль, мӧс йӧв виӧны ичӧт кагаӧс. Ичӧт кагаӧс оз ков тӧбны, сэк оз вермы бура быдмыны. Мыйла ичӧт челядь ёна висьӧны гожӧмын мыт висьӧмӧн. Мый вӧсна висьӧны рахит висьӧмӧн. Колӧ гожӧм кежлӧ лӧсьӧдны ичӧт кагаяслы ясли. Гырысьджык челядьяслы — челядь сад.

* * *

Миян СССР-ын быд сё челядь пытшкысь арӧсӧ вотӧдз кулӧ 28 морт, Германияын 20 морт, Францияын 16 морт, Англияын 14 морт, Швецияын 8 морт.

Тась аддзам: миян СССР-ын челядьыс кулӧ медуна: ми асланым пемыдлун вӧсна огӧ кужӧй найӧс видзнысӧ да верднысӧ. Чужас ичӧт кага, пырысь-пыр сылы вомас сюям сӧсульки (нянь нямыль да сакартор быдмовтӧма дӧраторйӧ). Сэсся лун-мӧдсянь нёньӧдам тшӧтш мӧс йӧлӧн. Сэсся вердам нёньӧдам мӧс сюр пыр — сійӧ век рысьмӧма, резина нёньнад сиктъясад шоч на вердысьыд. Видзам няйта, пывсянысь пывсянӧдз огӧ мыськавлӧй. Кыняувъясыс, кок вож костыс нёльзьӧма, гӧрдӧдӧма. Пӧшти ар джынйӧдз тӧбӧны кисӧ-коксӧ, топыда быдмалӧмаӧсь кыз дӧра рузумӧн — весигтӧ вӧрзьӧдчынысӧ оз вермы. Гожӧмын кӧ чужас ичӧт кагаыд, сійӧ асывводзсянь сёр рытӧдз мам нёнь оз аддзывлы мӧд лунсяньыс жӧ. Кагатӧ видзӧны посни челядь (асьныс на видзанторъяс) либӧ пӧрысь пӧчьяс. Тадзтӧ вердӧм да видзӧм вӧснаыд миян ёна кулӧны челядьыд.

Ичӧт кагаӧс колӧ ар джынйӧдз (6 тӧлысьӧдз) вердны сӧмын мам йӧлӧн — нёньӧдны. Кор миян челядь 6 тӧлысьӧдз олӧны куш мам нёнь вылын, сэки найӧ озджык висьны, этшаджык на пӧвстысь кулысьыс.

Сӧмын мам нёньнас нёньӧдны колӧ кужны жӧ. Кагаӧс нёньӧдны колӧ куим час бӧрын, быд нёньӧдӧм костын мед вӧлі куим час. Частӧ вердӧм вӧсна кагалӧн висьмӧ (дундӧ) кынӧмыс, сійӧс горзьӧдлӧ, сэсся ёна бӧрдӧ. Колӧ куим тӧлысьӧдз вердны быд куим час бӧрын, куимсянь вит тӧлысьӧдз вердны быд куим час да джын бӧрын. Вит тӧлысь бӧрын сёйӧм костсӧ колӧ вӧчны нёль час. Войын кагаӧс оз ков нёньӧдны. Квайт тӧлысь бӧрын куш нёнь вылын кага оз кут пӧтны. Сэк ковмас кагалы сетлыны мукӧд сикас сёян, вердны ӧтчыд йӧлӧн нёньӧдӧм пыдди маннӧй рокӧн. Маннӧй роксӧ пуны колӧ ва сора йӧлӧн (ваыс да йӧлыс мед вӧлі ӧтмында). Водзӧ век ньӧжйӧндзиӧн йӧла сёянсӧ вежны мукӧд сикас сёянӧн.

Арӧс тыригкежлӧ кагатӧ мам нёньсьыд колӧ дугӧдны, сӧмын жар дырйи — гожӧм кежлӧ оз ков дугӧдны нёнясьӧмысь, колӧ нин нёньӧдны арӧдзыс. Оз кӧ тырмы кагалы мам йӧлыс, сэки колӧ шыасьлыны пельшӧр либӧ доктор дінӧ, найӧ велӧдасны мыйӧн да кыдзи вердны. Мӧс йӧлӧн вердігӧн колӧ йӧвсӧ соравны пузьӧм вакӧд, пуктыны йӧвсӧ да пузьӧм васӧ ӧтмында, сэсся юмов вылӧ пуктыштны сакартор. Нёль тӧлысь бӧрын позяс васӧ пуктыны коймӧд пайсӧ. Вердны ва сора йӧвсӧ колӧ ӧтпырйӧн стӧкан тӧран вина сулея тыр. Дзоньвидза-ӧ быдлаті кагаыс, позьӧ тӧдны веситӧм серти. Бура кӧ быдмӧ да дзоньвидза кӧ кагаыд быд тӧлысь содтӧ ассьыс сьӧктасӧ вессӧ. Быд тӧлысь содӧ сьӧктаыс 1 либӧ 2 тув. Сьӧктаыс кӧ чужигас кагаыслӧн вӧлі 8 тув кымын, ар джынйӧн сьӧктаыслы колӧ лоны тув 18 либӧ 17.

Бура вердӧм кындзи, кагаӧс колӧ ещӧ бура видзны. Кага видзигӧн мед вӧлі быдлаті сӧстӧм. Рузумъяссӧ видзны сӧстӧма; кудзалас кӧ рузумас, колӧ сійӧс водзвыв ӧшӧдтӧдзыс пожйыштны кӧдзыд ваын. Няйт кырымӧн оз ков кутчысьны кага дінӧ. Колӧ сӧстӧма видзны кагаыслысь яйсӧ, колӧ квайт тӧлысьӧдз быд лун кагасӧ купайтны тазйын либӧ паськыд джуджыд ворйын (абу кӧ ванна). Кага купайтан дозйӧн оз ков вӧдитчыны. Чужӧмсӧ да синъяссӧ кагаыдлысь колӧ мыськыны пузьӧдлӧм кӧдзыд ваӧн торъя дозйысь (оз ков мыськавны купайтан дозсьыс). Оз ков кага вомӧ сюйны чуньтӧ да сӧсульки. Чунь сюйлӧм да сӧсульки сюйлӧм вӧсна висьмӧ кагаыдлӧн вом пытшкӧсыс (няйтчӧ да). Кор висьмӧ кагалӧн вом пытшкӧсыс, сійӧ ёна висьӧдӧ кагасӧ. Вом пытшкӧс кагалысь оз ков нинӧмӧн мыськавны, бурджык мыськавны мамъяслы нёньсӧ. Мыськавны колӧ борнӧй ваӧн, пуктыны стӧкан пузьӧм ваӧ тшайнӧй пань тыр борнӧй кислота. Оз ков тӧбны кагаӧс, медым сылӧн киясыс вӧліны прӧстӧсь. Оз ков кага юрӧ керкаын пуктыны шапка, оз ков видзны чышъянӧн, сэк кагаыд пӧсялӧ да ёнджыка няйтчӧ.

Оз ков качайтны потанын, бурджык лӧсьӧдны ичӧтик пу крӧвать. Оз ков кага крӧвать ни, потан ни занавесавны, — сэк оз кут тырмыны кагалы лолавнысӧ сынӧдыс. Вольпасьсӧ кагалысь быд лун колӧ петкӧдлыны тӧлӧдны. Оз ков узьтӧдлыны мамъяслы кагасӧ аскӧдыс ӧти вольпась вылын. Ичӧт кагаӧс зэв регыд позьӧ ӧтилаад узьтӧдлігӧн пӧдтыны.

Омӧля видзӧм вӧсна да кыдзсюрӧ вердӧм вӧсна челядь ёна висьӧны рахитӧн. Рахит висьӧмӧн висьысь челядь ыджыд кынӧмаӧсь, ыджыд юраӧсь, ки-кокыс вӧсниӧсь, быттьӧ орны кӧсйӧны, кокъясыс чукля мегыр кодь. Миян бабаяс шуӧны, кагатӧ кӧ пӧ водз дугдан топыда тӧбӧмысь, сэк пӧ кокыс лоӧ чукля. Сійӧ абу сідзи. Тӧбны оз ков. Чукля кокаӧсь кагаяс рахит висьӧмӧн висьӧдчӧм вӧсна, омӧля видзӧм да кыдзсюрӧ вердӧм вӧсна. Рахит висьӧмысь кагаӧс колӧ бурдӧдны: ёнджыка новлӧдлыны уличаын (ывла вылын), вердны морковӧн, яблӧкӧн, яйтӧм шыдӧн, вайны гожӧм кежлӧ ӧшинь улӧ лыа, мед сэн челядьыд ворсӧны.

Гожӧмъясын челядьлы овны медлёк. Колӧ лӧсьӧдны ӧтувъя видзанінъяс. Ӧтувъя видзанінын лоӧ лӧсьыдджык овны челядьыслы, оз ков повны мамъяслы челядь доймӧм вӧсна либӧ ваӧ усьӧм вӧсна, донтӧмджык сувтас кага видзӧмыд.

Ӧні миян быд кагалы лоӧ босьтны торъя видзысьӧс, яслиын ӧти видзысь вермас зэв бура видзны 5–6 кага. Яслиӧ гожӧмын босьтӧны ар джынсянь — 5–6 арӧдз. Ичӧт кагаясӧс, кодъяс чужӧмаӧсь тулыснас либӧ гожӧмнас нин, бурджык новлӧдлыны мамъясыслы аскӧдныс видз вылас. Сэн нёньӧдӧм костсӧ сӧстӧм сынӧд вылас кагаыс бура узяс.

Колӧ лӧсьӧдавны татшӧм яслияссӧ во чӧж кежлӧ. Сэк тӧвъяснад да аръяснад унджык кутас кольны прӧст пӧраыс мамъяслӧн, найӧ вермасны уджыштны асьнысӧ югдӧдчан удж вылын.

Челядьлы 4 арӧссянь 7 арӧсӧдз колӧ лӧсьӧдны челядь сад, сэні лунъяснас найӧ ӧтувтчӧмӧн вермасны ворсны, велӧдчыны, велӧдчӧны ӧтувйӧн овны да мукӧдтор. Ӧні миян татшӧм арлыда челядьыд гортад велалӧны сӧмын йӧктыны да матькыны, — вильшасьӧны бать-мамыслы. Бать-мамыс кӧ юӧны — налысь велалӧны тшӧтш юны вина да вӧчны быдсяма лёктор.

Татшӧм челядь садъяссӧ позьӧ лӧсьӧдны бара жӧ ӧтувтчӧмӧн.

Оз ков нӧйтны челядьӧс. Миян кага кӧ бӧрдӧ, либӧ оз кӧ кывзы гырысьлысь, пыр и шлёпкасны кагатӧ. Нӧйтны кагаӧс нинӧмӧн ни некыдз оз ков. Нӧйтӧм вӧсна кага оз бурмы, сӧмын лёкмӧ, чорзьӧ сылӧн карактерыс, велӧдӧ скӧрмыны да скӧравны. Нӧйтӧм вӧсна кага вермас велавны пӧръясьны да уна мукӧд омӧльторйӧ. Частӧ батьясыс ошйысьӧны: «Со пӧ тай менсьым быдтор кывзӧ кагаыд, мыйла пӧ тэнсьыд оз кывзы, тэ ӧд мам?» Кывзӧ: полӧ бара нӧйтӧмысь, — да сэтшӧм полӧмпырсьыд кывзӧмсьыд бурыс абу некутшӧм. Некор оз ков нӧйтны кагаӧс. Кор кутас ачыс гӧгӧрвоны, сэки кагаыд гӧгӧрвоас и бур кылӧн велӧдӧм, сэк оз кут ковмыны шлёпкӧдӧм.

* * *

Мӧд сёрни пыдди позьӧ кывзыны висьталӧм, кутшӧма уджаліс гожӧмнас челядь яслиыс, мый вӧчӧма локтан гожӧмын челядь ясли восьтігкежлӧ да.

Позьӧ лыддьыны тайӧ сёрни кузя татшӧм нигаясысь:

1) Российский — Гигиена крестьянских детей.

2) Флеров — Летние поносы у малых детей.

3) Яровой — Маленькая повесть о яслях.

4) Плакат — «Всем бабам надо знать».

5) Булышев — Сюв пытшкӧсса биа тиф висьӧм да гырд мыт.

6) Сперанский — перевод Чеусовой — Быдтысьысь мамъяслы.

7) Суровцева — перевод Сидоровой — Гожся челядь ворсанін.

10. Кыдзи лӧсьӧдны выль нога дзоньвидза бур сикт.

Мыйла колӧ садитны керка бердӧ пуяс да лӧсьӧдны градъяс. Кыдз быдтыны садитӧм пуяссӧ. Кыдзи видзны тшыкӧмысь. Керка гӧгӧр колӧ потшны ловъя пуясӧн. Керкатӧ бурджык вевттьыны сотчытӧм вевтӧн. Керка берд колӧ посйыны. Колӧ лӧсьӧдны дзоньвидзалунлы бур школа. Лӧсьӧдны челядь яслияс, челядь ворсанінъяс (площадкаяс), ӧтувъя песласянінъяс.

* * *

Миян сиктъясыд сулалӧны кыдзсюрӧ, керкаястӧ пуктӧма быттьӧ ыж чукӧр, ӧти видзӧдӧ войлань, мӧд рытывлань, коймӧд лунлань. Пӧшти ставыс вевся, костъясыс зэв ичӧтӧсь. Тшӧкыда кӧ пуктӧма керкаястӧ, сэк ёна лоӧ повны пӧжаръясысь. Ӧзъяс кӧ ӧти керка, косджык да тӧладжык пӧраӧ вермас став керкаыс сиктсьыс шылявны-сотчыны. Керкаяс вылын миян вевтъясыс тьӧскысь, воас кӧ бикинь, ӧзйыны зэв кокни.

Бурджык керкаястӧ вевттьыны кӧртӧн. Кӧрт вевтыд олас нэмтӧ, сӧмын тшӧкыдджыка колӧ краситлывлыны-а, медым оз сім. Пуктыны керкаяссӧ колӧ план серти, оз ков кыдзсюрӧ, сэки и видзӧднысӧ лоӧ мичаджык, дай пӧжаръяс дырйи озджык ковмы повны став сикт сотчӧмысь. Керка бердсӧ колӧ потшны. Бурджык потшны ловъя пуяс садитӧмӧн. Ловъя пуястӧ кӧ садитӧма ӧшинь улад, сынӧдыс лоӧ сӧстӧмджык, йӧзыслы овнысӧ долыдджык-дзоньвидзаджык.

Ловъя пуясыд пыкӧны пӧжаръяс дырйи мӧд керкасянь бисӧ вуджӧмысь. Ӧшинюлӧ, керка бердӧ колӧ лӧсьӧдны градъяс. Кильчӧ доръяссӧ, звӧз доръяссӧ колӧ посйыны плакаясӧн либӧ ваявны гальки да лыа, сэсся чышкывлыны быд лун ёгъяссӧ. Миян быд во тулысын — троича кежлӧ вайӧны ичӧтик кыдз пуяс, керыштӧмаӧсь вужсӧ да, сэтшӧм пуыд, вужтӧгыд, пыр кулӧ — нярмас. Тадзинад быд во миян троича дырйи виӧны зэв уна пу, вайӧм вылас сямтӧг воштӧны уна пӧра. Ваян кӧ эськӧ ӧти воӧ кыдз пусӧ вужнас да пуктан керка бердад муӧ, сэк эськӧ сійӧ ловзяс, оз ковмы быд во кыскавны пельпом вылад кыдз пу чальтӧ, ростӧ.

Грезд шӧрас, сикт шӧрас колӧ кольны шыльыд тыртӧмин — сэтӧні рытъясын да праздникъясын вермасны чукӧртчывлыны тулысын шойччигмозныс сиктса йӧзыс. Том йӧзлы сэні лӧсьыд лоӧ гажӧдчыштны и, ворсны, котравны, сьывны, сёрнитыштны. Тыртӧм площадь дорас стрӧитны школа, лыддьысян керка, спектакльясӧн ворсанін, кооператив лавка, мукӧд сикас йӧз воланінъяс да. Лӧсьӧдны ӧтувтчӧмӧн сад. Артельнад садтӧ лӧсьӧдны зэв кокни — уджыштны сӧмын лун куим-нёль праздникъясӧ.

Ӧтувтчӧмӧн колӧ тӧждысьны восьтыны челядь видзанін, медым сэтчӧ ичӧт челядьӧс позяс вайлыны быд лун тӧв и гожӧм (во чӧж). Гырысьджык челядьлы (кодъяс школаӧ оз на ветлыны) лӧсьӧдны ӧтувтчӧмӧн жӧ ворсан-велӧдчан керка. Кор ӧтувъя челядь видзаніныд, лоӧ быд сиктын, вӧлисти сэки миян коми аньяслӧн разьсясны кырымъясыс, лоӧ пӧра велӧдчыны аслыныс, уджавны асьсӧ югдӧдӧм могысь.

Сэсся миян коми аньясыд уна пӧра воштӧны песласян вор дорын. Сэні жӧ воштӧны джын дзоньвидзалунсӧ. Бурджык лоӧ, вӧчам кӧ ми песласянінсӧ ӧтувъяӧс. Сэки унджык лоӧ прӧст кадыд, шойччыштны позяс коми аньлы.

* * *

Та бӧрын позьӧ сёрнитны, кытчӧ эськӧ бурджык сиктас лӧсьӧдны ӧтувъя садсӧ, корджык кутчысьны садсӧ лӧсьӧдан удж бердас да.

Сёрнисӧ нуӧдӧм водзвылын позьӧ лыддьыны нигаяс:

1) Скачков — Крестьянский двор.

2) Скачков — Несгораемые сельские крыши.

3) Свидерский — Украшайте деревни. Как устроить около избы палисадник, посадить деревья и кусты.

4) Никольский — Деревья — лучшая защита от пожара.

ІІ. КРЕСТЬЯНА ОВМӦС КЫПӦДӦМ ЙЫЛЫСЬ.

11. Кутшӧм докод воӧ скӧт видзӧмысь, кыдзи докодсӧ содтыны.

а) Уна-ӧ скӧт видзӧны миян сиктын. Кутшӧм пӧрӧдаыс миян скӧтыслӧн. Кыдзи видзӧны миян скӧтсӧ. Мый вӧсна Коми обласьтын скӧтыс этша. Кыдзи содтыны скӧтсӧ да бурмӧдны пӧрӧдасӧ. Кыдзи содтыны скӧтлысь вердассӧ.

б) Скӧт вердны колӧ кӧдзны турун кӧйдыс. Пуктыны унджык картупель да мӧс сёркни. Колӧ бурмӧдны видзьяс да косьтыны нюръяс. Кыдзи бурмӧдны пӧскӧтина (скӧт видзанін). Кутшӧм пӧрӧда скӧтъяс эмӧсь. Кутшӧм сикас висьӧмъясӧн висьлӧ скӧт, кыдзи мынтӧдчыны висьӧмъяссьыс.

* * *

Война да революция нуӧдӧм бӧрын миян скӧт видзӧмыд ёна уси. Бурджык вӧвъяссӧ да мӧсъяссӧ империалистическӧй война дырйи нулісны война вылӧ: вӧвъяссӧ воюйтнысӧ да запассӧ новлӧдлыны, мӧсъяссӧ сёйны — вердны салдатъяссӧ. Сэсся сиктъясад уджалысьыд эз вӧв тырмымӧдз: унджык овмӧсас став уджыс водліс нывбаба вылӧ. Нывбабаяс шойччӧг аддзывтӧг уджалісны керка пытшкӧсъясын, керка бердын, видз вылын, му вылын; киыд оз судзсьы: став турунсӧ пуктыны эз вермывны, уна видз вылысь туруныс кольлі пуктытӧг, усьлі лым улӧ, уна му лои эжмӧдны. Турун тырмытӧм вӧснаыс лои коляс скӧтсӧ на чинтыны. Революция помасьӧм бӧрын уджавны вермысь мужикъяс уськӧдчисны овмӧс кыпӧдан удж бердӧ, пуктісны став вынсӧ овмӧснысӧ паськӧдӧм вылӧ. Ӧні миян мукӧдлатіыс овмӧсыд кыпті нин вылӧдзджык, кутшӧм вӧлі революцияӧдз да Германиякӧд кось пантӧдз. Скӧт видзӧм ӧдйӧ кутіс содны, кайны вывлань. Германиякӧд война пансьытӧдз кӧ Россияысь босьтам став гырысь скӧтсӧ сё лов туйӧ, СССР-ын ӧні (1926–27 воӧ) кайис нин 121 лолӧдз, соді 21 прӧчент.

Сідз жӧ воысь воӧ кайӧ вывлань скӧт видзӧмсьыс докодыс и, крестьянаыд ёнджыка кутісны дӧзьӧритны-бергавны скӧт бердас. Тӧждысьӧны бурмӧдны скӧт пӧрӧдасӧ и, воысь воӧ паськӧдӧны бур пӧрӧдаа скӧт.

Миян Коми обласьтын крестьянаыд видзӧны скӧттӧ ёна этша мукӧд губерняын олысьяс серти. Унджыкыс видзӧ кык-куим лов. Зэв нин шоч крестьянинлӧн сюрӧ 5–6 лолыд. Бурджык мӧс пӧрӧда миян обласьтын Емва вожын. Сэні мӧсъясыд гырысьджыкӧсь, йӧвсӧ унджык вайӧны и, Эжва вожса да Сыктыв вожса мӧсъяс сертиыд. Миян коми крестьянкаяслы колӧ паськӧдны Емва вожса мӧс пӧрӧда. Медомӧль да медлёк мӧс пӧрӧда Сыктыв вожын: сэні мӧсъясыд быттьӧ арӧса куканьяс. Дерт Сыктыв вожса мӧсъяслысь йӧвтӧ оз ло уна виччысьны, — йӧвсьыд он буракӧ босьт уна докодтӧ, муртса ассьыныс сёйӧмсӧ вештӧны нисьӧ оз. Видзӧны эськӧ Сыктыв вожын мӧсъястӧ крестьянаыд унджык лолӧн да, сӧмын век вый ни йӧв абу.

Вӧв пӧрӧда миян бурджык Керчомъяын, сэні вӧвъясыд мичаӧсь, гырысьӧсь.

Дерт скӧт видзӧмсьыд докодыд воӧ бара жӧ вердӧм серти. Омӧля кӧ вердан вӧвтӧ либӧ мӧстӧ тӧвнад, тулыснад лэдзан пӧскӧтина вылад да, шатлалӧны, — дерт докодсӧ нинӧм нин сэтшӧмсьыд виччысьны. Кымын бура кутам видзны да вердны скӧттӧ, сымын уна воас докодыд скӧт видзӧмсьыд. Кымын ӧдйӧн кутас паськавны видзьяс, содны вердас, сымын ӧдйӧ паськалас скӧт видзӧм. Миян ӧні видзьясыд зэв омӧльӧсь, лёкӧсь: ытшкан лунтыр семьяӧн — куртан сӧмын додь турун. Вердастӧ содтыны миян позьӧ ӧні жӧ, сӧмын оз ков дышӧдчыны. Позьӧ кӧдзны турун кӧйдысъяс лёк, вынтӧм муяс вылӧ, косявны да кӧдзны кос видз веретяяс вылӧ. Муяс вылӧ кӧдзӧмӧн ми вермам босьтны кык бур: ӧти-кӧ, муыс вынмӧ, мӧд-кӧ, вердасыс содӧ, — вермам видзны лишнӧй лов либӧ бурджыка вердны скӧттӧ.

Сэсся вердасыд миян уна шыблассьӧ. Вердам кыдзсюрӧ, сетам мӧскыдлы юр вывтіыс. Мӧскыд джынсӧ сёяс, мӧд джынсӧ кок улас талялас. Сідзи абутӧм бур туруныс пӧрӧ вольӧсӧ. Шоч крестьянинлӧн карта вылад либӧ гидняад эм лясниыд.

Сэсся колӧ унджык вӧдитны картупель. Картупельнад зэв жӧ бура позьӧ вердны мӧсъястӧ, порсьясӧс и. Кӧдзны унджык мӧс сёркни (турнепс). Колӧ скӧттӧ заводитны вердны нормаӧн. Кор ми кутам скӧтӧс вердны нормаӧн да пӧтӧсджык вердасӧн, сэки миян скӧт видзӧмыд да вердӧмыд сувтас донтӧмджык, дай унджык кутас воны докодыс овмӧсад. Мӧсъяслӧн содӧ йӧв, вӧвъяс бурджыка кутасны уджавны.

Видзьяс миян этша, пӧскӧтинаяс лёкӧсь. Колӧ вынсьӧдчыны, сьӧлӧмсянь босьтчыны выль видзьяс вӧчавны, важъяссӧ, пӧскӧтинаястӧ бурмӧдны.

Быд сикт бердын эмӧсь гырысь нюръяс. Найӧс колӧ косьтыны. Сэки сӧмын видз местаыд, пӧскӧтинаыд бурмас. Коми крестьяна татшӧм сикас удж бердас кутчысьӧны нин, уна грездын нин эм нюр косьтан артельяс-тӧвариществояс. Нюр косьтан уджсӧ отсалӧ паськӧдны Обласьтувса Исполком. 1925–26 воын татшӧм нюр косьтан тӧвариществоыс вӧлі обласьт пасьтаыс 12. Нюртӧ косьтыны колӧ тшӧтш пӧскӧтина улад и. Пӧскӧтинаяс ӧні миян зэв лёкӧсь, тулыснад скӧттӧ лэдзан да, ёнмӧм пыдди нӧшта на омӧльтчӧны. Кынӧм улӧдзыс, бок шӧрӧдзыс келалӧны нюрын; уна мӧс сибдывлӧ няйтас, кувтӧдзыс волывлӧ. Нюръяссӧ кӧ ӧтувтчӧмӧн косьтыны пӧскӧтина улӧ, сэки асьнымӧс ёна кокньӧдам: оз ков мӧстӧ корсигӧн келавны лядьвей вужйӧдзыд няйтын да ваын, оз ковмы вӧрті келавны. Мӧсъясыдлы йирсьынысӧ оз ковмы мунны дас да унджык верст сайӧ, кайны вӧр шӧрӧдз. Крестьяналӧн этшаджык лоӧ ускӧттьӧяс — мӧсъясыд оз кутны сибдавны нюрад, оз кутны пӧдны, вошны вӧрын.

Скӧт пӧрӧда бурмӧдны крестьяналы ёна отсалӧ Сӧвет власьт. Быд вӧлӧсьтӧ лӧсьӧдалӧны «случнӧй пунктъяс». Сэсся Сӧвет овмӧсъясысь вузалӧны крестьяналы бур пӧрӧдаа скӧт. Сӧвет овмӧсъяссӧ видзӧ Сӧвет правительство аслас тшӧт вылӧ, ас сьӧм вылас. Лӧсьӧдӧма найӧс петкӧдчӧс пыдди: медым крестьяна ас синнаныс аддзисны, кыдзи бурджык да кокньыдджык кыпӧдны ассьыныс овмӧснысӧ, уджнысӧ. Кыдзи бурмӧдны скӧтӧс, мед найӧ кутісны унджык докод вайны овмӧсыслы; мый вӧсна вӧлӧс колӧ ужӧдны племеннӧй ужӧн (случнӧй пунктын) да мукӧд тор. Сӧвет овмӧс петкӧдлӧ крестьяналы, кыдзи колӧ вердны да видзны скӧтсӧ. Бура вердӧмӧн да сӧстӧма видзӧмӧн скӧтыд висьӧ омӧльджыка. Медсясӧ ӧд скӧтыд висьлӧ кыдзсюрӧ да корсюрӧ вердӧмла. Мӧстӧ юкталӧны тӧвнад, дышӧдчӧм вӧснаыс, йиа ваӧн (кӧдзыд юкмӧс ваӧн). Дерт сэсся сійӧ висьмас.

Картатӧ вольсавлӧны тӧлысьнад кыкысь-куимысь, скӧтыд няйт ветлӧдлӧ, куйӧд пиын узьӧ. Куйӧдтӧ ӧд петкӧдӧны картасьыд ӧтчыд вонас. Сэсся скӧттӧ видзӧны пемыдінын — некутшӧм ӧшинь абу, сынӧдыс лолавнысӧ лёк, тшыкӧма, куйӧд дука. Тадзи видзӧм вӧснаыд миян скӧтыд тшыкӧ, лёкмӧ, частӧ висьӧ, этша сетӧ докодсӧ.

* * *

Мӧд сёрни пыдди позьӧ пуктыны: 1) агрономлысь либӧ волісполкомлысь висьталӧм, мый вӧчӧма тайӧ вӧлӧсьтын скӧт пӧрӧда бурмӧдӧм вӧсна; 2) ёна-ӧ нин кыпті крестьянаыслӧн овмӧсыс революция помассьӧм бӧрын.

Колӧ лыддьыны:

1) Будрин — Полевое травосеяние.

2) Иванов — Содержание с/х животных и уход за ними.

3) Иванов — Основы кормления с/х животных.

4) Юрмалиат — Скотный двор в крестьянском хозяйстве.

5) Эльманов — Беседа о заразных болезнях наших домашних животных.

6) Гетманов — перевод Заболоцкой. — Кыдзи нюр пӧртны бур виддзӧ.

7) Исаков В. А. — Крестьяна овмӧс бурмӧдӧм йылысь.

8) Агроном чукӧр — Бурмӧдӧй кӧдзаястӧ.

9) Темноев — Кыдзи да мыйӧн мӧскӧс лючки вердны.

10) Зубрилин — перевод Заболоцкой — Бурмӧдӧй видзьястӧ.

12. Кыдзи колӧ вердны да видзны мӧсъясӧс.

Миян Коми обласьтад ӧшъясыд, мӧсъясыд посниӧсь, йывмӧмаӧсь, йӧвтӧ зэв этша вайӧны. Быд крестьянка тӧждысьӧ лӧсьӧдны бурджык мӧс, йӧладжыкӧс. Сійӧ мӧвпалӧ: бур пӧрӧдаа мӧсъясыд уна бызгӧ йӧвтӧ, а миян коми мӧстӧ, видз кӧть эн, — пӧльза этша. Сійӧ абу сідз. Ставыс вердӧм сайын, дӧзьӧритӧм сайын да. Миян скӧтыдлы буретш сійӧ и оз тырмы. Омӧля радейтӧм вӧснаыд весигтӧ выль вайӧм мӧс лысьтӧ этша, во чӧжнас ваяс гашкӧ муртса квайтымын кымын пуд йӧвсӧ. Мукӧд губерняясын мӧсъясыд лысьтӧны во чӧжнас 300 пудйӧдз. Мый вӧсна эськӧ сідзи? Да налӧн кӧрымыс бур: бур сорт видзвыв турун, кӧдзӧм турун, сёркни, свеклӧ, морков, жмык, нянь. Ми скӧттӧ вердам эжӧрӧн да нюрвыв турунӧн, сійӧ на унаысь муртса, унаысь лолӧ вердны идзасӧн. Татшӧм кӧрым помсьыд кытысь уна йӧлыд лоӧ! Огӧ кӧ кутӧ мӧстӧ вердны, мыйтӧм колӧ сылы, кӧть нӧшта бур рӧд скӧт, сійӧ ичӧт йӧла лоӧ. Мед кӧрымыд оз таскайтчы, колӧ мӧсъясыдлы вӧчны Данияын кодь ляснияс (датская кормушка). Сэтшӧм ляснисьыд скӧтыд оз вермы бокӧ шыблавны вердассӧ, оз кут талявны. Миян пӧ скӧтыдлы турунтӧ да идзастӧ сідзи и сетӧны — кок улас, найӧ оз сёйны сы мында, мыйта таляласны. Сэсся вердӧны вестӧг, моздорнас шыбитасны дай. Кыдзсюрӧ вердӧмсьыд тулысланьыд сэсся кӧрымыд оз тырмы, скӧтыд тшыгъялӧ. Заптӧм вердастӧ колӧ тырмӧдны тулысӧдз, заптысьнысӧ колӧ 200 лун кежлӧ. Туруныд, зӧр идзасыд кӧ оз тырмы, колӧ мукӧдторйӧн вердны: свеклӧӧн, картупельӧн, мӧс сёркниӧн; турунтӧ, зӧртӧ колӧ видзӧмӧнджык вердны, тулысланьыс сэсся сэк оз кутны тшыгъявны, кыдзи ӧні тшыгъялӧны унджыкыслӧн.

Скӧттӧ миян видзӧны кӧдзыд картаын, тӧлыс пырыс ветлӧ. Кӧдзыд оланінад скӧтыдлы унджык колӧ вердасыд. Сэсся унджык вердасыс мунӧ асьсӧ шонтӧм вылӧ. Шоныд гидтӧ вӧчны эськӧ абу и зэв сьӧкыд да. Оз ков сэтчӧ пач тэчны, быд лун ломтыны. Скӧтыс ачыс пач, ачыс шоныдсӧ сетӧ, сӧмын колӧ, мед сійӧ шоныдыс оз пет ывлаас — стен пырыс да йирк пырыс. Ме чайта, тайӧ быд крестьянин вермас вӧчны.

Юкталӧны мӧсъясӧс кӧдзыд ваӧн. Вӧтласны юкмӧс дорӧ: ю мыйтӧм тӧрӧ! Кӧдзыд ва бӧрад да кӧдзыд картаад олігӧн кытысь сэсся уна йӧлыс вермас лоны? Колӧ мӧстӧ луннад кыкысь юктавны шоныд ваӧн, да видзны шоныд картаясын — сэки позяс и йӧв видзчысьны насянь.

Тшӧкыдджыка колӧ картатӧ вольсавны, мед мӧскыдлӧн вӧраыс эз ляксьы куйӧднас. Быд лысьтігӧн колӧ мӧс нёньтӧ-вӧратӧ мыськавны дэбыд ваӧн. Дӧзьӧритны колӧ вердӧмнас и: быд тулыс ӧд миян мӧсъясыд олӧны унджыкыслӧн тшыгӧсь — туруныс оз тырмы да. Сідзкӧ колӧ мӧдторйӧн вердны мӧсъяссӧ. Унджык колӧ пуктыны мӧс сёркни, свеклӧ, картупель; позьӧ вердны жмыкӧн, турунъяссӧ колӧ кӧдзны, кыдзи вӧчӧны мукӧдлаын. Жмык да ӧтруб (кыд) оз ков сорлавны ваӧн, сідзтӧ мӧскыдлӧн сӧмын дундӧ рушкуыс, колӧ вӧчны рок моз, пӧжны. Пызьнад оз ков ёна вердны, пызьсьыс йӧлыс оз сод, а сӧмын мӧскыд госсялӧ, госсялӧмӧн мӧскыд йӧвтӧ этшаджык нин сетӧ. Пызьсӧ позьӧ сетны жмык сорӧн, сэки йӧлыд оз чин. Кӧрымыд кӧ бур, пӧттӧдзыс кӧ мӧстӧ вердны, сэки сійӧ лоӧ йӧла — бур мӧс. Сэтшӧм мӧскыд веситӧ 20–25 пудйӧдз. Картупельтӧ колӧ пуӧмӧн вердны. Уль картупельнад мӧстӧ оз ков унатӧ вердны, — картупель кышас эм яд, сы понда йӧв кӧрыс вежсьӧ, дай абу бур дзоньвидзалунлы.

Куканясьтӧдз быд мӧс сувтлӧ, — дугдӧ йӧвсӧ вайӧмысь. Лысьтытӧг оз ӧтмоза сулавны мӧсъясыд, эм мӧсъяс, сулалӧны 4–5 тӧлысьӧдз, мукӧд мӧсъясыс 1–2 тӧлысь. Овлӧны мӧсъяс, сувтлытӧг лысьтӧны, куканясьӧмсянь куканясьтӧдз. Сідзитӧ абу жӧ бур. Быд мӧслы колӧ неуна шойччӧг, унджык лоас сылӧн выныс куканясьныс, дай водзӧ йӧвсӧ унджык сетас. Оз кӧ шойччышт мӧскыд лысьтӧмсьыд, йӧлыс сылӧн во гӧгӧрнас чинӧ, дзоньвидзалуныс вошӧ аслас и, куканьыслӧн и. Куканьыс сэтшӧм мӧскыдлӧн чужӧ омӧлик, жугыль. Сэтшӧм куканьсьыд бур мӧс ни ӧш оз нин лоны. Медся бур, кор мӧскыд сулалӧ 6 вежон. Ёнджык кӧ мӧскыс, позяс сулӧдны 4–5 вежон. Омӧльджык мӧскӧс колӧ сулӧдны 7–8 вежонӧдз. Миян эмӧсь мӧсъяс, сулалӧны зэв дыр. Сэтшӧм мӧсъястӧ видзны абу выгӧднӧ. Дыр сулалӧмыс овлӧ уна тор вӧсна: мукӧдыслӧн сэтшӧм и пӧрӧдаыс — сулачӧсь; овлӧ водз нӧйтчӧмла. Медсясӧ пӧ сулавлӧны мӧсъясыд омӧля видзӧм вӧсна: мӧскыд олӧ кӧдзыд оланінын, кын куйӧд вылын; юкталӧны юкмӧсысь, вердӧны куш идзасӧн да турунӧн дай сійӧ оз пӧттӧдзыс. Омӧль вердассьыд да кынмӧмсьыд кысь сэсся йӧлыд, да нӧшта куканьыс тшӧтш сійӧс нёнялӧ. Мӧскыдлы кӧ сетны картупель, мӧс сёркни жмык-пызь сорӧн, сійӧ этшаджык пондас сулавны. Мукӧд мӧстӧ эськӧ бура вердӧны да, дыр жӧ сулалӧны-а, сэтшӧм мӧсъястӧ некутшӧм пӧльза абу видзныс, колӧ вузавны яй вылӧ. Куканясьӧм бӧрын мӧскӧс колӧ нӧйтчӧдны 3–4 вежон мысти.

Бурджык нӧйтчӧдны мӧсъясӧс ӧш дінас нулӧмӧн. Ӧштӧ оз ков томӧн лэдзны мӧс дінад, мед сылы эм нин 2½ арӧс, водзджык оз позь; ӧшкыд омӧльтчӧ водз, омӧль йывмӧс сетӧ дай. Кор мӧскыдлӧн джын кынӧм, сылы колӧ шойччӧг. Картатӧ колӧ пелька видзны, быд лун колӧ лэдзлыны ывлаӧ, мед ветлыштас, куканясьныс кокниджык лоӧ. Омӧль куканьысь лоас омӧль мӧс. Мед лоас бур мӧс, куканьӧс 1½ арӧсӧдз колӧ вердны кужӧмӧн, со кыдзи: сӧстӧм дзонь йӧв сетны 20 пуд, шливкитӧм йӧв — 40 пуд, зӧр шыдӧс 20 пуд, жмык — 25 пуд, турун — 120 пуд. Омӧля вердӧм куканьысь быдмӧ омӧль мӧс — во чӧжнас кутас сӧмын сетны 60–30 пуд йӧв. Куканьыдлы кӧ быдмигад вердастӧ он жалит, быдмас бур мӧс. Сӧмын мӧстӧ оз ков тшыгйӧдны, мыйӧн колӧ вердны, водзын висьталӧма нин вӧлі.

* * *

Мӧд сёрни пыдди позьӧ кывзыны висьталӧм кутшӧмкӧ шленлысь, кыдзи сійӧ видзӧ да вердӧ мӧссӧ, уна-ӧ сетӧ йӧвсӧ мӧскыс. Либӧ кутшӧма вӧлӧсьтас тӧждысьӧны скӧт оланін бурмӧдӧм вӧснаыс.

Колӧ лыддьыны татшӧм нигаяс:

1) Калантар — Выбор молочной коровы.

2) Лискун — Крупный рогатый скот.

3) Крот-Криваль — Племенные быки и их выбор.

4) Фридолин — Корми с рассчетом.

5) Юрмалиат — Как кормить молочный скот.

6) Караченко — Выращивание и воспитание телят.

7) Ярков — Как получить высокий удой от простой коровы.

8) Борисов — Корм на кончике топора (о кормушках).

9) Темноев — Кыдзи да мыйӧн мӧскӧс лючки вердны.

10) Фридолин — перевод Денисовой — Скӧтлы шоныд карта.

13. Ыжъяс да порсьяс видзӧм йылысь.

Ыж видзӧм вылӧ коми сиктъясын оз видзӧдны скӧт видзӧм вылӧ моз. Ньӧти оз дӧзьӧритны ыжъястӧ, оз радейтны. Сӧмын век жӧ найӧс видзӧны, ыжъяс вайӧны пӧльза. Миян видзӧны прӧстӧй йывмӧм ыж рӧд, вурун вайӧ этша — зэв нин тув 3–4 дай зэв омӧль вуруныс. Весыс ичӧт, яйыс абу госа. Ставыс дерт вердӧм сайын, видзӧмын.

* * *

Миян кодь ыжъястӧ видзӧны Россияын — шоныдінъясын, сӧмын сэні бура видзӧны. Тырсьӧдӧны сэні бурджык пӧрӧдаа межъясӧн, налысь пиянъяссӧ сэсся быдтӧны.

Ыж видзӧмтӧ колӧ паськӧдны крестьяна пӧвстын. Тӧлын миянлы оз позь овны шоныд паськӧмтӧг, гын сапӧгтӧг. Вурунысь жӧ вӧчӧны ной. Ыж яйыд зэв чӧскыд. Баляястӧ колӧ быдтыны бура, мам дінысь колӧ торйӧдны 3½ тӧлысь бӧрын, омӧльджыкӧсь кӧ, эбӧстӧмджыкӧсь, сэки дырджык позьӧ торйӧдтӧг видзны. Сэсся баляястӧ колӧ вердыштавны нырӧм зӧрйӧн, ыджыд, ён ыжъяс лоӧны. Бура вердӧмнад найӧ озджык висьны; висьмасны кӧ нин — кокньыдджыка нуӧдӧ висьӧмыс. Ыжъяс ёна висьлӧны омӧля вердӧм вӧсна да кӧдзыдінын олӧм вӧсна. Кор ыжъясыд висьӧны вуджан висьӧмӧн, найӧс колӧ видзны торйӧн, медым висьӧмыс оз вудж мукӧд скӧтлы. Мӧсъяссьыд ыжъястӧ колӧ янсӧдны карта вылад торъя вежӧсӧ, гидӧ. Вердны найӧс колӧ бурджык турунӧн да град выв пуктасъясӧн; сёянсӧ колӧ сетны лясниӧ. Радейтӧмӧн, бура дӧзьӧритӧмӧн миян ыж помысь позьӧ уна бур босьтны, сӧмын колӧ бурмӧдны рӧдсӧ-а.

Порсьтӧ видзӧмысь воӧ ыджыд пӧльза жӧ. Миян унджыкыс на видзӧны татчӧс пӧрӧдаа омӧлик порсьяс: кузь кокаӧсь, гӧрбаӧсь, посниӧсь. Татшӧм порсьыд сёйӧ уна, яйсӧ, госсӧ, сетӧ этша. Быдмӧ сійӧ зэв ньӧжйӧ, вонас сӧмын кык-куим пудйӧдз. Порсьясӧс кӧ бура быдтыны, колӧ уна вердас лӧсьӧдны налы. Гожӧмын ӧд порсьястӧ лоӧ вердны и. Мый вӧсна? Найӧ ветлӧдлӧны кытісюрӧ, ёнджыкасӧ нюръясті, васӧдінъясті, пӧтмӧн сёян налы оз сюр, сы понда найӧс лоӧ гортын вердны, тӧлын моз жӧ. Порсьястӧ видзны колӧ потшны торъя йӧръяс, кӧдзны сэтчӧ турун. Бур клевера йӧр ыджыд пӧльза сетас, уна нянь порсь видзысьяслысь вичмӧдас. Колӧ видзны бур пӧрӧдаа порсьяс: англияса либӧ йоркширса рӧдысь. Медбур видзны английскӧй гырысь, еджыд порсьясӧс. Сэтшӧм порсьыд ӧти воӧн быдмӧ 10–12 пудйӧдз. Позьӧ сійӧс видзны пӧскӧтинаын. Медым порсь видзӧмысь лоӧ пӧльза, миянлысь татчӧс порсь рӧдсӧ колӧ бурмӧдны татшӧм гырысь, еджыд англияса порсь рӧднас. Татчӧс порсьястӧ колӧ тырсьӧдны бур рӧда ай порсьясӧн, налысь йывмӧссӧ быдтыны. Либӧ колӧ судзӧдны гырысь англияса порсьсӧ. Прӧстӧй порсь вердӧм дорысь унджык воас пӧльзаыс.

Порсьпиян водзджыксӧ олӧны мам йӧв вылын. Куим вежон бӧрын найӧс колӧ вердыштавны мӧс йӧлӧн. Нёльӧд вежонсянь позяс вердны няня сёянъясӧн. Колӧ сетны рудзӧг пызь неуна кизьӧртыштӧмӧн, либӧ ваӧн небзьӧдӧм нырӧм ид ли зӧр ли. Сёян пытшкас пуктыштны мел либӧ лы пызь, — сійӧн лыясыс ёнмӧны порсьпилӧн. Квайт вежон бӧрын порсьпиянӧс колӧ вердыштавны пуӧм картупельӧн. Мам дінысь порсьпиянӧс торйӧдны квайт вежонысь водзджык оз позь. Торйӧдӧм бӧрын колӧ вердны йӧлӧн да няня сёянъясӧн. Куим тӧлысь бӧрын порсьпиянӧс позьӧ вердны пуӧм картупельӧн. Мед ёнасӧ няня сёянъяснад найӧс колӧ вердны тайӧ пӧраын жӧ. Квайт тӧлысь бӧрти найӧ ёна нин ёнмасны, сэки позьӧ нин вердны быдсяма сикас сёянъясӧн. Порсьпияныс кӧ чужисны гожӧмын, найӧс колӧ лэдзны мамыскӧд ветлӧдлыны пӧскӧтинаӧ. Дзескыдінын видзигӧн порсьпиыд омӧля быдмӧ, омӧль лоӧ. Тӧлын порсьӧс колӧ лэдзлывлыны ывла вылӧ пальӧдчыштны, котралыштны. Бур пӧскӧтина вылын ветлігӧн порсьыд ёна юӧ, быд турун сэтысь сёйӧ. Вӧля вылын ветлігӧн порсь ёнмӧ, яйыс зумаммӧ, дзоньвидзаджык лоӧ.

Клевер миян бура быдмӧ, воысь воӧ пыр унджык ӧні кӧдзӧны сійӧс. Клевер зэв ыджыд бур вермас сетны порсь видзысьяслы, ёна отсалас порсь видзӧмтӧ бурмӧдны. Тыра порсьӧс медбур вердны ытшкӧм кос клеверӧн, сэки сылӧн гырк пытшкӧсыс бурджыка уджалӧ, кокниджыка пиянасьӧ и. Зэв бур вердны порсьӧс картупельӧн, мӧс сёркниӧн, морковӧн. Тыра порсьяссӧ колӧ вердны быдсяма пуктасъясӧн, няньӧн колӧ омӧльджыка вердны. Кор порсьтӧ заводитӧны тшӧгӧдны, сэки джын сёян вынсӧ колӧ сетны пуктас вердасъясӧн. Сӧмын пиянасян кад кежлӧ татшӧм сёянъястӧ колӧ бӧр чинтыны — джын мындаӧдз колӧ лэдзны. Картупель колӧ вердны пуӧмӧн, мӧс сёркни да морков — путӧг, сӧмын колӧ вундавны-а. Уна пӧлӧс сёянъясӧн вердӧмыд да гожӧмнад бур пӧскӧтинаын видзӧмыд уна нянь вичмӧдас порсьтӧ видзигӧн. Порсь видзӧмсьыд сэки ыджыд пӧльза лоӧ.

* * *

Мӧд сёрниӧн колӧ сувтӧдны: агрономлысь висьталӧм: кыдзи бурмӧ порсьлӧн пӧрӧдаыс тайӧ вӧлӧсьтын.

Лыддьыны нигаяс:

1) Иванов — Свиноводство.

2) Сгибнеев — Овцеводство.

3) Ивашкевич — Выращивание, содержание, откорм и сбыт свиней.

4) Агроном Щетинин — перевод Поповой — Бур порсьысь ыджыд пӧльза.

14. Град выв пуктас вӧдитӧм.

Миян град вылӧ пуктӧны: картупель, галан, сёркни, морков, капуста, лук да мукӧдторъяс нӧшта (коді оз дышӧдчы). Быдӧн ми тӧдам, кутшӧм пӧльза вайӧ миянлы град выв пуктас. Вердӧ крестьянинӧс сорваӧн. Няньыд кӧ оз тырмы, бара жӧ пуктасыд миянӧс мездӧ. Сідзкӧ миянлы колӧ сюсьмӧдчыны ёнджыка вӧдитны град выв пуктасъястӧ. Медым тырмас аслыным дай вузыштны тшӧтш лишалас. Колӧ вӧдитны мукӧд сикас сёянӧ пӧртан пуктасъяс: картупель. Сэтысь вӧчӧны крахмал, свеклӧысь вӧчӧны сакар, патока; кӧнтусь кӧдзны — сыысь вӧчӧны кослунъя вый.

Скӧттӧ вердны бур град выв пуктасъяснад; мӧсъясыд йӧвтӧ ёнджыка лысьтасны. Град выв пуктасысь уна бур позьӧ босьтны.

* * *

Кутшӧм места колӧ бӧрйыны градъяс улӧ? Градъяс улӧ местатӧ колӧ бӧрйыны кужӧмӧн. Няньыд, картупельыд быдмӧны быдлаын, — мукӧд град выв пуктасъясыслы колӧ шоныдджык местаыс, лунвывланьӧ ли, рытывлань ли видзӧдана. Войвывланьын кӧ градъясыд, колӧ тупкыны заборӧн либӧ пуясӧн. Сэсся местаыс мед абу зэв васӧд ни абу зэв кос. Гӧгӧр кӧ тупкӧмаӧсь струбйӧн либӧ пуясӧн, шонді югӧрыс кӧ оз инмы, сэтшӧминас градъястӧ оз ков вӧчны. Ӧти сикас пуктассӧ оз ков век пуктыны ӧти местаӧ, колӧ вежлавны. Шуласны тай: «муыс пӧ оз чужты, мудзӧма да». Век ӧти местаӧ пуктӧм пондаыд быдманторъясыс омӧльтчӧны да поснялӧны. Мыйла эськӧ сідзи? Со мыйла: быдманторйыд аслыс сёянсӧ босьтӧ му пытшсьыс. Быд во кӧ пуктыны ӧти сикас пуктас ӧти местаӧ, муыс кутас омӧльтчыны — сёянторйыс пуктасыслы оз кут тырмыны. Сідзкӧ пуктас местасӧ вежлавны колӧ, медым сёяныс пуктасыдлы пыр тырмымӧн вӧлі. Вежлалӧм вӧснаыд муыд оз тшык, выль пуктассӧ бура жӧ пондас быдтыны. Ӧти сикас пуктас любитӧ куйӧдалӧм му, мукӧд оз любит. Выль куйӧдалӧм лӧсялӧ капуста улӧ, ӧгурчи улӧ да тыква улӧ (мӧсъяслы сёянтор). Мӧд во кежлӧ сійӧ местаас лӧсьыд лоӧ пуктыны картупель, лук, галан, морков, позяс пуктыны ӧгурчи и. Сьӧд му вылын бура быдмӧ свеклӧ, кушман, редиска.

Важ куйӧдалӧм вылӧ быдмӧ: боби, анькытш, сёркни, галан. Миян галантӧ, капустатӧ пуктӧны водзвыв виричьясӧ, быдтӧны рӧсада. Дерт эськӧ виричьяссӧ вӧчӧны лунвыв да шондіа инӧджык, сӧмын ӧд тулыснад овлӧны на кӧдзыд лунъясыд, войтӧвъясыд. Рӧсадаыд вермас кынмыны. Сы вӧсна лӧсьыдджык кӧдзыд вирич пыддиыд вӧчны парник. Ӧгурчитӧ миян пуктӧны град вылӧ, мукӧддырйи кӧдзыдысла оз удит воныс — кынмас. Парникад позяс регыдджык быдтыны пуктасъястӧ, онджык пов кынмӧмысь ни. Парникыд стеклӧ вевта — муыс куйӧдсьыс шоналӧ, сэсся оз нин кӧдзав, вирич вылад этшӧн пуктанторйыс бурджыка дай регыдджык быдмӧ. Сэсся парникад позьӧ водзджык пуктыны град вылӧ дорысь. Киськавны пуктастӧ колӧ ньӧжйӧникӧн. Сы вылӧ лӧсьӧдӧм дозйысь (лейкаысь) либӧ пызйӧмӧн, корӧсь вылысь киськалӧны и. Оз ков киськавны вывті кӧдзыд ваӧн. Пуктасъястӧ кӧ парникас быдтыны дзикӧдз — колӧ весавны ёгсьыс, град выв пуктастӧ моз жӧ.

Парниксӧ колӧ джуджыда вӧчны, мед быдманторйыс оз судз стеклӧ вевтӧдзыс — кӧдзыд дырйи пондас кынмавны, жар дырйи косьмыны. Миян парникъясыд этшалӧн на эм. Унджыкыс чужтӧны град вылӧ. Град вылад пуктынытӧ лоӧ сёрӧнджык, муыс шоналӧм бӧрын, косьмӧм бӧрын.

Пуктас кӧйдыстӧ колӧ кӧдзны лӧнь лунӧ, — тӧла лунӧ кӧйдыстӧ тӧвнас нуас кытчӧсюрӧ. Небыд кӧ муыс, позьӧ кӧдзны град пасьталаыс, сявкйыны; чорыд кӧ муыд, колӧ кӧдзны визьясӧн (кокниджык лоас мӧдысь весавнытӧ), мунас кӧйдыссӧ тыртавны, сідзи муыс ёнджыка шоналас.

Рӧсадатӧ град вылад пуктыны колӧ кужӧмӧн, оз ков тшыкӧдны, чегъявны вужъяссӧ. Сэсся оз ков тшӧкыда пуктыны. Оз ков пыдӧ пуктыны ни — пыділуныс медым вӧлі вирич вылад моз жӧ, парникад моз ли

Град выв пуктастӧ быдмигас ёна тшыкӧдлӧны быдсяма гагъяс, номыръяс. Капуста номыр чужӧ еджыд бобув колькйысь. Бобулыс колькъялӧ капуста кор вылас. Наысь мынтӧдчыны зэв сьӧкыд. Колӧ шыблавны частӧджык либӧ пызйыны табака ваӧн. Мукӧд сикас гагъясысь градъястӧ киськалӧны известкаӧн. Муыс кӧ бур, бур кӧ кӧйдысыс да бура кӧ дӧзьӧритны йӧртӧ, сэки озджык вермыны чужны пуктас тшыкӧдысьясыд.

Кыдзи колӧ куйӧдавны градъястӧ? Муыс кӧ васӧд, сёй — лӧсялӧ вӧв куйӧд, сійӧ косьтӧ да шонтӧ мусӧ. Кос мулы, лыа сора мулы, известкаа мулы колӧ мӧс куйӧд. Бур лоӧ, тайӧ кык сикас куйӧдсӧ кӧ сорлавны. Васӧдінъясӧ бур лоӧ ыж-кӧза куйӧд, — медым эз вӧв сӧмын дзик выль-а, медым сісьмӧм вӧлі. Оз ков петкӧдны град вылӧ выль порсь куйӧд, бурджык сійӧс сорлавны кӧза куйӧдкӧд. Бур овлӧ гулю, чипан куйӧд, сӧмын сійӧс колӧ сулӧдны ваын — 1 ведра куйӧд вылӧ 10 ведра ва, сійӧн сэсся киськавны градъястӧ. Сэтшӧм киськалӧмсьыд зэв ёна быдмӧ пуктасыд, ӧгурчиыд и, мукӧд и.

Уна град выв пуктас идрасьӧ гожӧмын вочасӧн сёйӧмӧн. Коляс пуктасъяссӧ колӧ идравны тӧв кежлӧ. Колӧ тӧдны, кутшӧм кадӧджык колӧ идравны. Свеклӧ, морков, сёркни, галан быдмӧны ёнджыкасӧ сёр арын. Найӧс оз ков тэрмасьны идравны водз, вывті сёрмӧдчынысӧ оз жӧ шогмы. Воӧмсӧ позьӧ тӧдны со мый серти: улыс коръясыс кутасны вижӧдны, нюкыртчасны му бердас, мӧдасны сісьмыны, — сэки быдмӧмыс оз нин водзӧ мун. Идравны колӧ кынмавтӧдз. Войдӧр колӧ идравны град выв пуктасъяс, кодъяс му выласджык быдмӧны, оз му пытшкас пыдын. Оз ков нетшкыны корсӧ пуктасыдлысь, — найӧ оз вермыны сы бӧрын лючки быдмыны. Кортӧ босьтны позяс сӧмын лун 2–8 войдӧр идравтӧдзыс. Керигад град выв пуктассӧ оз ков вундавны, сы вӧсна пуктасыд сісьмӧ, сісьмӧмысь паськалӧ мукӧд вылас и. Оз ков мӧда-мӧд дінас кучкавны (мусӧ пыркӧдны) колӧ весавны киӧн. Керӧм бӧрад корсӧ колӧ пыр жӧ вундавны, корйыс кыскӧ васӧ пуктас письыс, пуктасыд сы понда регыд рушмас. Свеклӧлысь, галанлысь, кушманлысь корсӧ оз ков дзик бердӧдзыс вундыны, неуна колӧ кольыштны; морковлысь колӧ дзикӧдз вундыны, он кӧ вунды, тӧвнас кӧрыс сылӧн вежсьӧ. Капустатӧ идравны оз ков тэрмасьны, сійӧ кӧдзыдысь оз пов, сёр арнас сійӧ ёнджыка быдмӧ. Капустатӧ миян ёнджыка сёйӧны шоммӧдӧмӧн. Позьӧ сійӧс свежӧйӧн сёйны и, сӧмын колӧ кужны видзны. Керигас колӧ бӧрйыны ёнджыкъяссӧ, зумыдъяссӧ. Вужсӧ колӧ мусьыс киӧн весавны, оз ков сійӧс дойдавны, ньӧжйӧникӧн вайны град вылысь гортӧ, пуктыны гӧбӧчӧ, му пытшкӧ.

* * *

Мӧд сёрни пыдди позьӧ пуктыны:

Агрономлысь — Кыдзи крестьяна бурмӧдӧны ассьыныс град выв пуктассӧ. Кутшӧма вайӧны ассьыныс бур град выв пуктассӧ крестьяна овмӧс петкӧдлас (с/х выставка) вылӧ либӧ «кутшӧм докод сетіс да кутшӧм бур ӧтувъя град вылӧ пуктӧмсьыс».

Колӧ лӧсьӧдны ӧтувъя градъяс шленъясыслы да пуктассӧ вӧдитны кружокас велӧдӧм кузя. Позьӧ лӧсьӧдны ӧтувъя парник. Ӧтув судзӧдны град выв пуктас кӧйдысъяс.

Позьӧ лыддьыны:

1. Колмогорский — Как выгоднее вести огородничество.

2. Куприянов — Крестьянский огород.

3. Щербиновский — Защита урожая овощей и плодов от вредных насекомых.

4. Корольков — Вредители сада и огорода и меры борьбы с ними.

5. Жегалов — Разведение огородных растений на семена.

6. Исаков В. А. — Картупель вӧдитӧм йылысь.

7. Штейнберг — перевод Каневой: — Мый колӧ тӧдны пуктас вӧдитысьяслы.

15. Кыдзи видзны тӧлын град выв пуктас да мукӧд сикас сёян тшыкӧмысь.

а) Кыдзи лӧсьӧдны тӧв кежлӧ град выв пуктас видзанін: гӧлбӧч, пӧгреб, ывла гу да мукӧд. Кыдзи сэн видзны пуктассӧ. Кыдзи видзны, мед пуктасыс коли свежӧйӧн. Кыдзи косьтыны град выв пуктас: сёркни, галан, картупель, тшак, яй да мукӧдтор. Кыдзи тӧдмавны косьмӧма абу на.

б) Кыдзи солавны капуста, тшак да мукӧд тор. Кытчӧ мый колӧ пуктыны сорӧд пыдди солалігӧн. Кыдзи солавны ӧгурчи да видзны тшыкӧмысь. Кыдзи видзны тшыкӧмысь чипан кольк.

* * *

Пӧдвал позьӧ вӧчны му пытшкӧ либӧ му вылӧ. Позьӧ сэн видзны галан, сёркни, картупель и. Пӧдвал колӧ вӧчны кык пӧвста стенаӧн, нитш вылын либӧ пакля вылын. Джуджда да пасьта вӧчны кодлы кутшӧм колӧ (пуктас вӧдитӧм серти). Ёна джуджыд пӧдвалыд абу жӧ бур. Овлывлӧ 3 метр судта, ляпкыдджык и, джуджыдджык и.

Мед видзанторъясыс эз баксявны да сісьмыны, колӧ пӧдвалыслысь пытшкӧссӧ тӧлӧдлывлыны. Тӧлӧдны позьӧ лӧсьӧдны векньыдик трубаяс йирк увтіыс нуӧдӧмӧн, пӧдласянаӧс (задвижкаӧн). Трубаыслӧн ӧтик помыс мед вӧлі петӧ ывлаӧ, мӧд помыс пӧдвалӧ. Сэтшӧм трубаыс кӧ лоӧ, пӧдвал стенаыс оз кут баксявны, видзанторйыд оз кут сісьмыны.

Оз кӧ нин позь лӧсьӧдны трубаяссӧ, колӧ кӧть пӧтӧлӧкас лӧсьӧдны воссян-пӧдласян задвижкаяс. Пӧдвалад кӧ лоӧ ӧти градусысь улынджык шоныдыс, видзанторйыс кынмас; лоӧ кӧ вит градус да вылӧджык шоныдыс, — сэк кутас нырсявны. Медбур кутны кык-куим градус шоныдсӧ.

Пӧдвалтӧ стрӧитны колӧ вылӧджык, косӧдінӧ, медым оз сулав лым да зэр ва, медым му пытшкӧс ваыс (грунтӧвӧй ваыс) пукалӧ пыдын. Ӧдзӧссӧ колӧ вӧчны кык пӧвстаӧс, да мед ӧдзӧсыс вӧлі видзӧдӧ лунладорӧ. Мед оз ёна шонав пӧдвалыс шондіӧн, сувтӧдлыны гӧгӧрыс пуяс.

Мӧс сёркни, галан, свеклӧ, сёян сёркни, морков колӧ тӧвйӧдны чукӧрын. Мукӧдыс шуӧны: чукӧрнас пӧ видзныс бурджык пӧдвалын дорысь. Чукӧрсӧ вӧчӧны кык ногӧн: му кодйӧмӧн (аршын пыднаӧ кымын) либӧ веськыда му вылас. Колӧ бӧрйыны кос места да мед вӧлі вылынджык, грунтӧвӧй ваыс мед вӧлі пукалӧ пыдын. Воддза ногнас, кодйӧны мусӧ аршын судта, пасьтасӧ да кузьтасӧ вӧчӧны пуктас серти. Тӧвлы ветлыны пыдӧсас да бокъясас пуктӧны ньӧръяс. Ньӧр бӧрын колӧ пуктыны видзанторсӧ. Мед мӧда-мӧдсӧ эз дойдавны, оз ков лёк ногӧн шыблавны, колӧ пуктавны видзчысьӧмӧнджык. Доймалӧмӧн найӧ мӧдасны ёна сісьмыны. Дерт, ме ногысь кӧ, унджык пуктас вӧдитігӧн бурджык быд быдтаслы вӧчны аслыс чукӧр. Мыйӧн сэтшӧм аршын судта гураныс тырӧ, колӧ тэчны му вежӧссяньыс пыр ёсьтӧмӧн, керка вевт моз. Воддза радсӧ йылӧдзыс пуктавны — корладорсӧ ортсӧ, шӧрас пуктавны кыдзисюрӧ, видзчысьӧмӧнджык, мед эз доймавны. Позьӧ сідзнас пыр йывмӧдны керка вевт моз гез кузя, майӧгысь майӧгӧ зэвтӧмӧн. Чукӧрсӧ позьӧ лэптыны мусяньыс сыв судтаӧдз либӧ ляпкыдджыка. Сы бӧрын позяс нёльнан боксяньыс тупкыны, водзвыв рудзӧг идзасӧн, весьт либӧ кык весьт судта, сэсся тупкыны мунас, — коді шыбласис гу вӧчигас.

Мӧд ногӧн позьӧ сэтшӧм чукӧрсӧ вӧчны веськыда му вылӧ. Колӧ бӧрйыны кос места. Ва кӧ сулавлывлӧ, позьӧ нёльнан боксяньыс кодъявны канаваяс. Пыдӧсас водзвыв кодйыны ляпкыдик канава, сэсся тыртны сійӧс му вежтасӧдзыс ньӧръясӧн. Сы бӧрын пукталӧны видзанторсӧ. Чукӧрсӧ ёсьтӧны керка вевт моз жӧ. Муӧн колӧ вевттьыны вылыссӧ сы судтаӧдз, мыйтӧм кынмывлӧ. Шоналӧмысь, баксялӧмысь да вазьӧмысь позьӧ чукӧр шӧрас сувтӧдны пуктывтӧдзыс идзасӧн гартӧм кыз майӧг. Сыв кузя кӧ гуыс — ӧти майӧг, кык сыв кузя кӧ — кык майӧг. Сійӧ идзас пырыс кутас ветлыны чукӧрас тӧлыс да, омӧльджыка сісьмӧ видзанторйыс. Позьӧ татшӧм гусӧ вевттьыны кык судта вевтӧн, водзвыв — идзас, сэсся — му, сэсся бара идзас и бара му. Идравны пуктастӧ гуясӧ медбур кос поводдяӧн, пуктасыс мед вӧлі шурӧдӧма, тӧлӧдӧма. Зэра поводдя дырйи бурджык видзыштны идравтӧдзыд вевт улын.

Кынмылӧм мӧс сёркни, сёян сёркни, морков, свеклӧ оз ков лэдзны сывны. Позьӧ найӧс пуктавны сідзи: водзвыв пуктавны керъяс, либӧ керпомъяс, на вылӧ пӧвъяс тэчны, сэсся вӧлисти кынмӧм сёркни-галансӧ. Куш муын видзигӧн найӧ вермасны сывны. Кӧдзыд, сэзь поводдя дырйи позьӧ видзны дзик восьсаӧн; шондӧдны кӧ кӧсйӧ либӧ лым кӧ усьӧ, колӧ тупкыны кыза идзасӧн. Кӧдзыд ваын видзыштӧм бӧрын позяс сэсся вердны сійӧс скӧтлы. Сэсся сёркни-галантӧ позьӧ тӧвнад видзны тшӧтш гуын, кутшӧмын видзӧны картупель. Картупель позьӧ видзны тшӧтш пӧдвалын. Пуктас корйӧн зэв бур вердны скӧтӧс. Медбур вердны морков кор, сэсся свеклӧ кор, сёркни кор, сы бӧрын и мӧс сёркни кор. Наысь позьӧ вӧчны зэв бур скӧт сёян.

Ӧгурчи позьӧ тӧв кежлӧ солавны. Солалӧны тадзи: лёкджык посни ӧгурчисӧ посниа керавны да, сэсся киськавны пельса пыдӧсас вершӧк кык судта, сэсся пуктыны ӧти рад бур пӧлӧс ӧгурчисӧ (водзвыв мыськыны), киськалӧны вылысас китыр кос, посни сов, сэсся пуктыны сьӧд сэтӧр кор, пуктыны укроп, чеснок, сэсся бара вершӧк судта кералӧм ӧгурчи и сідз водзӧ. Медвылӧ пельсаас колӧ пуктыны кералӧм ӧгурчисӧ да киськавны солӧн. Ватӧ пуктыны оз ков ньӧти — рӧсовыс петас кералӧм ӧгурчисьыс. Колӧ топыда вевттьыны — вылысас пуктыны кутшӧмкӧ сьӧкыдтор — личкӧд. Видзны колӧ кӧдзыдінын. Тадзисӧ солалӧм ӧгурчиыс зэв чӧскыд. Мед оз баксяв вылысыс, колӧ босьтны дас зӧлӧтник сьӧд горчица тусь (вузалӧны аптекаясын), вурны сӧстӧм, еджыд мешӧкторйӧ да лэдзны рӧсовас. Медбур пӧра ӧгурчи солавны — юль тӧлысь помын да августын.

* * *

Мӧд сёрни пыдди позьӧ кывзыны висьталӧм ӧти шленлысь, кыдз сійӧ солалӧ яй. Висьталігмозыс велӧдны кутшӧм ногӧн бурджык солавны.

Позьӧ лыддьыны татшӧм нигаяс:

1. Ростовцев — Сушка овощей, зелени, грибов.

2. Иванов-Даль — Куда девать картофель.

3. Фафанов — Заготовка продуктов в прок.

4. Переферкович — Как использовать мясные продукты в крестьянском хозяйстве.

5. «Ордым» журналъясӧ да «Коми сикт» газетӧ гижӧма.

16. Кыдзи уджавны керка пытшкӧс уджъяс да кипом уджъяс.

а) Кыдзи миян печкӧны кудель да вурун. Кыдзи ӧдйӧджык печкыны мукӧд ногӧн. Кыдзи колӧ кыны дӧра да кыдзи кыӧны миян. Кутшӧм сикас станӧн медсьӧкыд кыны. Кыдзи свӧлӧк быдмыны, йитлыны гӧрӧд. Кыдзи белитны-едждӧдны дӧра да шӧрт. Кыдзи колӧ мичӧдны шӧрт да дӧра. Мыйла колӧ новлытӧдз гынзьӧдны сукман дӧра.

Кыдзи кыны кепысь да чувки. Кыдзи кыны челядьлы шапка, ковта да шарп вурунысь. Кыдзи колӧ прӧшви кыны. Кыдзи вышивайтчыны крестикӧн да мукӧд ногӧн.

* * *

Миян коми аньыд тӧвбыд уджалӧ кудель дорын. Арнад шабді нетшкӧ, сэсся тыӧдӧ да косьтӧ. Нирасьӧ, печкӧ, краситчӧ, дӧра кыӧ. Воштӧ тӧвбыд — дӧрасӧ муртса вермас вӧчны во чӧж кежлӧ морт кык-куимлы. Нирасьнытӧ арбыд лоӧ, машинаясыд эськӧ бӧръя воясас ёна нин паськалі да, абу на жӧ быд грездын. Кӧні эм нирасян да няръясян машинаясыд, сэні миян коми крестьянкаыдлӧн нирассьӧ кудельыс кык-куим мортлӧн ӧти лунӧ. Колӧ ӧтувтчӧмӧн судзӧдавны татшӧм сикас машинаяссӧ.

Босьтам печкӧм. Миян крестьянкаыд лунтырӧн ӧти пемыдсянь мӧд пемыдӧдз печкас муртса пасма 7–10. Тайӧ печкӧм вылас босьтасны 20–25 ур да ещӧ ассьыныс сёйӧны. Кутасны кӧ сёйӧмсӧ артавны — сійӧ дон вылас оз весиг вермыны нажӧвитны. Мыйта мудзыс сюрӧ! Татшӧм печкӧм ногсӧ позьӧ бара жӧ вежны: судзӧдны ӧтувтчӧмӧн печкан машина. Печкан машинаӧн печкыны позьӧ ӧдйӧ дай кокньыдджык. Печкан машина абу дона, сійӧ вермас судзӧдны быд крестьянка.

Уна пӧра воштӧ миян коми крестьянка дӧра кыӧмӧ. Тувсов луннад ӧти ань вермас зэв нин уна кыны дӧратӧ 6–7 метр. Тулысбыд лоӧ пукавны, копрасьны стан сайын — сӧмын вурас челядьыслы морт ӧти дӧрӧм гачӧн да мужикыслы, а аслыс бара нин нинӧм абу кольӧма. Дӧра кыны бара жӧ эмӧсь машинаяс. Сэтшӧм машинасӧ колӧ ӧтувтчӧмӧн жӧ судзӧдны, Машинаӧн кыӧм дӧра лоӧ мичаджык дай этшаджык кутас вошны пӧраыс дӧрасӧ кыӧмӧ.

Тулысын миян белитчӧны, дӧраяс белитӧны. Белитчыны бурджык да кокниджык тадзи: дӧрасӧ пӧжны кунва пышкын либӧ майтӧга дэбыд ва пытшкын. Пӧжӧм бӧрын вольсавны эжа вылӧ, шонді водзӧ, сэсся, мыйӧн кутас косьмыны, колӧ киськавлыны сӧстӧм ваӧн либӧ майтӧг быгъя ваӧн. Вой улӧ, онӧ кӧ полӧ вошӧмысь, зэв бур кольлывны ывла вылӧ жӧ, — войнас лысванас ёнджыка едждӧ. Поланныд кӧ кольны, колӧ пыртны да пуктыны ворйӧ либӧ пельсаӧ, ва пытшкӧ, асывнас бара вольсавны эжа вылӧ. Посни еджыд кӧлуй позьӧ белитны татшӧм ногӧн: песласьӧм бӧрын пукты сутки кежлӧ рысь ваӧ. Рысь ваын видзӧм бӧрын сэсся выль пӧв пеславны да пожъявны.

Шӧрт да дӧра мичӧдігӧн краскасӧ колӧ бӧрйыны сэтшӧмӧс, мед унджык югъялан тусьясыс, сэсся медсука, мичаа кутчысьӧ.

Сиктын уджалігад унджыкыс новлӧны ас кыӧм сукман паськӧм. Сукман дӧратӧ бурджык панны пыш шӧртӧн да кыны вурун шӧртӧн. Кыӧм бӧрын пуктыны ворйӧ, киськавны пузьӧдӧм ваӧн да гындыны. Гындӧм сукман дӧра дырджык тырмӧ новлыны — лоӧ ёнджык.

Миян сиктъясын пӧшти быд овмӧсын видзӧны ыжтӧ. Быдӧнлӧн вуруныд ичӧтикатӧ эм аслас. Вурунысь миян медсясӧ вӧчӧны сӧмын тюни, чувки, кепысь да сукман дӧра. Позьӧ велӧдчыны вӧчны унатор на нӧшта: кыны чышъян, ковта, шапка, эшкын (шебрас), мукӧдтор. Эшкын кысьӧ ӧти емӧн, прӧшви кыан емӧн. Заводитны кыны бурджык шӧрсяньыс. Шӧрсяньыс заводитчӧ тадзи: кыӧны нёль пекля, сэсся ӧтлаалӧны кытшӧсӧ. Сэсся кыӧны мӧд рад. Мӧд радсӧ кыигӧн быд пекляӧ кыигас вӧчӧны содтӧд куим пекля — лоӧ нин 12 пекля. Водзӧсӧ кыигас быд судтаӧ (радӧ) пельӧсас содтыны 2 пекляӧн, ставыс радас содӧ 8 пекля. Позьӧ содтавны унджык пекляӧн, сӧмын быд пельӧсӧ ӧтмында.

Крестикӧн вышивайтчигӧн колӧ босьтны канва. Лыддьыны, кымын крестик судта узорыс, сэсся вундыны канвасӧ, мый пасьта узорыс, син кыкӧн-куимӧн мед дорас лишнӧй. Вурлыны крестикӧн колӧ быд синмӧ ӧткодя, мед оз лоны крестъясыс кока-пӧла.

Велӧдчигӧн колӧ вышывайтны кокньыдджык узор, бӧрвылас сэсся кутчысьны сьӧкыдджыкӧ.

Прӧшви кыны велӧдчигӧн колӧ лӧсьӧдны кыз шӧрт, — печкыны шабді шӧрт кызджыка. Велӧдчыны колӧ водзвыв столбикъяс, сэсся кыны розьясӧн, бӧрвылас столбикъяс да розьяс. Кор кутасны столбикъясыс да розьясыс мичаӧ артмавны, сэк вӧлись позяс заводитны кыны кокньыдджык узор.

* * *

Мӧд сёрни пыдди колӧ сетны шленъяслы удж, кыны гортас вурунысь ковта.

Чукӧртны сьӧм ӧтувъя стан судзӧдӧм вылӧ.

Позьӧ лыддьыны:

Журнал «Крестьянка», эм пӧшти быд нумерын.

17. Мый вӧсна Сӧвет Союз оз дзескӧд уна сикас ас сёрниа йӧзӧс.

а) Мыйла асыввылын олысь нывбабаяс медпемыдӧсь, медъёна найӧс нартитӧны (омӧля велӧдчӧмаӧсь, оласногыс лёк, ёна дзескӧдӧны мужикъясыс). Сар правительство эз тӧждысьлы оласногсӧ бурмӧдны да вежӧрсӧ нывбабалысь югдӧдны, эз лӧсьӧдлы некутшӧм пабрик-завод, нуліс став озырлунсӧ зэв донтӧг, сэтчӧ гӧтовӧй тӧварсӧ вузавны вайліс зэв донӧн. Школаясын челядьӧс велӧдісны тӧдтӧм кывйӧн — мукӧд сикас йӧз кылӧн (рочӧн), ассьыныс чужан кывсӧ правительствоыс лыддис пон кывйӧн.

б) Корсянь заводитісны ӧти-мӧд сикас йӧз лёка видзӧдны ёрта-ёрт вылас. Мый вӧсна колӧ вӧлі сар правительстволы налӧн ӧти-мӧдыскӧд лёкалӧм. Ӧти сикас йӧзӧс ыштӧдлісны уськӧдчыны мӧд сикас йӧз вылӧ (еврейясӧс нӧйтӧм-виӧмъяс — погромъяс). Мый шуліс Ленин ёрт йӧз кост лёкалӧм кузя. Мый вӧсна сар правительство быд сикас озыр йӧзкӧд ӧтув дзескӧдліс посни сикас уджалысь йӧзӧс. Кутшӧм оласногыс ӧні посни сикас йӧзлӧн.

в) Кутшӧм удж нуӧдӧны Центральнӧй Исполнительнӧй комитетъяс торъя республикаын да кутшӧм удж уджалӧ Центральнӧй Исполнительнӧй комитет СССР-ын. Кутшӧм удж нуӧдӧ став сикас йӧзлӧн ӧтувтчӧм Сӧвет (Совет национальностей). Кутшӧм торъя ас сёрниа республикаяс да обласьтъяс эмӧсь СССР-ын.

г) Кыдзи видзӧдӧны посни сикас йӧз вылӧ капиталист государствоясын. Кутшӧм оласногыс уджалысь йӧзлӧн, кодъяс олӧны капиталист киподувса муясын (колонияын), кодъясӧс капиталист государствоясыс ас кабыр улӧ войнаясӧн да кыдзсюрӧ топӧдӧ. Кутшӧм оласногыс уджалысь нывбабаяслӧн капиталист государствоясын. Кыдзи велӧдіс Ленин ёрт, кыдзи велӧдӧ ӧні коммунист партия посни йӧз костын уджавны.

* * *

Посни сикас йӧзсӧ капиталист государство дырйи (сар дырйи) эз пуктывны йӧз туйӧ, эз тӧждысьлыны найӧлысь оласногсӧ бурмӧдны, овмӧснысӧ кыпӧдны, эз тӧждысьлыны вежӧрнысӧ югдӧдны. Пабрикъяс да заводъяс сар правительство асыввылӧ да войвылӧ эз лӧсьӧдлы. Нажӧткаяс некутшӧм эз вӧвны. Олісны гӧля, век ковмис сӧмын тӧждысьны тшыг кулӧмысь. Вежӧр югдӧдӧм вӧснаыс некор вӧлі весигтӧ мӧвпыштнысӧ.

Медся нин лёк да шог вӧлі овны нывбабаяслы. Пемыдӧн да гӧля олӧм кындзи, найӧс ёна дзескӧдлісны мужикъясыс, эз пуктывны морт туйӧ. Нэмсӧ лои кисьтны синва да пӧсь. Олісны тшыг нисьӧ пӧт, киссьӧм кӧм-паськӧмӧн. Ньӧбнытӧ эськӧ, мый колӧ, сійӧ и сюрӧ да, сӧмын сьӧмыд абу, босьтнысӧ нинӧм вылӧ. Тӧвартӧ вузалӧны да, доныс позьтӧм. Озыр йӧзыд тӧждысьӧны медбӧръя грӧшсӧ кыскыны, асьныс грездсьыд крестьяна тӧвартӧ нулісны зэв донтӧг.

Посни сикас йӧзӧс сар правительство весигтӧ вӧлі дзескӧдӧ асланыс чужан кывнас сёрнитӧмысь. Школаясад велӧдӧны роч кывйӧн — тӧдтӧм кывйӧн, — муртса кагаыд велалӧ роч кывнад пасйыштавны — тшӧктӧны сёрнитны велӧдан кывнас нин, кыласны кӧ чужан кывнад шуӧм кыв — мыждӧны велӧдчысь челядьтӧ.

Татшӧм сикас посни йӧзсӧ сар правительство ыштӧдліс ӧти-мӧд вылас мунны косьӧн, ӧти-мӧдсӧ ӧтдортны. Татшӧм ӧтдортӧмыс вӧлі зэв ёна колӧ сар правительстволы. Россияын олісны пӧшти 106 саяс уна сикас ас сёрниа йӧз. Став сикас йӧз пытшкас вӧлі ӧти сикас йӧз, — сійӧс сӧмын сарыд лыддис бур сикас йӧзӧн, пуктіс мукӧд сикас йӧзысь вылӧджык — роч йӧз. Сӧмын бара жӧ эз став роч йӧзсӧ, а на пӧвстысь озыръяссӧ. Быдсяма сикас уджалысь йӧзыс вылын быд ногӧн нартитчисны — нартитісны ӧтмоза рочӧс, комиӧс, полякӧс, латышӧс, еврейӧс да с в. Ӧти-мӧд йӧзсӧ ӧтдортӧмыс колӧ вӧлі сы вӧсна, мед эськӧ став уджалысь йӧзыс эз ӧтувтчыны да сувтны паныд озыр йӧз нартитчӧмлы, мед пӧртмавны синъяссӧ. Капиталистъяс вӧлі шуӧны: кӧзяиныс пӧ Россияын сӧмын роч йӧз, мукӧд сикас йӧзыс бокысь воӧмаӧсь, налы некутшӧм права оз сетсьы. Роч йӧзыс быд сё морт вылӧ вӧлі воӧ сӧмын 47 морт, мукӧд 57-ыс — уна сикас ас сёрниа йӧз вӧлі.

Сар правительство ышӧдліс панны кось еврейяс вылӧ, полякъяс вылӧ да мукӧд сикас йӧз вылӧ. Став чиновникъяс, урадникъясыс, приставъясыс вӧліны роч йӧз пытшкысь. Ёна уджалысь йӧзӧс дзескӧдісны роч купечьяс, попъяс, ёна грабитісны.

Татшӧм уна сикас посни йӧз пӧвстын дерт эмӧсь и озыр войтыр, сӧмын на пӧвстын оз вӧлі тыдав ӧти-мӧдсӧ ӧтдортӧмыс. Найӧ ставыс муніны ӧти туйӧд, ставныслы вӧлі колӧ кызджыка тыртны зепнысӧ, юны пӧсьсӧ уджалысь йӧзлысь. Та вӧсна Ленин ёрт шуліс: «Став му пасьтаыс вына озыр йӧз олӧны ӧтув: еврей, роч, поляк — ставыс, кодлӧн эм уна озырлун, нартитӧны, дзескӧдӧны уджалысь йӧзӧс». Уджалысь йӧзлы Ленин ёрт шуліс: «Омӧль пӧ сійӧ чужанін уджалысь йӧзлӧн, кӧні капиталистъяс юӧны пӧсьсӧ да вирсӧ уджалысь йӧзлысь. Уджалысь йӧз уджӧн тыртӧны зепъяссӧ». Ленин ёрт чуксаліс ӧтувтчыны став уджалысь йӧзӧс — сувтны паныд капиталистъяс дзескӧдӧмлы, грабитан, зеп тыртан войнаяслы, чуксаліс лӧсьӧдны выль чужанін — чужанін став уджалысь йӧзлы. Тайӧ выль чужаніныс ставмупасьтаса ужалысь йӧзлӧн — СССР. Сійӧс колӧ миянлы чорыда ӧтувтчӧмӧн видзны озыр йӧз усьласьӧмысь. Медъёнасӧ уна сикас посни йӧз пӧвстысь дзескӧдісны еврейясӧс. Найӧ весигтӧ оз вӧлі лысьтны мунны овны мӧдлаӧ правительстволысь юасьтӧг, эз сетлыны вӧля уджавны видз-му бердын, эз сибӧдлыны удж вылӧ учрежденньӧясӧ. Сы вӧсна унджык гӧль уджалысь йӧзыслы лолі кутчысьны вузасян уджӧ, вӧчны ӧти-мӧд посни пом. Медся ёнасӧ еврейястӧ дзескӧдлісны, на пӧвстын уна вӧлі гӧль йӧз дор водзмӧстчысь войтырыс да сійӧн.

Ӧні, Октябрса революция бӧрын, став посни йӧзыслы сетӧма ӧткодь права. Кор муніс гражданскӧй война, став посни уджалысь йӧзыс ӧтувтчӧмӧн мездысисны капиталистъяссянь медалӧм йӧзкӧд. Ӧні миян став посни йӧзлы сетӧма аслыс вӧля: дорны олӧмсӧ, кыдзи налы аслыныс колӧ. Вермӧны торйӧдчыны асьныс торъя ас кывъя республикаясӧ, обласьтъясӧ. Татшӧм став торъя ас кывъя республикаясыс ӧтувтчӧмаӧсь ӧти ыджыд Союзӧ — СССР-ӧ. Ӧтувтчӧмаӧсь со мыйла: ӧтувтчӧмӧн кокньыдджык кыпӧдны овмӧстӧ, ӧтув вермасны, ковмас кӧ, мездысьны капиталистъяс усьласьӧмысь. Ӧтувтчӧмыс ӧти ыджыд республикаас колӧ став уджалысь йӧзлы; эз кӧ вӧв татшӧм ӧтувтчӧмыс, сьӧкыд эськӧ лои мездысьны капиталистъяссянь медалӧм еджыд армиясьыд.

Эз кӧ вӧв ӧтувтчӧмыс, сьӧкыдджык лои кыпӧдны овмӧстӧ и. Медым кыпӧдны оласногсӧ да вежӧрсӧ уджалысь йӧзлысь, ӧні Сӧвет правительство отсалӧ восьтавны школаяс, курсъяс, лыддьысян керкаяс, клубъяс, стрӧитӧ пабрикъяс, заводъяс, кӧрт туйяс, радио, паськӧдӧ пошта-телеграф.

Капиталист государствоясын уджалысь нывбабаяслы ӧні зэв сьӧкыд овны. Найӧӧс пемӧсъяс туйӧ видзӧны. Тшыгъялӧны, уджалӧны быд сикас лёк сьӧкыд удж вылын. Оз некод тӧждысь найӧс югдӧдӧм вӧсна. Уна сюрс нывбаба мужикъяскӧд ӧтув отсалӧны уджалысь йӧзлы сувтны паныд капиталистъяс нартитӧмлы

* * *

Тайӧ сёрни нуӧдӧм бӧрын позьӧ пуктыны доклад волісполкомлысь: «Кыдзи тайӧ вӧлӧсьтын мунӧ коми кывйӧ кутчысьӧм (коми кывйӧ уджсӧ бергӧдӧм, учрежденньӧясын да школаясын велӧдӧм).

Позьӧ лыддьыны татшӧм нигаяс:

1. Нюрина — Нет угнетенных наций в СССР.

2. Иза Штрассер — Работница в тисках капитала.

3. Шестаков — перевод Истомина — Мый сетіс крестьяналы Октябрса революция.

18. Кутшӧм олас ногыс крестьянкалӧн Сӧвет Союзын.

Кыдзи нывбаба вылӧ видзӧдісны сар дырйи да кыдзи видзӧдӧны ӧні. Мыйла крестьянка ӧнӧдз на омӧля пӧльзуйтчӧ аслас ӧткодь праваӧн. Кыдзи воысь воӧ Сӧвет власьт тӧждысьӧ кыпӧдны нывбабалысь тӧданлунсӧ-вежӧрсӧ. Кутшӧм права миян крестьянкалы сетӧма Сӧвет законъяс пуктас серти (конституция серти). Мый шуліс Ленин ёрт да коммунист партия нывбабаяслы ӧткодь права сетӧм кузя. Кыдзи Сӧвет власьт дорйӧ нывбабалысь правасӧ видз-му законъяс кузя. Кыдзи Сӧвет власьт видзӧ мамъяслысь да челядьлысь правасӧ.

* * *

Сар правительство эз пуктыв морт туйӧ нывбабаӧс, эз лыддьысьлы сійӧ гӧлӧсӧн. Некутшӧм сикас бӧрйӧм удж вылӧ эз бӧрйывлыны нывбабаӧс. Октябрса революция ӧткодяліс став уджалысь йӧзсӧ. Ӧні нывбаба мужикъяскӧд ӧтмоз вермӧ бӧрйыны удж нуӧдысьясӧс сӧветӧ да мукӧд йӧз кост удж вылӧ, бӧрйыны асьнысӧ, нывбабасӧ и. Нывбаба ӧтмоз мужикыскӧд вермӧ пӧльзуйтчыны аслас овмӧсӧн. Важӧн, сар дырйи, крестьянкаыд лун ни вой шойччӧг аддзывтӧг нуис аслас мыш вылын став керка пытшкӧс сьӧкыд-манлив уджсӧ, а юксигӧн некутшӧм тор аслас уджӧн лӧсьӧдӧм кӧлуйысь эз сетлыны. Уна буртор сетіс Сӧвет власьтыд крестьянкаыдлы, сӧмын ӧнӧдз на унджык крестьянкаыс оз пӧльзуйтчы сетӧм праваяснас. Ӧні на век унджык нывбабаыс асьсӧ пуктӧ пемӧс туйӧ: «Нинӧм пӧ ме ог тӧд да, ог куж», шуӧ, кытчӧкӧ кӧ кутан бӧрйыны сійӧс. «Менӧ бӧрйӧмыс пӧ ӧд мый, кутшӧм нӧ пӧ бабаыд уджалысь, колӧ пӧ мужикъясӧс жӧ бӧрйыны». Сідзи шуӧ аслас гӧгӧрвотӧм вӧсна. Ӧні на унджык аньыс кыв шутӧг нуӧны асланыс мышку вылын мужикыслысь нартитчӧмсӧ, новлӧдлӧны мужикыслысь пуктӧм лӧзъяс. Верӧс сайӧ мунігӧн оз на быд нывлысь бать-мамыд юась, мунас оз ачыс, — сетасны верӧс саяд мустӧм сайӧ, коді бать-мамыслы сьӧлӧм вылас воас. Асыввылын олысьяс пӧвстын мужикъясыс олӧны уна гӧтырӧн, нывъястӧ сетӧны верӧс сайӧ челядьвывсяньыс выжыв пӧрысь старикъяс сайӧ. Невеста вылас босьтӧны дон — калым. Озыр жӧниклысь босьтӧны унджык, гӧльлысь этшаджык, дерт сэсся быдӧн бӧрйӧны озырджык жӧникӧс, коді унджык сетас калымсӧ. Калымтӧ верӧс сайӧ мунігӧн босьтӧны тшӧтш миян яранъяс пӧвстын. Налӧн невесталӧн юр доныс парта самӧкурсянь сё кӧрӧдз да вылӧджык.

Миян Коми обласьтын калымыс эм жӧ (ми шуам приданнӧйӧн), сӧмын миян сетӧны невестасяньыс жӧникыслы-а, оз жӧниксяньыс невестаыслы. Тайӧ калымъясыд, приданнӧйясыд помӧдз рӧзӧритлывлӧны крестьянинлысь овмӧссӧ. Мукӧдыс гӧтрасьлывлӧ, сӧмын мед эмбурыс сюрӧ, олас вежон мӧд да, сэсся вӧтлас гӧтырсӧ куш кырымнас. Татшӧм нелючкиторъясыскӧд колӧ вермасьны. Вермасьны позьӧ бара жӧ сӧмын бабаяслысь (йӧзлысь) вежӧрсӧ югдӧдӧмӧн, тӧданлунсӧ кыпӧдӧмӧн. Крестьянкаясӧс колӧ кыпӧдны уджавны йӧз кост удж вылын, колӧ отсавны налы велӧдчыны, кыдзи колӧ миян Сӧвет государствоын нуны государственнӧй уджсӧ. Ленин ёртлысь шуӧмсӧ колӧ петкӧдлыны удж вылын: «быд пачводз дорын уджалысь нывбабалы колӧ кужны нуӧдны государственнӧй удж» — тадзи шуліс Ленин.

Крестьянкаӧс кыпӧдӧм вӧсна да овмӧссӧ бурмӧдӧм вӧсна ёна тӧждысьӧ Сӧвет власьтыд. Сӧвет власьтыд быдсяма ногыс дорйӧ нывбабаӧс, разялӧ вочасӧн чепъяссӧ кодӧн найӧс дорӧмаӧсь вӧлі мужикъясыс, сар правительство и. Видз-му законъяс кузя нывбабалы ӧні сетӧма татшӧм праваяс: юксигъясӧн бабаяслы сетчӧ ӧткодь права эмбур вылас мужикъяскӧд. Юксьӧны кӧ гозъя, сэк, мый вайліс выль оланінас локтігӧн бабаыс, сійӧ юксигас оз юксьы — сетчӧ ставыс бабаыслы; мый вӧчӧмаӧсь да лӧсьӧдӧмаӧсь ӧтилаас олігӧн, сійӧ ставыс юксьӧ ӧтмоза мужикыскӧд. Челядьлы мынтӧдӧны батьсяньыс отсӧг — алимент, оз кӧ вермы бабаыс уджавны — асьсӧ вердны, сэки суд судитӧ отсӧг бабаыслы мужиксяньыс.

* * *

Мӧд сёрни пыдди татчӧ позьӧ пуктыны народнӧй суддялысь висьталӧм: «Кыдзи мунӧ вӧлӧсьтас алимент мынтӧдӧмыс». Либӧ пуктыны вӧлӧсьтувса видз-му комиссиялысь доклад: кыдзи сійӧ дорйӧ нывбабалысь видз-му вылӧ права.

Тайӧ сёрни нуӧдӧм кузя позьӧ лыддьыны.

1. Зуева — Женщина и Советская Россия.

2. Лежнев-Финьковский — Крестьянка в сельском хозяйстве

3. Калыгина — Крестьянка в семье и браке.

4. Глебова — Что делал Ленин для раскрепощения женщины.

5. Ленин — О работницах и крестьянках.

6. Крупская — Всем крестьянкам.

7. Калыгина — Права крестьянки и советский суд.

8. Моторина — Крестьянка и Советская власть.

9. Клара Цеткин — Ленин и освобождение женщины.

10. Виттор Наталь — Крестьянка да видз-му уджалӧм.

11. Удрис — перевод Истомина — «Кыдзи крестьяналы сетсьӧ му»

12. Перевод Чисталева — «Законпуктас».

13. Ярославский — перевод Заболоцкой — «Ленин да нывбабаясӧс мездӧм».

19. Мыйла колӧ крестьянкалы ӧтувтчыны кооперация бердӧ.

Кутшӧм бур сетӧ кооперация крестьяна овмӧслы да крестьянкалы. Кыдзи кооперация мездӧ гӧль йӧзӧс озыр йӧз улӧ сюрӧмысь — озыр йӧз нартитӧмысь. Кутшӧм бур вермӧ босьтны крестьянин видз-му уджалан да кустарно-прӧмыслӧвӧй кооперация бердӧ ӧтувтчӧмысь. Мый сетӧ кооперация посни ас сёрниа республикаясын да обласьтъясын олӧм вежсьӧм понда (сиктъясӧс социализмӧ нуан туй). Мый шуліс Ленин ёрт йӧзӧс кооперацияӧ ӧтувтӧм йылысь. Кыдзи кокньыдджык матыстны нывбабаясӧс кооперация бердӧ. Мый вӧсна кустаръясӧс колӧ ӧтувтны кустарно-прӧмыслӧвӧй кооперацияяс гӧгӧр.

Мыйла колӧ ӧтувтчавны артельясӧ. Кутшӧма бӧрйӧны да уджалӧны нывбабаяс кооперация бӧрйӧм удж вылын.

* * *

Кооперацияыд — сійӧ ӧтувтчӧм. Кооперацияыс эм уна сикас: эмӧсь видз-му кооперация, вузасян-ньӧбасян кооперация, уна мукӧд сикас дай. Мыйла крестьянкаяслы колӧ пырны кооперацияас, кутшӧм бур сетӧ найӧлы кооперацияыс? Со мыйла: кымын уна лоӧ кооперацияас шленыс, сымын вына лоӧ кооперативыс, сымын ёнджыка вермас сетны шленъясыслы колан тӧвар. Кор миян кооперативъясыд лоӧны озырӧсь, сэк спекулянтъясыд этшаджык лоӧны, кооперативыд вуштыштас сэтшӧм вузасьысьяссӧ, кодъяс кык донӧн вузалӧны ассьыныс тӧварсӧ, кульӧны медбӧръя кучиксӧ мужикыдлысь.

Сэсся ӧд кооператив пырыд позьӧ вузавны крестьяна овмӧссьыд вичман тӧвартӧ. Кооперация пыр ӧдйӧнджык позьӧ кыпӧдны крестьяналы овмӧснысӧ. Кооперация мездӧ пикӧ воӧмысь гӧль йӧзӧс — удждӧ налы сьӧм эмбурсӧ лӧсьӧдны, сетӧ эмбурсӧ уджӧн кузь срок кежлӧ. Видз-му кооперация отсалӧ бурмӧдны видз-му бердын уджалан кӧлуй, туйдӧ выль ногӧн уджавны. Уна бур сетӧ кустарно-прӧмыслӧвӧй кооперация — ӧні миян столяръяс, дозмук вӧчысьяс, сёй доз вӧчысьяс да мукӧд — ставыс асьныс вайӧны вузавны ассьыныс вӧчӧм кӧлуйсӧ, воштӧны уна пӧра прӧстӧ. Вӧліс кӧ кустарно-прӧмыслӧвӧй кооперацияыд, позис эськӧ вузавны кооперация пырыс. Сэсся кооперация пыр позяс бурмӧдны уджалан кӧлуйсӧ, донтӧгджык шедӧдны, позяс лӧсьӧдны дзоньвидзалуныслы бур уджаланін. Кооперация пыр кокньыдджыка кыптӧ олӧмыс обласьтыслӧн.

Сӧмын тай кооператив удж вылад миян омӧля на видзӧдӧны, медсясӧ нывбабаяс. Шленӧ пырӧны зэв ньӧжйӧ, — став Коми обласьт пастаысь кооперативад пырӧмаӧсь 3 сюрс гӧгӧр нывбаба сӧмын на.

Бӧрйӧм удж вылын морт 10–15 (правленньӧын шленын да ревизионнӧй комиссияын). Колӧ делегаткаяс собранньӧ вывсянь индавны делегаткаяссӧ уджавны кооперативъясас; мед найӧ тӧдмасясны уджнас. Бӧрвылас на пиысь сюсьджыкъяссӧ бӧрйысян собранньӧяс вылын бӧрйыны кооператив удж вылӧ.

Ӧні миян нывбабаыд бӧрйӧм удж вылас кооперативас омӧля на уджалӧны: абу на бура тӧдмасьӧмаӧсь кооператив уджнас да оз на бурлунсӧ кооперативыдлысь гӧгӧрвоны.

Кооперативъясыд мукӧд сиктъясад зэв гӧльӧсь да оз вермыны матыстны крестьянасӧ, — оз вермыны тырмӧдз судзӧдны крестьяналы колан тӧварсӧ. Колӧ кыпӧдны, бурмӧдны уджсӧ лавкаса комиссиялысь. Кор сэні кутасны уджавны, унджык бур тӧлка крестьянкаяс, кокньыдджык лоӧ кыпӧдны кооперациятӧ, матыстны сы дінӧ унджык нывбабаӧс.

Кооперациялӧн став барышыс мунӧ шленъясыслы жӧ, сійӧ тӧждысьӧ найӧс югдӧдны, судзӧдӧ газетъяс, журналъяс, нигаяс, отсалӧ кутны гожӧмын ӧтувъя челядь видзанінъяс, судзӧдӧ колан эмбур шленъяслы, отсалӧ видзны вежӧр кыпӧдан, гажӧдчан инъяс

* * *

Мӧд сёрни пыдди позьӧ сувтӧдны кооперативлысь доклад: кутшӧма отсалӧны кооперативсӧ кыпӧдны сиктса нывбабаясыс.

Кутшӧма кооперативас мунӧ тӧвар дон чинтӧм, да кыдзи отсалӧны крестьянкаяс чинтынысӧ.

Позьӧ лыддьыны:

1. Островская — Для чего нужна кооперация крестьянке.

2. Кравченко — Крестьянка в сельско-хозяйственной кооперации.

3. Дьяков — Кооперация и крестьянка.

4. Черкашников — Что такое лавочная комиссия и как в ней работать.

5. Маков — Кооперация и крестьянское хозяйство.

6. Попов Н. Ю. — Кооперативын вузасян-ньӧбасян удж.

20. Кыдзи коммунист партия уджалӧ пабрик заводса уджалысьяс да крестьяна костын.

1) Мый вӧсна пабрик-заводын уджалысь йӧз да крестьяна ӧтув сулалӧны-тӧждысьӧны Сӧвет государство вынмӧдӧм вӧсна, ӧтув лӧсьӧдӧны выль, долыд олӧм — социализм.

2) Коммунист партия Ленин ёрт тшӧктӧм кузя вынмӧдӧ пабрик-заводын уджалысь йӧзлысь да крестьяналысь ӧтувтчӧмсӧ.

Мыйла ӧтувтчӧмӧн сувтісны паныд озыр йӧзлы пабрик-заводын уджалысь йӧз да крестьяна. Мый найӧс ӧтувтіс Октябрса революция да гражданскӧй война дырйи.

Вермис эз эськӧ крестьяна ӧтнаныс пабрик-заводын уджалысь йӧзтӧг шыбитны сарӧс да вӧтлыны капиталистъясӧс, босьтны власьтсӧ аслыныс кырымӧ. Мый шуис коммунист партиялӧн 15-ӧд чукӧртчӧмыс (съездыс) пабрик-заводса уджалысь йӧз да крестьяна ӧтувтчӧм кузя.

* * *

Пабрик-заводын уджалысь йӧзлӧн да крестьяналӧн интересыс ӧти — корсьны аслыныс кынӧмпӧт да лӧсьӧдны долыд олӧм аслыныс да челядьлы. Долыд олӧмсӧ уджалысь йӧзлы вермӧ лӧсьӧдны сӧмын Сӧвет власьт. Уджалысь йӧзӧс Сӧвет власьт оз тӧждысь нартитны, дзескӧдны, кыдзи дзескӧдӧны капиталист государствоясын, сійӧ тӧждысьӧ мӧдарлань — бурмӧдны налысь оласногсӧ, кыпӧдны овмӧссӧ.

Коммунист партия ёна тӧждысьӧ топӧдны ӧтувтчӧмсӧ пабрик-заводын ужалысь йӧзлысь да крестьяналысь. Тайӧ йӧзыс ӧти-мӧдтӧгыс оз вермыны овнысӧ. Крестьяна сетӧны пабрик-заводса уджалысь йӧзлы нянь да мукӧд сикас сёянтор. Пабрик заводса уджалысь йӧз лӧсьӧдӧны крестьяна овмӧслы колан уджалан кӧлуй, новлан кӧлуй да мукӧдтор.

Кор топыда ӧтувтчасны пабрик-заводса уджалысь йӧзыс крестьянакӧд, сэки ыджыдджык лоӧ выныс Сӧвет Союзлӧн.

Сӧвет Союз ӧтувтӧ ас бердас став му пасьтаысь уджалыс йӧзсӧ, кодъяс вермасьӧны мездысьны озыр йӧз нартитӧм улысь. Отсалӧ мукӧд государствоын уджалысь революционеръяслы да найӧ семьяяслы мынтӧдчыны тшыгъялӧмысь. Колӧ тайӧ отсӧгсӧ ыдждӧдны-содтыны. Крестьянкаяслы пырны шленӧ МОПР ячейкаясӧ, чукӧртны йӧз костысь отсӧг, отсавны кыдзи вермасны.

Октябрса революция дырйи да гражданскӧй война дырйи ёна отсаліс озыр йӧзкӧд мездысигӧн крестьяналӧн да пабрик-заводын уджалысь йӧзлӧн ӧтувтчӧмыс. Эз кӧ эськӧ ӧтув чорыда кутчысьны гражданскӧй война дырйиыд сулавны Сӧвет власьт дорыд, сэки эськӧ сьӧкыд лои мездысьныд ӧтнаныслы пабрик-заводын ужалысь йӧзлы; сьӧкыд эськӧ вӧлі крестьяналы, эз кӧ отсавны рабочӧйяс.

Ӧтнаныс крестьянаыд дерт эськӧ сартӧ да помещикъястӧ эз вермыны путкыльтны. Крестьянаыд мӧда-мӧдыскӧд оз сэтшӧм топыда овны, кыдзи олӧны пабрик-заводын уджалысь йӧз.

Став водзмӧстчан уджсӧ революция дырйиыд нуисны рабочӧйяс. Пабрик-заводса уджалысь йӧз кыскисны ас бӧрсяыс тшӧтш крестьянаӧс.

Мый вӧсна рабочӧйяс революция дырйи нуисны водзмӧстчан уджсӧ ас вылас? На пӧвстын велӧдчӧм йӧзыс унджык, унджык на пытшкын югыд вежӧраыс; олӧны ӧтувтчӧмӧн ӧти-мӧдыскӧд, налы тӧдсаджык революция вӧсна тӧждысян уджыс. Коммунист партия аслас 15-ӧд чукӧртчӧм вылын шуис: «Ещӧ ёнджыка паськӧдны водзӧ рабочӧйяслысь да крестьяналысь ӧтувтчӧмсӧ».

* * *

1) Мӧд сёрни пыдди позьӧ пуктыны шеф комиссиялысь доклад (кӧні эм): кыдзи мунӧ уджыс асланыс «подшеф» грездас, вӧлӧсьтас ли.

2) Мед ӧти шлен висьталас, кыдзи да мыйӧн отсалісны найӧ сиктын бырӧдны гражданскӧй войнасӧ.

Позьӧ лыддьыны нигаяс:

1. Н. Глебова — Работница крепи смычку.

2. Брусов — Работа партии среди деревенской бедноты.

3 Карпинский — перевод Молодцовой — «Медся ыджыд революция му вылас».

4. Новаковский — перевод Чеусовой «Дас во чӧжса кось, выль олӧм лӧсьӧдӧм да».

5. Замойский — перевод Педь Саш — «Кыдзи тшӧктіс уджавны Ленин».

6. Кузнецов — перевод Тебенькова — «Ленин крестьяна йылысь».