НЫВ СЕТӦМ
Гӧтрасьӧм-котрасьӧм
Важ коми олӧм бытысь театрын петкӧдлӧм вылӧ
вит сценкаа, пролога да эпилога опера-драма
Гӧрддзалӧма кӧрт этшӧн,
Янсӧдӧма ыж этшӧн.
(Бӧрдӧдчанкывйысь).
... Историческӧй кад босьтӧма 1880‒90-ӧд вояс да 1900-ӧд вояс (конец ХІХ-го и начало ХХ-го столет.). Сэкся олӧм быт коми крестьяналӧн.
Паськӧм (костюмировка):
І. Корасьысь, бӧрдӧдчысь ань, вежай-вежань да бать-мам важджык пӧлӧс вӧччан паськӧмаӧсь: «нанка» да «китайка» дӧраысь шушун либӧ ас мичмӧдӧм дӧраысь шушун; виж да веж юр кӧртӧд чышъянъясаӧсь; гӧрд пышина кӧтіаӧсь; сера чувкиясаӧсь; тугъя-табъя шӧрт вӧньяс...
Виж кожа сюртук да гач, кумач дӧрӧм, ас сера дӧрӧм, бобрик шапка (скӧбаа юрси), лаз, шабур, «вӧралан» шапка, сюмыс тасма, ной чӧрӧс, визя кушак, бива да мукӧд сэтшӧм кӧлуй.
ІІ. Бӧрдӧдчысь нывъяс да кольпалысь зонъяс выльджык (1900-ӧд воясся) паськӧмаӧсь — ситеч кӧлуй: таса сарапанъяс, ковтаяс, серӧдӧм сосъяс, сера-визя чувкияс; сикӧтшъяс, чунькытшъяс, исергаяс...
ІІІ. Дозмукъяс: тасьті, яндова, гыр, гыпан, бипӧш, туис, чуман да мукӧдтор.
ВОРСЫСЬЯС:
МУНЫСЬ НЫВ — (мырдӧн сетӧмӧн) ар 18
БӦРДӦДЧЫСЬ АНЬ — (олӧма дӧва) шог чужӧма
БӦРДӦДЧЫСЬ НЫВЪЯС — (нывлӧн тшӧтшъяяс) 8‒10 кымын
МӦС КОРСЬЫСЬЯС — найӧ жӧ
КОРАСЬЫСЬ — ар 50, тшап, озырджык паськӧма
НЫВЛӦН МАМ — ар 40‒45
НЫВЛӦН АЙ — ар 50
ВЕЖАНЬ — (нывлӧн) ар 40
ВЕЖАЙ — (нывлӧн) ар 45
ГӦТРАСЬЫСЬ ЗОН — ар 18‒20
СЫЛӦН ВЕЖАЙ — ар 50‒60
ДРУЖКАЯС: ыджыд дружка, шӧр дружка, коймӧд дружка, дзӧля дружка («пон бӧж кералысь») — кызьсянь 40 арӧсӧдз
ЗОНЛӦН ВЕЖАНЬ — ар 50
НЫВЛӦН ЧОЖИНЬ — ар 50
НЫВЛӦН ПОСНИ ЧОЙ-ВОК (2‒3)
СИГУДӦКӦН ВОРСЫСЬ
МӦД ВОРСЫСЬ (таллянка либӧ «кык сода» гудӧкӧн)
ЗОНЪЯС (кольпалысьяс да пируйтысьяс)
БОКӦ КОЛЬӦМ ЗОН — ар 20
ПИРУЙТЫСЬЯС (мужикъяс, бабаяс)
ГИЖӦДЛЫ «БУРСИӦМ» КЫВ
Тэныд,
Мездмӧм нывбаба-ань;
Тэныд,
Ныв юра-ӧ, верӧса мам;
Тэныд,
Ӧнія уджалысь ань...
Тэныд —
Пемыд
Важ олӧм йылысь
Поэтсянь тайӧ
Лоас мед дань!..
Тэнсьыд
Шог образа вежӧртӧ
Сьӧлӧмын новлӧдлі дыр,
Медым тэнад синва пыр,
Ыджыд нимтӧ ыдждӧдліг,
Кыпӧдны важ вылӧ лӧг.
Кодлӧн олӧмыс вӧвлі:
«Доля ты, долюшка женская,
Вряд ли труднее сыскать...»,
Кыдз горӧдліс шога
Народник-поэт.
Кодлӧн олӧм-вылӧм
Вӧвлі — синва сьылӧм,
Кодӧс кывзіг
Ытва ваӧн
Ойдлӧ сьӧлӧм!..
Эн аддзыв тэ
Законсянь правдасӧ,
Эн имитлы
Олӧмас правасӧ.
(Сӧмын тэ корсьлін
Судьбатӧ ассьыд
Вӧтысь да кӧклысь).
Тувсов вой кузя
Ныв юрӧн дзордзалан кад,
А водзӧ — пемыд,
Арся вой кузя,
«Баба юрӧн» олӧм-ад:
— Кӧрт этшӧн кӧрталӧмыд,
Ыж этшӧн янсалӧмыд...
Эз шедлывлы тэд
Енсянь ни царсянь,
Ни оласногсянь:
Тэнӧ законыс
Гӧгӧрбок дорліс,
А енмыс да вичкоыс ёрліс...
И деспот-верӧс,
Сылӧн эз вӧв серыс:
Тэнӧ —
«Кӧрт бӧчкаӧ йӧртліс,
Дас кык томан сайӧ
Игнавліс-томнавліс
Да джуджыд йирӧ тупыльтліс...»
И новлӧдліс олӧмыс тэнӧ:
«Лун тӧлыс босьтіс да
Вой мореӧ нӧбӧдіс, —
Море гӧгъяс сюйис...»
Тэ пытшкӧ «поздысьліс» шева,
Тэныд кӧвъясьліс вомидз;
Тэныд и шедлывлі
Шыблалан висьӧм...
Олӧмыд тэнад вӧвлі —
Ыджыд кослунъя видз.
.............................
Ӧні нӧ славнӧй,
Ыліӧ нималан,
Выль югыд кадӧ —
Долыда видзӧдан водзӧ.
И тэнӧ ыдждӧдліг,
Тэнад синва пыр ми
Кыпӧдам важ вылӧ
Куслывтӧм лӧг!
Тадзикӧн —
Важсӧ ми сералам, —
Вужъяссӧ кералам
«Дас кык лагыра черӧн!..»
Косӧдышт синлыстӧ,
Вештышт руторсӧ
Аслад син водзысь,
Нывбаба-ань.
Тайӧ — кольӧма
Тайӧ — абу нин,
Тырмас нин — шань!
І
ПРОЛОГ
Мӧс корсянінын
Важ тыла эрд. Гӧгӧрыс вӧр — коз пуяс, ньыв пу, кыдз-пипуяса рас... Мӧс корсьысьяс, ныв чукӧр (вит-ӧ-квайтӧн) котӧрӧн сорӧн петӧны эрд вылӧ. Кодсюрӧлӧн кӧті тшайподыс сой кусыняс, кодкӧ сюмӧд наберушкаа... Кашкӧны. Сувтӧны. Пельяс торгӧдӧны-кывзысьӧны. Ылын-ылын кӧнкӧ мӧс жыннян шы кылыштӧ: «тун-тон... тун-тон...»
— Энлӧй! — горӧдлӧ-ӧлӧдӧ ӧти ныв.
— Тайӧ — миян, — шыасьӧ мӧд.
Сэсся кылӧны мукӧд жыннянъяс — трангӧны-брангӧны... Нывъяс чепӧсйӧны жыннянъяс шыӧ. Ӧти ныв кольлӧма бӧрӧ, котӧрӧн вуджӧ эрд (сцена) вомӧн, сувтовкерлӧ муртса кывзысьны да котӧртігмозыс горӧдӧ:
— Эн кольӧӧӧй!..
Эрд вылын некод эз коль. Лӧнь, сӧмын кӧклӧн кылӧ нор кӧкӧм. Здук мысти кылӧ чуксасьӧм: «Ээ-ууу!» да сылы воча ылынджык «у-уу...»
Петӧ эрд вылӧ ӧтка ныв. Сідз жӧ киняулас тшайпӧдыс. Мудзӧм шог чужӧма. Пуксьӧ шомасьӧм колода вылӧ. Ышловзьӧ сьӧкыда.
— Колисны... Меед... Ог вош... Суӧда... — вашкӧмӧн шуалӧ аслыс. Лӧнь. Матын кӧкӧ кӧк: «Кук-ку... Кук-ку... Кук-ку!..» Кӧнкӧ ылын кылыштіс мӧс бакӧстӧм: «Баа-ууу!» Мӧдарын чукӧстчӧм мӧс корсьысьлӧн: «У-ууу!» И бара лӧнь. Сӧмын кӧк нораа кӧкӧ. Нормӧ ныв. Сувтӧ, чатӧртчӧ да гораа сьӧлӧмсяньыс, кузя чукӧстчӧмӧн, сьылігмоз юалӧ:
— Кӧ-кӧӧӧ-чойӧ, кӧкӧ-чойӧй! Узь да вӧтась да, висьтав: кымын во нин ме верӧс сайӧ ог му-у-ун?
Кӧк лӧньӧ, сӧмын кукнитыштіс джынсӧ: «к-ку...», быттьӧ виньдіс да лэбзис мӧд пу йылӧ.
Нюкырмунӧ ныв, юрсӧ кыпӧдлӧ, вежалан синъясӧн видзӧдӧ кӧк вылӧ да сьӧлӧмсяньыс шога шуалӧ:
... Коньӧрӧй тэ, позтӧм кӧканьӧй!..
Майбырӧй, тэӧй кӧкӧй!
Пыр на ӧд тэд ас вӧля...
Коньӧрӧй дай меӧй.
Дзикӧдз нормӧ, синваыс доршасьӧ-петӧ. Пуксьӧ бӧр колода вылӧ да бӧрдігтыръя сьылӧ:
Шондіӧй-мамӧй дай
Вердысьӧй-эньӧй...
Дыр вӧд новлӧдлін дай
Шудтӧг рӧдитін...
Матӧ вӧд кӧсйин
Да ылӧ тай сетін.
Ылі земляӧ
Да уна семьяӧ.
Нёль эня-нылӧ да
Дас кыкӧд туйӧ...
Ӧти во олі да
Мамӧс эг аддзыв.
Мӧд восӧ олі да
Мамӧс эг аддзыв.
Коймӧд во олі да
Гӧститны муні.
Кузь вӧраинті да
Паськыд эрд вывті...
Мам воча воис да
Мам — нылӧс эз тӧд.
Шондіӧй-мамӧй дай,
Эн ӧмӧй нӧ тӧд?
— Вердӧмӧй, дитьӧй дай,
Кӧн югыд вирыд?..
Кӧтіыс усьӧ киняувсьыс. Оз вермы сьывнысӧ водзӧ, сыркъялӧ бӧрдӧ.
Занавес
ІІ
Корасьӧм
Гӧля (либӧ шӧркоддьӧм) олысь крестьянинлӧн керка пытшкӧс: нёль пельӧса (квадратнӧй) кык ӧшинь, коймӧд «краснӧй» ӧшинь ыджыдджык, шӧрас; пӧлать, паччӧр, гӧбӧчвыв, джаджйӧдз лӧсалӧм стен (вылысыс лӧсавтӧм), тупльӧс керъя йирк, паськыд (черӧн лӧсалӧм) джодж плакаяс; пемыд «ен ув» пельӧс; кӧтшас, пачводз, сёр; гӧгӧрыс лабич, ӧти джек (бӧртӧм улӧс), порог улын сулалӧ гыр да с. в. Йирк бердын вылын пищальяс, паччӧр ӧшиньсянь югӧр усьыштӧ сэтчӧ. Дзоньнассӧ керка пытшкӧсын рӧмыд.
Керкаын мам да сылӧн челядь: невеста ныв, 2‒3 посниджык, ар 7‒10. Ӧшалӧ потан, кага бӧрдӧ, мам сьылӧ-ӧлӧдӧ:
Ӧввӧ, ӧввӧ, ӧввӧ...
Узь нин, зарни пиӧй...
Челядь вылӧ горӧдлӧ корсюрӧ (найӧ кӧтшасын ворсӧны-дурӧны да): — Да ӧвсьылӧй нин ті, сё ен могысьӧн! Кагаыслы он лэдзӧй унмовсьныыс.
Челядь оз ӧвсьыны. Ныв пукалӧ «краснӧй» ӧшинь дорын да швейка вылын вурсьӧ.
Пырӧ корасьысь. Пыригмозыс на порог улас пӧрӧдӧ гыр. Сэсся ыджыда (паськыда) пернапасасьӧ. Нюжйӧдлана шыасьӧ:
— Оланныд да выланныд! Туанныд-быдманныд!
МАМ. Локыв жӧ, лок! Шойччы, сваття, шойччы...
Корасьысь, йирк, джодж да стен вылӧ видзӧдіг, паськыда (важнӧя) пуксьӧ коник лабичӧ либӧ кӧтшасӧ. Челядь йӧз дырйиыд ланьтӧны. Корасьысь ыджыда ышловзьӧ. Чӧв. Кага потанын унмовсис. Ныв гӧгӧрвоӧ да кельдӧдӧм чужӧма тэрыба петӧ. Печкан (швейка) усьӧ джоджӧ.
КОРАСЬЫСЬ (вашнитӧ мамлы). Ноко, сваття, вай челядьтӧ ыстыштлы регыдик...
МАМ (челядьлы). Ноко, петавлӧй ті, ывлаын ворсыштӧй… Мунӧй, мунӧй.
Керкаын лӧньӧ, сӧмын лайкан дзуртыштлӧ.
КОРАСЬЫСЬ. Ме эськӧ зэв ыджыд могӧн тіянӧдз да...
МАМ (повзьыштӧ быттьӧ). Мый нӧ, бласлӧ кристос, сэтшӧм ыджыдыс суис?
КОРАСЬЫСЬ. Ыджыд... Кыдз шулывлӧны: «Шом пӧ вӧйӧ, из кыптӧ...» (Мӧдарӧ бергӧдчыштӧмӧн гусьӧник шӧпкыштӧ аслыс, сьӧласиг-пӧлясигтырйи: «Тьфу, эн сибав, мутиӧй, тьфу, эн сибав, омӧльӧй...» Сэсся гораджыка:) Ме эськӧ локті... Менӧ эськӧ ыстісны тіянлысь медыджыд изкинытӧ пызан сайсьыныд кыпӧдны да...
МАМ (ышловзьӧ да лицемеритігмоз). Оог тӧӧд бара, вермам огӧй сійӧтортӧ... (Кост.) Ыджыд вӧд сійӧ уджыд да...
КОРАСЬЫСЬ. Ыджыд, ыджыд, сваття. Некод оз шу, мый дзоля... Но мунны позьӧ сы сайӧ, жӧникыс, майбырӧй, шогмӧ, — быд удж вылӧ сюсь: «Вӧр-пу йылысь лэдзӧ», кыдз шуласны, и «ва пыдӧссьыс пӧ кыпӧдӧ...» А овмӧсныс! (Ошйысигтыр.) Нёль лысьтан мӧс да дас вит шыран ыж!
МАМ (аслас гӧльлунсьыс яндысиг). Сідзнас сійӧ сідз… Ылӧдз нималӧны...
КОРАСЬЫСЬ. Нималӧны бара, — быдторнас, асланыс эмбурӧн. Абу сідз-тадз: гӧрныс — кӧрт ньӧръя, агасныс — кӧрт пиня... Позьӧ, майбыр, и мунны... Юкысь-янсӧдысь некод абу.
МАМ (аслас абутӧмсьыс яндысиг). А уна-ӧ нӧ эськӧ коранныд? Уна-ӧ вӧйпанныд козинсӧ?
КОРАСЬЫСЬ. Козин... Абу уна... (Чунь вылас лыддигтыр.) Комын вит шайт сьӧм, мӧс, кык ыж, чалькост ув выль видз, пудовня ув кӧдза му... Чувки-кепысь квайт гоз, кузьчышъян вит-ӧ-квайт... 5 берд дӧра, дукӧс, пась...
МАМ (ышлолаліг). Бласлӧ кристос! Зэв тай уна...
Корасьысь да мам донъясьӧны-артасьӧны.
МАМ (пыксьӧ). Кытысь нӧ миянлы сы мындаыс? Мӧсным ӧти, мӧдыс сӧмын ялавич на; выль видзным ставыс нёль чалькост и эм; ыжным куим, а этша ыжнад и чувки-кепысьыд абу зэв уна... Да содтӧд ковмас на поп-дяклы козин: куим кепысь гоз, куим чувки гоз, кузьчышъянъяс, вӧньяс... Ок, уна ковмас...
КОРАСЬЫСЬ. Да мый нӧ тэ, сваття, кушӧн ӧмӧй кӧсъян сетны нывтӧ этатшӧм бур овмӧса семьяӧ? Яндысь!.. Тэныд чесьт вӧчӧны, а тэ сідзи артасян.
МАМ. Пасибӧ, сваття, бур кывйыд вылӧ, но ми ог вермӧй сы мындасӧ. Мӧссӧ нӧ позьӧ сетны — ялавичсӧ, а лысьтантӧгыс дзоля каганад да посни челядьнад кольччыны ог вермӧй. Видзсӧ — чалькост увтӧ быть. Ыжсӧ нӧ мед, ӧти балясӧ позьӧ... А мукӧд кӧлуй, мый вермам, огӧ кутӧй, мый чукӧрмас — пуктам.
КОРАСЬЫСЬ. Дерт, эськӧ ті зэлӧдчанныд да. Но, мый нин сэсся тіянкӧд вӧчан. Этшаджык жӧ эськӧ да...
МАМ. Кутшӧм али, сё батюшко, кутӧм, эм кӧ!..
КОРАСЬЫСЬ (недыр мӧвпалӧм бӧрын). Вай инӧ ки орӧдам да енлы юрбитам, мый сэсся. (Юрбитӧны да ки орӧдӧны; корасьысь мӧдӧдчӧ.)
МАМ (тэрмасиг). Но, сэтшӧм регыд, да нинӧм гӧститтӧг? Ок, ме йӧй... Сы мында жӧ и гӧгӧрвои. Да шуны кӧ, нинӧм на миян лӧсьӧдтӧм гӧститанторйыс... Виччысьтӧгыд... (Ӧдйӧ вайӧ яндоваӧн ырӧш.)
МАМ. Вай кӧть ырӧшсӧ нин юышт!..
КОРАСЬЫСЬ (бӧр пуксьылӧ да юӧ). А нылыдлысь эг и юалӧй — мунас оз?
МАМ. Пондам тай юасьны.
КОРАСЬЫСЬ. Да кӧн нӧ сійӧ? Кытчӧ пышйис? Тані вӧлі да...
МАМ (видзӧдӧ ӧшиньӧд). Со и батьыс локтӧ...
КОРАСЬЫСЬ. Аддзылі... Ӧнтай асывнас водз на вӧлі мунӧ чера да кокана... Век зільӧ...
МАМ. Мыйкӧ тай пыр ветлӧ, му вӧчӧ.
БАТЬ (пыригмоз пыркӧдчӧ, лазъя). Но и зэрыштіс жӧ! — шӧрт помтӧг кӧтӧдіс!..
КОРАСЬЫСЬ. Зэр — сійӧ бур...
БАТЬ (казялӧ корасьысьӧс). Но, гӧсьтя тай вӧлӧма.
(Пӧрччысьӧ.)
КОРАСЬЫСЬ. Гӧсьтя... кутшӧмкӧ.
МАМ. Кыдз нӧ абу гӧсьтя! Медся донаыс на... Да вот тай миян нинӧм лӧсьӧдтӧм-а.
КОРАСЬЫСЬ. Бӧрын гӧститам... А нывныд сідзи и эз петкӧдчыв.
Бать лӧсьӧдчӧ петны, пӧрччыссис да.
КОРАСЬЫСЬ (чужӧмсӧ вӧчлӧ). А ми лӧсьӧдчим нин сваттякӧд...
БАТЬ (петігмоз сувтовкерлӧ). А мый сэсся — ен да бур шуд!
МАМ (чепӧсйӧ посводзӧ нылысла. Чукӧстӧ, кылӧ): Кӧн нӧ тэ, нылӧ? Лок нин, виччысям! (Оз шыась).
Бать регыд бӧр пырӧ. Выль сера дӧрӧма, пуксьӧ кӧтшасӧ да каллянсӧ пестӧ.
МАМ (пыригмозыс). Вот и дивӧ! Уйлаыд кӧзӧд гуӧ дзебсьӧма! Челядь нин висьталісны, не найӧ кӧ, эг и аддзы: «Улыс кумӧ пӧ тай пырӧ вӧлі-а, петӧмсӧ пӧ эг аддзылӧй...» Пыри, да сэні и эм! Бӧрдӧ... Оз лок. Мун тэ, бать, петав да юрси кучикӧдыс кыскы!
БАТЬ (босьтӧ тув йылысь кыз сюмыс тасма да петӧ). Пыраас!..
КОРАСЬЫСЬ (сайкалӧ, кватитчӧ). Но, ме сэсся мунла... Ті асьныд нин кыдзкӧ нывнытӧ чегӧй. Сёрнитны кикутӧм йылысь да мый да, корджык, ме пыравла на аски...
МАМ. Водзлань, сваття, водзлань! Эн дивит.
Корасьысь муніс. Недыр мысти, кылӧ, бать пыртӧдӧ нылӧс.
Ныв горзӧ-бӧрдӧ, оз пыр. Бать тойыштӧ ӧдзӧсӧдыс нылӧс керкаӧ.
Ныв уськӧдчӧ батьыслы кок улас.
НЫВ. Батьӧй да батюшкоӧй. Да ог, мися, ме муун сы сайӧ… (Туплясьӧ, бӧрдӧ.)
БАТЬ. Он муун?! Мунан! (Ырыштчӧ тасмаӧн, зымнитӧ).
МАМ. Кодӧс нӧ сэсся тэ виччысян? Кутшӧм корольӧс?
НЫВ (уськӧдчӧ мамлань). Некодӧс ооог! А сы сайӧ ог мун... Мамӧй-матушкаӧй! Дорйы жӧ, дорйы!
Мам скӧрысь нетшыштчӧ ныв дінысь да уськӧдчӧ потанлань садьмысь кага дінӧ. Ныв бара уськӧдчӧ батьыслань.
БАТЬ (ырыштчӧ тасмаӧн). Мунан!..
Садьмис потанын кага, бӧрдӧ. Пырӧны челядьныс да бӧрдігтыр паччӧр сэрӧгӧ кайӧны... Ныв туплясьӧ джоджын. Зык. Ойзӧм. Бӧрдӧм куимладорсянь.
Занавес
ІІІ
Бурсиӧдчӧм
Корасьӧм (кикутӧм) бӧрын ныв ветлӧдлӧ рӧдвужыс ордӧ бурсиӧдчыны (бӧрдӧдчыны). Гӧститігмоз ныв чукӧрӧс босьтас да волывлӧ: вежань-вежай ордӧ, чожинь-унінь ордӧ, эм кӧ мунӧм чой, сы ордӧ и сідз водзӧ. Медбӧръя мунан (венчайтчан) лунӧдзыс. Рӧдвуж козьналӧны (пӧдаритӧны) нылӧс бурсиӧмӧн: новлан кӧлуйӧн, дозмукӧн, сёян-юанӧн. Сэні невеста-ныв аслас матысса пӧдруга-нывъяскӧд бӧрдӧдчӧны, сьылӧны, гӧститӧны. Локтӧны сьылігтырйи. Мунігмоз мукӧддырйи пуксясны кытчӧкӧ гажаинӧ — вадор кыр йылӧ либӧ мича веж луд вылӧ да сэн тшӧтш бӧрдӧдчӧны-сьылӧны.
Вежань ордын. Сэтшӧм нога жӧ керка пытшкӧс, кыдзи и гортас нывлӧн, сӧмын пелькджык. Вежань олӧма ань, виччысьӧ бӧрдӧдчысьясӧс, лӧсьӧдӧ-пелькӧдӧ керка пытшкӧс, лӧсьӧдӧ пызан. Ывлаын кылӧ нывъяслӧн сьылӧм:
Сускин садйын
Менам вӧлі...
Менам вӧлі —
Ӧти вӧлі.
Ӧти вӧлі
Муса мусук.
Ме сы дінын
Олі-вылі.
Олі-вылі —
Шуда вӧлі.
Янсалі дай
Шудтӧм лои.
.........................
Ӧшинь улын сьылӧм шы лӧньӧ. Пырӧны ныв чукӧр (8‒10 кымын морт), накӧд невестапу, бӧрдӧдчысь ань.
ВЕЖАНЬ (меліа). Локтӧй жӧ, локтӧй!
Нывъяс пуксялӧны лабичьясӧ. Ныв аслас матысса пӧдругаыскӧд пуксьылӧ первой торйӧн (коник лабичӧ). Видзӧдӧ гӧгӧр жалитан синъясӧн керка пытшкӧссӧ, муныштӧ джодж кузя да бӧр пуксьӧ. Нормӧ сьӧлӧмыс, лэччысьӧ пызан дорӧ да гусьӧник бӧрдӧ. Вежань юкталӧ нывъясӧс сурӧн. Сэсся казялӧ вежа нылыслысь бӧрдӧмсӧ да сьылӧмӧн юалӧ:
Мыйла бӧрдан, муса нылӧй,
Висьтав меным, сьӧлӧмшӧр?
Мыйла тэнад сосъяс вылӧ
Синва киссьӧ ньӧжйӧник?..
НЫВ (сідз жӧ сьылӧмӧн вочавидзӧ, вежаньсӧ кутлігдзигӧдіг):
Тӧлысь бӧрын, вежа лунӧ —
Верӧс сайӧ мунны мем.
Но мен не сы сайӧ мунны, —
Мустӧм сайӧ сетӧны...
Со мый вӧсна бӧрда-шогся,
Синва кисьта гусьӧник...
ВЕЖАНЬ (бурӧдӧ сійӧс, оз тшӧкты бӧрдны). Но, бурась, нылӧ, бурась!
Ныв бӧрдыштӧ на, сэсся синъяссӧ косӧдӧ, ышловзьӧ.
ВЕЖАНЬ (лӧсьӧдӧ-корсьӧ пызан. Вайӧ сур да юкталӧ ставнысӧ). Вай пукыштӧй медбӧръясьыс да сьылыштӧй!
Нывъяс пӧрччысьӧны да пуксьӧны ныв гӧгӧр. Ныв вевттьысьӧ чышъянӧн да ырӧстӧ-бӧрддзӧ. Бӧрдӧдчысь ань заводитӧ нора бӧрдӧдны:
... Важ моз на вӧд ме-й локті
Ыджыд рӧдова ордӧ, —
кутлӧ да дзигӧдлӧ вежаньсӧ.
Юасьтӧг да висьтасьтӧг...
Некодысь на-й повтӧг,
Некодысь яндысьтӧг.
Батюшкоӧй чин кузя,
Матушкаӧй ласьт кузя.
.....................................
Кызь ныв на вӧд локтіс —
Гырыся да посньыда,
Дас ныв на вӧд локтіс —
Тшӧтшъя быдмӧм чойясӧй.
Вит ныв на вӧд локтіс —
Ӧт-йӧзнаясӧй.
Оз тусь на вӧд локтіс —
Оз тусь югыд вирӧй.
Намыр на вӧд локтіс —
Намыр небыд яйӧй...
Кӧч гӧн на вӧд локтіс —
Кӧч гӧн еджыд яйӧй.
.....................................
Таг коль на вӧд локтіс —
Таг коль кокньыд юрӧй.
Юрвыв на вӧд локтіс —
Юрвыв югыд сэзьӧй.
Бӧрдӧдчысь тонсӧ вежӧ.
Кымӧртчыны пондіс
Ньӧтчыд вешйывтӧм вылӧ!
Югыд шондіӧй, менам
Олан-вылан инъясӧй!
Туан-быдман инъясӧй!
Красуйтчан инъясӧй!
Кольны жӧ бара пондіс
Нем овтӧг да нем тӧдтӧг
Дай нем красуйтчытӧг.
.....................................
Югыд шондіӧй, ныв вӧляӧй,
Ыджыд вӧляӧй менам!
Ныв долыд олӧмӧй,
Ныв юрӧн вылӧмӧй...
Гаж серти ветлӧмӧй,
Тувсов вой колльӧмӧй,
Арся вой пукӧмӧй.
Та бӧрын бӧрдӧны.
Кӧкӧй.
Кӧкӧй на вӧд тэ, кӧкӧй!
Парма шӧр кӧкӧй!..
Медджуджыд коз йылас кӧкӧ.
Яг шӧр на вӧд кӧкӧй —
Медлатшкӧс пожӧмас кӧкӧ.
Сускина выв кӧкӧй —
Медгырысь колля сус йылас.
Кӧкӧй на вӧд, кӧкӧй,
Рас шӧр кӧкӧй,
Тугъя кыдз йылын кӧкӧ,
Зарни килля кыдз йылын.
Кӧкӧй на вӧд кӧкӧ
Медулис ньыв йылас.
Кӧкӧй на вӧд кӧкӧ
Сё юр ула видз вылын.
Кӧкӧй на вӧд кӧкӧ —
Вадор на вӧд кӧкӧй,
Медгажа лыа дорас.
Кӧкӧй на вӧд кӧкӧ
Ыбдор выль му вылас.
Потшӧсысь потшӧсӧ кӧкӧ,
Майӧгысь майӧгӧ кӧкӧ...
.....................................
Коньӧрӧ тэ, позтӧм кӧканӧй!
Майбырӧй дай, кӧкӧй!
Веж на тэд ас вӧля, —
Коньӧрӧй на-й меӧй!
Ныв шога сьӧлӧмсяньыс мӧвпыштӧ.
Коньӧрӧй на-й меӧй!
Вежань козьналӧ нылӧс бурсиӧмӧн: ас дӧраӧн, чувки-кепысьӧн да чышъянӧн. Козьналӧ тшӧтш бӧрдӧдчысь аньӧс юр кӧртӧд дӧраӧн. Мӧдӧдчӧны. Петіганыс вежань бара юкталӧ сурӧн да тшӧктӧ на волыны.
ВЕЖАНЬ. Водзлань волӧй! Водзлань!..
Ныв чукӧр сьылігтырйи петӧны вежань ордысь.
Рытгорув борйӧд муні —
Шогӧс кӧсйи пальӧдны...
.....................................
Мича дзоридз сэтысь корси,
Мусалы мед козьнавны. 2-ысь.
Дыр ме, дыр ме сідзи ветлі —
Кусіс шонді, пуксис рыт. 2-ысь.
Уна сикас дзоридз ӧкті, —
Ӧти сӧмын эз сюр мем. 2-ысь.
Колан дзоридз, донатортӧг
Гортӧ мӧді мунны бӧр. 2-ысь.
Тӧдтӧг друг син улӧ уси, —
Муса дзоридз нетшышті.
Нетшышті да окышті ме,
Аслам синва-й сявкмуні... 2-ысь.
Бӧръя кывъяссӧ сьылӧны кулиса сайын нин, вочасӧн надзмӧдан шыӧн.
ІV
Кикутӧм
(Чунькытшасьӧм)
Нывлӧн бать-мам виччысьӧны кикутысьясӧс. Пелькӧдӧма керка пытшкӧс, пызандӧра, кузьчышъянъяс ӧшалӧны, весалӧм ыргӧн яндова либӧ пу йӧгысь вӧчӧм, краситӧм вугъя тасьті. Пуклӧсъяс пызан гӧгӧр. Пуӧма-пӧжалӧма.
Пырӧны бӧрдӧдчысь ныв чукӧр. Ачыс ныв (невеста) вӧччӧма, но зэв жугыль. Виччысьӧны жӧникладорсаӧс. Виччысигмозыс бӧрдӧдчӧны. Бӧрдӧны «Нывлӧн нылӧмыс».
Югыд шондіӧй менам —
Ыджыд-ыджыд вӧляӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Ныв ыджыд нылӧмӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Оз дзоридзӧн дзордзалӧмӧй!
Эг на эшты кисьмыны (сӧвмыны),
Вуж выйӧн тай нетшыштісны...
Югыд шондіӧй менам —
Кӧч гӧн еджыд яйӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Оз тусь югыд вирӧй!
Тӧдан кӧ, менам коньӧрлӧн,
Кӧч гӧн еджыд яйӧй
Коз кырсьӧ кутіс пӧрны.
Оз тусь югыд вирӧй
Му бусӧ кутіс пӧрны.
Намыр небыд яйӧй
Зуд сімӧ кутіс пӧрны...
.....................................
Югыд шондіӧй, нылӧмӧй! —
Куим сё сывъяӧй менам.
Ныв сывйыштчӧ-курыштчӧ.
Шудӧй кӧ оз пет мен, коньӧрлы,
Куим сё сывъяӧй менам —
Кӧрт кӧртӧдӧ пӧрӧ...
Ныв мӧвпыштӧ.
Кӧрт кӧртӧдӧ пӧрӧ!
Ыстӧны корны кикутысьясӧс. Локтӧны гӧтрасьысь зон, сылӧн вежай да вежань, содтӧд кодсюрӧ (дружкапуяс). Пырӧны найӧ бӧрдӧдчигас на. Шыасьӧны: «Видза оланныд!» Пуксьылӧны бокӧ. Невеста нывъяскӧд петалӧ мӧдарас паськӧм вежны. Пырӧны бӧр (ныв сыысь жугыль); сылӧн бать да мам, сэсся вежай-вежань.
Сувтӧны ӧтарӧ-мӧдарӧ (воча). Нывлӧн да зонлӧн кианыс асланыс рӧма (еджыд да лӧз, либӧ гӧрд) чышъянъяс.
НЫВ (ньӧжйӧ, шога). Батюшкоӧй, айӧй! Бурси тэ меным, бурси. (Юрбитӧ кок улӧдзыс.)
Нывъяс босьтчылӧны сьывны:
Юр вывсянь меным бурси
Ен кыа кодзулыс мында...
Кок увсянь меным бурси
Веж туруныс мында...
....................................
Ныв сідз жӧ юрбитӧ кок улӧдзыс мамыслы, шуаліг:
Матушкаӧй, эньӧй!
Бурси меным, бурси
Быдсяма эмбурсӧ...
БАТЬ-МАМ (пернапасалӧны няньӧн да солӧн, шуалӧны). Кузь нэм тэныд! Кузь нэм да бур шуд!
Вежань ӧтлаалӧ чышъянъяссӧ пельӧсӧдыс да сетӧ помъяссӧ кианыс, сэсся нянь тупӧсьӧн улісяньыс орӧдӧ кӧртӧдсӧ (йитӧдсӧ), чышъянъяс кольӧны вежӧн-вежӧн ӧти-мӧд орданыс. Пуксьӧны пызан сайӧ шонді паныд кытшовтіг. Вежсьӧны чунькытшъясӧн. Сёйӧны-юӧны варовитіг.
ЗОНЛӦН ВЕЖАЙ (ныв батьлы). Но, кыдз нин овланныд? Тэ, сват, кӧнкӧ, пыр на вӧравлан?
БАТЬ. Кыйсьывла... Таво сьӧд руч на шедлі и...
ВЕЖАЙ. Но-о!..
БАТЬ. Да, мый сэсь... Весь муніс... Джын донсьыс... Пӧръяліс, мокасьт, прасолыд. Кызь вит шайт веніс, юкталіс парта вина да.
ВЕЖАЙ. Вот сійӧ и абу шань...
Сёйӧны и юктасьӧны. Медбӧрын — блин. Блин сёйӧм бӧрын гораа троньгӧны тыртӧм рач пыдӧсӧ ыргӧн да эзысь деньга, ӧти пӧв и мӧд пӧв, кытчӧдз тьӧщапу оз босьт рачсӧ пызан вылысь. Жӧник вевттьӧ рачсӧ вылыс блиннас. Нывъяс сьылӧны гажаджыктор. Пызан сайысь петігӧн кикутысьяс курыштӧны пызандӧраыскӧд тшӧтш мый эм пызан вылас да пышйӧдӧны сьӧрсьыс (шусьӧ: «Шуд эмбур нуӧм»). Кикутысьяс регыд мунӧны. Ныв колльӧдӧ найӧс поспомӧдзыс. Мунӧм бӧрас пуксьӧны бӧрдӧдчыны. Медводз бӧрдӧны:
Вомӧнӧн вӧд ме-й пукси
Мой лабич кузя...
................................
Ыджыд из тай ме-й пукси
Вӧрзьытӧмапырысь.
Сирӧд мыр тай меӧй пукси
Чуктытӧмапырысь.
Коз пу мыр тай меӧй пукси
Кельдӧдӧмапырысь.
Пипу мыр тай меӧй пукси
Вижӧдӧмапырысь,
Тыла мыр тай меӧй пукси
Сьӧдӧдӧмапырысь.
..............................................
Эг тай меӧй кӧсйывлы вӧрзьыны
Дас кык уль пу зорйӧн зоръявтӧг.
Эг тай меӧй кӧсйывлы чуктыны
Дас кык лагира черӧн керавтӧг...
.............................................
Эз тай ковмы зорйыс-черыс, —
Мустӧм мортыс сідз нуис.
Югыд шондіӧс менсьым
Ныв вӧляӧс нуис, —
Чунь пом йылас ӧд нуис
Чеплялігтырйи...
Ки пыдӧс вылас нуис
Шодзрӧдлігтырйи.
Юрси йылас вӧд нуис
Шыркйӧдлігтырйи.
Син водзын вӧд нуис
Нёджйӧдлігтырйи.
Пель саяс вӧд нуис
Сюркньӧдлігтырйи.
Пидзӧс помас вӧд нуис
Муркйӧдлігтырйи.
Кокбӧрля вылас нуис
Швыркйӧдлігтырйи.
Кок чунь йылас вӧд нуис
Чужъялігтырйи.
Кӧрт бӧчкаӧ вӧд сюйис,
Дас кык кӧрт асыкӧн асыкаліс.
Дас кык томан сайӧ
Игналіс да томналіс,
Дай джуджыд йирӧ тупыльтіс —
Йирысь йирӧ, джумкйысь джумкйӧ.
Лун тӧлыс босьтіс да
Вой мореӧ нӧбӧдіс.
Вой тӧлыс босьтіс да
Лун мореӧ нӧбаліс.
Море гӧгъяс вӧд сюйис —
Ньӧтчыд аддзывтӧм вылӧ,
Ньӧтчыд кыптывтӧм вылӧ...
Тшӧтшъя быдмӧм чойясӧй,
Шӧвк тывйӧн ті тывъялӧй.
Тшӧтшъя быдмӧм вокъясӧй,
Зарни вугырӧн вугралӧй,
Эзысь кыснанӧн кысналӧй.
Зарни сьӧма кельчи (кӧ) шедӧ,
Сэні менам ныв вӧляӧй,
Югыд шондіӧй, ныв вӧляӧй.
......................................
Та бӧрын ныв бӧрдӧ гортсаясыслы да матыссаясыслы: батьлы, мамлы, чойлы, воклы, кагалы, чожинь-уніньлы.
1. БАТЬЛЫ
Югыд шондіӧй, айӧй!
Вердысь-удысьӧй, айӧй!
Мыйла нӧ тэ менӧ, коньӧрӧс,
Керка водзсьыд янсӧдін?
Мыйла нӧ тэ менӧ, коньӧрӧс,
Сьӧлӧм бердсьыд чуктӧдін?
Мыйла нӧ тэ йӧз водзын
Юрбитӧмӧн юрбитін,
Тӧварӧс моз сетны кӧсйин?
Мый нӧ тэӧй ыджыд вежӧрнад
Мывкыд вылад арталін?
Эз ӧмӧй нӧ тэнад шогыд вӧв,
Мый бара шогтӧ вӧчыштін?
......................................
2. МАМЛЫ
Югыд шондіӧй, эньӧй!
Матушкаӧй, мамӧй!
Чужтысьӧй-рӧдитысьӧй!
Шоныд лун морӧса эньӧй!
Небыд чунь пома эньӧй!
Кӧмӧдысьӧй-пасьтӧдысьӧй,
Вердысьӧй дай удысьӧй,
Небыд вольпасьын узьтӧдлысьӧй!
Та вылӧ ӧмӧй тэ, майбырӧй,
Горт дор, гу дор бергалін?
Та вылӧ ӧмӧй тэ, майбырӧй,
Менӧ чужтін-рӧдитін?
Та вылӧ ӧмӧй тэ, майбырӧй,
Дзуртысь лайканнад лайкӧдін?
Та вылӧ ӧмӧй тэ менӧ, коньӧрӧс,
Ки пом акань пыдди вӧдитін?
Та вылӧ ӧмӧй тэ менӧ, коньӧрӧс,
Пидзӧс пом акань пыдди чеччӧдлін?
Кытӧн тай менӧ, коньӧрӧс,
Чужтін-петкӧдін,
Сэтчӧ тай менӧ, коньӧрӧс,
Гид куйӧд улӧ сюйыштін,
Медым лолӧй петӧ...
3. МУНӦМ ЧОЙ — МУНЫСЬ НЫВ ДІНЫН
Мунӧм чой пуксьӧ ныв дінӧ да кутчысьӧмӧн пыр бӧрдӧ тшӧтш.
Сё муса чойӧй менам,
Медбӧръясьыс ме локті,
Медбӧръясьыс бӧрдыштны,
Тэнад шогӧн шогавны...
Дзоля дрӧчкаӧй, чойӧй!
Пуксьывлы жӧ, пукыштлы
Тэ ме дінӧ!
Медбӧръяысь ай-мамыд ордын
Лыддьӧдлышт да бӧрдӧдышт,
Бура видзӧмсӧ казьтышт
Мамыд-матушкаыдлысь.
Бӧрдан, сьылан тонсӧ вежӧны.
Кольны вӧд тай пондіс
Ныв ыджыд вӧляыд...
Сэтчӧ вӧд тэ мунан да
Уна ног на-й овсяс,
Шуд-таланыд кӧ оз пет
Инька-айка дінад.
Босьтасны вӧд тэнсьыд
Ас ыджыд вӧлятӧ,
Топӧдасны вӧд тэнӧ
Тшемилӧ костӧ.
Кыз чептӧн вӧд тэнсьыд
Вомтӧ кӧртвомаласны.
Дас кык томан сайӧ
Тэнӧ игналасны...
4. КАГАЛЫ
Ныв босьтӧ кагаӧс пидзӧс помас да сылы нора бӧрдӧ.
Кӧнкӧ тай кылӧ тольӧдчӧ
Сьӧлӧмшӧрӧй дзоляӧй!
Мый бара тэ, кагаӧй,
Пукалан, арталан!
Он тай тэӧй тӧд менсьым
Сир курыд курдалӧмӧс,
Из чорыд чордалӧмӧс.
Пидзӧспома аканьӧй,
Кипыдӧсса чӧланӧй!
Мый бара тэ видзӧдан
Зарни лыска син пырыд?
Мый бара тэ кывзысян
Эзысь кытша пель пырыд?
Мый бара тэӧй арталан,
Ичӧт мывкыднад вежӧртан?
Нинӧм тай тэӧй он тӧд:
Шаньга кӧ тэд сетасны,
Сы вылӧ тай тэ ыштан —
Ичӧт мывкыднад, вежӧрнад
Сэсся менӧ вузалан.
5. ЧОЖИНЬЛЫ
Бара тай кӧнкӧ, кылӧ, воӧма
Ай вужӧй, ыджыд вужӧй,
Менам муса чожиньӧй...
Дінас пуксьӧдӧ.
Ме дор, гашкӧ, тэ воин
Ӧти бур кыв горӧдчыны?
Мед эськӧ тэ, майбырӧй,
Йӧз дорысь войдӧр воин!
Вердысь-удысь ай-мамлысь
Дженьыд мывкыдсӧ нюжӧдін!
Тэнсьыд, гашкӧ, шытӧ кывзісны
Да тайӧ уджсӧ эз уджавны.
Бӧрдӧдчӧм помалӧны.
Кодлы пӧ меӧй талун
Вӧччылі да пасьтасьлі?..
Ме тай, коньӧрӧй, артавлі —
Ай вужӧй, ыджыд вужӧйлы,
Ме тай, коньӧрӧй, артавлі —
Энь вужӧй, мелі вужӧйлы.
Пукси тай виччыси, виччыси,
Эз тай менам, коньӧрлӧн,
Ай вужӧй, ыджыд вужӧй во;
Эз тай менам, коньӧрлӧн,
Энь вужӧй, мелі вужӧй во.
Тотараяс тай волісны, —
Пуӧм-пӧжалӧмӧс
Сёйисны да юисны,
Повтӧг да яндысьтӧг
Менсьым ныв нылӧмӧс нуисны...
.............................................
НЫВ (шога). Нуисны!.
Бӧрдӧдчысьяс кузя, призывнӧ-шога:
Лун тӧла ӧмӧй нӧ,
Вой тӧла вӧлі?..
Ветламӧй жӧ, ветламӧй,
Аканьясӧй, чойясӧй!
Лун тӧла кӧ вӧлі —
Вой мореӧ ветламӧй!
Вой тӧла кӧ вӧлі —
Лун мореӧ ветламӧй!..
НЫВ (медбӧръя кусан надеянас). Ветламӧй!.. Ветламӧй!..
Занавес
V
Колип
Колип рыт — медбӧръя гажӧдчан рыт ныв-зонлӧн мунысь ныв ордын. Мунӧ мӧдар керка вежӧсас. Керка пытшкӧсысь идралӧма став лишнӧй кӧлуйсӧ, лабичьяс кындзи, весиг пызансӧ лэптӧма сёр вылӧ. Сӧмын бипӧш пачводз дорын.
Колипсӧ восьтӧны нывъяс.
Занавес воссигӧн сцена куш. Идзас вольӧса джодж. Бипӧшын ӧзйӧ сартас. Некод на абу. Ылын сиктын кылӧ сьылӧм. «Чистӧй коді...» Тайӧ ныв чукӧр кольпавны локтӧны. Сьылӧм вочасӧн матысмӧ да ӧшинь улын кусӧ. Недыр мысти керкаӧ пырӧны ныв чукӧр. Невеста ныв налы восьтӧ ӧдзӧс да чуксалӧ:
— Локтӧй! Локтӧй!..
Гӧлӧсыс бӧрдӧмысла дзикӧдз сибдӧма. Ачыс — ӧдва ру. Пырисны.
НЕВЕСТАЛӦН ПӦДРУГАЫС. Вайӧ жӧ зонъяс локтӧдзыс бӧрдӧдчыштамӧй.
Пуксялӧны. Бӧрдӧны «Нывлӧн нылӧм» (мӧд юкӧнсӧ):
... Югыд шондіӧй менам —
Ыджыд-ыджыд вӧляӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Ныв ыджыд нылӧмӧй!..
Югыд шондіӧй менам —
Саридзын лэбалӧмӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Морӧс пасьта ветлӧмӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Сявкъялӧмӧй, разъялӧмӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Ветлӧмӧй-мунӧмӧй!..
Югыд шондіӧй менам —
Ыджыд гыын гыбалӧмӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Кельчи этшӧн ворсӧмӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Сирпи этшӧн тивкъялӧмӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Ёді этшӧн паськыда ветлӧмӧй!
Югыд шондіӧй менам —
Сын этшӧн садьмӧдчӧмӧй!
......................................
Югыд шондіӧй, нылӧмӧй,
Куим сё сывъяӧй менам.
......................................
Ныв курыштчӧ сывтырнас да трагическӧя шога «Куим сё сывъя» бӧртиыс ырсъялӧ-бӧрдӧ. Нывъяс синнысӧ чышкалӧны.
Та бӧрын бӧрдӧны зонлы.
БӦРДӦДЧЫСЬ (нора). Медбӧръясӧ муса зонмыдлы!
Кӧнкӧ тай кылӧ ветлӧ
Муса тшӧтшъяӧй менам...
Матігӧгӧр бергалӧ
Коми пиӧй, муса зонмӧй!
Ме дор, гашкӧ, тэ воин
Бур кывйӧн горӧдчыны?
Ылі тай тэ, майбырӧй,
Ме гӧгӧр кытшлалан.
Омӧля тай, коньӧрӧй,
Ме дінӧ сибалан...
.................................
Сё майбырӧй, муса зонмӧй!
Омӧль тай меӧй вӧлі —
Омӧльсьыс эн повлывлы.
Гӧль тай меӧй вӧлі —
Гӧльлунсьым эн яндысьлы...
Уна тай меӧй тэкӧд
Ветлывлі да мунлывлі;
Уна тай меӧй тэкӧд
Сьывлывлі да ворслывлі;
Уна тай меӧй тэкӧд
Арся войсӧ пуклывлі...
Пырӧны зонъяс гудӧкасигтырйи.
Кок пӧв тай ме ветлі
Чеччалігтырйи.
Сой пӧв тай ме ветлі
Шенасигтырйи.
Син пӧв тай ме ветлі
Видзӧдігтырйи.
Пель пӧв тай ме ветлі
Кывзысигтырйи.
Пызандӧра тай ветлі —
Шыльыд туй кузя.
Ыджыд тай ме ветлі
Паськыд туй кузя...
Сё майбырӧй, муса зонмӧй!
Тӧдан кӧ, менам, коньӧрлӧн,
Ставыс тай кольны пондіс,
Ставыс тай бырны кутіс,
Гожся туйӧд — бердны
Кӧдзыд лым улӧ...
Быдӧн дінысь тай понді
Кӧдзавны да янсавны...
Кӧдзалӧма кӧрт этшӧн,
Янсалӧма ыж этшӧн!
................................
Медбӧръя эбӧссьыс ныв шуӧ: «Ыж этшӧн ян-салӧ-маа».
Нывъяс чеччӧны лабичысь. Невеста косӧдӧ синъяссӧ.
НЕВЕСТА. Вай сэсся гажӧдчыштӧй, нывъяс!..
Гудӧкъяс ӧддзыштӧны. Нывъяс вочасӧн йӧктыштавны босьтчӧны.
Йӧктыштӧны «Чижик».
ГУДӦКАСЬЫСЬ. Гудӧк дзуртӧ!..
Гудӧкасьысьӧс юкталӧны сурӧн да гажаджыка босьтчӧ ворсны. Нывъяс горӧдӧны: «Стройка!» Зонъяс тшӧтш йӧктыштӧны. Ӧти усьӧ. Серам.
ЗОНЪЯС. Шен! Шен!
Паськыда заводитчӧ «Шен». Йӧктігмозыс кок шыаныс шуышталӧны: «Ветлы! Ветлы!» «Йӧкты! Йӧкты!»
Лӧньыштӧны, пуксялӧны. Шойччигмоз сьылыштӧны «Луйки-лайки кыдз сулалӧ... Том мужикӧс чеччӧдісны» да с. в. «Пӧрысь мужикӧс чеччӧдісны». Тайӧс сьылігӧн вӧччӧдӧм мортӧс окӧдӧны зыр лоптӧн да пач пӧданӧн.
Сьылӧны «Ӧксиння пӧ краса». Ӧти ныв вӧчалӧ быдторсӧ сьылӧм шыас. Сьылӧм помалігас вайӧны нӧк кашник да рудзӧг нянь тупӧсь. Зонъяс горзӧны: «Нӧк! Нӧк!» «Вый-молодеч, нӧк-девка!» Нывъяслы торъя пызан вылӧ аслыныс тупӧсь шӧралӧны гырысь кузьмӧс шӧрӧмӧн. Дуриг-сераліг чунялӧны няньӧн нӧк. Сёйсьӧм бӧрас тыртӧм нӧк кашниксӧ зонъяс кымыньтӧны ӧти нывлы юр вылас сералігтыр. Нывъяс сідз жӧ вӧчӧны водзӧссӧ ӧти зонлы. Кыськӧ друг вайӧны да сувтӧдӧны джодж шӧрӧ гыр. Кытшлӧдлӧны гыр гӧгӧр ныла-зонмаӧс. Сьылӧны: «Ӧсьтӧ, ӧсьтӧ, баля нянь! Ӧсьтӧ, ӧсьтӧ, ыж нёнь...» Серам. Сэсся пуксялӧны да лӧньджыка сьылӧны.
Гырысь нывъяс, майбыр нывъяс,
Вотӧс вотны мунісны...
Ме дзоля ныв, ме шудтӧм ныв
Вотӧс вотны тшӧтш муні.
Гырысь нывъяс, майбыр нывъяс
Пожйӧн-джынйӧн вайисны.
Ме дзоля ныв, ме шудтӧм ныв
Соддзӧн-джынйӧн воті жӧ.
Гырысь нывъяс, майбыр нывъяс
Верӧс сайӧ мунісны...
Гырысь нывъяс, майбыр нывъяс
Томъяс сайӧ мунісны.
Ме дзоля ныв, ме шудтӧм ныв
Пӧрысь сайӧ муні жӧ.
Гырысь нывъяслӧн мужикъяс
Урӧс кыйны мунісны.
Менам томлӧн пӧрысь мужик
Урӧс кыйны тшӧтш муніс.
Гырысь нывъяслӧн мужикъяс
Сёӧн-пӧлӧн кыйисны.
Менам томлӧн пӧрысь мужик
Шырӧн-джынйӧн вайис жӧ.
Гырысь нывъяс, майбыр нывъяс
Том мужиккӧд водісны.
Ме дзоля ныв, ме шудтӧм ныв
Гыр гӧгӧрын кытшыльтчи...
Тайӧс сьылігӧн ӧти ныв ньӧжйӧ кытшлалӧ гыр гӧгӧрыс, шога юрсӧ ӧшӧдӧмӧн.
Колип вылӧ пыравлӧ нывлӧн муса зонмыс. Шӧйӧвошлӧ: пуксьылӧ ӧтилаӧ, мӧдлаӧ, оз инась. Сэсся кытчӧкӧ вошӧ.
«Здӧвӧлен! Здӧвӧлен!» — горӧдӧны нывъяс. Пуксьӧны. Сьылӧны:
Сускин садйын
Менам вӧлі...
Сьылігӧн ныв-зон пукалӧны гозйӧн-гозйӧн.
Пырӧ гӧтрасьысь зон.
— Жӧник! Жӧник! — горзӧны сылы.
— Тшынны! Тшынны, мокасьтӧс, колӧ!
— Кортӧмінӧ эн лок!
— Гыр! Гыр! Гез!.. Гез!..
Жӧникӧс кутӧны. Гирилюк вайӧны гыр да сюмыс вӧжжиӧн кӧрталӧны гыр бердӧ. Жӧник пессьӧ, оз сетчы. Пышйӧ джынвыйӧ кӧрталӧм гырнас грыма-йиркакыліг. Серам. Гудӧк шы. Бара пуксялӧны.
Пыравлӧны «рӧзбойяс» («чумычӧн» ветлысьяс), сюмӧд чужӧма маскааӧсь... «Рӧзбойяс! Рӧзбойяс!» — нерӧны найӧс. Куимысь кытшовтӧны пукалысьяс гӧгӧр шыӧн да черӧн ыршасигтыр. Найӧс вӧтлӧны чужъялігтыр.
Бара заводитӧны йӧктыны «Звӧйк» да дурны. Идзасӧн шыбласьӧны. Зык. Гудӧк шы. Серам.
Друг ывлаысь кылӧ гора лыйӧм шы. Шай-паймунӧны.
— Энлӧй! Мый нӧ?!..
Кодкӧ ӧдзӧсӧ юрсӧ сюйӧмӧн горӧдӧ:
— Эй, волӧй! Ӧдя Кирӧ лыйсис!..
— Ой!.. Ӧдя Кирӧ лыйсьӧма! — горӧдӧны и керкаын.
Зонъяс чепӧсйӧны ортсӧ. Нывъяс ыжъяс моз бӧрдіг-ойзігтыр сявмунӧны. Невеста ныв садьтӧгыс усьӧ джодж шӧрӧ.
Занавес
VІ
Свадьба лун
1. «Асъя чеччӧм»; 2. «Ныв босьтӧм-ньӧбӧм»; 3. Пир-гаж.
Нывлӧн медбӧръя здукъяс ай-мам ордын. Асыв. Ломтӧны пывсян. Лӧсьӧдчӧны ныв сетны.
Занавес воссигӧн ныв куйлӧ (узьӧ) кӧтшас лабичын. Локталӧны нывъяс да бӧрдӧдчысь ань. Сэні жӧ мамыс и чойыс.
Ныв чукӧр гӧгӧртӧны невестаӧс да бӧрдӧдӧмӧн чуксалӧны:
Дзоля дрӧчкаӧй, нылӧй!
Чеччы жӧ, нылӧй, чеччы!
Вежа петук чуксалӧ...
Медбӧръясӧ чеччы,
Небыд вольпасьсьыд,
Рочаканьӧй, нылӧй!
Волы мамыдлань, волы!
Медбӧръясьыс чукӧстӧ
Мамыд-матушкаыд:
Ӧти кинас вӧрӧдӧ,
Мӧд кинас шебрӧдӧ...
..............................
Рочаканьӧй, нылӧй!
Пӧра нин чеччыны:
Пывсян ваймӧма,
Свадьбаӧн локтасны...
БӦРДӦДЧЫСЬ (кисӧ юр вылас пуктӧ да меліа шуӧ). Чеччы, нылӧй, чеччы!
Ныв чеччӧ вольпась вывсьыс.
Ныв бӧрдӧ. Бӧрдӧдчысь лыддьӧдлӧ-сьылӧ «Асъя чеччӧм».
Медбӧръясьыс нин меӧй
Узи-куйлі, вӧтаси
Ай пуктӧм керкаын,
Гӧн небыд вольпасьын...
Виччыси тай, виччыси:
Вердысь-удысь эньӧй
Та бӧрын сэсся
Оз нин понды чуксавны
Мелі курӧг шыӧн...
Лёкысь курӧг чуксіс,
Лёк аньлы сійӧ чуксіс
Йӧз ныв вылӧ лёксян кад...
Сюзь моз тай букӧстіс
Вичко ыджыд жыннян —
Поп-дяклы менӧ, коньӧрӧс,
Кӧрталан час...
Сьӧд кырныш тай чуксіс,
Меным тай сійӧ чуксіс —
Сир курыд курдалан кад.
Из чорыд чордалан кад...
Ныв бӧрдігтыр чеччӧ пасьтасьны.
Занавес — 2 минут кежлӧ
Занавес регыд бӧр воссьӧ. Найӧ жӧ — ныв чукӧр, тшӧтш вежань. Локтӧмаӧсь пывсянысь. Невеста сынасьӧ, нывъяс сылы кӧса кыӧны медбӧръясьыс. Пуксьӧны бӧрдӧдчыны. Бӧрдӧны «Пывсян».
Тайӧс бӧрдігӧн, кор бӧрдӧ чойыслы, ныв пуксьӧдӧ сійӧс дінас да дзигӧдӧмӧн шуалӧ:
Медбӧръясьыс нин ме ветлі
Пывсьыны-мыссьыны...
Квайт ныв вӧд на ветлім
Тшӧтшъя быдманъяскӧд.
Куим ныв на ветлім
Югыд шондіяскӧд...
.........................................
— Коді нӧ меным, коньӧрлы,
Пывсян пессӧ поткӧдліс?
— Коми пиӧй тай, муса вокӧй.
Пывсян пес ӧмӧй тэ поткӧдлін?
Сійӧ тай менам, коньӧрлӧн,
Том лысьӧмӧй голяліс!
Код нӧ меным, коньӧрлы,
Пывсянсӧ ломтіс?
Гор бисӧ вартіс?
Коми аканьӧй, муса, чойӧй!
Би ӧмӧй тэ вартін?
Би ӧмӧй тэ чайтін?
Сійӧ тай менам, коньӧрлӧн,
Оз тусь югыд вирӧй сявкъяліс!
Коми аканьӧй, муса чойӧй!
Пывсян ӧмӧй тэ ломтін?
Тшын ӧмӧй нӧ тэ лэдзин?
Сійӧ тай менам, коньӧрлӧн,
Ныв кокни нылӧмӧй
Ен кыа улас кайис,
Пельлӧн кывлытӧм вылӧ,
Синмӧн аддзытӧм вылӧ!
Коми аканьӧй, муса чойӧй,
Из ӧмӧй тэ донӧдін?
Из ӧмӧй тэ дзирдӧдін?
Сійӧ тай менам, коньӧрлӧн,
Том сьӧлӧмӧй дзирдаліс!..
Коми аканьӧй, муса чойӧй!
Кунва ӧмӧй тэ изъялін?
Сійӧ тай, менам, коньӧрлӧн,
Шудӧй-ныламӧй вӧлі!
.......................................
Бӧрдӧдчысь гӧлӧссӧ вежӧ.
Низь кузя тай меӧй пывси, —
Йирка вевта пывсянын.
Ыргӧн тай меӧй пывси, —
Ыргӧн горъя пывсянын.
Зарни тай меӧй пывси, —
Зарни нитша пывсянын.
Веж небыд тай меӧй пывси, —
Тугъя корӧсьӧн.
Нюдзвиж тай меӧй пывси, —
Кӧртӧда корӧсьӧн.
Шорса тай меӧй мысси, —
Визыв ыркыд ваӧн.
Гӧп выв ваӧн меӧй мысси, —
Пӧтка варччан ваӧн.
Бӧрдӧдчигкості гортса (вежань-вежай тшӧтш) виччысьӧны свадьбаӧн локтысьясӧс. Лӧсьӧдчӧны, корсьӧны пызан. Вайӧны сёян-юан.
Воӧ свадьба (зильӧдіс-локтіс, кылӧ, ӧшинь улӧ). Тотшкӧдчӧны-чуксасьӧны кильчӧӧ, сэсся керка ӧдзӧсӧ. Нывладорсянь игнасьӧны, оз лэдзны. Ӧти-мӧд горӧдлӧны:
— Эн восьтӧй! Эн восьтӧй! Мед этша виччысьласны.
Нывладорсянь гӧгӧр игналӧма: кильчӧ ӧдзӧс и, сарай-карта, ӧдзӧсъяс и. Свадьбаӧн локтысьяс пырӧны гидня розьті посводзӧ, но керка бара игана.
Керка пытшкын сэк тешитчӧны.
— Со, тонӧ, кӧсйӧны гидня розьӧд пырны!.. — видзӧдлӧны ӧшиньӧд нывъяс да шуӧны сералігтыр.
— Восьтӧй! — горзӧны нин посводзсянь.
— Ог восьтӧй! Пырӧй, кыдз кужанныд! — шуӧ ныв вежай.
— Игана да! Вайӧ томансӧ восьтыны ключ!..
— Ключсӧ мореӧ шыбитӧма да ыджыд сир ньылыштӧма, — шуӧ нывлӧн вежай.
А свадьбаладорсянь коймӧдысь нин гольӧдчӧны:
— Господи сусьӧ кристе... — Кевмысьӧны посводзсянь.
— Аминь, — шыасьӧ керкасянь вежань.
Восьтӧны ӧдзӧс. Но керкаӧ, джодж шӧрӧ, бара вӧчӧны потшӧс (баррикада) лабичьяс пӧрлӧдлӧмӧн либӧ гез нюжӧдӧмӧн.
Сідз сувтӧны воча: ӧтиладорас (пыдіас) ныв чукӧр да вежань-вежай, ортсыас (порог улас) дружкаяс. Нывладорсаыс кутӧны лӧг мӧдарсаыс вылӧ, букыша видзӧдӧны... Шуалӧны: «Ог сетӧй! Ог сетӧй!» Да топыдджыка жмитчӧны ныв бердӧ. «Локтӧмаӧсь!..»
Сэсся мисьтӧм нимтан кывъясӧн «величайтӧны» сералігтыр. Сьылӧны:
Тшӧтшъяса тай, кылӧ, воӧмаӧсь,
Сюрс морт пытшкысь найӧс
Медомӧльыс мӧдӧдӧма...
Тшӧтшъяса тай, кылӧ, воӧма
Тыла ректан паськӧма.
Тшӧтшъяса тай, кылӧ, воӧма
Рыныш тупйӧд юра...
Тшӧтшъяса тай, кылӧ, воӧма
Нинкӧм вольӧс тошка...
Тшӧтшъяса тай, кылӧ, воӧма
Карнан тшупӧд ныра.
Тшӧтшъяса тай, кылӧ, воӧма
Тӧрмӧм сюмӧд кока...
Вежань тай кыпӧдчӧма
Пыш сюв кольта кодь...
Мисьтӧм чужӧмъяс,
Яндысьтӧм синъяс!..
— Яндысьтӧм синъяс!.. — броткӧ вежань.
Свадьбаса йӧз гӧрдӧдӧмаӧсь, кывзӧны величайтӧмсӧ.
— Ог сетӧй!.. Ооог сетӧй! — горзӧны нывъяс.
Но зёлькнитӧ ыджыд дружкалӧн деньга тыра зеп; мӧд дружка мышку сайсяньыс мыччылӧ вина сулея. Заводитӧны донъясьны-артасьны (вузавны нылӧс).
— Пуктӧй сё шайт дай босьтанныд! — горӧдӧ нывлӧн вежай.
— Но-о... Сёӧс! — нюжӧдӧ ыджыд дружка. — Куим урыс на лоӧ шань... — Пуктӧ куим ура деньга.
— Ок! Гаг вуджӧдас! — орӧдӧ ныв вежай.
— Содтышт кыдзкӧ... убӧлитышт! — шыасьӧ вежань.
Содтысьӧны: дас ур! Дас сизим ур!.. Сизимдас ур!.. Сё ур! Кык шайт дас ур! — зёльӧдӧ-пукталӧ деньга ыджыд дружка.
— Шань? — юалӧ сэсся.
— Но мый нин керан тіянкӧд! — шуӧ вежань да курыштӧ деньга.
Сідз жӧ содтысьӧны «Липки» винаӧн: парта джын! Парта! Кык парта!
Четверть! Шань? — юалӧ мӧд дружка.
Баррикада идралӧны.
Ныв сетысьяс вочасӧн бурмӧны. Заводитӧны сьывны (бӧрдӧдчыны) ошкана кывъясӧн. Пуксьӧны бӧрдӧдчыны:
Свадьба на вӧд локтіс, —
Кутшӧм на и нималіс,
Сэтшӧм на вӧд локтіс.
Свадьба на вӧд локтіс
Зилиӧн да билиӧн,
Чуриӧн да сяриӧн.
................................
Асыв-войсянь кыпӧдчӧмась
Ручӧн да кӧчӧн;
Лунсянь вӧд кыпӧдчӧмась
Низьӧн да мойӧн;
Рытыв-лунсянь кыпӧдчӧмась
Утка мича котырӧн,
Эзысь юсь кельӧбӧн,
Сювчӧж мича позтырӧн;
Рытыввывсянь кыпӧдчӧмась
Гымӧн да чардӧн,
Зэрӧн да слӧтӧн;
Рытыв-войсянь кыпӧдчӧмась
Кӧрӧн-йӧраӧн;
Войсянь ӧд кыпӧдчӧмась
Лэчыд вой тӧлӧн;
Мусянь вӧд кыпӧдчӧмась
Юсь пӧлян розьӧд.
...................................
Югыд шондіӧй менам,
Мича кузьчышъянӧй!
Сизим арӧссянь вӧд
Мича серсӧ серӧдлі,
Югыд визьсӧ визьлӧдлі
Да куд пыдӧсам пукті.
Эг вӧд ме убӧлитлы
Мыссьытӧм киӧн видлыны.
Дружкаяс тай воисны —
Югыд шондіӧс менсьым,
Сӧстӧм ныв нылӧмӧс,
Кузьчышъянӧс моз,
Быдсӧн нямрӧдлісны.
.................................
Свадьба на вӧд локтіс...
Кутшӧм на вӧд нималіс,
Сэтшӧм на вӧд локтіс:
Ыджыд дружканас локтіс —
Ю вож йывсьыс бӧрйӧма
Мем удал-сюсь кыйсьысьсӧ.
Мӧд дружка на вӧд локтіс —
Куим мирысь бӧрйӧма
Медся бур крестьянинсӧ.
....................................
Вежайыс на локтӧма
Пипилисти сӧкӧл кодь.
Вежаньыс на локтӧма —
Пасьтасьӧма-кӧмасьӧма
Рочакань кодя...
Ныв приданнӧй кудйысь перйӧны кузьчышъянъяс да нывъяс ӧшлӧны дружкаяслы пельпом вомӧныс.
Сэк кості мукӧдыс кӧтшасын нывлы кыӧны «баба юр». Кыигмозыс босьтлӧны бӧрдны «Юрси»:
Сё майбырӧй дай менам
Веж небыд юрсиӧй!
Югыд шондіӧй менам
Мышку шӧр мичӧй!
Югыд шондіӧй менам
Пельпом выв ошкӧмӧй!..
Кытчӧ нӧ менам, коньӧрлӧн,
Веж мича юрсиӧй шупкысин?
...........................................
Тӧдан кӧ, менам, коньӧрлӧн,
Вичко пельӧсӧ сійӧ шупкысис
Синмӧн аддзывтӧм вылӧ...
Сувтӧны. Джоджӧ нюжӧдӧны кузь гӧрд вӧнь.
Жӧник тувччӧ нывлы кок вылас да кыскыштӧ асланьыс. Сувтӧдӧны вӧнь вылас. Бать-мам нянь тупӧсьӧн да гыбанӧн пернапасалӧны том гозъяӧс. Кыскыштӧны кок улысь вӧнь.
Пуксялӧны пызан сайӧ шонді паныд кытшовтіг. Пуксиганыс свадьба юр вылӧ койыштӧны чуман тыр пӧтка гӧн да пож тыр ид. Шуалӧны сэк жӧ:
— Шудаа вӧравны-кыйсьыны!..
— Шудаа нянь уджавны!..
Сёйӧны-юӧны варовитіг. Бурсиӧны:
— Кузь нэм да бур шуд ичмонь гозъялы!..
Нывъяс босьтчылӧны сьывны гажатор «Паськыд гажа улича»... Вежань гажмыштӧ да лажъялігтыр тувччалӧ-ветлӧ:
Тутш-тотш, леканӧй,
Дзимбыр юра бергачӧй,
Нянь сёян, йӧнгыльӧй...
Бара сёйӧны — ляз, блин... Рач пыдӧсӧ троньгӧ ыргӧн деньга. Медбӧрын сир сола рок. Быдӧнӧс паньыштӧдӧны. Чукрасиг-кезъялігтыр паньыштӧны морт ӧтчыдӧн.
Йӧктӧны «Звӧйк», ӧти йӧктысь шӧрас. Сьылігмоз вочасӧн гормӧны, тэрыбмӧны:
— Бур жӧ нин тэ, вотӧсӧй!
Майбыр жӧ нин, тусьӧй!
Ме тэд ыста кӧзаӧс.
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, кӧзаӧй!
Ме тэд ыста кӧинӧс.
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, кӧинӧй!
Ме тэд ыста мортӧс.
Морт оз мун кӧин кыйны,
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, мортӧй!
Ме тэд ыста ошкӧс.
Ош оз мун мортӧс сёйны,
Морт оз мун кӧин кыйны,
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, ошкӧй!
Ме тэд ыста би.
Би оз мун ошкӧс сотны,
Ош оз мун мортӧс сёйны,
Морт оз мун кӧин кыйны,
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, биӧй!
Ме тэд ыста ва.
Ва оз мун би кусӧдны,
Би оз мун ошкӧс сотны,
Ош оз мун мортӧс сёйны,
Морт оз мун кӧин кыйны,
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, ваӧй!
Ме тэд ыста ӧшкӧс.
Ӧш оз мун ва юны,
Ва оз мун би кусӧдны,
Би оз мун ошкӧс сотны,
Ош оз мун мортӧс сёйны,
Морт оз мун кӧин кыйны,
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин, ӧшкӧй!
Ме тэд ыста гӧра.
Гӧра оз мун ӧшкӧс люкны,
Ӧш оз мун ва юны,
Ва оз мун би кусӧдны,
Би оз мун ошкӧс сотны,
Ош оз мун мортӧс сёйны,
Морт оз мун кӧин кыйны,
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, гӧраӧй!
Ме тэд ыста номырӧс.
Номыр оз мун гӧра сёртны,
Гӧра оз мун ӧшкӧс люкны,
Ӧш оз мун ва юны,
Ва оз мун би кусӧдны,
Би оз мун ошкӧс сотны,
Ош оз мун мортӧс сёйны,
Морт оз мун кӧин кыйны,
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, номырӧй!
Ме тэд ыста дозмӧрӧс.
Дозмӧр оз мун номыр кокны,
Номыр оз мун гӧра сёртны,
Гӧра оз мун ӧшкӧс люкны,
Ӧш оз мун ва юны,
Ва оз мун би кусӧдны,
Би оз мун ошкӧс сотны,
Ош оз мун мортӧс сёйны,
Морт оз мун кӧин кыйны,
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, дозмӧрӧй!
Ме тэд ыста варышӧс.
Варыш оз мун дозмӧр кокны,
Номыр оз мун гӧра сёртны,
Гӧра оз мун ӧшкӧс люкны,
Ӧш оз мун ва юны,
Ва оз мун би кусӧдны,
Би оз мун ошкӧс сотны,
Ош оз мун мортӧс сёйны,
Морт оз мун кӧин кыйны,
Кӧин оз мун кӧза сёйны,
Кӧза оз мун тусьла.
— Бур жӧ нин тэ, варышӧй!
Ме тэд ыста смертьӧс.
Смерть мунӧ варыш лыйны,
Варыш мунӧ дозмӧр вартны,
Дозмӧр мунӧ номыр кокны,
Номыр мунӧ ошкӧс люкны,
Ӧш мунӧ ва юны,
Ва мунӧ би кусӧдны,
Би мунӧ ошкӧс сотны,
Ош мунӧ мортӧс сёйны,
Морт мунӧ кӧин кыйны,
Кӧин мунӧ кӧза сёйны,
Кӧза мунӧ тусьла...
Гажмӧны-коддзӧны. Бабаяс йӧктӧны ӧта-мӧд бӧрся ветлӧмӧн «Звӧйк»: «Ик... ик... ик!.. Ук!.. ук!.. ук!..» — гудӧк шыӧ да асланыс вом шыӧ. Ош Максим сьылӧ йӧктігтыр: «Туту баба, тунайну».
Пансьӧ зыка гудыр гаж. Кодкӧ сьылӧ, кодкӧ йӧктӧ. А Педӧра пельӧсын лыддьӧдлӧ-бӧрдӧ. Ойзӧм. Уксӧм. Восӧм. Пӧтьӧй Миш усьӧма нин, Ӧгаш Парась ымзӧ-восӧ. Порӧ Ёгор пӧрӧма стен бердӧ да сургӧ-узьӧ. Куимӧн тышӧ воисны: кыкӧн ӧти вылӧ (Бӧбыль Семӧ вылӧ) сувтісны. Бӧбыль Семӧ (лёк, гӧль паськӧма) ӧтнас абу зэв код бабаяс пӧвстын; босьтчылӧ сьывны:
Керка ни карта абу,
Ӧти дукӧс — овмӧсӧй...
— Тэ мый? Асьтӧ сьылан? — сувтӧны сылы паныд кыкӧн пируйтысьяс пӧвстысь.
— А кӧть и ачымӧс, мый тэныд могыс?
— Мый мог? (Ырыштчӧ). Бобув! Гачтӧм сӧкӧл! Чурка! — нимтӧ сійӧс ӧти.
БӦБЫЛЬ СЕМӦ. Тэ тай паль ур да...
— Ме-е паль ур?!
Зырӧдӧны нӧйтны. Семӧ пышйӧ. Бӧрсяньыс кыкӧн вӧтчӧны. Ӧтиыс сёр вылысь кватитӧ тоин, мӧдыс — пызан вылысь пурт. Мунісны.
Таллянка бара нязгӧ.
Ош Максим (паськыд, еджыд морт) юис-юис дорвыв горша да друг лабичысь уси. Куимӧн бабаяс уськӧдчӧны — зыралӧны, кӧдзыд ваӧн киськалӧны. Гӧтырыс (Парась) юр водзас горзӧ: «Ой, вомдзалісны!.. Тшыкӧдісны!..» Кодкӧ казялӧ, мый морт кын нин, шыасьӧ: «Кулӧма... Сотчӧма...»
— Кулӧма!.. Кулӧма!.. — горзӧ-пессьӧ юр водзас Парась. Пируйтысьяс сайкалӧны. Шемӧс.
Занавес
VІІ
Бӧръя кыв (эпилог)
Пемыд коз вӧраин. Вой. (Рӧмыд, лӧзвевъя гожся вой.) Муртса тӧдчыштӧны пуяс. Некӧн — лов ни пемӧс. Ылын-ылын, сиктын кылыштӧ жугыль-шог, нора важ сьыланкыв (пир вылысь мунысь бабаяс сьылӧны «Чистӧй коді»). Матынджык — ырсъялӧмӧн бӧрдан шы оръясьлӧмӧн воыштлӧ.
Тайӧ фон вылын висьтавсьӧ бӧръя кыв (эпилог) — «геройяслӧн» рӧк-судьба йылысь.
Помасис пир...
Помасис пир.
Уна визувтіс сур...
Уна киссис вина.
Уна лэччис
Нывбаба синва. —
Ковмас казьтывны дыр.
Помасис пир.
Пир вылын —
Киссис вир.
А кодсюрӧ
Аддзис Сибирь...
Помасис пир
Коли
Гажӧдчандыр.
Пир вылын
Муніс бой...
Сикт вылын
Пуксис
Шог вой.
Асъя вой кадӧ
Кодыркӧ
Ланьтісны.
Но дыр на лювгис
Шор сайын
Куузь-кузь
Шог песан, нор
Сьыланкыв.
Войбыд
Ойзіс-бӧрдіс
Ош Максим гӧтыр
Мужикыс шой вылын...
Шытӧг
Кӧтӧдіс ичмонь
Ассьыс
Приданӧй юрлӧс.
Бӧрдӧдны сылы
Мойвиис
Кыкӧс:
Асьсӧ дай ассьыс
Муса зонмӧс...
Бӧбыль Семӧлӧн
Бӧрдысь —
Некод эз вӧв:
Сійӧ ӧтнасӧн
Пӧжарнӧй кумын
Куйліс
Кын.
.........................
Дда...
Сідз помасис
Свадьба,
Квайт смерта,
Морт шоя
Свадьба.
Сэтшӧми пом:
Лыйсис том
Кирӧ зон;
Ош Максим —
Винаӧн сотчис;
Бӧбыль Семӧӧс
Виисны косьын;
Виысьяс кыкӧн
Нэм кежлас
Сибирӧ мунісны,
Катарга-рудникӧ
Инісны...
А квайтӧдыс —
Коньӧрӧй ичмоньыс
Ачыс, —
Кок йылас
Вочасӧн,
Кос пу моз
Косьмис и косьмис...
.............................
Помасис пир...
Уна визувтіс сур.
Уна киссис вина,
Нывбаба синва —
Ковмас казьтывны дыр...
Татшӧми вӧвлі
Комилӧн важ
Олан гаж!
