КЫВ-МӦД ПӦЛЬ ПӦЛЬЯС ЙЫЛЫСЬ
КОМИ ЙӦЗ ИСТОРИЯӦ ВОСЬТӦДТОР
Мыйкӧ кӧ тай зэв пыдысь либӧ ылысь судзӧдан, ачыд судзан нисьӧ он, кок чунь йывнад, чунь помъяснад кыссян да инмӧдчан судзӧдантор дінас — сэтшӧм жӧ кажитчӧ сьӧкыд ассьыд олӧмтӧ туялӧмыд мортыдлы... Кӧнкӧ ылын нин, зэв пыдын пемыдас муртса тӧдчыштӧ, синъясыд судзыштӧ — юр вем сэрӧгъясӧн судзлала-туяла ачымӧс ме вунӧм пемыд сё вояс сайысь пӧль пӧльяс нимӧн...
Со, ру пыр моз тыдалӧ-тӧдчӧ: пемыд сус-пожӧм сора коз вӧр… Мунӧны-пышйӧны, дзебсясигтыр, вӧр пӧвстті йӧз: чераӧсь, шыаӧсь, ньӧввужъяӧсь мужикъяс-айяс; нопъяӧсь, туисаӧсь бӧрвывті нывбаба вӧтчӧны… Со, кыла и гӧлӧссӧ Вӧрмортлысь, туйӧ мӧдӧдчиганыс велӧдӧмсӧ-сисьтӧдлӧмсӧ сылысь: «...Пышйӧй ылӧ, рытыв-войвыв — Пармаяс сайӧ... Пышйӧй, медым эз судз тіянӧс Мӧскуалӧн лэчыд гыжйыс… Мунӧй да овмӧдчӧй сэні. Олӧй, коми рӧдвужсӧ видзӧй да йывмӧдӧй, вӧльнӧй йӧзӧс водзвыв кежлӧ ті быдтӧй!.. Кӧть и вермасны ӧні роч антусъясыд, но ме чорыда эска и чайта: коркӧ коми йӧзыд бӧр на ловзяс, ас кок йылас сувтлас… Водзӧ олысь йӧз — аслыс мездлунсӧ перъяс!.. Миян бӧр нӧшта на кольӧны олысьяс!»
Тадзи шуаліс бурсиысь Изкарса кось бӧрын Майбыран зонлы да Вӧрань нывлы кулігас пӧрысь Вӧрморт («Изкар» пьеса гижӧд важ коми олӧмысь).
Тадзи ме чайтлі, эг тӧдлы, а сьӧлӧмӧн кывлі, та йылысь ме мӧвпавлі-керлі. Висьтавласны жӧ эськӧ вӧлі олӧма йӧз: пӧльяс пӧ миян (Мингалёвъяс, Чисталёвъяс да Курочкинъяс) кыськӧ Коммула дорысь татчӧ Эжва йылас (Помӧсдінӧ) волӧмаӧсь... Да оз лючки-бура тӧдны нин, кодыр сійӧ волӧмыс-овмӧдчылӧмыс вӧлӧма налӧн. Овмӧдчылӧмаӧсь пӧ пышйымысьтас первойсӧ найӧ Вӧль ю пӧлӧн (Вӧль — Эжвалӧн вож, 10 километр катыдын Помӧсдінсянь). Сійӧн пӧ и ю нимыс «Вӧль» (Выль): «вӧля вылынӧсь пӧ ӧні ми (выль оланінын)!» (Коркӧ, тыдалӧ, пикын вӧлӧмаӧсь). Да татшӧм висьталӧмъясыд зэв дзуг. А вот ӧні миян асланым том коми учёнӧйяс велӧдӧны сы йылысь, туясьӧны-корсьысьӧны мукӧд йӧз гижӧд костъясысь. (Посньыдик йӧзъяс йывсьыд ӧд миян вылын ыдждалысь роч власьт кутысьясыд эз зэв тӧждысьлыны, налысь кучикнысӧ кульӧм кындзи да сӧзсӧ пычкӧм кындзи!)
Ме чайта да, пышйӧмыс Коммусьыс да овмӧдчӧмыс татчӧ Эжва йылас пӧльяслӧн лолӧма 1470-ӧд либӧ 1533-ӧд воясӧ, кор дзонь сиктъясӧн олысьяс Кама ю вож пӧлӧнъясысь вӧлӧм кытчӧкӧ вошӧны лы ни ку...
Сідзи лолӧма овмӧдчӧмныс татчӧ Эжва йылас миян пӧль пӧльяслӧн. Сідз жӧ и став коми йӧзыслӧн вӧлі олӧмныс-вылӧмныс:
...Быдторйыс важысянь
миянвыв муніс:
тшыгыс и кӧдзыдыс инмис,
тышъясыс-косьясыс, — ставыс, —
лёк йӧзкӧд, ывлакӧд вензьӧм...
Коркӧ ми важӧн нин,
важӧн нин зэв,
овлылім лунвылын ылын...
Да оз тай му вылад
горш йӧзыд тӧрны:
вӧтлісны-зырисны
миянӧс сэтысь,
татчӧ тай войвылас, ылӧ...
Сьӧд вӧр да кын му тай
миянлы мойвиис тані.
«Налӧй пӧ йирӧй ті, йӧйяс!» —
шуисны миянлы ёнъяс…
Жугыль да гажтӧм вӧлӧма пӧльяслӧн олӧмныс.
Кызмырдъя сьӧкыд кынӧмпӧт перйӧмыс.
Комиястӧ пӧкӧритӧм бӧрад кӧть и пышъявлісны найӧ «ылі вӧр-ваясӧ», но роч власьтыд регыдӧн бӧр найӧс суӧдіс. Суӧдіс, корсяліс вӧръясысь да дорис-воталіс
«...джаггӧрӧд гӧрӧдӧн,
да нэмӧвӧйся
разьсьывтӧм вылӧ...»,
кыдзи сьывсьӧ важ коми сьыланкывъясын.
Гӧгӧр вӧр, некытчӧ кӧдзныд. Муыд кын — нинӧм оз артмы. А мый кыйлан-вилан прӧмыстӧ — ставсӧ лоӧ сетны вот тыртны. Вотъясыд ыджыдӧсь: миян бать нэмъясӧ нин вӧлӧм вотъясыд кыптылӧны 70 шайтӧдз керка вылӧ (ӧнія деньга дон вылӧ кӧ — сё-мӧд шайт!). Прӧмысыд донтӧм: 1876-ӧд воын нин ур кучиклӧн доныс вӧлӧма толькӧ на 10 ур! (Ӧтик ур кучик вылӧ вӧлӧм шедӧ сӧмын 3 либӧ 4 пунт нянь. Ӧні ур кучикыд вылӧ шедӧ 20 пунт!) Мун да сэсся и ов! Абу ӧд прӧста шулӧмаӧсь пӧльясыд асланыс сир курыд олӧм йывсьыныс:
Вӧрӧ мунны — нянь абу.
Карӧ мунны — туй абу.
Райӧ кайны — пос абу...
Мӧд ногӧн кӧ (тайӧ кывъяссӧ восьтӧмӧн), лоӧ тадзи: «Гортын овны — пик, нинӧмӧн он судзсьы, сёйны ни юны аслыд абу; ставсӧ, мый лӧсьӧдлан, лоӧ сетны. Правда корсьны (карысь начальстволысь)?! — Весьшӧрӧ, эн и кӧсйы — туй сэтчӧ абу, и правда оз сюр. Ен вылӧ надейтчыны?! — Да «райыс» тай игана. Енмыс тай аслыс олӧ:
Оз кыв коньӧр коми йӧзӧс, —
нинӧм оз отсав...
Ёна и тшыг пыклӧмаӧсь пӧльяс. Сизим воясӧдз дорвыв вӧлӧм нянь оз аддзывны.
Но тшыг страк кындзи, сэтшӧм жӧ страк вӧлӧма налы невӧляа олӧмысь йӧз власьт кипод улад. Пышъялӧны вӧлӧм «общественнӧй» службаысь; пышъялӧны-дзебсясьӧны вӧръясын салдатӧ нуӧмысь. Полӧны и мустӧмтӧны став роч йӧзсӧ (власьт кутысьяс пондаыс) и налысь культураа олӧмсӧ тшӧтш вӧлӧм оз вермыны видзӧдны синнаныс. Долыда вӧлӧм кылӧны асьнысӧ комияс сӧмын вӧр-вааныс (мед кӧть и тшыг сійӧ и кӧдзыд да), кодыр син водзаныс абу вӧлӧмаӧсь налӧн дзескӧдысьясыс, нартитысьяс... Висьтавласны сэтшӧм вӧвлӧмтор ӧти морт йылысь: «Коркӧ пӧ овлӧма-вывлӧма зэв ён коми морт (Пера). Сылӧн ёнлуныс кывсяс сарӧдз, да сійӧс сарыс тшӧктас кутны да вайӧдны ас дінас Питирӧ (Мӧскуаӧ ӧд на, кӧнкӧ?) дикӧвинка пыдди, теш вылӧ (кыдзи тай зверъясӧс вайӧдӧны зверинечӧ петкӧдлыны, сідз жӧ). Мустӧм вӧлӧма сылы (Пераыдлы) карад невӧляад олӧмыд кӧть и пӧттӧдзыс вӧлӧм вердӧны да. Гажтӧмтчӧ вӧлӧм ас вӧр-васьыс, шогсьӧ да лыддьӧдлӧ-сьылӧ:
Сё майбырӧй пӧ —
да Пемыд Пармаӧй!
Кыдз пу юрлӧсӧй, дай
Ньыв пу вольпасьӧй!
Сійӧ мустӧмтӧмыс пӧльяслӧн (важ лёк культураа, карса олӧмсӧ) миян олана нэмӧдз на тшӧтш воӧма, найӧ вир-яйысь миянлы вуджӧма. Коді (ӧнія йӧз) эз ас вылас сійӧ олӧмсӧ тӧдлы? Коді эз веж эськӧ (важ салдатын вӧвлысь морт) нимкодьпырысь роч казарма дворечтӧ сьӧд коми вӧр керка вылӧ? Кодлы вӧлі меліджык гора дукӧвӧй музыка дорысь сигудӧкӧн ньӧжйӧник нораа троньӧдчӧм вӧр керкаын? — Да миянлы, важногса лёк олӧм тӧдлысьяслы да водзӧ выль, бур, морт нога долыд олӧм аддзысьяслы! — Но олӧмыд вежласьӧ, «олӧмыд потласьӧ! — Синтӧ чашкӧдлы, видзӧдлы гӧгӧрыд, мортӧй!» Да, важногса олӧмыд (власьтсӧ кутысьясыс) сетлылісны-петкӧдлісны миянлы сійӧ культураыслысь сӧмын гугладорсӧ, а бансӧ — асьныс нювлісны. Миянлы, пемыд йӧзлы, кольлісны сӧмын пежсӧ. Сійӧн и мустӧм вӧвлі став «культураыс» рочьяслӧн. Но водзӧ кежлӧ:
Мед оз кӧинӧн
мӧд мортлы
мортыс ло!..
Миян пуктӧма ӧні законпуктас юрас.
...Ӧні — некодысь повны:
Мӧскуа — абу сар!
Быд йӧзлы позьӧ овны, —
Эм налӧн СССР!
Мед олӧмным эз вӧв важ кодь жеб! Мед уджным эз вӧв сэтшӧм сьӧкыд! Мед югыд, шоныд вӧлі миян керка-горт!.. Сэтчӧ колӧ пуктыны ыджыд вын, медым вермам пемыдлуннымӧс да
...лёк кӧдзыд, ловтӧм ывлавыв.
Сэк вӧлись лоӧ миян олӧмыс:
Кор мездас кипом сьӧкыд уджӧс
бур кӧлуй да Наука-ен,
сэк вуж додь-пурйӧс кӧрт вӧв вежас
да доддясяс ён ывла вын.
Кодыр сартасӧс кусас
электричество би,
сэк машинаӧн кутас
удж керны коми пи…
Сэк оз ло миянлы мустӧм культураыд, кор миян
...кутас гора кывны
выль ног олӧмлӧн гым!
Кодыр кӧрт нӧш кутас ёнтны —
тшӧтш сьывны уджлы гимн!
...Сэк олӧм миян
лоӧ славӧн,
оз важ кодь жеб ло,
а зэв ён!
