КЫРНЫШЪЯС
БӦРЪЯ КОМИ ВИДЗАНТОРЪЯС
«Ӧкмыс кымӧр бӧрысь ӧкмыс кырныш воисны,
Сигӧр вылӧ пуксисны, «курк-курк»-керисны:
— Педӧр Киронӧй, Роч му кутысьӧй,
Медыджыд сарӧй, медъён багатырӧй,
Тэнӧ пӧ тай корӧны, ыджыд вынлы водзсасьны».
(«Педӧр Кирон» Эжва йывса сьыланысь).
Гожӧмсяньыс кузякодь эг аддзыв кырнышъясӧс. Вошлісны. Ылыстчисны кырнышъясӧй кытчӧкӧ бокӧ.
Дас во сайӧ олісны Дырнӧс бокса вӧр діын. Тӧв помланьыс овмӧдчылісны гозйӧн. Гожӧмнас павъялісны керка гӧгӧраным нёль-ӧ-витӧн нин. Ворслісны кутасьӧмысь чавкан-гулюяскӧд либӧ рака-катшаяскӧд.
Ӧткӧн-ӧткӧн, а тшӧкыдджыка гозйӧн, шывъялӧны пикӧ воӧм лэбач бӧрся. Весьӧпӧрӧм «чачаныс» шыбласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, чепсасьӧ улӧ-вылӧ, шуйгавыв-веськыдвыв, но быдласянь мытшасьӧ сьӧд вуджӧрӧ. Дзескӧдӧны-зырӧны быттьӧкӧ ньӧжмыд, но итіль* да быдлаӧ удитысь кырныш-вуджӧръяс.
Балкон вылын шпуткиг-сулаліг вир-яйӧн кыла дзерӧданторйыслысь чаль пом ыджда сьӧлӧм зӧркӧдчӧмсӧ. Орччӧн лэбигӧн моз аддза чиршӧдланторйыслысь чашкалӧм син еджыдсӧ, паськыда паськӧдӧм вомсӧ, полӧмысла тукмӧм-вижӧдӧм кывсӧ. Тшук ачым нин лэбала бордйысьысь * сьӧд вуджӧрнас.
Тешитчӧны кырнышъяс, видзӧднысӧ, дышпырысь гӧгралӧны. Тэрмасьтӧг топӧдӧны лэбачӧс му бердӧ, вӧр-пу бердӧ. Сэсся сідз жӧ тэрмасьтӧг орӧдӧны «чачаныслысь» лэбан нырвизьсӧ, ворсӧдчигмоз бӧр зырӧны-кыпӧдӧны енэжлань. «Энлы пӧ, эг на пӧтӧй тэкӧд ворсӧмсьыс. Энлы пӧ, эн на помӧдз гӧгӧрво, мыйысь тэнӧ тадзи дзерӧдам». Коркӧ и лэдзасны сэсся кӧдзыд пӧсьӧн ньылӧдӧм ракашойӧс. «Велӧдыштім пӧ тай позным дорӧ сибӧдчӧмысь-а».
Коми вӧралысь на моз жӧ тэрмасьтӧг кытшовтӧ тӧдса вӧртӧ. Водзвыв тӧдӧ, кодарсянь да кодарӧ мунӧ кыйдӧсыс. Водзвыв орӧдӧ сылысь пышъян нырсӧ. Суӧдӧ кӧ март тӧлысся * чарӧм кузя йӧраӧс, зырӧ сувтлытӧг, лӧня шыньгӧ пушыд лым вывті, шарснитлӧ чарс * ді вывті кыса лызьнас, тэрмасьтӧг нырӧ ассьыс уджсӧ, виччысьӧ, кор вирӧдз чарсйысьӧм кокъяса йӧра некымынысь шойччыны водлӧм бӧрын атшваймунас, вынсӧ-йӧрсӧ воштас, да ачыс уськӧдчас морт кок улӧ, мед лоны не йӧраӧн да лолаӧн, а йӧртӧмӧн да ловтӧмӧн.
Оз ӧд весьшӧрӧ шуны комияс морттуя вӧралысьӧс вӧр кырнышӧн. Оз горш пондаыс, кыдз ӧні кодсюрӧ, кӧнкӧ, чайтӧны, а тэрмасьтӧг да кужӧмӧн кыян уджсӧ нокӧмысь. Коми мортыд тай мый гортгӧгӧрса уджӧ, мый вӧралан уджӧ, мый чужан му доръян уджӧ, век босьтчывліс лабутнӧя да тэрмасьтӧг. Сійӧн и донъявлісны нэмыс. Сійӧн и Екатерина-матушка коркӧ гвардияас тшӧктывліс зыранъясӧс босьтны норма дорысь весьтӧн-джынйӧн дзоляджыкъясӧс. Эз тушанас босьтлы коми морт, эз «ураӧн!», а уджсӧ ӧтарӧ тільӧм-нырӧмӧн да зумыд сюрӧсӧн.
Мисьтӧма сёрнитӧны кырнышъяс йылысь йӧз вежӧрӧн ӧнія олысьяс. Шуӧны шой кырлалысьӧн, веськыд сювъяӧн, горшӧн. А дерт, шуасны, весиг нимыс пӧ «кырны» кывсянь артмӧма да. Сӧмын горш да колӧм серти кӧ артавны, мортыд некодлы на оз сетчы. Сылӧн тай горшыс медпаськыд. Сылӧн тай синмыс медколысь. Сылӧн тай сювйыс тырлытӧм. Кымын унджык сетан, сымын унджык колӧ.
Кырнышыдлы вомсьыс уна оз ков. Дерт эськӧ, паськыда найӧ олӧны. Выліті лэбалӧны. Ыджыда кытшовтӧны. Видзӧны кык-куим пияна позсӧ пакӧсьта рака-катшаысь да чавканъясысь. Видзӧны вердчанінсӧ дась нянь сёйысь гулюясысь. Уна колӧ сёян кырнышпиянлы. Варышысь на уна кыйӧ тайӧ вылын юра лэбачыс посни пемӧссӧ, висьлӧс пӧткасӧ. Не кырнышыс кӧ, важӧн нин, гашкӧ, пагалім шырӧн-лэбачӧн разӧдан пӧрӧс висьӧмъясысь.
Но и куйлӧ кӧ дась сёяныд му вылын, бокиті оз жӧ лэб. Чукӧстас пӧвсӧ: «Кулі-тай! Кулі-тай!» Дась пӧ нин со, кыйны-вины оз ков. Тадз и вӧралысьлы висьталӧ, кытчӧ усьӧма сылӧн лыйӧмторйыс: «Куль-дай! Куль-дай!» «Спаси господи, вокӧ, бур мый висьталін. Усис кӧ, кулям нин эськӧ да», — кырныш кыв гӧгӧрвоысьыд сӧмын кайтыштас.
Оз кӧ кокаланторйыс син улас усь, чуксасьӧ гежӧдика: «Крук!? Крук!?», быттьӧ юалӧ пӧлыслысь, ог-ӧ пӧ ещӧ кытшовтӧй-круковтӧй угоддьӧяснымӧс? Вӧрті катласигӧн кӧ казялан вылын кытшлалысь да гежӧдика круксысь кырнышӧс, пельтӧ верман не чошкӧдлыны, пищальӧ верман не шашаритчыны. Сідзкӧ, оз на тыдав лыянторйыд. Аддзас кӧ, кырнышыд понйысь бура юӧртас.
Ӧнія дышиник кыйысь-виысьяс ыргӧн сутугаӧн сиасьӧны да кырнышӧс матялӧны. «Пуркӧшитӧ пӧ кыйдӧссӧ». Дерт, пуркӧшитас. Аддзис сёян, сёйис. Оз ӧд кырныш миян угоддьӧ вылӧ лок, ми сылӧн угоддьӧясӧ юась ни висьтась пырам-сюйсям, йӧз вӧраланінӧ сиасям. Мый мортлы, мый кырнышлы тай, сьӧла-дозмӧрыд — ӧткодь кыйдӧс. Абу гижӧма пӧтка вылад, мый вӧрӧдны оз позь. Да кӧть и гижан, омӧля на вӧрса лэбачыд лыддяс, кӧть сёрнитны-тшӧкӧлдывайтнытӧ дырӧн ли регыдӧн велалӧ.
Важ йӧз чӧскӧнджык ноксьывлӧмаӧсь, мед весьшӧрӧ бордъя кыйсьысьӧс не мыжавны. Дышыс личкӧ, дышыс, ми вокӧс. Чӧс колода улысь дозмӧртӧ некод оз перйы ошка-санкаа кындзи. Пӧрысь пӧльлӧн чӧстуй вылын вӧвлӧма нелямын сайӧ чӧс. Пӧльлы-батьлы некорджык лоис лӧсасьны-тшупсьыны да, чинтісны дас витъясӧдз. Вокъяс и дзикӧдз бырӧдісны: «Ог пӧ тай пӧтка помысь олӧй. Вом кӧртӧ вежны и лэчкыс тырмас».
Абу, дерт, вом кӧр вежӧмын ставыс... Пармаыскӧд веськыд сёрниным вошис. Вӧр-ва тёльгӧ, ми муралам. Вуджӧдысьтӧг ӧта-мӧдӧс ог нин гӧгӧрвоӧй. Пармаа —морта костын йитысьяс ковмисны парма пиянлы. Морта —вӧр-ва костын — ботаникъяс-биологъяс. Морта —муа костын — нефтяникъяс-геологъяс. Морта — енма костын — вичкояс-теологъяс. А йитысьыд асьсӧ пайтӧг, дерт, оз коль. Да кыдз на йитас, кыдз на вуджӧдас, мыйкӧ коляс-ӧ сы бӧрын?
Кырныш оз ылӧдлы. Бӧр эськӧ велӧдчыны сыкӧд веськыда сёрнитны.
Висьтавлӧны, писькӧс йӧз велӧдлӧмаӧсь кырнышъястӧ гаж вылӧ. Бӧрас и кыйдӧстӧ индӧ вӧлӧм, и прамӧй вомъёртӧн лоӧ, ен сыкӧд. Понйысь пӧ нинӧмӧн абу лёк. Сӧмын кӧин-ошсьыд оз дорйы. Кывсьыліс, мый вежӧрсӧ Енмыс сетӧма кырнышлы вит арӧса кагалы мында. Некор пӧ морт оз думыштчыв, мый сы весьтті вит арӧса челядь лэбалӧны, быд вӧрзьыштӧм сылысь донъялӧны, быд прӧступитӧм сылысь казялӧны. Юрнас дивитана довкйӧдлӧны: «О-о-ок! О-о-ок!»
Ме серти кӧ, унаторйӧн и верстьӧ мортӧс на водзалас писькӧс лэбачыд. Важ йӧз тай ёна кырныштӧ пыдди пуктывлӧмаӧсь-а. Зэв вылӧ лэптывлӧмаӧсь, пикӧ воигъясӧ петан туй сылысь юасьлӧмаӧсь. «Висьтав, кырныш, кыдз водзӧ овны, мый меным вӧчны...» Кырныш и висьталас, мый вӧчны, кодарӧ мунны, кыдз водзӧ овны. Нырвизьтӧ ачыс на зэв сюся индас: чилгысяс веськыдладорті — туйыс шогмана, шуйгаладорсянь воча чепӧсъяс — нинӧм бурсӧ эн виччысь... Дерт, кужан кӧ ачыд сылысь бурсиӧмсӧ комиӧдны, тӧдан кӧ кырныш сёрнисӧ, гӧгӧрвоан кӧ индӧмсӧ. Кырнышкӧд сёрнитысьястӧ кужысь-тӧдысьнад и шулӧмаӧсь комиясыд.
Ыджыд вежӧртӧмъяс мустӧмтӧны кырнышӧс сыысь, мый абу павлин кодь мича. Весиг мойд сяма сы йылысь эм.
Коркӧ му вылас уна пежсӧ да мыжсӧ йӧзыс керасны. Муыс оз кут лэптыны. Енмыс чорыда дӧзмас йӧзыд вылӧ да ыстас Ытва, пежсӧ мыськыны, мыжаясӧс вужвыйӧныс бырӧдны. Куссю зэрас, нелямын луна-воя сувтса зэрӧн. Ойдас ставыс. Му рӧчтор оз коль Саридз пасьта.
И Наян-морт сы шӧрӧ веськалас. Зэв ён тӧдысь. Сы выясӧ тӧдысьыс ӧні абу, дай сэк, тыдалӧ, эз тшем вӧв. Уна кӧ ӧд тӧдысьыс вӧлі, пежас эз вӧйтчы йӧзыс! Енмыдлысь думсӧ Наянмортыд вӧтнас восьтас да, водзвыв вӧчас ыджыд пуръя-пыж. Кыксё ветымын сыв кузя, сё ветымын сыв пасьта. Куим-ӧкмыс во ноксяс пуръя-пыж гӧгӧр. Йӧз сералӧ: «Кытысь пӧ сы мында турунсӧ кылӧдны лӧсьӧдчин? Та ыджда пуръя-пыж вӧчан...» Нускӧ, ассьыс тільӧ Наян-морт. Вом оз восьтывлы, юр оз лэптывлы. Куим чунь кыза плака набой тьӧс пыддиыс куснялӧ, сой кыза пу тувъяс лӧсалӧ-тувъялӧ, пыж кокора ыджда упругъяс косьтӧ, вит сыв пасьта лагунъясӧ сир вийӧдӧ.
Еджыд кырныш сы гӧгӧр бергалӧ. Ен дорӧ кыпӧдчывлас. Наян-морт дорӧ лэччывлас, горӧдас: «Упруг! Упруг!» Морт кык пӧвстӧн упруг йитас, зумыд вылӧ. Еджыд кырныш бара енэжӧ лэбзяс. Му вылӧ лэччас: «Юклы! Юклы!» Морт керъяс шӧри поткӧдлӧ-юклӧ, мед пыжысь пыжӧ ветлігӧн вильыд кырсь вылын не вильсъявны. Ен эжӧсӧдз кырныш чивгысьлас. Увлань тювлас: «Куа! Куа!» Морт кывзысьӧ, ниа керъясысь куа-чомъяс тшупӧ кык пыжкостса ыджыд пур вылӧ.
Медбӧръяысь еджыд кырныш лэччис кыйӧдчанінсьыс: «Кывлі! Кывлі!» Эштіс пуръя-пыж. Кык ыджыд пыж паськыд пурйӧн йитӧма. Пур вылас керйысь куа-чомъяс тшупӧма. Поводнӧй сикт ыджда лоис. Зэрмытӧдз удитіс Наян-морт пуксьӧдны пуръя-пыжӧ став мувыв пемӧссӧ, став мувыв лэбачсӧ. Зэрмытӧдз удитіс тӧдысь морт сирӧд заппес лӧсьӧдны, сёян-юан сӧвтны. Босьтіс гӧтыр-мӧтырсӧ, челядь-гавезсӧ.
Нелямын луна-воя зэрис. Нелямын луна-воя пуръя-пыжсӧ Наян-мортлысь гыысь гыӧ шыблаліс, валйысь валйӧ тімбыляліс. Кобис коркӧ сэсся. Петіс Наян-морт куа-чомйысь. Видзӧдліс ӧтарӧ: гы ветлӧ. Син чӧвтліс мӧдарӧ: гы ветлӧ. Водзын ни бӧрын му рӧч абу. Ыстіс еджыд кырнышӧс му корсьны. Кырныш лэбаліс ӧкмыс луна-воя, тшыгъяліс. Аддзис ӧкмыс луна-воя мысти му рӧч. Му рӧч вылӧ шойччыны пуксис дай тшыгвывсьыд шой сёйис. Наян-морт дорӧ локтіс, ошйысьӧ: «Му рӧч! Му рӧч!»
Видзӧдӧ Наян-морт: еджыд кырнышыд сьӧдӧдӧма. Ни ӧти еджыд бордтыв абу. «Аттӧ! Кырнышӧ-вокӧ! Тэ тай нӧ пежасьӧмыд! Тэ тай нӧ шой сёйӧмыд!»
Сэтысянь пӧ тай кырнышыд сьӧд лоӧма. Абу сэсся Енмыс сетлӧма тайӧ лэбачыслы ӧшкамӧшка рӧма гӧнсӧ.
Волялӧ эськӧ, лӧсталӧ и югъялӧ кырнышлӧн шӧвк паськӧмыс, да са сьӧдӧн сӧмын. Со и шуасьӧны ӧнія йӧз, лежнӧг рӧма гламурыс налӧн мыгӧрын, видзӧдтӧ, озджык пӧ тырмы. А тэ ас вылад войдӧр видзӧдлы, шань коми морт. Ставыс-ӧ шыльыд да мича тэнад? Оз-ӧ чужӧмыд вижӧд винаӧн ли лӧгӧн пежалӧм мус понда? Оз-ӧ син гураныд лӧзав дышмӧм сьӧлӧм понда? Сьӧд шабур вӧсна оз на позь мыждыны некодӧс. Эз ӧд сы вӧсна юӧр вайысьнас шуны кырнышсӧ.
Тунасьӧмысь тшӧкыда ёрӧны кырныштӧ. Шулӧны тай: «Керка весьттіыд кӧ лэбӧ, лёк юӧр ваяс». Лэбас да горӧдчас кӧ, пыр и шуасны: «Ёсь пурт йыв горшад! Лёк юӧрыд сьӧд юр вылад мед усьӧ!» Оз ков и тунасьӧмысь ёрны вежӧра лэбачсӧ. Оз куш лёксӧ тунав да ворд шог паськӧма юӧр вайысьыд.
Кырныш, унаысь казявлі, бур гӧсьтъяс водзын зэв гажаа курксӧ. Матыстчас дзик керка дорӧдз, куркнитас да кытшолӧн бокӧ кежас: «Гӧсьтӧс виччысь». Кыкӧн кӧ лэбалӧны тадзи — кык гӧсьт, куимӧн кӧ — куим. Куимысь унджыкӧн кӧ керка пельӧсӧдз воласны, вермас и дас гӧсьтӧдз локны. Тыдалӧ, «куим» бӧрас сэсся налӧн «сюрс» мунӧ. Вермас и ӧтикыс некымынысь матыстчывны, индыны, кымын чашка джаджйысь лэдзны, кымын морт вылӧ зарни коръя честнӧй пызантӧ паськӧдлыны.
Вайліс, дерт, и шог юӧръяс, рӧдвужлысь да ёртъяслысь кымынкӧ усьӧм юр лыддьывліс. Дасӧд во помас на воліс сэтшӧм юӧрӧн. Да ӧд абу кырнышлӧн мыжыс сыын, мый морт юрыд бырӧ. Горт-гу весьтын бӧрдӧдчысь кодь сійӧ сӧмын. Сьӧлӧмтӧ чорзьӧдӧ-дасьтӧ морт вошӧм дорас, ловтӧ небзьӧдӧ кольӧмъяс дорас. Асьныс кырнышъяс шог вуджӧртӧ оз радейтны. Лывкнитӧны нора: «Клыывк-лыывк!» Гӧсьтъясӧс кыпыдджыка туналӧны. Сӧмын тай гӧсьтыд важ моз пыравлӧ, а кырнышъяс гежӧда мыччысьлӧны...
Эз-ӧ рака-катша найӧс зыр? Рака-катшаыд ӧд водзӧстӧ налысь босьтлывлӧ жӧ чиршӧдлӧм-вӧдняасьӧмсьыд. Ӧтка кырныштӧ ыджыд чукӧрӧн зырлывлӧны жӧ. Оз кырнышъяс моз чӧла, а чира-чараӧн, сьӧд кымӧрӧн шувъялӧны, весьӧпӧрӧм кельӧбӧн усьласьӧны. Кырныш и тан юрсӧ оз вошты, чинсӧ оз лэдз. Быттьӧ дышпырысь вежлалӧ лэбан нырсӧ. Коркӧ боквыв водӧмӧн лэбыштас лэбач гозъяс костті, коркӧ ырыштчывлас вельмӧм чирпӧгыслы * воча. Сэк нин рака-катша косясьӧ-горзӧ повзьӧмысла.
Дзик жӧ, антус пызь, йӧзкост олӧмыд кодь! Ӧти прамӧйджык мортыд тай сюрлас йӧз жуг пиад да, кравзысь-чирзысьыс мыйта кыптӧ! Воча кӧ чиршӧдлыштас, сюв петмӧныс горӧдчасны: «Ой пӧ, виис-виис!» Аминь дай сӧмын!
Неважӧн сӧмын гӧгӧрвои, мыйла вошисны кырныш-вокӧяс. Орбиталаньын лэптӧны вӧлӧм вузасян-шойччан центр, ныръялӧмаӧсь борщевиксялӧм муяс. Косясьӧ-эргӧ быдсяма техникаыс. Дерт, абу лов серти вӧрса лэбачлы татшӧм эргӧмыд... Вешйӧмаӧсь бокӧ. Дыр-ӧ кежлӧ, ог тӧд. Оз лӧсяв налы зык-шумыд. Гашкӧ и, оз нин овмӧдчыны сэсся миян керка дорӧ?
Кырнышыдлӧн ӧд ӧбичаыс важ комилӧн кодь. Весиг тӧвйыны йӧзкӧд кольччӧ. Тшыгсӧ и кӧдзыдсӧ нэмыс морткӧд юкӧ. Оз лунвыв гажа муяс корсь. Да и парматӧгыс овнытӧ оз вермы. Вешйыштлӧ неуна бокӧ. Сӧмын кытчӧдз вешйынытӧ верман? Уна-ӧ на вӧрзьӧдлытӧм вӧрыс колис?
Бур кыйысь-виысьӧс, вердысь-удысь коми мужикӧс нэмыс шулісны вӧр кырнышӧн, вадор каляӧн, вӧр-пу йылысь лэдзысьӧн, ва пыдӧсысь лэптысьӧн...
Коркӧ ӧти морт жугыля кайтыштліс: «Пом воис коми юяслы, бырис чериыс, каляяс нин весиг свалка вылысь кынӧмпӧтсӧ корсьӧны, лопта кокъяснысӧ кӧртӧ-кляничаӧ косялӧмысь оз повны».
Кырнышъясӧс свалкаяс дорысь эг на аддзывлы. Гашкӧ, эм на бур вылӧ лачаыс? Гашкӧ, кыпӧдчас на коми морт коньӧраланінсьыс? Гашкӧ, чукӧстчывлас на кырнышыд ми воклы «Во-ок! Во-ок!» кывъясӧн?
Дырнӧс ю дор.
2011 вося январ сизимӧд лун.
