КЫДЗИ ПОЗЬӦ БУРМӦДНЫ ТАТЧӦС СКӦТ
Кутшӧм миян скӧтным
Ӧнія татчӧс сюртӧм скӧтыд миян (мӧсъяс) коркӧ важӧн торъявлӧма-петлӧма финскӧй скӧт пиысь, лоӧ сідзкӧ ӧти рӧдвужысь ӧнія Финляндияса скӧткӧд, сӧмын аслыс вож-а. Во 40–50 сайын Финляндияын ^ Финляндияын олӧны комияслы рӧдня йӧз, коркӧ важӧн овлӧмаӧсь ӧтлаын, ӧти вужйысь петалӧмаӧсь/^ скӧтыд вӧлі ӧнія миянлӧн кодь жӧ: ньӧжйӧ быдмысь-сӧвъяммысь; сьӧктанас ловъя вывсьыс ӧнія миян скӧтысь омӧля жӧ янсавліс, да и йӧв-выйсӧ сетӧ вӧлі сідз жӧ этша. Сійӧ кадсянь ӧнӧдз финнъясыд бура мӧвпалӧмӧн ёна нин шаньмӧдісны-бурмӧдісны ассьыныс скӧтнысӧ, ӧнія кадын сэсся, миян нэмын, скӧт помсьыс найӧ босьтӧны уна йӧв-вый. Во чӧжнас ӧні налӧн лоӧ 250 ведра йӧв ӧти лысьтан мӧслӧн.
Сэсся видзӧдлам, кытӧнъясын нӧшта эм финскӧй рӧдвужысь петӧм скӧт миян Сӧвет Республикаяс пасьтаын. Коми обласьтын да Финляндияын ӧтдор финскӧй скӧт пӧвстысь петӧм скӧт эм Мурманскӧй губерняын, Вӧлӧгодскӧй губерняын, неуна эмышт Карельскӧй автономияа республикаын и.
Ӧнія финляндияса скӧт серти кӧ, миян татчӧс скӧтыд абу омӧль, абу шыбитана, сӧмын сійӧс колӧ миян нӧшта босьтчыны бурмӧдны, колӧ кужны бурмӧдны и бурмӧдны кузяӧн, воысь воӧ, кыдзи вӧчисны финнъяс. Сэки сэсся, кыдзи ӧні Финляндияын, миян мӧсъясыд кутасны сетны ӧнія дорысь йӧв-выйтӧ унджык.
Финскӧй скӧтыд, код рӧдысь-вужйысь паськалі и миян скӧтным, кыдзи сійӧ висьталӧма вылынджык, шань и сы туйӧд, мый сетӧ бур нӧк-вый, сук йӧв, уна % гос (жир). Шӧркоддьӧм % кайӧ 4,5-ӧдз. Голландскӧй да Холмогорскӧй скӧт йӧвсӧ эськӧ сетӧны уна да, налӧн йӧлыс кизьӧрджык, госыс этшаджык — сӧмын 3% кымын. Сідз жӧ этша госа (%) йӧв, кӧть и унджык, сетӧны и мукӧд пӧлӧс мӧсъяс.
Сідзкӧ миян ӧнія мӧсъясыд абу омӧльӧсь, абу кулитана, абу эновтана, сӧмын колӧ босьтчыны найӧс бурмӧдны, сэки ми вермам кыпӧдны ассьыным скӧт видзана овмӧснымӧс.
Эм-абу миян скӧт пиын торъя уна йӧла мӧсъяс
Татчӧдз ми неуна тӧдмалім, кутшӧм миян скӧтным. Ӧні видзӧдлам уна-ӧ найӧ сетӧны йӧвсӧ. Крестьянаыд миян велалӧмаӧсь омӧльтны ассьыныс мӧсъяссӧ: урӧсӧсь пӧ, рӧднас омӧльӧсь; кутшӧм пӧ сійӧ мӧс, кор выль вайӧм бӧрын сетӧ сӧмын 4 килограмм (10 пунт) йӧв. Абу сідз, абу омӧль рӧд вӧсна этша йӧлыд. Татчӧс мӧсъясӧс видлалӧм-тӧдмалӧм дырся пасйӧдъяс серти колӧ шуны: абу скӧтыс сэтӧн мыжа-а, асьныс крестьянаыс, скӧтсӧ видзысьясыс. Агрономъяс опыт вӧчигӧн босьтавлісны сійӧ жӧ мӧсъясӧс крестьяналысь, сӧмын вердісны-юкталісны найӧс агрономъяс велӧдӧм ног, нормаӧн, быд мӧскӧс сьӧкта сертиыс да йӧв сетӧм сертиыс (опытсӧ вӧчигӧн босьталӧма вӧлі, торйӧдалӧма, лысьтан мӧсъясӧс). Йӧв мӧсъяслӧн тӧдчӧмӧн вӧлі содӧ. Со кыдзи вӧлі содӧ йӧлыд опыттӧ вӧчигӧн (Видзӧд 6-ӧд лист бокысь лыдпасъяссӧ).
Тайӧ пасйӧдсьыс ми аддзам: миян мӧсъясыд, бура вердіг-юкталігӧн — норма серти, да лӧсьыда видзигӧн, регыдӧн и йӧв сетӧмтӧ содтӧны. Опытъяссьыс жӧ аддзам нӧшта: лӧсьыда (норма серти) вердігӧн йӧлыд улӧджык, донтӧмджык сувтӧ дай.
| Сетӧны йӧв | Дона-ӧ сувтӧ 1 кг йӧв. | |||
| Опыт вӧчтӧдз крест. ордын | Опыт вӧчӧм дырся верд. ногӧн | Крестьяна ног вердігӧн | Опыт вӧч. дырся вердігӧн | |
| Мӧс 1 № | 3,9 кило | 6,8 кило | 11,3 ур | 7,8 ур |
| " 2 № | 5,7 " | 11,5 " | 9,8 " | 5,4 " |
| " 3 № | 5,0 " | 9,1 " | 10,5 " | 4,9 " |
| " 4 № | 6,2 " | 9,52 " | 10,2 " | 5,6 " |
| " 5 № | 6,9 " | 10,45 " | 9,0 " | 4,9 " |
| " 6 № | 4,1 " | 7,99 " | 10,9 " | 5,6 " |
Сэсся видзӧдлам, кутшӧмджык йӧлыс татчӧс мӧсъяслӧн. Йӧвсӧ вӧлі видлалӧма (анализ вӧчӧма) 150-ысь, быдсяма пӧлӧс татчӧс крестьяна ордса мӧсъяслысь, — тӧдмалӧма, кымын % гос йӧв пиас. Шӧркоддьӧм прӧчентыс — 4,4, — быд 20 пунт йӧлысь артмӧ 1 пунт вый, а холмогорскӧй мӧслысь, коді нималӧ уна йӧлаӧн, 1 пунт вый вӧчны колӧ босьтны 30 пунт йӧв.
Эмӧсь миян мӧсъяс, йӧв пиас госыс кодлӧн кайӧ 5% ӧдз, вылӧджык и, а ӧтка мӧсъяслӧн — 7-ӧдз. Та серти тыдалӧ, миян татчӧс скӧтыд абу омӧльтана, йӧв сетӧ бурӧс, чӧскыдӧс. Крестьяна костад ӧні унаӧн нин асьныс опытъястӧ вӧчӧны. Турунысь ӧтдор картупельӧн, пызь содтыштӧмӧн вердігӧн мӧсъясыс налӧн йӧвсӧ содтӧны, унджык сетӧны. Мӧсъяссӧ вайӧдӧны конкурс вылӧ.
| шӧркост йӧв мында конкурсӧдз | Гос % | Шӧркост йӧв мында конкурс дырйи | Гос % | Содӧма йӧв — %% | |
| Мӧс 1 № | 10,3 кг | 4,4 | 12,8 кг | 4,45 | 24,5 |
| " 2 № | 4,3 " | 5,0 | 6,76 " | 5,0 | 55,8 |
| " 3 № | 6,2 " | 4,2 | 9,1 " | 4,2 | 46,7 |
| " 4 № | 7,0 " | 3,3 | 9,58 " | 3,35 | 36,8 |
| " 5 № | 7,2 " | 3,4 | 9,57 " | 3,4 | 32,9 |
| " 6 № | 5,4 " | 4,0 | 6,78 " | 4,0 | 25,5 |
| " 7 № | 6,5 " | 4,1 | 7,5 " | 4,1 | 15,3 |
Тайӧ пасйӧдыс миянлы бара жӧ петкӧдлӧ: бура вердӧмӧн быд мӧс йӧвсӧ содтӧ. Тайӧ пасйӧдсӧ лӧсьӧдӧма сизим лун бура вердӧм мысьт, ӧти вежонӧн со тадзи содӧ мӧскыдлӧн йӧлыд.
Татчӧс скӧтыд видзана, шогмана, сӧмын колӧ босьтчыны сійӧс бурмӧдны. Кыдзи нӧ, кутшӧм ногӧн позьӧ бурмӧдны скӧттӧ?
Мый колӧ вӧчны, медым татчӧс скӧтӧс регыдджык бурмӧдны
Ӧні ми аддзам, абу миян сэтшӧм омӧль скӧтным, кутшӧмӧн ми чайтлім, абу кӧ нӧ вывті бур, сэтысь бара жӧ абу скӧтыс мыжа. Мыжаӧсь видзысьясыс, крестьянаыс. Скӧттӧ ми видзам тӧлын дзескыд, кӧдзыд, лёк дука гид картаын. Унджыкыслӧн картаыс ывлаыс кодь жӧ кӧдзыд. Кызвын картаясын, абу кӧ быдын, абу весигтӧ лясниыс. Вердасыд таляссьӧ скӧт кок улын, вошӧ куйӧдӧ. Юкталам тӧлын юкмӧсысь вайӧм ваӧн, шонтытӧг; унджыкысьсӧ мӧсъястӧ вӧтлам на асьнысӧ ю дорӧ, шор дорӧ, юкмӧс дорӧ. Гожӧмын скӧтыд пырджык йирсьӧ лёк вӧраинъясын, нюръясын, кӧні петӧ жебиник, лёк турун. Йирсьӧмысь ӧтдор гортын некутшӧм содтӧд сёян сетлӧм оз овлы. Дерт сэсся, скӧттӧ кӧ кутан видзны да вердны кыдз сюрӧ, сійӧ бур оз ло, — лоӧ шеньӧбтӧм, куреньга, быдмыны ӧдйӧ оз вермы, йӧвтӧ кутас сетны этша, ваяс сӧмын убытка крестьяниныдлы.
Кыдзи нӧ позьӧ бурмӧдны скӧтсӧ? Медвойдӧр колӧ бурмӧдны картаяс. Миян крестьяналы сійӧ уджтӧ вӧчны кокньыдджык роч крестьяналы дорысь. Вӧрыд миян матын, абу дона ни. Быд крестьянин вермас ассьыс картасӧ вӧчны шоныда. Тӧдтӧмысла, гӧгӧрвотӧмысла дзик ӧд крестьяниныд миян скӧтсӧ кынтӧ картаад. Быдӧн, ме чайта, казявлісны, — мыйӧн кутас кӧдзыдавны, мӧсъяслӧн йӧв чинӧ; кымын кӧдзыд, сымын уна колӧ вердасыд скӧтыдлы и. Кӧдзыд картаыд да ляснитӧг вердӧмыд быд во крестьяналысь кыскӧ уна лишнӧй вердас, овмӧсыдлы лишнӧй рӧскод. Сыысь ӧтдор сэсся пемыд гид картаыд да лишнӧй шоныд руыд гидъясад (гидъясыд ӧд миян зэв посниӧсь, дзескыдӧсь) зэв жӧ абу бур скӧтыдлы, торкӧны сылысь дзоньвидзалунсӧ. Быд крестьянинлы колӧ тӧдны: бура вердӧмысь-юкталӧмысь кындзи, скӧтыдлы колӧ лӧсьӧдны нӧшта югыд оланін, шоныдін, дай медым лолавнысӧ гид картаад налы эз вӧв сьӧкыд. Кор крестьянин лӧсьӧдас скӧтлы кыпыд, шоныд, югыд гид карта, сійӧ вӧчас медыджыд сюрӧса уджсӧ ассьыс скӧтсӧ бурмӧдӧм кузя.
Кыдзи бӧрйыны бур, уна йӧла мӧс да бур рӧд ӧшкӧс
Мӧстӧ бӧрйигӧн оз ков видзӧдны, сьӧд али еджыд сылӧн гӧныс, сера али визя, колӧ бӧрйыны йӧв сетӧм серти. Куш ортсы мича вылӧ видзӧдӧмӧн нинӧм оз артмы. Медся ёна колӧ тӧдмӧдны, уна-ӧ сійӧ вермас йӧв сетны. Сӧмын сэки миян скӧт бурмӧдан уджыд мунас водзӧ, кутам кӧ тӧдны йӧвлысь мында, уна-ӧ сетӧны миян мӧсъяс. Сійӧс вермас тӧдмавны быд крестьянин, йӧвлысь мындасӧ пасъялӧмӧн, лыд вылӧ босьтӧмӧн, быд мӧслысь торйӧн. Быд лун кӧ он сяммы, тӧлысьнас, шуам кӧть, куимысь. Пасъявны позьӧ со кыдзи:
1. Мӧслӧн ним (шуам Гӧрдань).
2. Кымынысь куканясьлӧма.
3. Кутшӧм ӧшлӧн (батьыс).
4. Кутшӧм мӧслӧн (мамыс).
5. Пӧрӧдаыс.
6. Кутшӧм рӧдвужысь.
7. Кор куканясис медбӧръясьыс.
8. Кор нӧйтчӧдӧма
9. Кутшӧм ӧшкӧд.
| Тӧлысь | Мӧс ним | 5 лунӧ | 15 лунӧ | 25 лунӧ | Тӧлысьнас ставыс | Кутшӧм вердас. | ||||||
| асыв | рыт | став | асыв | рыт | ста | асыв | рыт | став | ||||
| * | ||||||||||||
Кор крестьяниныд аслас овмӧсын кутас тадзи гижавны-пасъявны тӧлысь пиын 3-ысь, сійӧ кутас тӧдны, кутшӧм мӧс сетӧ йӧвсӧ унджык. Сыысь ӧтдор кутас тӧдны, кутшӧм мӧскӧс кутшӧм ӧшкӧд и кор нӧйтчӧдӧма. Тайӧ зэв колантор. Тадзи колӧ быд крестьянинлы вӧчны. Тӧдны кӧ кутан, кутшӧм мӧс бурджык, йӧладжык, да кодӧс бурджык ӧшкӧд нӧйтчӧдӧма, кужан кольӧдны-торйӧдны быдтынытӧ бурджык ӧшпиӧс жӧ, бурджык куканьӧс. Лысьтігӧн мӧслысь йӧв мындасӧ лыд вылӧ босьтӧмыд, пасъялӧмыд — ыджыд, бур удж, зэв колантор скӧт видзана овмӧсын. Кукӧс, ӧшпиӧс ли быдтӧм вылӧ торйӧдны колӧ бурджык, йӧладжык мӧслысь, бур ӧшсянь лоӧмӧс да. Сӧмын сэки ми веськалам веськыд туй вылӧ, сідзӧн вермам бурмӧдны ассьыным скӧтнымӧс, овмӧснымӧс.
Ӧні видзӧдлам, кутшӧм колӧ лоны йӧла, бур мӧслы да бур ӧшлы.
Мӧскыд мед вӧлі кузь гырка. Кымын кузь гырка, сымын мӧскыд бур. Уна йӧла мӧслӧн колӧ лоны ыджыд (абу жӧ-ӧшалан-а) ён кынӧм, медым сэтчӧ вермис тӧрны унджык сёян, вермис сёяныс бурджыка изсьыны. Вӧраыс мед вӧлі ыджыд, ён, небыд. Сэн мед вӧлі бура тӧдчӧны йӧв сӧнъясыс, — сэті вир сӧнъяссяньыс локтӧны сэтшӧм коланторъяс, мыйысь артмӧ йӧлыс. Лысьтӧм бӧрын вӧраыс мед чинӧ, личалӧ; нёньяслы вӧраын колӧ лоны гырысьджык, ӧтгырся костаӧсь мӧда-мӧдсьыс. Гӧглань мунысь йӧв сӧнъяслы колӧ лоны гырысьӧсь, сӧнъяс помасянінас, кӧні найӧ пырӧны кынӧм пытшкӧ, колӧ лоны рузькодь, — сійӧ тӧдчӧ ки улад. Кымын ёна тӧдчӧ сійӧ рузьыс, сымын бурӧн лыддьыссьӧ мӧскыд.
Морӧс йӧла мӧслӧн колӧ лоны паськыд да джуджыд. Ыджыд морӧса мӧскыд дзоньвидзаджыкӧн лыддьыссьӧ. Мӧстӧ бӧрйигӧн колӧ видлавны медбӧръя да сы водзвывса ордлы костсӧ. Кымын ыджыд сійӧ кык ордлы костыс, сымын бур, сымын йӧладжык мӧскыд. Кокъясыс мӧскыдлӧн мед вӧлі лӧсьыда сулалӧны, — бӧрсянь да водзсянь видзӧдігӧн веськыдӧсь, мед эз вӧвны маті коста пидзӧсъясыс. Йӧла мӧслӧн кучик колӧ лоны вӧсньыд, гӧн небыд, юрыс, голяыс кузь; задйыс паськыдджык, гырысь лы сера (сэтшӧм мӧскыд кокньыдджыка куканясьӧ). Кодсюрӧ шуӧны, лысьтан мӧслӧн пӧ колӧ лоны кузь бӧж, — сы сайын нинӧм абу. Медсясӧ нӧ — мед мӧскыд вӧлі дзоньвидза, сійӧ медся колӧ тӧдмавны мӧстӧ бӧрйигӧн, видлалігӧн. Оз ков вунӧдны: уна йӧла мӧсъяс пытшкын эмӧсь и висьысь мӧсъяс. Мӧсъясыд ӧд висьлӧны чахоткаӧн и туберкулёзӧн.
Дзоньвидза мӧс сӧмын вермас сетны чӧскыд, сӧстӧм йӧв да дзоньвидза, ён рӧд.
Сэсся видзӧдлам, кутшӧм колӧ лоны бур рӧда ӧшлы.
Мед войдӧр, медым ӧшлӧн вӧліны бур бать-мам. Мед сылӧн мамыс вӧлі уна йӧв сетан рӧдысь. Сэсся мед ӧшкыд вӧлі ён тушаа, паськыд да джуджыд морӧса, медым эз вӧв кузь кокъяса. Мышку вылыс мед вӧлі веськыд, абу лайкъя коска, задъясыс паськыд. Кокъясыс, бӧрсянь да водзсянь видзӧдігӧн, колӧ лоны веськыдӧсь, пидзӧсъяс мед эз вӧвны матын костаӧсь. Колькъясыслы колӧ лоны ӧтгырся, абу посньыд. Юрыс мед эз вӧв мӧсъяслӧн кодь; вывті ыджыд — бука плеша, кыдз шуӧны оз жӧ ков-а. Кучикыс мед вӧлі топыд да дженьыд тшӧкыд гӧна. Сэсся ӧшкыд мед вӧлі збой, гажа да рам. Тушаыс видзӧднысӧ мед вӧлі быдлаті лӧсьыд статя. Ӧштӧ ньӧбигӧн колӧ юасьны, тӧдмавны рӧдсӧ, — медым бать-мамыс сылӧн вӧлі бур рӧдвужысь. Колӧ тӧдмавны, уна-ӧ лысьтӧ вӧлі йӧвсӧ мамыс; кутшӧмджык йӧлыс, уна-ӧ йӧлас госыс. Бур ӧш ньӧбны сьӧмтӧ оз ков жалитны, уна сьӧм мунӧм понда ньӧбӧмысь оз ков дугдыны. Бур ӧшкыд регыд вештас ассьыс юрдонсӧ, ваяс крестьяниныдлы уна бур, ыджыд пӧльза.
Кыдзиджык колӧ нӧйтчӧдны мӧскӧс
Миян вывті томсянь нӧйтчӧдӧны мӧсъястӧ, тыр вир-яйӧ вотӧдз, кор найӧ быдмӧны на, мукӧддырйиыс арӧс тыртӧдзыс, тӧлысь 8–9-ӧн. Сы понда налӧн сувтӧ, торксьӧ быдмӧмыс. Сэтшӧм том тыра мӧсъясыд омӧльтчӧны: колан торъясыс, кодъяс колӧны аслыныс, мӧсъясыслы быдмынысӧ, мунӧны тшӧтш пытшпиыслы. Сы понда том мӧсъясыд куканясьӧм бӧрын омӧльтчӧны, лоӧны шеньӧбтӧмӧсь, сполнӧй тушаӧ оз воны ар 4–5-ӧдз. Лӧсьыда видзӧмӧн да бура вердӧмӧн-юкталӧмӧн татчӧс мӧслы колӧ воны сполнӧй тушаӧ, тыр вир-яйӧ 2–3 воӧн. Корсюрӧ нӧйтчӧдӧм сайын да сы понда корсюрӧ куканясьӧм сайын ёна эм мӧслӧн йӧв сетӧмыд. Кукань вывсянь мӧскӧс позьӧ нӧйтчӧдны сӧмын 1¼–2 арӧн. Дерт, колӧ шуны, ӧш корсьӧмыд мӧсъяслӧн овлӧ и томӧнджык, сӧмын ӧшкӧс оз на ков сэки вайӧдны налы, колӧ нюжӧдчыны мӧдпӧръя корсьысьӧм помӧдз. Вайлытӧм мӧсъястӧ (кук мӧсъясӧс), гырысь мӧсъясӧс и куканясьӧм бӧрын колӧ нӧйтчӧдны (вайлыны ӧшкӧс) мӧдся, коймӧдся корсьысьӧм дырйиныс сӧмын, оз первойясяньыс. Сёрся нӧйтчӧдӧмӧн куканясьӧм бӧрын мӧсъясыд дырджык лысьтӧны, регыдджык сулалӧны (овлӧны ӧд мӧсъяс, сулалӧны 4–5 тӧлысьӧдз). Тшӧкыда куканясьӧм понда мӧсъясыд ёна омӧльтчӧны, йӧлыс налӧн пыр ӧтарӧ чинӧ. Дерт тадзитӧ нӧйтчӧдны позьӧ, куканясьӧмыс кор мунӧ буретш кадӧ: медводдза корсьысьӧмыс кор овлӧ тӧлысь мысти куканясьӧм бӧрас. Оз тшӧктыны нӧйтчӧдны мӧстӧ 2–3 тӧлысьысь водз куканясьӧм бӧрас. Вывті дыр нюжӧдчыны нӧйтчӧдӧмысь оз жӧ ков. Мукӧд дырйи мӧскыдлӧн корсьысьӧмыс омӧля тӧдчӧ. Колӧ сюсьджыка видзӧдны, медым сійӧ оз коль тӧдлытӧг, нӧйтчытӧг. Он кӧ казявлы корсьысьӧмсӧ, кадыс кӧ кольӧ нӧйтчытӧг, мӧскыд вермас кольны тырсявтӧг. Кор мӧс гӧгӧр дӧзьӧритысь чайтӧм серти кӧлӧ нин мӧслы нӧйтчыны, сэки ёнджыка колӧ сы бӧрся видзӧдны. Мӧскыд нӧйтчӧ куканясьӧм бӧрас лун 24–28 мысти. Сэки кӧ нӧйтчӧдӧм мӧс оз тырсяв, мӧдысь нӧйтчӧ лун 16–29 бӧрын, кыссьӧ сідзи 24–36 часӧдз. Мӧскыдлӧн куканясян кадыс — нӧйтчӧдан кад сайын. Мӧскыд куканьсӧ (пытшписӧ) новлӧдлӧ 249–300 лун, шӧркодя — 285 лун (9½ тӧлысь). Арын да тӧлын куканясьӧм мӧсъяс бурджыкӧсь, унджык сетӧны йӧвсӧ: ӧти-кӧ, унджык йӧв сетан кадыс лоӧ кыкысь, — ӧтчыд куканясьӧм бӧрас, мӧдысь тулыснас, веж турун вылын, вӧля вылын, — мӧд-кӧ, йӧлыд тӧвнад донаджык. Медся омӧль куканясян кад — тулысын (апрель, май тӧлысьын). Куканясян кадыд мӧскыдлӧн нӧйтчӧдӧм сайын, кыдзи да кор сійӧс нӧйтчӧдан. Миян мӧсъясыд гожӧмын, лудӧ ветлігӧн, нӧйтчӧны некытчӧ шогмытӧм ӧшъяскӧд, вывті томъяскӧд, поснияскӧд, урӧсъяскӧд. Мӧсъясӧс нӧйтчӧдны, бур ногӧн кӧ, найӧ оз на туйны, сэтшӧм ӧшъяснад мӧсъясыд сӧмын тшыкӧны. Тадзи вӧлі важысянь, сідзи жӧ и ӧні, — крестьяна омӧля тӧждысьӧны ӧшъяс понда, оз торйӧдны сэтшӧм шогмытӧм ӧшъяссӧ. Мӧсъясӧс лудӧ лэдзигӧн, тулысын, ӧтка-ӧтка крестьяна, шуам кӧть, и тӧждысьӧны нӧйтчӧдны ассьыныс мӧсъяссӧ бурджык ӧшъяскӧд да, сэтшӧм ӧшпиясыс торкӧны. Омӧль ӧшъяскӧд нӧйтчӧдӧм мӧсъясыд вайӧны омӧль куканьясӧс, скӧт рӧдыд сідзнад пыр омӧльтчӧ.
Кытчӧдз вӧля вылын кутасны нӧйтчыны мӧсъяс, кытчӧдз мӧс чукӧрын ӧтсор кутасны ветлыны быдсяма омӧль ӧшъяс, ӧшпияс, кытчӧдз татшӧм нӧйтчӧдан ногсӧ крестьяна асьныс ӧтвылысь оз бырӧдны (начкавны, кодзны омӧлик, посньыдик ӧшпияссӧ), — скӧтӧс бурмӧдан уджыд миян водзӧ оз вешйы. Крестьяналы колӧ бур ӧшъяссӧ видзны киын, на дінӧ сэсся и вайӧдлыны мӧсъясӧс нӧйтчиганыс. Сэки крестьяниныдлы позяс нӧйтчӧдны ассьыс мӧссӧ кутшӧм колӧ ӧшкӧд, аслас бӧрйӧм серти. Сэки позьӧ видзны этшаник ӧш, тырмӧдны унджык мӧслы. Бур ӧшкыд киын кутігӧн вермӧ тырсьӧдны 50–75 мӧскӧдз. Кор ӧшкыд вӧля вылын ачыс вӧтлысьӧ мӧсъяс бӧрся, сійӧ вермас нӧйтчӧдны сӧмын 30–40 мӧс.
Сідзкӧ скӧтлӧн бурлуныс, уна йӧв сетӧмыс ёна эм нӧйтчӧдӧм сайын, нӧйтчӧдны кужӧм сайын. Тайӧс бара жӧ колӧ тӧдны крестьяналы, кӧсйӧны кӧ найӧ бурмӧдны, скӧтнысӧ.
Тыра мӧскӧс дӧзьӧритӧм, вердӧм
Мӧстӧ оз ков лысьтыны сувтӧдлытӧг куканясьӧмсянь куканясьӧмӧдз (код сюрӧ крестьяна ордын эмӧсь мӧсъяс, йӧвсӧ сетӧны сувтлытӧг, куканясьӧмсянь куканясьӧмӧдз). Тадзи лысьтӧмыд абу бур куканьыслы ни, аслыс мӧскыслы ни. Мӧскыд этшаджык кутас лысьтыны йӧвсӧ мӧдысь, куканясьӧм бӧрас. Лысьтан кадтӧ мӧскыдлысь колӧ лыддьыны 300 лун, сулӧдны колӧ 6–8 вежон; первойысь куканясьӧм бӧрын мӧстӧ колӧ сулӧдны 3 тӧлысьӧдз.
Сёрнитыштам сэсся мӧскӧс тыра дырйи вердӧм да лысьтӧм йылысь. Крестьянаыд мӧстӧ вердӧм йылысь тӧждысьӧны омӧля. Вердӧны куш турунӧн, дай сійӧ пыр омӧльджыкнас, идзасӧн да, нинӧм содтытӧг, коснас. Мукӧд пӧлӧс, нуръяджык, вердас этшаысь содтывлӧны. Ӧні кодсюрӧ крестьяна костысь кутісны жӧ нин турунысь да идзасысь ӧприч вердны скӧттӧ картупельӧн, мӧс сёркниӧн да казялісны нин сэтшӧм вердасъясыдлысь бурсӧ, — воысь воӧ унджык пондісны вӧдитны картупельтӧ, мӧс сёркнитӧ да (турнепс). Сӧмын найӧ оз на бура тӧдны, кыдзи колӧ сэтшӧм торъяссӧ видзны тӧлын. Кужтӧмысла сэсся унаысь картупельыд да мӧс сёркниыд тшыксьӧ: сісьмӧ, кынмӧ. Сісьмӧм, кынмалӧм картупельӧн да сёркниӧн мӧстӧ вердны зэв абу бур, нӧшта нин лёк, кор мӧскыд тыра. Кынмавлӧм картупельнад мӧстӧ вердны колӧ со кыдзи: вердтӧдзыс сійӧс оз ков сывдыны, сетігас сӧмын колӧ сывдыны, сэсся вундавны да шонтыштны. Бакшасьӧм, нырсялӧм картупельӧн тыра мӧстӧ вердны абу жӧ бур. Оз позь ӧтпырйӧн мӧслы сетны и вывті уна картупель. Тыра мӧслы оз позь сетны туся нянь, пызь, кыд, пондӧмаӧсь кӧ найӧ тшыксьыны: бакшасьны ли, чужны ли. Ужпиньӧсь идзасӧн оз жӧ позь вердны. Медся бур тыра мӧстӧ вердны, идзасысь да турунысь ӧтдор, этшаникаӧн бур пӧтӧс вердасъясӧн, неуна сетыштлыны тшӧтш картупель да сёркни.
Быд крестьянинлы колӧ тӧждысьны, медым куканьыд вӧлі дзоньвидза, мед сыысь лои бур, уна йӧла да дзоньвидза мӧс. Быд крестьянинлы колӧ тӧдны со мый: куканясьӧм водзвылын тӧлысьӧн-джынйӧн — кык тӧлысь кежлӧ дугдыны лысьтӧмысь, сувтӧдны мӧссӧ. Сэки куканясьӧм бӧрад мӧскыд ёнджыка кутас лысьтыны йӧвтӧ, дай кукйыс лоӧ бурджык, дзоньвидзаджык. Мӧскыд кӧ йӧвсӧ сетӧ пыр куканясьӧмсянь куканясьӧмӧдз, лысьтӧмсьыд колӧ дугдыны вочасӧн, вӧлею: лысьтӧны кӧ вӧлі лун кежлӧ куимысь, кымынкӧ лун мысти кыкысь, сэсся ӧтчыд лун кежлӧ, сы бӧрын дугдыны дзикӧдз.
Картупель, сёркни, пызя да мукӧд пӧлӧс нуръя, пӧтӧс вердасъяс сетавны пыр этшаникӧн; куканясигкежлас сэтшӧм вердасъяссӧ сетӧмысь дугдыны сэсся дзикӧдз. Куканясьӧм бӧрас, лун 3–4 мысти, заводитны бӧр, неунаӧн первойсӧ, сетны нуръя-пӧтӧс вердасъяс, лунысь-лун сетан мындасӧ содтыны тырмӧдз. Друг кӧ уна содтӧма лоӧ вердастӧ, мӧскыд вермас висьмыны. Юктавны мӧскӧс колӧ сӧстӧм ваӧн, ваыс мед вӧлі шоныд, керкаын видзӧм (10–12° температураа). Куканясьтӧдзыс бӧръя 3 лунсӧ юктавны колӧ этшаджык, куканясьӧм бӧрын час 12 юктавны оз ков, сэсся юнысӧ сетны этшаникӧн, пыр содтӧмӧн, лун 3–4 бӧрын заводитны юктавны прамӧя.
Мӧсъястӧ колӧ видзны сӧстӧма, вежон пытшкын ӧтчыд кӧть весавны. Мӧсъясӧс весалӧмыд миян крестьяна костын весиг оз вӧчсьы. Картатӧ вольсавны колӧ мича кос идзасӧн, вольсавны кыдз мый позьӧ унджык. Тӧлын мӧсъястӧ колӧ лэдзлывны ывла вылӧ, мед найӧ ветлӧдлыштасны-пессьыштасны. Миян унджыкыс видзӧны тӧвбыд лэдзлывтӧг.
Кор ми кутам мӧсъястӧ бура дӧзьӧритны: тырмӧдз, пӧттӧдз вердны, пелька видзны, шоныд картаын, кадын бур ӧшкӧд нӧйтчӧдны, тӧлын лэдзлывны вӧля вылӧ, сулӧдны (лысьтытӧг) 1–2 тӧлысь, — куканьясыд миян лоӧны шаньӧсь, дзоньвидзаӧсь, наысь сэсся лоӧны бур, уна йӧла мӧсъяс.
Выль вайӧм мӧскӧс, вӧраыс лысьтӧм костас мед оз тыр йӧвнас, колӧ лысьтыны унджыкысь луннас (куимысь нёльысь), вӧрасӧ топйӧдлыштны, — медся нин первой кукъя том мӧсъясӧс. Выль вайӧм мӧстӧ колӧ ёна бура дӧзьӧритны.
Видзны шоныд, югыд, прӧст, косӧд, пельк картаын. Дурка видзӧмсьыд мӧскыд, куканьыс и вермасны висьмыны быдсяма висьӧмнас.
Пемыдлун понда, велӧдчытӧмла коми крестьяна омӧля на кужӧны скӧтнысӧ дӧзьӧритны, сы понда сэсся скӧт помсьыд бурсӧ этша жӧ и босьтӧны.
Куканьӧс видзӧм да быдтӧм
Куканьлӧн, ӧшпилӧн бура быдмӧмыс ичӧт вывсянь, чужӧмсяньыс видзӧм-дӧзьӧритӧм сайын. Унджыкысьсӧ на миян крестьянаыд кукъястӧ быдтӧм вылӧ видзӧдӧны важ моз, пыдди пуктытӧг. Омӧля видзӧмысла сэсся вель уна кукань кулӧ быд во, унаӧн на пиысь оз воны тыр вир-яйӧ ар 4–5-ӧдз. Дӧзьӧритны кужтӧмла миян скӧтыд надзӧн быдмӧ-сӧвъяммӧ, посньыда быдмӧ. Крестьяна сэтысь мыжалӧны скӧт пӧрӧдасӧ; шуӧны, колӧ пӧ татчӧс скӧт рӧдысь лэччысьны, судзӧдны мӧд пӧлӧс пӧрӧда, бурджыкӧс. Сӧмын ӧд, омӧля кӧ видзан скӧттӧ, кӧть нӧшта бур пӧрӧда лӧсьӧд, уна йӧв сійӧ оз кут сетны. Висьталім нин тай, мися, миян сюртӧм коми мӧсъяс костын эмӧсь уна йӧла мӧсъяс. Миянлы колӧ бурмӧдны скӧтӧс вердӧм, быдтан ног, лючкиджык найӧс дӧзьӧритны, медся нин поснияссӧ, быдмысьяссӧ, — скӧтыд сэки лоӧ мӧд.
Сэсся миянлы колӧ тӧдны, кыдзи эськӧ бурджыка быдтыны кукъясӧс. Ме ногӧн, медся бур да позяна кукъястӧ быдтыны мам дінас. Ӧти-кӧ, мам дінын быдмигӧн куканьыд ачыс нёнялӧ мамыслысь сӧстӧм, чӧскыд йӧв. Мамсьыс торйӧн видзигӧн, дозмукъяснад дурка вӧдитчӧмӧн унджыкысьсӧ крестьянаыд асьныс висьмӧдӧны куканьтӧ, — гырк пытшкӧсыс, сюв-рушкуыс сылӧн зэв рыж, няйт дозйысь кӧ юкталан-вердан, кынӧмыс сылӧн вермас висьмыны. Мӧд-кӧ, миян картаясын абу на торъя кук быдтанінъяс, кӧні эськӧ вӧлі шоныд, кос, югыд да лӧсьыд сылы овнысӧ.
Чужӧм бӧрас пырысьтӧм-пыр жӧ куктӧ колӧ весавны, либӧ лэдзны мамыслы нювны. Мукӧдыс, мӧскыс кӧ оз нюв куканьсӧ, киськалӧны сійӧс кыдъя пызьӧн, солӧн, ыштӧдӧны, мед эськӧ нюлас мамыс. Сідз вӧчны некор оз ков: кыдйӧн да пызьӧн куклӧн няньзьӧ кучик эжыс (кучикас эм вывті посньыдик, синмӧн аддзытӧм розьторъяс, найӧ пызьнас тырӧны), солыд сёйӧ кучиксӧ, куканьсӧ кынтӧдӧ. Куктӧ, мамыс кӧ ачыс сійӧс оз весав (нюв), колӧ мамсьыс янсӧдны да чышкавны мича, — небыд идзасӧн либӧ турунӧн, сы бӧрын сэсся сӧстӧм кос рузумӧн. Чышкавны колӧ гӧн ньылыдыс, водзсяньыс бӧрлань; ныр-вом гӧгӧрсӧ пожъявны шоныд ваӧн.
Кор куктӧ быдтӧны мам дінас, бурджык сійӧс йӧртны мамсьыс торйӧн, вежӧс сайӧ, мамыс дінӧ сӧмын лэдзлыны. Медводдза вежонас колӧ нёньӧдны 4–5-ысь лун, мӧдас — 3–4-ысь, сы бӧрти 3-ысь лун. Мам йӧвсянь кукӧс сёйны велӧдны, торйӧдӧм бӧрын, зэв сьӧкыд, сы вӧсна мӧс вӧра йӧвсӧ сёйӧмысь куктӧ колӧ дугӧдны надзӧникӧн, вочасӧн, вежон 6–8 бӧрын, кор сійӧ бура кутас нин сёйны нянь, пызя юанъяс да турун.
Куканьтӧ мам нёньсьыд дугӧдны колӧ вочасӧн: войдӧр дугӧдны ӧти нёньысь (лэдзны нёнявны куимсӧ), сэсся кык нёньысь, сы бӧрын куимысь и сідз ставсьыс. Тадзи дугӧдны колӧ вежон куим-нёльӧн, бӧръявылас и дзикӧдз мамыс дінӧ не сибӧдлыны. Кутшӧм нёнь куклы оз сетны нёнявны, колӧ лысьтыны, сэсся пыр унджык да унджык лысьтыны (гусявлыны) и мукӧдсьыс. Вочасӧн, сэк кості, куктӧ колӧ велӧдны мукӧд сёянӧ (зӧр пызя юанӧ, абу кӧ сійӧ — ид пызьӧ, позьӧ жмыкӧ, турунӧ, нянь крӧшкиӧ). Кор кукыдлы мам нёньяссьыс йӧлыс оз кут пӧттӧдзыс сюрны нёнявны, сійӧ кутасджык видлавны мукӧд сёян-юантӧ. Турун сёйны кукӧс колӧ велӧдны водзысяньджык, 2½–3 вежон мысти чужӧм бӧрын. Медбур вердас дзоля куклы, янсӧдӧм да нёньысь дугӧдӧм мысти, зӧр пызь, неуна позьӧ вежыштны ид пызьӧн. Зэв лӧсялӧ неуна картупель, сёркни. Тӧлысь 3–4 бӧрын позьӧ нин пӧттӧдз сетны мича турун, 2–3 пунт лун кежлӧ зӧр пызь да (абу кӧ мукӧд пӧлӧс сёян, позьӧ сетны жмык).
Кымын бура, кужӧмӧн лоӧ вердӧма куктӧ быдмигас, кымын ёна лоӧ дӧзьӧритӧма, пелька, лӧсьыда видзӧма, сымын бур да шань лоӧ сыысь мӧскыд, сымын уна кутас лысьтыны йӧв.
Скӧт бурмӧдан котыръяс
Бурджык шогмана ӧшъясыд миян этша на. Унджыкыс посньыдӧсь, урӧсӧсь. Арӧс тыртӧдзыс ӧшкӧс кутасны нин новлӧдлыны мӧсъяс дінӧ, оз сетны сылы бура быдмыны, ёнмыны. Кодлӧн кӧ кӧнкӧ ӧткымын гырысьджык ӧшъяс и эмӧсь, найӧ быдлаӧ оз тырмыны. Сэсся кыдз сюрӧ видзӧмла, вердӧмла да вывті ёна новлӧдлӧмла найӧ регыдӧн омӧльтчӧны, урсасьӧны. Ӧштӧ видзӧмыд крестьяниныдлы ыджыд бур дерт оз во, сы понда ӧштӧ сійӧ либӧ кодзӧдӧ, либӧ начкӧ. Ӧтка крестьяналы видзны, бура вердны ӧшкӧс дерт вывті сьӧкыд. Ӧти-кык бур ӧшъяс сэсся бара жӧ уна бур сетны оз вермыны, кор накӧд тшӧтш мӧс чукӧрын ветлӧны уна посньыдик, томиник ӧшъяс.
Мӧсъясыд гожӧмбыд ветласны лудын, нӧйтчасны вӧля вылын; арнас, картаӧ йӧртігӧн, кӧзяиныс оз вермы тӧдны, тырсявліс али эз сылӧн мӧскыс.
Бур ӧшъястӧг ми ассьыным скӧт бурмӧдны ог вермӧй. Посни ӧшъяс помысь мӧс рӧдыд воысь воӧ пыр ӧтарӧ омӧльтчӧ. Крестьяна костын ӧшъястӧ ыджыдӧдз видзӧмыд кутіс бырны дзикӧдз. Татшӧм йӧрмӧмсьыс петны зэв кокньыд. Посни ӧшъястӧ дзикӧдз колӧ бырӧдны: начкавны, кодзӧдавны; кольӧдны сӧмын бурджыкъяссӧ, гырысьджыкъяссӧ, кодлӧн рӧдыс мамсяньыс йӧладжык, видзанаджык да. Мый сьӧкыд ӧтка крестьянинлы, сійӧ позьӧ вӧчны ӧтувтчӧмӧн, котыртчӧмӧн (артельясӧ, тӧвариществоясӧ). Крестьяналы зэв позьӧ ӧтувтчӧмӧн лӧсьӧдны да видзны бур (племеннӧй) ӧшкӧс. Татшӧм ӧтувтчӧмыс кутас шусьыны ӧш видзан котырӧн (союзӧн, тӧвариществоӧн — роч ногӧн кӧ). Татшӧм котырыс тӧждысьӧ ӧтвылысь бурмӧдны скӧт, ӧтвылысь лӧсьӧдны (ньӧбны, судзӧдны) бур рӧда ӧшъяс, бырӧдны вӧля вылын скӧтӧс нӧйтчӧдӧм; дугӧдны, мед мӧсъяскӧд ӧтчукӧрын омӧль ӧшъяс эз ветлыны гожӧмъясын. Татшӧм котыръясыс уджсӧ нуӧдӧны усӧбыч лӧсьӧдӧм устав серти.
Ӧшъясӧс колӧ лӧсьӧдны татчӧс пӧрӧдаа скӧт пиысь петӧмъясӧс. Некутшӧм мӧд пӧрӧда, татчӧсысь ӧтдор, миян оланінын торъя шогмана, торъя бур оз ло. Ӧшъястӧ колӧ босьтны Емдін уездысь, Емва ю пӧлӧнысь. Сэтчӧс скӧтыд миян скӧт пӧрӧдаысь жӧ, сӧмын сэн, бурджыка видзӧмла дӧзьӧритӧмла, гырысьджык. Ӧштӧ рӧд вылад ньӧбигӧн-бӧрйигӧн колӧ корны тшӧтш участокса агрономӧс либӧ зоотехникӧс^Зоотехник — скӧт видзан-дӧзьӧритан удж вылӧ велӧдчӧм морт /^. Ньӧбтӧдзыс колӧ тӧдмавны, кутшӧм вӧліны ӧшкыслӧн бать-мамыс, йӧла рӧдысь-ӧ. Сэтшӧм бӧрйӧм ӧшкӧд мӧсъястӧ позьӧ нӧйтчӧдны вӧля вылын и (ӧшсӧ мӧс чукӧрӧ лэдзӧмӧн), ӧтка мӧсъясӧс и (ӧш дінӧ вайӧдӧмӧн). Кор ӧшкыс ветлӧ мӧс чукӧрын, вӧля вылын, ӧти ӧш юрӧ мед эз вӧв 30–40 мӧскысь унджык.
Кор ӧшсӧ видзӧны картаын, позьӧ сы дінӧ вайӧдлыны 75 мӧскӧдз. Таысь уна мӧскӧс нӧйтчӧдны ӧшкыд оз вермы. Унджык кӧ лоӧ, регыдӧн сійӧ омӧльтчӧ, эбӧстӧммӧ, мӧсъясӧс сьӧктӧдны оз нин кут вермыны. Вӧля вылын мӧсъясӧс нӧйтчӧдігӧн ӧшкыд вермӧ тырсьӧдны во 2–3, картаын видзӧмӧн во 5–6. Сэсся ёна эм видзны да вердны кужӧм сайын. Вӧля вылын ӧшкыд ёна пессьӧ, лишнӧйысь чеччалӧ, мудзӧ, сы понда омӧльтчӧ. Картаын кутігӧн сідз оз вермы лоны. Мӧсъястӧ позьӧ сибӧдлыны лыдӧн (луннас 2-ӧс). Во гӧгӧр картаын видзигӧн ӧшкӧс колӧ лэдзлыны ас кежас пальӧдчыштны, пессьыштны. Вердны ӧшкӧс колӧ бур турунӧн, зӧр идзасӧн, пызялыштӧмӧн, няня вердас — зӧр, гырыся изӧмӧн, жмык сетны 2 пунтысь уна лун кежлӧ оз ков. Няня вердас дінӧ содтыны уна картупель да сёркни абу бур. Лэдзлытӧг видзигӧн, пессьытӧг гуляйттӧг, ӧшкыд вермас тшӧгны, сэсся мӧсъястӧ нӧйтчӧднытӧ оз нин кут туйны.
Сӧмын ӧтувтчӧмӧн, котыртчӧмӧн (союзӧ, тӧвариществоӧ) ми вермам лӧсьӧдны, видзны бур ӧшъясӧс. Бур ӧшъястӧг миян скӧтӧс бурмӧдан уджыд водзӧ оз вӧрзьы. Котыра войтырлы (союзлы, тӧвариществолы) сетчӧ уджӧн, дыр кежлӧ удждысяна тӧвариществоясысь сьӧм, скӧтӧс водзӧ бурмӧдӧм вылӧ, скӧт видзана овмӧс кыпӧдӧм вылӧ.
Быд сиктын, грездын Коми му пасьтала крестьяналы колӧ тэрыбджыка ӧтувтчыны, котыртчыны, чорыда босьтчыны бурмӧдны скӧт. Бурмас кӧ скӧт, бурмас и овмӧс.
