КЫДЗИ ОЛӦНЫ УДЖАЛЫСЬ ЙӦЗ
МИЯН РАЙОНЫН ДА ОБЛАСЬТЫН
(Географическӧй обзор)
КОМИ МУ
Пуясыс йывъяснас кымӧрсӧ нюлӧны.
Тӧв ныркӧд вензигӧн ньӧжйӧник шулӧны:
«Дыр на ми сулалам, дыр...
Коми му миянӧн тыр».
Черияс гажаа ва пытшкын ворсӧны,
Лэбачьяс быдлаын, быдлаын горзӧны...
Юяслӧн визулыс лӧнь, —
Вералӧ налӧн лӧз вӧнь.
Тундраын войтӧлыс шутьӧбӧн ветлӧдлӧ,
Вой море шызьӧма — збойлунсӧ петкӧдлӧ.
Тундраын зэв уна кӧр...
Олӧмыс сэтӧні скӧр.
Коми му пытшкӧсыд быд бурӧн тырӧма,
Му пиӧ озырлун уна зэв пырӧма,
Озырлун другӧн оз быр.
Заводъяс вӧчалам тыр.
Выль Паш
КЫДЗИ НУӦДӦМА РАЙОНИРОВАННЬӦ
1775-ӧд воын Роч му вӧлі юкӧма губерняяс, уездъяс, вӧлӧсьтъяс вылӧ.
Важ права дырйи губерняяс, уездъяс лӧсьӧдӧма вӧлі сідзи, мед эськӧ помещикъяслы, чиновникъяслы, полицейскӧйяслы лӧсьыдджыка позис бергӧдлыны йӧзӧн кыдз налы колӧ, перйыны вот да с. в. Экономика боксяньыс эз лыддьысьлыны. Сідз жӧ эз лыддьысьлыны торъя национальносьтъяскӧд. Нарошнӧ вӧлі сюйӧны найӧс унджык губерняӧ, мед найӧс торйӧдавны да ньӧжйӧникӧн пӧртны рочӧ. Ас кывъя йӧз вылӧ видзӧдісны зэв лёка.
1929-ӧд восянь став СССР-сӧ районируйтӧма. Районируйттӧдз ёна уджаліс Госплан, тӧдмаліс став СССР-сӧ экономика боксянь, мед эськӧ торъя крайӧ ӧтувтны ӧткодь овмӧса районъяс. Сідзи и лои лӧсьӧдӧма. Шуам: Войвыв край озыр вӧрӧн, ёна позьӧ паськӧдны вӧр промышленносьт. Сэтчӧ пырӧны вӧраинъяс Печӧра, Мезень да Вой Двина юяс пӧлӧнысь. Иваново-Вознесенскӧй районын ёна паськалӧма текстильнӧй промышленносьт, Мӧскуа гӧгӧрын — гырысь уна пӧлӧс промышленносьт, медъёна — электрическӧй. Центрально-Чернозёмнӧй районын — нянь уджалӧм, важ Уральскӧй обласьтын — кӧрт-чугун вӧчӧм, с. в.
Важ опытъяс петкӧдлӧны, мый абу выгӧднӧ стрӧитны фабрик-заводъяс кытчӧ веськалӧ. Абу выгӧднӧ шуам, вӧчны кӧрт да чугун уралса рудаысь Войвыв крайын, а Эжва-Печӧраын лэдзӧм вӧр пилитӧдны Урал обласьтын.
Ӧні, кор СССР пасьта стрӧитӧны гырысь фабрик-заводъяс планъястӧг уджавны оз позь. Экономика да культура торъя крайясын вермасны кыптыны сӧмын сэки, кор ставсӧ лоӧ вӧчӧма водзвыв бура арталӧмӧн, план серти.
Районируйтӧм крайяслӧн (гырысь обласьтъяслӧн) — оз ков дзугны автономнӧй национальнӧй обласьтъяс экономическӧй обласьтъяскӧд — планъяс вӧчӧм да на серти экономика да культура кыпӧдӧм — медыджыд удж.
Ӧні со кутшӧм система: 1) край, обласьт, 2) район, 3) сиктсӧвет. Миян Войвыв край пырӧ РСФСР-ӧ
Войвыв крайӧ пырӧм понда Коми обласьтлӧн автономнӧй праваясыс эз чинны. Экономика боксяньыс обласьт век ӧтарӧ ёнмӧ. Культура боксянь — сідз жӧ. Коми обласьтлӧн аслас торъя бюджет.
КОМИ ОБЛАСЬТ
Коми обласьт СССР пытшкын лоӧ европейскӧй юкӧнын асыв-войвылын.
1921-ӧд воын май 5-ӧд лунӧ ВЦИК президиум вылын, вӧлі кывзӧма доклад Коми автономнӧй обласьт лӧсьӧдӧм йылысь.
Медбӧръя районированньӧ нуӧдӧм бӧрын обласьтӧ пырисны: Усть-Цилемскӧй уезд ставнас да 20 вӧлӧсьт Яренскӧй уездысь, Печӧра уезд (Тиманскӧй тундраысь да Пустозерскӧй вӧлӧсьтысь ӧтдор), Пысскӧй сельсовет (Мезенскӧй уездысь). Слудскӧй вӧлӧсьт (Вятскӧй губерняысь), Курьинскӧй да Усть-Усинскӧй сельсӧветъяс (Уральскӧй обласьтысь), Тшугорскӧй, Тр.-Печорскӧй да Савиноборскӧй вӧлӧсьтъяс (Чердын уездысь).
1929-ӧд воын миян Коми обласьт пырис Войвыв крайӧ. Обласьтлӧн границаяс лоины татшӧмӧсь: асыв-вой боксянь граничитчӧ Урал обласьткӧд, рытывті — Войвыв Крайса асыввыв районъяскӧд, лунвывті — Нижегородскӧй обласьткӧд.
Обласьтлӧн территория арталӧны 393 400 кв. километр. Тайӧ территорияыс юксьӧ со кыдзи:
Градъяс.......................3100 га.
Муяс (пашня).............. 64 100 га.
Видзьяс (луг).............. 323 200 га.
Вӧр................ 29 989 900 га.
Керас да весас............ 546 100 га.
Пӧскӧтина...................41 100 га.
Коми обласьт пуксьӧма Гринвичсянь 46° — 66° асыввыв долгота костӧд да 59° 30 — 70° войвыв широта костӧд.
Рельеф характеризуйтчӧ мылькйӧсь водоразделъясӧн. Печӧраса бассейн пуксьӧма улыс местаӧ. Ӧтар боксяньыс Урал гӧра, мӧдарсяньыс Тиманса гӧраяс. Эжва да Сыктыв бассейнъяс — равниннӧйӧс. Печӧра бассейнын эмӧсь джуджыд местаяс (гӧраяс), шуам Сабля да Тӧлпоз из гӧраяс. Налӧн джудждаыс 2100 метр кымын. Увлань заводитчӧ зэв уна юяса да шоръяса плоскогорйӧ.
Медгырысь юясыс обласьтаным татшӧмӧсь: Печӧра, Эжва да Луза. Печӧра заводитчӧ Урал гӧрасянь, кузьтаыс сылӧн 2132 километр гӧгӧр. Печӧра йывса вожъясыс визувтӧны зэв ӧдйӧ да ёна порогӧсь; кымын увлань — сымын визулыс надзмӧ. Улыс теченньӧыс тулыснас паськавлӧ 10 километрӧдз. Войвыв океанӧ усигӧн торъялӧ уна вожӧ. Шӧрсяньыс кымын Печӧра ю уна ваа да джуджыд. Печӧра ю аслас вожъясӧн паськӧдчӧ зэв паськыда, 271,6 сюрс кв. километр гӧгӧр.
Гырысьджык вожъясыс сылӧн — шуйга боксяньыс: Волосница, Войвыв Мылва, Велью, Льӧмъю, Кожва, Ижма да Цильма; веськыд боксяньыс — Ылыдз, Пӧдчерӧм, Тшугӧр, Аранеч, Уса да мукӧд. Тайӧ вожъясыс бара жӧ вожалӧны.
Удж. Карта вылысь корсьӧй Печӧра ю да сылысь вожъяссӧ.
Эжва ю ыджыд жӧ, усьӧ Войвыв Двинаӧ. Ыджыдджык вожъясыс сылӧн — шуйгавывсянь: Лунвыв Мылва, Нэм ю, Войвыв Кельтма, Лӧкчим да Сыктыв; веськыд боксянь — Висер, Нёбъю, Маджа да Емва. Ляпкыд ва вӧсна гожӧмын гырысь паракодъяс ылӧдз катлыны оз вермыны.
Луза ю Войвыв Двина бассейнӧ жӧ пырӧ, усьӧ Юг юӧ.
Волга бассейнысь миян обласьт пытшкӧ пырӧны Кама юлӧн веськыд вожъясыс: Лунвыв Кельтма да Весляна; Вятка юлӧн вожъясыс: Кобра да Летка.
Удж: карта вылысь корсьӧй тайӧ юяссӧ, налысь вожъяссӧ.
Миян овмӧсын юяслӧн тӧдчанлуныс вывті ыджыд. Прамӧй туйяс ӧнӧдз миянын эз вӧвны, кӧрт туй да шоссе туйсӧ неважысянь на пондісны вӧчны. Став грузсӧ ми вӧлі мӧдӧдам-ваям ва туйӧд. Ортсы да пытшкӧс рынокӧ петкӧдлім вӧр, пушнина да мукӧдтор, обласьтӧ пыртлім продовольствийӧ, кӧм-паськӧм, кӧрта кӧлуй видз-му уджалан машинаяс да с. в.
МИЯН Ю
Удж: Велӧдӧй ас сикт гӧгӧрса ю татшӧм план серти.
І.
1. Кыдзи шусьӧ: нимыс тіян юлӧн (либӧ шорлӧн)?
2. Кытысянь заводитчӧ, йылыс: нюрсянь, му пытшсянь, тысянь?
3. Кытчӧ усьӧ юыс?
4. Ылын-ӧ юыс школа дінсянь?
ІІ.
5. Эм абу ю вылын джындіяс, заливъяс, коськъяс?
6. Содлӧны, чинлӧны-ӧ юясныд али кольӧны вӧрзьывтӧг?
7. Ӧдйӧ-ӧ визувтӧ ю, овлӧ оз берег буждӧмъяс?
8. Сӧдз али гудыр ваыс?
9. Кутшӧм ю пыдӧсыс: лыа, галя, сёй да с. в.?
ІІІ.
10. Ёна-ӧ чукльӧсь юлӧн ва туйыс?
11. Кутшӧм берегыс: крутӧй, лажмыд, ляпкыд, джуджыд; кустъяс быдмӧны али восьса?
12. Эмӧсь абу ю вылын друг джумъяс, ляпкыд инъяс, порогъяс?
ІV.
13. Ёна-ӧ паськавлӧ юныд тулысын?
14. Пуксьӧ оз тулысын заливнӧй видзьяс вылӧ ил?
15. Уна-ӧ турун воӧ быд гектар заливнӧй видз вылысь? Кос видз вылысь?
16. Эм абу юдорын мельнича, кутшӧм буртор сійӧ вайӧ йӧзыслы?
V.
17. Мыйӧн ветлӧны ю вывті гожӧмын (паракодӧн, пыжӧн)? Кутшӧм интассянь да кытчӧдз ветлӧны паракодъяс?
18. Кутшӧм грузъяс, новлӧдлӧны ю кузя, кытысянь, кытчӧдз? Мый бурыс ю кузя ветлӧм-мунӧмын да груз новлӧдлӧмын?
19. Ю кузя кылӧдлӧны оз вӧр? Кыдзи кылӧдӧны: молльӧн, пуръясӧн, лотовкаӧн?
20. Овмӧс кыпӧдӧмын кутшӧмджык значенньӧыс тіян юлӧн? Доръясӧджык?
21. Ёна-ӧ кыйӧны чери? Мыйӧн? Кутшӧм черияс медуна кыйӧны? Ас сёйӧм вылӧ сӧмын али вузӧс вылӧ тшӧтш?
22. Эм абу посъяс ю вомӧн? Коді тӧждысьӧ на вӧсна? Мый бурыс йӧзлы наысь?
Тайӧ план серти краеведческӧй кружокын тӧдмӧдӧй ставсӧ. Изучитӧм торъяссӧ чукӧртӧй школаӧ — уголокӧ. Кутӧй йитӧд районувса краеведческӧй обществокӧд. Оз-ӧ позь бурмӧдны юлысь бурлунсӧ? Кыдзи? Кыпӧдӧй вопрос бурмӧдӧм кузя: весавны, джудждӧдны, буждӧдӧмкӧд вермасьны да с. в.
Климат. Температура серти обласьт юксьӧ кык пельӧ: — войвыв да лунвыв юкӧнъяс. Эжва да Сыктыв районъяс гӧгӧр шоныдджык Печӧра гӧгӧр дорысь.
Вогӧгӧрса шӧркоддьӧм температура обласьтын +0,5°, гожся температура +11,9°, тӧвся −9,1°. Медшоныд кад во гӧгӧрын юль тӧлысь, а медся кӧдзыд — январ тӧлысь. Шӧр температура бара жӧ абу ӧткодь, шуам, юль тӧлысьӧ Ношульын + 7,7°С, а Тшугӧрын +11,3°С. Кызь во сайын кымын Тшугӧрын тӧлын вӧлӧма −54°, татшӧмӧдзыс лэччывлӧ дерт зэв гежӧда.
Печӧра ю гӧгӧр температураыс век кӧдзыдджык.
Мый понда миян обласьтын татшӧм климатыс?
Ми тӧдам нин, мый вӧсна овлӧ тӧв да гожӧм. Ми тӧдам, мый полюсъяс дорын медкӧдзыд. Миян обласьтным — войвылын. Матын полярнӧй пояс да Войвыв полярнӧй кӧдзыд море. Ёнджыкасӧ пӧльтлӧ войтӧв. Мый вӧсна тӧлыс миянын кузьджыка пукалӧ гожӧм серти, позьӧ гӧгӧрвоны воддза сёрниясысь. Мӧвпыштлӧй да висьталӧй, асьныд. Мӧвпыштӧй да висьталӧй, мыйла шонділӧн югӧръясыс ёна пӧлӧса усьӧны войладорын, медсясӧ нин тӧвся кадӧ? Ӧні сэсся вӧчӧй вывод: мый понда миян обласьтын татшӧм климатыс?
Лым-зэр обласьт пасьта усьӧ шӧркоддьӧма, во гӧгӧр чӧж равномернӧя. Печӧра ю гӧгӧр бара жӧ ёнджыка усьӧ лым-зэрыс.
Гожся кадӧ унаысь водз кӧдздӧдлӧ (мыйла?) да сы вӧсна кынмывлӧны няньяс, пуктасъяс. Кынмывлӧны быдмӧгъясыс оз сӧмын Печӧра гӧгӧр, весиг и Эжва ю гӧгӧр.
Лым-зэрыд миян обласьтын ёна тӧдчанатор. Ӧти-кӧ, юясным дзикӧдз оз косьмывны, а ті тӧданныд нин юяслысь коланлунсӧ. Мӧд-кӧ, лым-зэр серти быдмӧны турунъяс, няньяс, да быдсяма пуктасъяс, тшӧтш и вӧрным, а вӧрыс ӧд миян Союзлӧн да обласьтлӧн озырлун.
Обласьтын мусин зэв уна сикас. Эмӧсь со кутшӧм мусинъяс: дернӧвӧй, подзолистӧй, песчанӧй, подзолъяс, полуболотнӧй, болотнӧй, долиннӧй. Мусин пытшкас эм суглинок, супесок, лыа, сьӧкыд суглинок. Сёйӧда мусинмыс этша.
Удж. Экскурсияӧн ветлӧй да ас сикт гӧгӧрысь чукӧртӧй мусин сикасъяс. Естествознанньӧ урок вылын сёрнитӧй, кутшӧм мусинмыс видз-му уджалӧмын бур да лёк кутшӧм мусин вылын быдмӧны кутшӧм пуяс да с. в.
Видзьяс вылын быдмӧны: пырей, тимофеевка, урбӧж, эжӧр, гӧрд да еджыдъюр (клевер) да с. в. Медбур турунъяс быдмӧны Печӧра видзьяс вылын. Сы вӧсна сэні ёна позьӧ паськӧдны скӧт вӧдитӧм. Ӧні чорыда нин босьтчисны тайӧ могас: Печӧра районӧ, Усть-Кожваӧ, лӧсьӧдны фуражнӧй совхоз. Тайӧ совхозлӧн виддзыс 48 000 га. 1932-ӧд воӧ кутчысисны лӧсьӧдны Усть-Усинскӧй молочно-животноводческӧй совхоз. (Местаыс эм 25 000 га) да Кожвинскӧй совхоз (20 000 га).
Вӧрын быдмӧны уна сикас тшакъяс да вотӧсъяс: ельдӧг, белӧй гриб, масленник, рыжик, уртшак, гӧрд гоб; пув, чӧд, мырпом, озъяс, сэтӧр, ӧмидз да с. в.
Сёйӧм-юӧм заптӧмын вотӧсъяслӧн коланлуныс ыджыд жӧ. Позьӧ тшак-вотӧссӧ вель уна заптыны тӧв кежлӧ да сёян сикассӧ вежлавны.
Удж. Экскурсия вылын тӧдмасьӧй, кутшӧмджык местаын быдмӧны кутшӧм тшак-вотӧс. Шуам, ельдӧг радейтӧ быдмыны вӧрын, васӧдджык инъясын, вӧр оз лэдз кынмынысӧ быдмигкостаыс. Босьтам мырпом, быдмӧ сӧмын нюрвывъясын, сылы колӧ уна ва. Тадзи жӧ тӧдмӧдӧй мукӧд тшак-вотӧсъяс йылысь.
Чукӧртӧй тіян сикт гӧгӧр быдмысь тшак-вотӧсъяс, рисуйтӧй да школааныд ӧшлӧй. Мӧвпыштӧй, кыдзи понданныд лӧсьӧдчыны школа град йӧраныд ӧмидз, озъяс, сэтӧр да с. в. садитӧм йылысь.
Тӧдмӧдӧй, ёна-ӧ тіян сиктсаяс вотӧны тшак-вотӧссӧ, кытчӧ иналӧны; асьныс сёйӧны-ӧ, кооперативӧ вузалӧны-ӧ да с. в. Кытчӧ нуӧ кооперативыс вотӧсъяссӧ?
Обласьтным ёна вора. Медъёнасӧ быдмӧны козпу да пожӧм пу, омӧльджыка — кыдз пу, ньыв пу да пипу. Печӧра гӧгӧрын быдмӧны нӧшта ниа пу да суспу. Обласьт пасьтала быдмӧны: бадь, льӧм, пелысь, лопу да мукӧд килля пуяс.
Миян обласьтлӧн вӧрыс — озырлун. Революция бӧрын медсясӧ кыптіс сылӧн тӧдчанлуныс. Воысь воӧ содӧ вӧр лэдзӧм. Вӧрыс колӧ странааным выль фабрик-заводъяс, выль постройкаяс стрӧитӧм вылӧ. Вӧрсӧ ёна петкӧдам заграничаӧ да странааным ваям машинаяс вӧчан машинаяс да мукӧд колантор. Та йылысь ми водзын ёнджыка сёрнитам.
Удж
КУТШӦМ ВӦРЪЯС (ПУЯС) ЭМӦСЬ ТІЯН СИКТ ГӦГӦРЫН. КУТШӦМ ПУЯС КОМИ МУ ПАСЬТА.
1. Гижӧй, кутшӧм нима пуяс эмӧсь тіян матігӧгӧрын. Тӧдмалӧй, кыдзи рочӧн шусьӧны.
2. Торйӧдӧй на пӧвстысь лыска пуяссӧ да коръя пуяссӧ аслыныс грапаӧ.
3. Кутшӧм пуяс быдмӧны ягын, пармаын, раскын, сордын?
4. Кутшӧм пуяс нӧшта эмӧсь Коми муын? Эм абу тіянладорын: суспу, ниа пу, ньыв пу, нинпу, сирпу?
5. Кутшӧм пуяс лыддьысьӧны сира пуясӧн?
6. Кутшӧм пӧлӧс вӧр медся уна тіянладорын: пожӧм вӧр-ӧ, коз вӧр-ӧ, нӧшта кутшӧм? Артыштӧй да вӧчӧй диаграмма сы йылысь.
ЭКСКУРСИЯӦН ВӦРӦ ВЕТЛІГӦН ТӦДМАЛӦЙ:
1. Босьтӧй мыйкӧ ыджда тор (участок) вӧрсьыс (сё квадрата метр пасьта) да зільӧй лыддьыны кымын пу сэні быдмӧ. Кутшӧм сикас пу медся уна сюрӧ.
2. Школаад сэсся арталӧй, уна-ӧ, кымын пу сюрӧ квадрата километр пасьта улысь.
3. Тӧдӧдӧй арлыдсӧ кутшӧмкӧ пулысь мыр вундас сертиыс. (Томджык пуяслысь позьӧ тӧдны ув сертиыс).
4. Чукӧртӧй да вайӧй музеяныд вужнас нетшкӧмӧн, мый быдмӧ пуяс кындзи вӧръясын, подулас: ягын, пармаын, нюрӧд егырын (вотӧсъяс, турунъяс, нитшъяс).
Звер-пӧтка обласьтын ёна эм. Сук вӧр, шы ни тӧв лӧнь юяс, нюръяс да тыяс, уна сёян — ставыс тайӧ бур условйӧ звер-пӧткалы. Но важ серти звер-пӧткаыс ёна чиніс. Лёк нога, безхозяйственнӧя кыйсьӧм ёна чинтіс звер-пӧтка лыдсӧ. Дона куа зверъяс дзикӧдз бырӧны.
Шуам, соболь — тайӧ дона куа зверыс кольӧма сӧмын Печӧра гӧгӧрын ӧтка-ӧтка местаясын.
Хищническӧя кыйсьӧмкӧд колӧ чорыда вермасьны. Колӧ кыйсьысьяслы висьтавлыны, кутшӧм звер-пӧткаӧс кор позьӧ кыйны, кутшӧм звер-пӧткаӧс некутшӧма на оз позь кыйны (рӧдмытӧдзныс).
Кыйсьӧмыд миян обласьтын ёна жӧ тӧдчанатор. Пример пыдди босьтам татшӧм лыдпасъяс:
1930-ӧд воӧ кыйӧма обласьт пасьталаысь;
Ур.......................... 1 473 000
Сьӧдбӧж......................... 40 000
Кӧч ....................... 155 000
Гӧрд руч....................... 1000
Зверсӧ ставсӧ кыйӧма сійӧ вонас 1 687 200 шайт дон. Пӧтка кыйӧм быд во вӧлі 360 000 гозйӧдз, 200 000 шайт дон.
Звер пӧтка продукциясӧ обласьтысь быд во шӧркоддьӧма петкӧдӧны 1,5 миллион шайт дон.
Ӧні обласьтаным лӧсьӧдалӧны заповедникъяс, сэсь оз позь кыйны некутшӧм звер ни пӧтка. Сэтшӧм заповедниксӧ лӧсьӧдӧма Ылыдз дорын — вель паськыд вӧраин.
Охоттӧвариществояслы, кыйсян артельяслы пуктӧма мог — тӧлкмӧдны звер-пӧтка кыйӧмсӧ да лэптыны заграничаӧ петкӧдан тайӧ продукциялысь лыдсӧ.
Медъёнасӧ миян вӧръясын олӧны ур да сьӧла; найӧс ёна кыйӧны. Обласьт пасьтала олӧ рысь, олӧны куничаяс, собольяс, колонок, кидус. Собольяс да кидусъяс олӧны сӧмын Урал гӧра бокъясын. Обласьт пасьтала олӧны: сьӧдбӧж, ласка, норка, россомаха, ош. Вашыръяс олӧны вӧр юяс пӧлӧн.
Эжва да Сыктыв районъяс гӧгӧр олӧ кӧин. Руч олӧ Обласьт пасьтала. Тундраын олӧ песеч.
Быдлаын вӧрын олӧны кӧчьяс да уръяс. Урал гӧра бокъясын олӧны вӧльнӧй кӧръяс да йӧраяс.
Морт видзӧ татшӧм пемӧсъяс: вӧв, мӧс, ыж, кӧза, порсь да войвылын — кӧр.
Пӧткаяс миян вӧръясын татшӧмъяс олӧны: сьӧла, тар, дозмӧр, байдӧг. Тулысъясӧ волӧны уткаяс да арын бӧр шоныдінӧ лэбзьӧны.
Посни лэбачьяс пӧвстысь олӧны: пышкай, сырчик, петушок, жонь, пыста да с. в. Хищнӧй лэбачьясысь: варыш, сюзь, катша, рака, сизь да мукӧд.
Пӧткатӧ миян обласьтын омӧля видзӧны. Курӧгъясӧс эськӧ видзӧны дай сэн этшаӧн да кужтӧг. Курӧг видзӧмтӧ миянын позьӧ дай колӧ ёна паськӧдны, медсясӧ нин колхознӧй овмӧсъясын. Курӧг видзӧм помысь босьтан продукция бурмӧдас вӧлӧга.
Обласьтным ёна озыр чериӧн. Чериыс ёнджыкасӧ олӧ Печӧра бассейнын — Усть-Цильма, Ижма да Мылдін районъясын. Сэні олӧны: сьӧмга, нельма (гӧрд яя черияс), сиг, ёкыш, сир, налим, йӧрш, гыч да мукӧд. Эжва юын нӧшта олӧны стерлядь да ёді.
Воысь воӧ чери кыйӧмыс содӧ. 1930-ӧд воӧ обласьт пасьталаын вӧлі кыйӧма 2150 центнер чери.
Чери продукция содтӧм — ыджыд мог. Чери кыйӧмӧн веськӧдлысь кооперациялӧн да чери кыйысь артельяслӧн мог: ладмӧдны, кыпӧдны чери кыйӧмсӧ, медым эськӧ черисӧ бокысь не вайны обласьтаным.
РАЙОНЪЯС ДА ОЛЫСЬЯС
Медбӧръя районированньӧ нуӧдӧм бӧрын Коми Обласьт юксьӧ 11 район вылӧ. Обласьт пасьта лыддьыссьӧ 136 сикт сӧвет да ӧти поселкӧвӧй сӧвет. Обласьтын сӧмын ӧти кар — Сыктывкар.
Мыйла нӧ эськӧ та ыджда обласьтын сӧмын ӧти кар? Каръяс лоӧны сэтшӧм местаясӧ, кӧні паськалӧ фабрично-заводскӧй производство. Сар правительство войдӧртӧ эз тӧждысьлы ас сёрниа посни йӧз пӧвстын промышленносьт лӧсьӧдӧм йылысь. Сы вӧсна революцияӧдз миян промышленносьт вывті омӧля вӧлі паськалӧма. Кутшӧм заводъяс вӧліны (Нювчимса, Кажымса да с. в.), найӧ пуксьӧмаӧсь Сыктыв ю вожъяс пӧлӧн. Сыктыв юлӧн устьӧыс лои медбур географическӧй пунктӧн — сэтчӧ чужис Сыктывкар.
Ӧні миян обласьтын пондасны стрӧитны выль гырысь заводъяс. Чужасны выль каръяс татшӧм промышленнӧй центръяс гӧгӧр, примернӧ, Ижмаын, Ухтаын, Печӧраын да с. в.
1931-ӧд во январ 1-ӧд лун кежлӧ Коми Обласьтын олысьыс вӧлі 284 171 морт. На пиысь комиыс 82,1%. Олысь серти плотносьтыс зэв ичӧт: 1 кв. километр вылӧ воӧ 0,72 морт.
1913-ӧд воӧ грамотнӧйыс вӧлі 27%, а 1931-ӧд во лои 74%.
Войдӧртӧ ас сёрниа посни йӧзлысь грамота кыпӧдӧм йылысь некоді эз тӧждысьлы. Сар правительстволы вӧлі кивыв пемыд мортыд, сійӧс кокниджык ылӧдлыны, пӧртны покорнӧй рабӧ.
Сӧмын Октябрса революция бӧрын ас сёрниа йӧзлы воссис веськыд туй. Найӧлы, мукӧд йӧзлы моз жӧ, сетісны вӧля тэчны выль олӧм, велӧдчыны. Коммунист партия веськӧдлӧм улын быд сёрниа уджалысь йӧз ӧні кыпӧдӧны ассьыныс культурносьтсӧ, медым регыдджык кадӧн стрӧитны социалистическӧй олӧм: бырӧдны мортӧн мортӧс нартитӧмсӧ, няйтсӧ, некультурносьтсӧ...
Обласьт юксьӧ татшӧм районъясӧ: Прилузскӧй, Сысольскӧй, Сыктывдінскӧй, Удорскӧй, Сторожевскӧй, Кулӧмдінскӧй, Тр-Печорскӧй, Ижмо-Печорскӧй, Усть-Цилемскӧй, Усть-Усинскӧй да Емдінскӧй.
Быд районлысь чужӧмсӧ петкӧдлӧ со кутшӧм таблица: (видз. 86-ӧд листб.)
Удж: тайӧ таблица сертиыс лӧсьӧдалӧй диаграммаяс да ӧшӧдӧй класс стенаныд.
| Кар да районъяс |
Территория сюрс гаӧн |
Став олысьыс | На пиысь коми | Сельсӧвет лыд | |
| Ставыс | % % | ||||
| 1. Сыктывкар | - | 9,477 | 6,939 | 73,2 | - |
| 2. Прилузскӧй | 16,2 | 33,307 | 22,522 | 67,6 | 13 |
| 3. Сысольскӧй | 19,1 | 35,664 | 22,856 | 64 | 13 |
| 4. Сыктывдінскӧй | 18,4 | 43,323 | 40,761 | 94 | 21 |
| 5. Емдінскӧй | 20,7 | 37,415 | 29,671 | 79,3 | 16 |
| 6. Удорскӧй | 30,1 | 14.922 | 14,777 | 99 | 10 |
| 7. Сторожевскӧй | 16,7 | 19,980 | 18,847 | 94,3 | 10 |
| 8. Кулӧмдінскӧй | 42,6 | 36,802 | 32,718 | 89,4 | 15 |
| 9. Тр-Печорскӧй | 56,5 | 5,494 | 5,376 | 97,8 | 6 |
| 10. Ижмо-Печорскӧй | 114,9 | 32,990 | 32,406 | 98,2 | 24 |
| 11. Усть-Цилемскӧй | 58,2 | 14,767 | 1,640 | 11,8 | 9 |
| Обл. пасьта | 393,4 | 284,171 | 233,284 | 82,1 | 137 |
Удж. Классаныд ставныд гижалӧй ас районса сельсӧветъяссӧ. Сэсся тӧдмалӧй ас район йылысь со кутшӧм даннӧйяс: а) районлӧн площадь; в) олысь лыд; с) районын кымын рабочӧй, крестьянин (колхозник, единоличник); д) кымын с/сӧвет; е) районнӧй центрлӧн ним; к) районнӧй центрын олысь лыд.
Кутшӧм уджъяс вӧчӧны тіян районса йӧз?
Бурӧсь-ӧ туйяс? Мый мӧвпалӧны да вӧчӧны туйяс бурмӧдӧм кузя?
Эмӧсь-ӧ матын фабрик-заводъяс, выль стрӧительство?
Кутшӧм районъяскӧд граничитчӧ тіян район? Йитчӧй орчча районса школаяскӧд.
КӦНІ НӦШТА ЭМӦСЬ КОМИЯС
Коми обласьтысь лунвылынджык, Кама ю пӧлӧн, олӧны коми пермякъяс. 1925-ӧд воын Урал обласьтувса коми пермякъясӧс ӧтувтісны Коми пермяк округӧ. Став олысьыс Коми пермяк округ улас лоӧ 150 000 кымын, на пытшкысь рочьяс 31 000 кымын. Округувса учрежденньӧясыс налӧн Кудымкарын.
Коми пермякъяс олӧны нянь уджалӧмӧн, кыйсьӧмӧн да кер лэдзӧмӧн. Налӧн сёрниныс Коми обласьтувса комияс (зырана) сёрниысь неуна торъялӧ, сійӧн нигаяс лэдзӧны асланыс сёрниногӧн. Школаясаныс велӧдӧны ас кыв выланыс.
Важӧн коми пермякъяс вӧлӧмаӧсь помещик улын. Став вӧр-ваыс, бурджык видз-муыс вӧлӧма помещикъяслӧн. Быдторйысь, весиг чери кыйӧмсьыд и, тшак вотӧмсьыд и, вӧлӧм лоӧ мынтысьны помещиклы. Ёна дзескӧдӧмысла коми пермякъяс унаысь кыпӧдлывлӧмаӧсь бунт, сӧмын кокньӧд перйыны Октябрса революцияӧдз абу вермылӧмаӧсь: помещик вӧлӧм корас сар правительстволысь войска, бунтуйтчысь крестьянаӧс нӧйтас розгаӧн да ыстас Сибырӧ.
Коми пермяк округысь рытыввылынджык, Кама ю бердас жӧ, олӧны Ятка районувса коми пермякъяс.
Сэсся комиясыд эмӧсь ылі местаясын, выль оланінӧ («Сибырӧ») мунысьяс. Изьваысь унаӧн мунлӧмаӧсь Об ю вылӧ (важ Тобольск округ улӧ) да Мурманӧ (ӧнія Мурман округ улӧ). Сэні найӧ олӧны кӧр видзӧмӧн да кыйсьӧмӧн. Эжваса да Сыктыв вожса унаӧн мунӧмаӧсь Тюмень округ улӧ да мукӧдлаӧ Сибырӧ. Сэнъясын олӧны нянь уджалӧмӧн; кыйсьӧмнад омӧля нин нажӧвитчӧны. Ӧні и сэтчӧс коми школаясын нин пондісны велӧдны комиӧн.
Карта вылысь корсялӧй коми йӧз оланінъяссӧ.
КӦНІ ДА МЫЙТА ЭМӦСЬ КОМИЯС
1. Коми обласьтын 191 245
2. Урал обласьтын:
Коми пермяк округын 117 394
Верхне-Камскӧй районын 4610
Перым районын 6097
Тагил районын 3949
Тюмень районын. 4365
Тобольск районын 6003
Ирбит районын 295
4. Кардор районын 3862
5. Ленинград обласьтын:
Мурман районын 715
6. Сибырын:
Омск районын 3534
Барнаул районын 2755
Бийск районын 1205
Каменскӧй районын 444
Кузнецкӧй районын 3884
Минусинск районын 3143
Новосибирск районын 1573
КЫЙСЬӦМ
Коми муын вӧрыс помтӧм.
Ӧльӧк кыйсьӧ, оз тай вош.
Парма расын абу шуштӧм,
Кӧть зэв матын ветлӧ ош.
Ветлӧ Ӧльӧк парма шӧрті,
Тӧдӧ — кодар лун да вой.
Ур кӧ олас — туй оз вошты,
Кыйӧм бӧрын пон оз сёй.
Ветлӧ нюрӧд, ветлӧ ягӧд,
Видлӧ ю пӧлӧнысь сьӧрт, —
Зіля мырсьӧ еджыд понкӧд;
Мырсьытӧгыд ур оз шед.
Мукӧд лунӧ вӧрӧ пемдӧ,
Ноддя дорын узяс вой.
Понйыс кӧзяинӧс видзӧ,
Медым вӧрса звер оз сёй
ОШ КЫЙӦМ
(Кыйсьысьлӧн висьт)
Чукӧртчим ӧти рытӧ вӧр керкаӧ, нёльӧн.
— Ёртъяс, талун ме аддзи ош гу. Смелмӧдчанныд кӧ, аски ветлам, кыям ошсӧ, — шуӧ Епаш Вань.
— Ме бара ас пайысь ог повзьы-а. Ачым эськӧ ошсӧ синмӧн на эг аддзыв да. Ветлам, ветлам, колӧ жӧ ӧд аддзывны сійӧс ӧтчыд кӧть нэмӧн, — шуӧ Паш Вань Миш.
— Збоя колӧ сы дінӧ мунны. Оз ков повны. Повзян кӧ, бур оз ло... Некодӧс сэки оз коль ловйӧн, — кылӧ шуалӧ Арсень Вань.
Аски асывнас муртса на шонді петӧ, миян сёйсис нин. Пищальяс зарадиталім пуляясӧн. Вӧчалім кыдз пу зоръяс. Босьталім черъяснымӧс да кык ош шы. Мӧдӧдчим. Понъясӧс нуам чеп йылын. Воим зэв гажа да вылын ягӧ. Асланым сьӧлӧмъяс зэв ёна тіпкӧны. Полыштам жӧ ӧд асьным.
Ош гуыд матын нин. Понъяс, буракӧ, дуктӧ кылісны, ёна увтчыны кутісны. Паш Вань Миш да Арсень Вань босьтісны кианыс зоръяс. Ми Епаш Ванькӧд босьтім пищальяссӧ. Ош гуыд тыдалӧ нин. Джуджыд мыльк вылӧ вӧчӧма. Бокас пач вом кодь розь. Сэті ру петӧ.
Ньӧжйӧник матыстчим ош гу дінӧдзыд. Пырысь-пыр жӧ гу вомас сутшкисны зоръястӧ ӧтар-мӧдар боксяньыс крестӧн моз. Пищальяснад сувтім гу вом водзас. Кыдзи тай ошкыд горӧдіс!.. Став вӧрыс быттьӧ вӧрзис, пуяссьыс колльыс кутіс гылавны. Ми ёна повзим. Чужӧмъяс вежсисны. Асьным лёкмим. Понъяс зэв ёна увтчӧны. Гуас и кӧсйӧны пырны. Мыччӧдчис гу вом дорад зэв ыджыд ош. Ми ӧтпырйӧ моз плешкас куимысь лыйим. Ош зэв ёна горӧдіс, сэсся ланьтыштіс. Недыр мысти ляскысис-водіс. Сэтчӧ и куліс. Надзӧникӧн сійӧс кыским.
Муртса на удитім кыскыны виӧм оштӧ, гуад, кылӧ, мӧд ош горӧдіс, да ортсӧ шыбитчис. Ме тай кыдз колсниті сылы черӧн, став юр вемыс петіс. Ӧтчыд ещӧ лыйим, сэсся ошкыд зэв ӧдйӧ нюжгысис. Бара кыским.
Видзӧдам — гу пытшкӧсас мыйкӧ зэв ёна югъялӧ. Ми ёна повзим. «Тані тай уна ош», шуам мӧда-мӧдлы. Заводитім гуад лыйлыны. Лыйим дасысь кымын. Недыр мысти ми виим гусьыд коймӧд ош. Гуыс тыри руӧн. Нинӧм пытшсьыс оз тыдав. Епаш Вань шуӧ:
— Ме пыравла. Гу пытшкӧссӧ видзӧдла.
Муртса пырис, лёкногӧн горзыны кутіс:
— Кыскӧй, кыскӧй!.. Варӧдас татчӧ.
Ӧдйӧджык кӧкъясӧдыс кыским. Гусьыс нёльӧд ош шыбитчис, уськӧдчис Паш Вань Миш вылӧ. Ас улас лямӧдныс эз удит, лыйим места вылас и уси: юрас инмӧма.
Тадзи кыйим ӧти гуысь нёль ош: мамсӧ дай куим пи.
ТУЙЯС
Туйяс вӧчӧмыд миян обласьтын зэв ыджыд мог. Революцияӧдз миянын прамӧй туйясыс эз вӧвны, кысь нин эськӧ кӧрт туйяс да шоссейнӧй туйяс. Сар правительство ньӧти эз тӧждысьлы сы йылысь. Сы вӧсна комияс вӧлі орӧдчӧмны став олӧмсьыс, сы вӧсна эз вермыны мукӧд сёрниа йӧзкӧд ӧтвыйӧ кыпӧдчыны культура боксянь. А пемыд войтыртӧ кокньыдджык нартитны, пӧдтыны.
Октябрса революция разис став гӧрӧдъяссӧ уджалысь йӧз ки-кокысь. Тшӧтш и коми уджалысь войтыр, коммунист партия веськӧдлӧмӧн, босьтчисны тэчны социализм.
Но бур туйястӧг ылӧ он во. Туйясыд ӧд кыдзи морт пытшкын сӧнъяс. Сӧнъясті ветлӧ вир, вирыс сетӧ мортлы олӧм. Сідз жӧ и тан: туйясӧн ми йитчам мукӧд районъяскӧд, обласьтъяскӧд, гырысь каръяскӧд. Кымын бур тайӧ йитӧдыс, сымын ӧдйӧ водзӧ кыптӧ став овмӧсным.
Ми вӧр лэдзам. Вӧрсӧ колӧ петкӧдны. Ми видз-му уджалам. Колхозъяслы, совхозъяслы колӧ вайны машинаяс. Миянлы колӧ вайны нянь, сакар, кӧм-паськӧм...
Мӧд пятилеткаӧ выль туйяслӧн коланлуныс нӧшта нин содӧ. Вӧр лэдзӧмыс миян воысь воӧ содӧ. Кыптасны выль заводъяс. Пондасны перйыны печӧраса из шом, ухтаса нерп, гамса кӧрт руда... Олӧмыс пондас веськыда пуны. Но выль туйяс кӧ огӧ вӧчӧй, тайӧ став озырлунсӧ петкӧдны огӧ вермӧй.
Миян обласьтын транспорт ёнмӧдӧмын медыджыд уджыс — кӧрт туй вӧчӧм. Кӧрт туйсӧ заводитӧма нин вӧчны Пинюг–Сыктывкар костын.
Тайӧ кӧрт туй визьыс йитас Коми обласьтӧс СССР шӧрса районъяскӧд. Туйсӧ эштӧдасны 1933-ӧд воӧ.
Кӧрт туй кузя пондасны нуны вӧр, вайны промтӧваръяс. Кӧрт туй ӧддзӧдас обласьтаным из шом да нерп перъян уджъяс.
Обласьтнымлӧн ва туйяслӧн став кузьтаыс 135,4 сюрс км, но паракодъяс ветлан ва туйыс сӧмын 3,5 сюрс км.
Ӧнӧдз ва туй кузяыс миян основнӧй грузыс ветліс-муніс. Став вӧрнымӧс ваӧд петкӧдлім дай промтӧваръяссӧ ва туйӧд жӧ вайлім. Сӧмын тай миян юясным гожӧмнас ёна косӧсь да паракодъяс оз лыбны ветлыны. Паракодъяс ветлан туйяссӧ джудждӧдасны. Груз кыскалӧмыс ёна содӧ.
Ёна ыджыд бур ваяс Печӧра да Кама, Печӧра да Эжва юяс кост канал кодйӧм. Сійӧ йитас обласьтнымӧс Волга бассейнкӧд, джудждӧдас тайӧ юяссӧ. Печӧраӧ няньыс, промтӧваръяс да с. в. пондасны веськыда сэті локны. Сы вӧсна налӧн доныс чинӧ. Сэсся воссяс туй петкӧдны ортсы рынокӧ вӧр, из шом, нерп, кӧрт руда, пушнина да с. в.
Удж. Карта вылысь корсьӧй Печӧра, Кама да Эжва ю. Тӧдмӧдӧй, канал кодйӧм бӧрын кутшӧм ва туйяс воссясны?
1930 восянь заводитӧма стрӧитны Сыктывкар–Ухта кост шоссе. Сэті пондасны автомобильяс ветлыны.
Тайӧ туйыс йитас обласьтувса центрӧс, Сыктывкарӧс, Ухта районкӧд. Водзті вӧлі колӧ уна лун чӧж кыссьыны Ухтаӧдз, ӧні автошоссе йитас тайӧ ылыс районсӧ. Тайӧ туйыс восьтас ухтаса нерплы рынок вылӧ петан туй. Сэки позяс нин прамӧя босьтчыны используйтны ухтаса озырлун. Сэсся ӧд водзӧ шуӧма стрӧитны сэті кӧрт туй визь, а кӧрт туйсӧ позьӧ кокньыдджыка стрӧитны, кор сыкӧд орччӧн эм бур туй.
Мӧд витвося план серти Войвыв крайлы урчитӧма лэдзны 100 миллион кубометр вӧр, 10 миллион тонна печӧраса из шом перйыны... Пондасны перйыны ухтаса нерп, гамса кӧрт руда, вӧр пилитан заводъяслӧн рама лыдыс содас 711-ӧдз, стрӧитасны кымынкӧ бумажно-целлюлознӧй комбинат (Кардорын, Котласын, Сыктывкарын, Усть-Вашкаын, Биручоваын) да с. в. Войвыв крайным ёна озыр. Став озырлунсӧ позьӧ вӧрзьӧдны сӧмын сэки, кор лоасны тырмымӧн да донтӧм бур туйяс.
Туйяс стрӧитны Коми обласьтын со мый понда:
1) Паськӧдны вӧр лэдзӧм;
2) паськӧдны да кыпӧдны из шом, нерп, кӧрт руда да мукӧд тор перйӧм;
3) паськӧдны совхозно-колхознӧй стрӧительство;
4) став тайӧ озырлуныслы писькӧдны пытшкӧсса да ортсы рынокъясӧ петан туйяс.
Медвойдӧр шуӧма лӧсьӧдны, бурмӧдны Кама–Печӧра–Эжва ва туй. Тайӧ ва туйясыс восьтасны донтӧм туй пытшкӧсса да ортсыса рынок вылӧ.
Карта вылысь корсьӧй, кытчӧ мунӧны ва туйяс: Печӧра, Эжва, Кама. Мӧвпыштӧй, мый понда колӧ тайӧ юяссӧ ӧтлаавны? Кытчӧ сэки воссьӧ ва туй Кама юӧд, Печӧра да Эжва юӧд?
Сыктывкар–Пинюг кост кӧрт туй абу на тырмана. Овмӧс кыпӧдӧм могысь колӧ нуӧдны нӧшта со кутшӧм кӧрт туй визьяс: Мӧскуа–Ухта–Уса кӧрт туй визьсӧ нуӧдны Индигаӧ, Уралӧ да Кардорӧ петӧмӧн. Тайӧ туйыс восьтӧ нӧшта паськыда туй СССР шӧрса промышленнӧй районъясӧ, йитӧ краевӧй центр печӧраса медыджыд промышленнӧй районкӧд.
Корсьӧй карта вылысь Мӧскуа, Ухта, Уса, Урал, Кардор. Мыйла тайӧ местаяссӧ колӧ йитны кӧрт туй визьӧн? Кутшӧм озырлун эм Ухтаын да Усаын? Мый эм Уралын? Мыйла, сідз кӧ, колӧ йитны Уса да Урал?
Тайӧ кӧрт туйяс вӧчӧмыс ачыс тшӧктӧ стрӧитавны грунтӧвӧй туйяс, — кокньӧдны кӧрт туй стрӧитны. Татшӧм туйясыс лоасны: Сыктывкара-Мураша кост тракт; Сыктывкара-Ухтаа кост шоссе; Усть-Цильма–Индига кост туй; Сыктывкар–Троицко-Печорск (Мылдін) кост тракт; Ухта–Уса; Мылдін–Кожва–Усть-Уса; Усть-Цильма–Кардор. Тайӧ туйяссӧ шуӧма лӧсьӧдны первой да мӧд витвося план кузя.
Тайӧ туйяс кындзи восьтӧма Кардор да Сыктывкар костӧд аэропланӧн ветлан туй.
Корсьӧй карта серти, да мӧвпыштӧй мый понда стрӧитӧны медвойдӧр шоссе да трактъяс, кӧрт туйяс вӧчтӧдз. Шуам, мыйла Сыктывкар–Ухта костӧд колӧ вӧчны войдӧр шоссе, сэсся нин кӧрт туй? Мукӧд туйяс йылысь сідзжӧ мӧвпыштӧй.
