КЫДЗИ КРЕСТЬЯНАЛЫ КЫПӦДНЫ ОВМӦС
1. Россияса да мукӧд му вывса каръяс
Кор первойысь веськалан Мӧскуаӧ деревняын олысь мортыд — дивӧнад он вермы дивуйтчыны: мыйыс сэні абу! Мыйсӧ сэтысь он аддзы да кыв. Керкаяс ыджыдӧсь, мичаӧсь, уна судтаӧсь; пукталӧмаӧсь уличӧн-уличӧн. Быдлаын гырысь магазинъяс — ӧшиньясыс рӧмпӧштан кодьӧсь. Ывлаын и керкаын ӧзйӧ шонді кодь электричество. Оз ков подӧн ветлӧдлыны — трамвайяс да автомобильяс сідзи и шыркъялӧны, йӧзӧс новлӧдлӧны. Гожӧмын дзоридзьяс пукталӧмаӧсь ывла вылӧ: оз, майбыр, кӧш помысь ков киськавны, ва кор колӧ сэки и петӧ дзулькйӧн (фонтанӧн). Бульваръясын пуяс ставыс тшӧтшкӧртӧма — абу бара, майбыр, люв-ляв. Рытын сэні ломтысьӧ пӧнаръяс. Быдлаын сувтӧдалӧмаӧсь памятникъяс. Театраяс кутшӧм колӧ, сэтшӧм и эм. Асывсянь асылӧдз ресторанъясын ворсӧ музыка.
Быдлаӧ, майбыр, ки тырмӧма. Вала оз ков ылӧ мунны — кор колӧ, сӧмын сюр (кран) бергӧд: сэсся кӧть купайтчы керкаад. Лӧкань тырӧмысь оз ков тӧждысьны, сӧмын пельӧсын сулалан тасьтіӧ кисьт. Кытчӧ сэсся сэтысь лоӧ, аслыд оз ков тӧждысьны.
Пасьтасьӧны ёртъяс бура — быд лун быттьӧ праздник. Йӧз быдлаын жуӧ — ставыс кытчӧкӧ тэрмасьӧны.
Мукӧд муын каръяс оз ёна торъявны Мӧскуаысь-Ленинкарысь. Сэтшӧм жӧ каръяс Германияын — Берлин, Францияын — Париж, Австрияын — Вена. Некытчӧ ветлытӧм коми мортӧс кӧ — коми кыв кындзи некутшӧм сёрни гӧгӧрвотӧмӧс, босьтны да нуны первой Мӧскуаӧ, сэсся Мӧскуа кузьтаыс новлӧдлӧм бӧрын нуны Берлинӧ: сійӧ оз вермы пыр гӧгӧрвоны, кӧні помасис Россия, пуксис мукӧд му.
Мукӧд муын пабрик-заводъяс Россияса пабрик-заводъясысь оз жӧ ёна торъявны. Быдлаын пабрик-завод керкаяс енэжӧдз. Трубаяс тшыналӧны дугдывтӧг. Зэв ёна ызгӧны машинаяс. Сюрс пудъя мӧлӧтъяс асьныс лэччӧны и кайӧны. Шынаяс аршын пасьтаӧсь. Быдлаын ломтысьӧ электричество. Рабочӧй ёртъяс зільӧсь: оз балагуритны мӧда-мӧдыскӧд, пыр мыйкӧ вӧчӧны.
Россияса гырысь каръяс да пабрик-заводъяс оз ёна янсавны мукӧд муса каръясысь да пабрик-заводъясысь.
2. Россияса да мукӧд мувывса сиктъяс
Босьтны кӧ да мукӧд мувывса карысь мунны верст 15–20 сайӧ сиктӧ, сиктын олысь морт оз ёна янсав карса серти. Сиктын сэні туйясыс джодж кодь шыльыдӧсь жӧ. Керка-карта сэтшӧм жӧ бурӧсь. Уналаын эм электричество, да-й ваыд уналаын керка-картаас локтӧ сюрӧд жӧ.
Йӧз олӧны бура. Оз сӧмын сьӧд-лёк уджӧн пессьыны, йӧзкост (общественнӧй) олӧмсӧ кыпӧдӧмаӧсь, паськӧдӧмаӧсь сэні ёна. Крестьяналӧн эмӧсь союзъяс, чукӧръяс — сэні велӧдчӧны асьныс крестьяна мӧда-мӧдыслысь. Восьталӧмаӧсь быдсяма пӧлӧс кооперативъяс. Муысь босьтӧм торйысь ӧтувтчӧмӧн вӧчӧны кокни новлӧдлан кӧлуй. Лӧсьӧдӧмаӧсь сакар вӧчан заводъяс. Сэні свеклӧысь вӧчӧны сакар. Сакар вӧчӧм бӧрын колясыс оз шыбитчы: сэсь артмӧ патока да жом . Эмӧсь уна ӧтувъя заводъяс, кӧні йӧлысь вӧчӧны дона рысь да вый. Вина пуан заводъясыс и быдсяма пӧлӧсыс эм.
Налӧн быдлаті сӧстӧм да пельк. Гидня-картаад пыригӧн оз ков повны ляксьӧмысь да няйтчӧмысь. Джоджыс керка джодж кодь — вӧчӧма плакаысь либӧ бетонысь. Быд ловлӧн: мӧслӧн и вӧвлӧн аслас оланін, аслас лясни. Кызыслӧн аслас юан доз. Скӧт, кор колӧ, сэки и вермӧ юны сӧстӧм мича ва. Скӧтыс абу, майбыр, миян скӧт кодь. Миян, коньӧръяс, куйӧд ёкмыль кодьӧсь — ставыс сіт да няйт, пыр баксӧны тшыгысла — сёйны корӧны. Налӧн скӧт весалӧма, пӧт, мелі. Миян мӧсъяс дінӧ матӧ он лысьт сибӧдчыны, люкыштны да чужйыны и лӧсьӧдчӧны. Найӧ скӧт дінӧ мунан да юрсӧ нюжӧдӧмӧн нюлыштас тэнӧ да меліа видзӧдлас тэ вылӧ, мед нӧшта сійӧс малалан. Пырысь-пыр тӧдчӧ: найӧ скӧтыскӧд вӧдитчӧны меліа.
Ӧшинь улас петан да керка гӧгӧрыс сад. Сэтчӧ градъяс вылӧ пукталӧмаӧсь быдсяма пӧлӧс дзоридзьяссӧ, чветъяссӧ. Вӧдитӧны быдсяма сикас пуктасъяс.
Сиктаныс эмӧсь ресторанъяс: сэтчӧ ёртъяс ветлӧны шойччыны да мӧда-мӧдыскӧд сёрнитны.
Мый дінӧ он кутчысь, сійӧ и эм. Колӧ кӧ тэныд тӧдмасьны найӧ овмӧсӧн, юав сӧмын кӧзяиныслысь. Быдтор тэныд сійӧ висьталас. Висьталас, уна-ӧ нянь босьтіс таво. Колӧ кӧ, петкӧдлас йӧртӧдсьыс. Кутшӧм пӧлӧс кӧйдысъяс сылӧн эм, петкӧдлас шенъясысь. Тупыль кодь нёньпом куканьсӧ сетас малавны. Порсьсӧ лэдзас гыжъявны. Висьталас, кытысь кутшӧм скӧт ньӧбӧма. Уна-ӧ дон мынтылӧма, кутшӧм пӧрӧдаыс — ставсӧ висьталас. Мыйӧн кӧсйӧ мусӧ куйӧдавны, уна-ӧ, мый кӧсйӧ кӧдзны — но мый он юав, сійӧ и висьталас. Оз бара, майбыр, пов вомдзалӧмысь. Висьталас кутшӧм кооперативӧ шленӧ пырӧма — унатор висьталас. Кывзан кӧ сылысь, унатор кутан тӧдны, велалыштан овмӧстӧ нуӧдныд.
Ӧні видзӧдлам Россияса сиктӧ. Коми сикт да роч сикт мӧда-мӧдсьыс абу ылӧ мунӧмаӧсь, дзик ӧткодьӧсь.
Быд коми морт тӧдӧ ассьыс олӧмсӧ, ассьыс сиктсӧ. Тулыс-ар миян пыр рӧспуттьӧ. Гортысь он лысьт петны. Ылӧджык кӧ мунан, сэсся и йӧрман. Быдлаті ойдӧма — ваӧн тырӧма. Ӧшиньсяньыд сиктыс тыдалӧ, некутшӧм ю костас абу, мунны он сибав няйтысла вӧлӧн ни подӧн. Тулысбыд виччысям косьмӧм, ар воас да — кынмӧм.
Арнад кынмас этша лымйӧн, бара мат — доддьӧн ни телегаӧн он вермы мунны. Виччысян-виччысян да и лымъялас. Бара абу ладнӧ: уна пӧ и лым сапкис — став туйяс тырис, ставыс шыбӧль да тёпкан лои. Уна лымйысла бара мат лои. Колӧ кӧ ылӧджык кыскасьны мунны, дядьӧяс пыр пыксьӧны, кодлы водзас мунны: «мун пӧ тэ, тэяд вӧлыд ёнджык». Нажӧткаыд эськӧ дерт колӧ, дай вӧлыс прӧста сулалӧ, туйтӧмла омӧлик вердаса вӧвнад он лысьт петны кыскасьны ни колльысьны ылі туйӧ. Сэсся паччӧрад кос кулактӧ и йир нажӧткатӧгыд.
Мукӧд му сиктса крестьянин сэтшӧм пиктӧ-маттӧ оз тӧд. Туй налӧн во гӧгӧр эм. Кор кытчӧ колӧ, сэки и вермӧны мунны.
Видзӧдлам сэсся асланым керка пытшкӧс олӧмнымӧс. Пыран керкаад — быдлаын няйт. Олам унаӧн — дзескыд. Ӧшиньяс жугавлӧмаӧсь: жугалӧминъяс лёк рузумъясӧн сюялӧма, либӧ пӧвторъясӧн тувъялӧма. Тӧвнад ыжыд пиянасяс — ичӧт ловъястӧ он кынты, керкаад тшӧтш лоӧ пыртны. Челядь и кукань — ставыс ӧтилаын гудрасьӧны. Керка пытшкӧ пырны оз позь — лолыштны нинӧмӧн. Миян керка пытшкӧс дорысь мукӧд му вывса крестьянинлӧн гидняыс пелькджык да лӧсьыдджык. Миян картаяс кутшӧм? Мӧсъяс кӧдзыдысла да тшыгысла тӧв-тӧв йиткырвидзӧны. Гӧнъяс сувтӧмаӧсь, гыӧртӧмаӧсь, пельӧс и корсьӧны кӧдзыдысь пышйыны. Куйӧд ставыс камакылӧ кынмӧма. Олам жӧ олысьяс.
Англичанин локтас Роч муӧ, висьтавлыны кутас ассьыс олӧмсӧ да, вежыд петӧ. Мӧсъясыс 70 пудъяӧсь. Порсь 40 пудъя. Ыжъяс и найӧ 6–7 пудъяӧсь. Бур туй вывтіыд вӧлыс вермӧ кыскыны 75 пудйӧдз. Мӧсъясыс лысьтӧны 300–500 ведра во гӧгӧрнас. Америкаын лӧсьӧдӧмаӧсь мӧсъяс: ӧти мӧскыс во гӧгӧрнас вайӧ 900 пудйӧдз йӧв, выйыс чукӧрмӧ 40 пудйӧдз.
Миян мӧсъяс жӧ коньӧръяс. 20 пудъя кӧ сійӧ зэв нин ён: «кутшӧм пӧ ён мӧскыс, енсыкӧд — мед оз вомдзась». Йӧвтӧ во гӧгӧрнас лысьтӧны 50–60 ведра, 2 пуд вый кӧ чукӧрмас — зэв нин уна.
Омӧлик вердаса вӧлыд 15–20 пудйысь уна кыскыны оз вермы. Видзӧдлам кутшӧм ачыс миян кӧзяиныс. Зумышвидзӧ — муош кодь. Керкаад пыран, заводитан сёрнитны ӧтитор да мӧдтор. Коньӧр пыр ӧти сёрниӧ воӧ: норасьӧ аслас омӧль олӧм вылӧ. Тулыснад мутӧ нинӧмӧн кӧдзны: кӧйдысыс абу. Няньыд сёйныд оз тырмы. Ньӧбнытӧ нинӧм вылӧ: нажӧтка некытысь босьтны. Вердас оз тырмы. Мый дінӧ он кутчысь — нинӧм абу.
3. Мый вӧсна миян олӧм омӧль
Мый вӧсна миян сикт сэтшӧма янсалӧ мукӧд му вывса сиктысь?
Тайӧс кӧ юалан крестьянинлысь, сійӧ тэныд шуас: «муыс пӧ миян зэв этша да омӧль». Нӧшта шулывлӧны: «тулыс-арыс пӧ омӧль вӧлі да, няньыс быдсӧн кынмис-косьмис».
Мукӧд му вывса крестьяна дорысь миян муыд абу жӧ этшаджык — сійӧ некытчӧ жӧ оз лӧсяв. Данияын быд морт вылӧ воӧ сӧмын десятина джын му.
Статистика серти миян Коми муын сы мынданад быд морт вылӧ воӧ жӧ. Нӧшта миян гижӧдас сюртӧм выль видз-муыс да эновтӧм-шыбитӧм муыс мыйта. Няньыд оз кут артмыны да, мутӧ пыр гӧртӧг кӧдзтӧг эновтасны. Этша му вылӧ миян Коми муын некыдз оз позь норасьны: паськӧдчыныс, майбыр, эм местаыс. Абу сы вӧсна ми гӧльӧсь.
Бара шуӧны, мусинмыс пӧ омӧль. Немечьяс сертиыд абу жӧ торъя омӧль.
Пыр норасьӧны нянь артмытӧм вылӧ. Сійӧ и колӧ тӧдны: мый вӧсна няньыс омӧля артмӧ?
Ми му уджалам куим переменаӧн — ӧтарӧ кӧдзам нянь. Куйӧд оз тырмы, му омӧля радейтам. Ӧтарӧ нянь кӧдзӧмӧн му вынтӧммӧ-изгармӧ. Куим переменаӧн уджалігӧн овмӧс он вермы кыпӧдны. Мукӧдыс эськӧ ӧнӧдз шуӧны: «айяс пӧ да пӧльяс куим перемена вӧдитлӧмаӧсь да век пӧт вӧлӧмаӧсь».
Сійӧтӧ эськӧ сідз: налытӧ вӧлӧм куим переменаыд туйӧ, сӧмын миянлы некытчӧ оз туй. Со мый вӧсна сійӧ: миян айяслӧн-пӧльяслӧн кӧдза му кындзиыс уна вӧлӧма видзныс, лудыс ыджыд вӧлӧма скӧтсӧ видзны. Скӧттӧ миян серти унджык вӧлӧм вермӧны видзны. Куйӧднад миян серти куйӧдассьывлӧма. Няньтӧ унджык вӧлӧм муыс вайӧ.
Сёйысь воысь воӧ содӧ. Му сы ӧдйӧ он вермы содтыны: абу сійӧ резинка, оз нюжав нюжӧдӧмӧн, оз ловзьы нянь тупӧсь моз. Видзьяс лои гӧравны кӧдза улӧ. Скӧтӧн лои чинтысьны.
Скӧт гижӧд серти — вӧв-мӧс быд во чинӧ. Кодлӧн войдӧр вӧлӧма вит-квайт мӧс да кык-куим вӧв, ӧні кольӧма сӧмын вӧла-мӧска. Кодлӧн вӧла-мӧскаыс вӧлӧма, ӧні скӧттӧмӧсь. Вӧвтӧм олысьяс ёна содӧны. Овмӧс омӧльтчӧ воысь воӧ. Вердастӧмла скӧтнад лои чинтысьны. Куйӧдыд скӧттӧгыд оз артмы. Куйӧдтӧгыд му изгармис-вынтӧммис — нянь омӧля кутіс вайны.
Ёна омӧльтчис крестьяналӧн овмӧс вердастӧмла, этша скӧтӧн олӧм вӧсна.
Куим переменатӧ уджалігӧн кӧрымтӧ босьтны некытысь. Он уна скӧттӧ видз идзаснад да вӧр-нюр туруннад. Мый эм ӧнія скӧтыс — омӧля пӧтӧны: тшыг нисьӧ пӧт олӧны. Муртса коксӧ кыскалӧны, тулыснад пӧрны и кӧсйӧны.
Дерт йӧзкӧд содіс и кӧдза му — мутӧ кокньыдджык вӧчны. Сӧмын вердасыд важ серти чині, виддзыд регыдӧн оз артмы. Скӧттӧ этша кутім вермыны видзны. Муыд эз кут куйӧдассьыны. Кысь сэсся уна няньыс лоӧ.
Сэк вӧлі бур куим переменаыд, кор вердаснад озырӧсь вӧліны. Скӧттӧ верман вӧлі видзны уна. Му вӧлі куйӧдассьӧ бура. Куйӧдтӧм муыд няньтӧ оз вай. Оз туй лёк этша видзьяснад куим переменаыд.
Со мый вӧсна миян мужик пыр пикӧ воӧма: немтор ньӧтчыд абу.
Кыдзкӧ тайӧ пиксьыс колӧ жӧ петны. Колӧ лӧсьӧдны унджык вердас да унджык скӧт видзны кутны.
Ӧти ногӧн кӧ: мый эм важ виддзыс, оз ков лэдзны тырны. Весавны колӧ, мед турун петас.
Мӧд ногӧн кӧ: унджык колӧ вӧдитны картупель да мӧссёркни (корнеплоды). Найӧ миян муяс вылӧ артмӧны ёна.
Коймӧд ногӧн кӧ: Колӧ босьтчыны кӧдзны му вылӧ бобӧнянь (клевер). Некытчӧ туйтӧм важногса му уджалӧмсьыс колӧ эновтчыны. Колӧ пондыны кӧдзны му вылӧ турун.
4. Мыйӧн омӧль куим перемена
Ми ӧні тӧдам: крестьяналӧн овмӧс омӧльтчӧ путкыльтчӧ вердастӧмла, скӧттӧмла, кӧдзаяс омӧльӧсь куйӧд тырмытӧмла. Войвылын, миян Коми муын, унджыкыслӧн ас нянь тырмӧ сӧмын рӧштвоӧдз. Сы бӧрти олам вайӧм няньӧн.
Видзӧдлам уна-ӧ десятина му вылӧ артмӧ нянь мукӧд муын:
Францияын десятина му вылӧ артмӧ 70 пуд.
Швецияын......................110 пуд.
Германияын.....................118 пуд.
Бельгияын.......................147 пуд.
Миян Россияын — сӧмын 40–50 пуд: Бельгияын сы ыджда муысь жӧ босьтӧны куим мында унджык нянь. Сэні ӧти пудсьыс артмӧ 14–20 пудйӧдз. Миян артмӧ сӧмын 3–4 пуд, бурджык воӧ зэв нин вит-квайт пудйӧдз.
Сыысь уна куим переменатӧ вӧдитігӧн шоча нин артмывлӧ. Мукӧдыс шуӧны: налӧн пӧ мусинмыс бур, сійӧн и ёна няньыс артмӧ. Миян ногӧн уджалӧмнад медбур муыс изгармас, няньтӧ оз кут вайны.
Войдӧр, кор мукӧд муын уджавлӧмаӧсь куим переменаӧн, нянь миянысь унджык абу жӧ вӧлӧма.
Быдлаын важӧн уджавлӧмаӧсь куим переменаӧн.
Мый вӧсна куим перемена вӧдитігӧн му изгармӧ, омӧля нянь вайӧ?
Видзӧдламӧй мый понда омӧльтчӧ, путкыльтчӧ овмӧс куим перемена вӧдитігӧн?
Ӧти ногӧн кӧ: ми ӧтарӧ кӧдзам нянь. Вужъяс няньлӧн дженьыдӧсь. Вынсӧ мулысь босьтӧны сӧмын вылыссьыс.
Мӧд-кӧ: нянь вуж мулысь кыскӧ уна вын. Этша скӧтнад вын сюйны куйӧд оз тырмы.
Сэсся тулыснад скӧт видзам коськӧм вылын. Ва мутӧ найӧ ёна чорзьӧдӧны. Тулысын коськӧм вылӧ быдмӧ ёг. Сійӧ мулысь вынсӧ — васӧ кыскӧ весьшӧрӧ. Гӧригкежлӧ коськӧм ёгысла да талялӧмысла зэв-ёна чорзяс, потласьтӧдзыс косьмас.
Коськӧм вӧдитны сідз оз туй. Му сідз вӧдитігӧн шойччыны оз вермы. Сэсся чорыд кос муыд лёк гӧръяснад омӧля гӧрсьӧ. Ёга сю кӧйдыстӧ талялӧм коськӧм вылад кӧдзӧмнад кысь бур няньсӧ виччысян. Оз ков вунӧдны пӧслӧвича: «оз му верд — вердӧ му вылас быдманторйыс».
Этша вердаснад уна скӧт он вермы видзны. Скӧттӧгыд му оз куйӧдассьы — изгармӧ-вынтӧммӧ.
Став тырмытӧм-судзсьытӧм му уджалысьлӧн куим перемена вӧдитӧм вӧсна.
Колӧ шыбитны важногса му уджалӧмсӧ. Колӧ пондыны (заводитны) му уджавны уна переменаӧн. Коськӧм вылын скӧт видзӧмысь колӧ эновтчыны, сы понда ёна изгармӧ му.
Сэсся тулысын оз ков гӧрны водз. Сэки сӧмын ми вермам петны пикысь-матысь.
5. Вермӧ оз вердны му куим переменаӧн уджалігӧн крестьяналысь семьясӧ
Россияса республикаын 22 миллион крестьянскӧй овмӧс.
120 млн. морт уджалӧ му. Кӧдза му 120 миллион десятина гӧгӧр жӧ. Быд морт вылӧ, сёйысь вылӧ, воӧ десятина кӧдза му. Квайт морта семья — сійӧ шӧркоддьӧм семья — абу вывті ыджыд ни абу вывті ичӧт. Квайт мортлы воас квайт десятина кӧдза му да ӧти десятина ув видз.
Рочын виддзӧн гӧльӧсь. Миян Коми муын йӧз олӧ 200 000 гӧгӧр. Гӧрӧм му гижӧд серти 27 500 десятина. Видз 140 000 десятина гӧгӧр. Нӧшта миян мыйта абу гижӧд улын выль видз-муыс да эновтӧм муыс. Ставсӧ кӧ лыддьыны, морт вылӧ воас 1½ десятина гӧгӧр видз-му.
Арталам уна-ӧ колӧ ӧти мортлы сёйны пӧттӧдз во гӧгӧрӧн? Нянь, шуам, 12 пуд, шыдӧс 41 пуд, картупель 27 пуд, яй 2 пуд да 10 тув: 14 тувйӧн лун вылӧ, кӧнтусь вый 18 тув (пунт), йӧв парта сулеяӧн лун, во гӧгӧрӧн 18 ведра, посни пуктас 4½ пуд.
Немтор абу босьтӧма вывті уна. Босьтӧма ставсӧ шӧркоддьӧма.
Ӧні сэсся арталам квайт морта семья вылӧ:
| Нянь | 72 пуд. |
| Шыдӧс | 27 пуд. |
| Картупель | 162 пуд. |
| Яй | 18 пуд 20 тув. |
| Посни пуктас | 27 пуд. |
| Кӧнтусь вый | 2 пуд да 28 тув. |
Та мында колӧ семьялы сёйны во гӧгӧрӧн. Сэсся ӧд и скӧтыд пӧрысьмӧ: куканьтортӧ лоӧ быдтыштны. Яй вылӧ порсьтӧ лоӧ тшӧгӧдыштны. Налы сёян жӧ колӧ. 10 пуд яй вылӧ кӧ порсь быдтыны, во гӧгӧрнад сылы ковмас няньыд пуд 10 гӧгӧр да картупель пуд 180. Куканьыдлы ныас (пызь гудрас) вылӧ во гӧгӧрнад пуд 8 панолыд мунас. Нӧшта ӧд и йӧвтӧ ковмас сетыштлывлыны ичӧт вывсьыс. Лыддян кӧ — 12 ведра мунас.
Вердастӧг кукань оз позь быдтыны: орӧм куканьсьыд омӧль мӧс лоӧ.
Уналаын вый, шабді кӧйдысысь да кӧнтусьысь, вӧчӧны асьныс. Аслыд тырмымӧн кӧ вӧчны, 2 пуд да 28 тувйыд вылӧ ковмас 10–12 пуд кӧйдыс.
Сэсся арталамӧй, олысь квайт морта семья видзӧ куим вӧла-мӧска: ӧти вӧв да кык мӧс. Арталам бара шӧркоддьӧма вердӧмӧн. Войковнад (суткинад) 30 тувйӧн юр вылӧ туруна идзаса ковмас. Куим вӧла-мӧскаыдлы чорыд вердас во гӧгӧрӧн ковмас 810 пуд. Кор вӧвтӧ ёнджыка летан, лоӧ ӧд и зӧртортӧ сетыштлывлыны. Зӧр во гӧгӧрнад мунас пуд 15. Лысьтігад мӧстӧ ёнджыка лоӧ радейтыштны.
Кӧні уна шабді вӧдитӧны, вый вӧчӧм бӧрын бур вердас мӧслы кольӧ. Шусьӧ сійӧ жмыкӧн. Сійӧ сӧмын 3/4 тув и колӧ 3–4 тув турун местаӧ.
Арталӧм серти во вуджны квайт мортыдлы да скӧтлы колӧ:
| Нянь | 82 пуд. |
| Зӧр (вӧвлы да куканьлы) | 23 пуд. |
| Картупель | 342 пуд. |
| Шабді кӧйдыс да кӧнтусь | 12 пуд. |
| 27 пуд шыдӧс вылӧ | 40 пуд. |
| Посни пуктас | 27 пуд. |
| Турун, идзас | 810 пуд. |
Куим переменаӧн мутӧ вӧдитігӧн сы ыджда запас йылысь он и лысьт думыштны, вӧтнад он аддзыв, кысь нин эськӧ вемӧснад да.
Ӧні видзӧдлам уна-ӧ босьтӧ крестьянин куим перемена уджалігӧн квайт десятина саяс муа-виддзаысь?
Пуд кӧйдысысь, шуам, лоӧ 5 пуд.
Сю кӧдзӧма 6 пуд. Сэтысь лоӧ — 80 пуд.
Ид кӧдзӧма 10 пуд. Лоӧ 50 пуд.
Зӧр кӧдзӧма 2 пуд. Лоӧ 23 пуд.
Картупель ми вӧдитам этша. Овлӧ сӧмын 50–60 пуд. Шабді кӧйдыс да кӧнтусь зэв нин — 1–2 пуд. Турун идзас — 440 пуд.
Таблица петкӧдлас уна-ӧ мый оз тырмы.
| Колӧ | Лоӧ | Кольӧ | Оз тырмы | |
| Сю, ид нянь вылӧ | 82 п. | 80 п. | — | 2 п. |
| Зӧр | 23 ~ | 23 ~ | — | ~ ~ |
| Картупель | 342 ~ | 50~ | — | 292 ~ |
| Шабді кӧйдыс | 12 ~ | 1 ~ | — | 11~ |
| Ид да зӧр шыдӧс вылӧ | 40~ | ~~ | — | 40~ |
| Вердас; турун да идзас | 810 ~ | 140~ | — | 370 ~ |
Куим переменаӧн уджалігӧн му оз вермы вайны таысь уна. Сёяныд оз ло тырмӧдз йӧзлы ни скӧтлы.
Нӧшта ӧд тырмытӧмсьыс уналаӧ на лоӧ вичмӧдны. Колӧ ӧд и налогтӧ мынтыны, кӧмасьны-пасьтасьны колӧ аслыд да челядьыдлы. Керка-картатӧ ӧтилаті-мӧдлаті выльдыштны колӧ. Доддьыд-телегаыд киссьӧ — быдлаӧ сьӧм колӧ.
6. Кыдзи крестьянин абутӧмсӧ тырмӧдӧ
Сиктын олысь мортлы олӧм крестьянинлысь оз ков висьтавны, ачыс тӧдӧ. Кыдзи сійӧ судзсьӧдӧ-нюжӧдӧ абутӧмсӧ, воысь воӧ мырдӧн вуджӧ. Быд лун яй сёйӧм йылысь оз и лысьтлы думыштлыны: «абу пӧ ӧд барин быд лун яйтӧ сёйны». Быттьӧ баринлӧн унджык вӧлі уджыс. Крестьянин мырсяс-мырсяс да, пыр вӧлі войдӧр висьталӧ: «грек» да «видз». Видзтӧ попъяслӧн крестьяналы уна лӧсьӧдӧма. Быдсяма виддзыс эм: «ыджыд виддзыд», «Петыр виддзыд», «арся виддзыд» волас и, серӧда-пекничаад оз позь сёйны уллюнйӧн ни. Крестьянин начкыштас куканьтортӧ да ыжтӧ, яйыс аслыс оз вичмыв. Ӧтитор-мӧдтор колӧ ньӧбны, сьӧмыд абу — яйтортӧ лоӧ вузавны.
Уна нёньпом челядь быдмӧ сьӧд нянь вылын — йӧв еджыдсӧ омӧля аддзылӧ. Коми ёртлы и рокыд праздник лунся сёянтор. Шыдӧс вылӧ нянь оз вичмы — ньӧбны дона. Картупель босьтӧмсянь быд лун ӧтарӧ пуӧны картупель да тшака воӧ тшак. Рӧштво бӧрын и картупельыс ичӧт кӧшас воӧ. Тулыснад и картупельыс оз ло, пыр бабаяс норасьӧны: картупель пӧ кӧйдыс вылӧ эз кут кольны.
Кутан артавны крестьянинлысь му выв быдтас сёянтӧ — шеныд кутӧ, мыйӧн и тырмӧдчӧ, мый и сёйӧ. Коми аньяс чукӧртчасны да пыр висьталӧны ёна «тшай» юӧм.
Удж дырйиыд уна крестьяна семьялы лоӧ вунӧдлӧны ӧбедтӧ.
Ытшкан-ытшкан асывбыд дзонь семья, сэсся шойччигкежлӧ ӧти котӧртас тшайник пузьӧдны. Тшай пӧ пузис. Кынӧм вир мунӧ сюмалӧ: панясьӧм пыдди киад босьтан няньтор да тшай чашка. Пажын дырйи бара «тшай». Лӧсьыд кодлӧн мӧскыд лысьтыштӧ: йӧвтортӧ позьӧ туисад босьтыштны, да и няньтортӧ мавтыштны. Уналӧн ӧд оз и лысьты, нӧшта ичӧтика йӧвсьыд оз и вичмы: челядьыдлы колӧ.
Онӧй, коньӧръясӧй коми аньясӧй, тшай «пытьйӧдлӧй» ёна сёйӧм бӧрын горш косьмӧм вӧсна, сёянтӧмысла усинныд тшай вылӧ. Арнад крестьяна сёянаӧсьджык: картупель-галанкатӧ быд лун позьӧ пуыштны. Йӧв-выйыд эськӧ миян мӧсъясӧн оз ёна вичмы: мый эм, сійӧ лоӧ вузавны рӧскодыд вылӧ. Со кыдзи лоӧ овны крестьянинлы куим переменатӧ вӧдитігӧн. Тырмытӧмсӧ нюжӧдны-судзсьӧдны лоӧ аслас тшыг кынӧмсӧ пыкӧмнас да дзоньвидзалуннас.
Суас кӧ кутшӧмкӧ притча крестьянинӧс, кӧть сэсся корны пет. Артмытӧм во кежлӧ ньӧтчыд некутшӧм видзӧг абу.
Россияын некӧн торъя бура оз ов крестьянин. Бурджыка сӧмын олӧны Сибырын да гырысь кар гӧгӧрын. Гырысь кар гӧгӧрса крестьяна уджалӧны карас: найӧс оз му верд, вердӧ кар.
7. Кыдзи петны тайӧ пикысь?
Кыдзкӧ колӧ жӧ петны крестьяналы тайӧ пиксьыс да бурджыка овмӧдчыны.
Агрономъяс пыр висьталӧны: колӧ пӧ му пондыны уджавны уна переменаӧн.
Важысянь нин уна перемена венсьӧ куим переменакӧд. Во 600 сайын Италияын ӧткымын ёртъяс висьталӧны нин вӧлі куим переменалысь омӧльлунсӧ. Найӧ сэки нин вӧлі шуӧны: колӧ пӧ шыбитны куим перемена да пондыны му уджавны уна переменаӧн. Сэки нин вӧлі найӧ гӧгӧрвоӧмаӧсь му изгармӧмсӧ.
Англияын нёль перемена лӧсьӧдӧмаӧсь во 300 сайын. Найӧ сэки нин дугдӧмаӧсь тыртӧм коськӧм вӧдитӧмысь, петӧмаӧсь нёль перемена вылӧ. Первой воас кутӧмаӧсь кӧдзны картупель да мӧссёркни. Мӧд воас сійӧ му вылас — ид-зӧр. Ид-зӧр вылас сійӧ тулыснас жӧ кӧдзӧны бобӧнянь. Коймӧд воас сійӧ бобӧнянь быдмӧ ытшкымӧн: ытшкӧны да турун босьтӧны. Турун пуктӧм бӧрын му пырысь-пыр небзьӧдӧны да арнас кӧдзӧны сю либӧ шобді. Англияын уналаын ӧнӧдз тайӧ кӧдза вежлалӧмсӧ вӧдитӧны.
Германияын 150 во сайын куим переменатӧ вежӧмаӧсь квайт перемена вылӧ.
Со кутшӧм важӧн нин мукӧд му вывса йӧз эновтӧмаӧсь куим переменатӧ. Сӧмын ми ӧнӧдз важ ногӧн мырсям-уджалам. Сы вӧсна ми сэтшӧм гӧльӧсь на серти. Сы вӧсна миян олӧм ёна янсалӧ на серти. Олӧм помалысьыд сійӧ куим переменаыд и эм.
Ӧні видзӧдлам мыйӧн бур уна переменаыс? Ёна-ӧ овмӧс бурмӧдӧ мӧссёркниыд да бобӧняньыд?
Уна-ӧ бур босьтам муысь куим переменаӧн уджалігӧн миян арталӧма, тӧдам нин. Кыдзи лоӧ тшыг кынӧмтӧ пыкны сійӧс тӧдам жӧ. Десятина ув муысь воӧ сӧмын 40–60 пуд сю, идйыд нӧшта этша. Сы местаӧ кӧ кӧдзны картупель, воас омӧлика 500–600 пуд.
5–6 пуд картупель, продналог босьтігад, арталӧны вӧлі пуд нянькӧд ӧтдонӧн. 5–6 пуд картупель пӧтас ногнас пуд нянькӧд ӧткодь. 500–600 пуд картупельыд водзсасьны кутас 100–200 пуд нянькӧд, 40–50 пуд нянь пыддиыд. Мӧс-сёркни десятина му вылад воас 2000 пудйӧдз. Пӧтас ногыс 10 пуд мӧссёркни пуд нянькӧд ӧткодьӧсь: ӧтмоза и артассьӧны. Сійӧс вӧдитӧмӧн 40–50 пуд няньтӧ верман йӧткыны 200 пудйӧдз. Картупельыдлы да мӧссёркниыдлы оз ков торъя бур му — быд му вылӧ артмӧны. Мутӧ эновталӧм дорысь да чарла улад шедтӧм идтӧ вӧдитӧм дорысь миян муяс вылын важӧн нин вӧлі колӧ вӧдитны унджык картупель да мӧссёркни. Кык-куим мында эськӧ вайис бурсӧ муыд ӧнія серти.
Ӧні сэсся видзӧдлам кутшӧм бур вайӧ бобӧнянь?
Агрономъяс шуӧны, колӧ пӧ кӧдзны му вылад бобӧнянь. Крестьянин агроном вылад сералӧ: локтӧма пӧ велӧдысь, му бердад пӧ ӧд ми сы дорысь дырджык нин уджалам, тӧлксӧ ёнджыка тӧдам. Няньтӧгыд пӧ ӧд он ов, турунтӧ пӧ ӧд он сёй. Турунтӧ кӧ пӧ му вылад кӧдзан, кытчӧ сэсся няньтӧ кутан кӧдзны.
Сійӧ ӧд быттьӧ сідзи и эм.
Эськӧ кутан кӧ ёнджыка думайтны да артавны, абу сідз. Бобӧнянь туруныд ӧд абу нюр туруныд — пӧтӧс, майбыр. Мича дырйи пуктӧм пуд бобӧнянь турун пӧтӧс ногнас 1/2 пуд зӧркӧд ӧткодь. Му вылӧ кӧдзӧмӧн бобӧнянь турун десятина вылӧ артмӧ 250 пудйӧдз, бур воӧ 500 пудйӧдз. 250 пуд бур бобӧнянь туруныд водзсасьны кутас 125 пуд нянькӧд.
Му вылӧ кындзи бобӧнянь позьӧ кӧдзны видз вылӧ. Косӧд видз вылын десятина улӧ артмӧ турун 70 пуд гӧгӧр. Ойдлан видзьяс вылын 100 пудйӧдз. Нюр видз вылын 65–85 пуд.
Нянь улӧ му кольтӧмысь немтор повны. Дерт став му вылад он кӧдз бобӧнянь да картупель. Позьӧ ӧд артавны мутӧ да быд кӧдза улӧ тырмӧдны: тыртӧм коськӧм вӧдитӧмысь позьӧ дугдыны. Позьӧ ӧд и няньтӧ ӧнія серти этшаджык кӧдзны. Дерт турунсьыд да мӧссёркнисьыд нянь он пӧжав: мортыд сійӧс он сёй. Вердасыд кӧ уна, сійӧн, майбыр, он матӧ во. Позьӧ ӧд скӧттӧ унджык лӧсьӧдны. Йӧлыд-яйыд, майбыр, туйӧ сёйныд, сы вылӧ и няньыд на шедӧ. Мӧс вом пыр кӧ нуӧдан, пуд бобӧнянь турунысь артмас пуд йӧв.
Америкаын опытнӧй овмӧсын десятина му вылӧ кӧдзлӧмаӧсь вӧлі бобӧнянь. Ӧтава вылас, ытшкӧм бӧрас, видзӧмаӧсь вӧлі порсь пиянӧс. Ӧтава вердассьыд лоӧма сё пуд порсь яй. Люцерна бобӧнянь кодь жӧ бур.
Чукӧртлам жӧ ми турун — мӧскыдлы сетан да тшыг куланінсьыс сӧмын коньӧр сёйӧ да и сійӧ джынсӧ ӧбледьӧ кольӧ
Кӧні эновтӧмась куим переменатӧ, сэні олӧны бура. Скӧт видзны вермӧны уна. Крестьянинлӧн ӧд скӧтас и овмӧсыс. Бобӧнянь туруннад кӧ мӧстӧ кутан вердны, регыд, майбыр, гӧныс шылялӧ да йӧлыс содӧ. Оз ӧнія миян мӧсъяс кодь ло, ӧдва ловъя.
Мӧскуа губерня улын эм Волоколамскӧй уезд. Сэні кызыс уджалысьыд мутӧ уджалӧны выль ногӧн, важ ногӧн этша нин. Арталӧмаӧсь, кодлӧн мӧсъясыс ёнджыкӧсь да йӧладжыкӧсь. Важ ногӧн уджалысьяслӧн мӧсъяс миян кодьӧсь жӧ: ловъя вывса весыс сӧмын 10 пуд. Во гӧгӧръя йӧлыс сӧмын 98 ведра: миян сыысь этша.
Выль ногӧн уджалысьяслӧн мӧсъяс 20 пудъяӧсь. Во гӧгӧръя йӧв 125 ведра.
Уна переменатӧ вӧдитігӧн мукӧд му вывса йӧзлӧн мӧсъяс сэтшӧмӧсь: миян мӧсъяс сы мында васӧ оз вермыны юны, мыйта найӧ йӧвсӧ вайӧны. Ми вердам мӧсъясӧс идзасӧн да нюр турунӧн. Ичӧтика кӧ бур туруныд эм, пыр вӧвлы видзам: мӧскыд пӧ ӧд оз кыскась, нинӧм на сійӧс бур турунӧн вердны.
Мукӧд муын мӧскӧс вердӧны бобӧнянь турунӧн да жмыкӧн.
Кыдзи ми ӧні мӧс вылӧ видзӧдам, сідзи оз позь видзӧдны. Мӧс аслас йӧлӧн-выйӧн вермас овмӧс кыпӧдны-паськӧдны. Видзӧдлам, кутшӧм бур сетӧ бобӧнянь муыслы?
Кӧдзан кӧ десятина му вылӧ бобӧнянь да кык во мысти став вужсӧ перъялан да косьтан, лоӧ 300 пуд кос куйӧд. 300 пуд кос куйӧд артмӧ 80 додь уль куйӧдысь.
Со кутшӧма бобӧнянь бӧрын куйӧдассьӧ му. Сэтчӧ сэсся куйӧдтӧ оз и ков петкӧдны: шабді кӧ кӧдзан, артмӧ куйӧдавтӧгыс вывті бур. Позьӧ кӧдзны и сю.
Владимирскӧй губерня улын опытнӧй му вылӧ бобӧнянь вӧдитӧм бӧрын кӧдзлӧмась вӧлі сю.
Десятина му вылӧ воӧма 155 пуд сю. Сэні сійӧ вонас жӧ куим переменаӧн уджалысь крестьянаыс десятина вылысь босьтӧмаӧсь сӧмын 48 пудйӧн.
Бобӧняньлӧн вужйыс кузь. Бобӧнянь аслыс быдмыныс мулысь вынсӧ босьтӧ пыдысь, кытчӧ нянь вужйыд оз сибав. Бобӧнянь му вылӧ вылі пластас вужнас чукӧртӧ куйӧд.
Бобӧняньлӧн вужъясас эмӧсь ичӧтик йӧнгыльяс. Сійӧ йӧнгыльясыс вермӧны мусӧ небзьӧдны-куйӧдавны.
Турунтӧ му вылад кӧдзӧмӧн дерт муыд нянь улад этшаджык кольӧ. Повны этшаысь нинӧм. Ыджыд изгармӧм мусьыд некутшӧм пӧльза ни добра жӧ. Ичӧт эбӧса муыс унджык бурсӧ ваяс. Ичӧт му вылас ёнджыка кутас вичмыны куйӧдыс.
Со кымын бур вайӧ бобӧняньыд.
Ӧти-кӧ: вердасыд содӧ, скӧттӧ унджык кутан вермыны видзны.
Мӧд-кӧ: мӧскыд ён да уна йӧла лоӧ.
Коймӧд-кӧ: бобӧнянь вӧдитігад муыд ёна небзьӧ да куйӧдассьӧ.
Бобӧнянь вӧдиттӧг миян омӧлик муяснад он вермы кыпӧдны овмӧстӧ. Пыр уджыд кутас весьшӧрӧ вошны, миян пессьӧм-мырсьӧмыд пӧсь из вылӧ ва кисьтӧм кодь и лоӧ. Кытчӧдз уна перемена огӧ кутӧй вӧдитны, сэтчӧдз гӧль олӧмысь огӧ мынӧй, век лоӧ абутӧм да пессьыны.
8. Бобӧнянь кӧдзӧм, идралӧм йылысь
Ӧти воӧ кӧ кӧдзан бобӧнянь, петас уна во помся. Бобӧняньыд — уна во помся быдман турун. Эм уна сикас бобӧнянь. Му вылӧ гӧрд бобӧняньджык кӧдзӧны. Гӧрд бобӧнянь йылысь и кутам сёрнитны. Сылӧн вуж кузь: сёйӧд инъясын муӧ пырӧ 10–15 вершӧкӧдз. Ва вермӧ му пытшкысь босьтны пыдысь, сійӧ оз пов и кос поводдяысь. Му пытшкын ва век унджык выв серти. Ыджыд вужсяньыс бобӧняньлӧн гӧгӧрыс мунӧ зэв уна посньыдик вужъяс. Йӧнгыль кодьясыд сійӧ посньыдик вужъяс вылас и эмӧсь. Сійӧ йӧнгыльясыс сынӧдысь (воздукысь) вермӧны кыскыны азот. Азоттӧг кӧдза быдмыны оз вермы. Ёна куйӧдалӧны мутӧ... йӧнгыльясыс да посньыдик вужъясыс. Ӧти кӧдзаысь бобӧнянь бура вайӧ турун кык-куим во помся. Бур босьтӧм кындзи нӧшта и муыд сэки ёна вермӧ шойччыны.
Му, бобӧнянь вӧдитӧм бӧрын, кык-куим мында няньтӧ вайӧ. Сэтчӧ и шабдіыд вывті бур артмӧ. Шабдіыд ӧд куйӧдтӧм омӧлик муяс вылад оз ёныд артмыв. Войнаӧдз шабді кӧдзны десятина бобӧнянь увса мусӧ кӧртымавлывлӧны вӧлӧм 40–80 шайтӧн (чӧлкӧвӧйӧн) во.
Идз (стебель) бобӧняньлӧн быдмӧ аршын кузьта, бурджык воӧ аршынӧн-джынйӧнӧдз. Быд кор куим юкӧна. Куимнан юкӧныс петӧны ӧти заысь (черешок). Коръясыс-юкӧнъясыс небыдӧсь, васӧдӧсь. Дзоридзьяс бобӧняньлӧн чукӧрмӧмаӧсь юръясӧ (головки). Бобӧнянь юръяс кельыдгӧрд рӧмаӧсь, небыдӧсь, юмов кӧраӧсь. Коръясыс и дзоридзьясыс ӧтлаасьӧмаӧсь закӧд зэв омӧля — зэв трукавӧсь, ӧдйӧ гылалӧны. Сы вӧсна и турун пуктігӧн бобӧнянькӧд колӧ вӧдитчыны кокньыдджыка. Мед коръясыс-юръясыс оз чирйысьны, да ӧти иддзыс-заыс мед сӧмын оз коль, турун косьтігӧн шочджыка колӧ бергӧдлыны. Иддзыд да заыд кӧ сӧмын коляс, сійӧ омӧль вердас лоӧ: пӧтасыс турунад коръяс да дзоридзас.
Бобӧнянь кӧйдыс зэв посньыдик боб (анькытш) кӧйдыс сяма. Бур чужана кӧйдыс виж: гулю зоб рӧмӧн пӧртмасьӧ. Пудовняӧ бобӧнянь кӧйдыс тӧрӧ 50 тув гӧгӧр. Гӧрд рӧма чукырӧсь кӧйдыс некытчӧ туйтӧм: сійӧ омӧль чужтӧм кӧйдыс. Ньӧбигад лучшӧ донӧнджык мынтыны да бурджыкӧс ньӧбны. Бобӧнянь кӧйдыс киысь оз кӧв ньӧбны, ӧні эмӧсь кооперативъяс, сэтчӧ бурджыкӧс вайӧны, сэтысь и колӧ ньӧбны.
Бобӧнянь чужӧ быд му вылӧ: дзирыд лыа вылӧ кындзи да нюр му вылӧ кындзи. Медбура чужӧ шӧркоддьӧм лыа сора сёйӧд му вылын (суглинок). Бобӧнянь радейтӧ бура вӧдитӧм му: чорыд эжа вылад оз чуж. Бобӧнянь кӧдзтӧдз эжа гӧрӧм бӧрын колӧ кӧдзлыны 2–3-ысь сю. Сю босьтӧм бӧрын му куйӧдавны да кӧдзны ид ли зӧр, накӧд ӧттшӧтш бобӧнянь.
Бобӧнянь колӧ кӧдзны тулысын водз, му косьмытӧдзыс. Сылы чужигас уна ва колӧ. Кынмӧмысь повны нинӧм: муӧ пырӧм чужӧм бобӧнянь кӧйдыс кӧдзыдысь оз пов. Мед бобӧнянь кӧдзан воас муыд оз прӧста бур босьттӧг сулав, ньӧтчыд бобӧнянь ас кежас оз кӧдзны. Кӧдзӧны тувсов кӧдзакӧд либӧ тулыснас жӧ сю ӧзим вылӧ: бобӧнянь чужан воас бур мулысь босьтӧны няньӧн. Сю ӧзим вылӧ кӧдзӧны тулысын лым сылӧм бӧрын пыр, кор муыс кынмалӧ на. Мед му вылас он вӧяв, позьӧ кӧдзны кутшӧмкӧ кын, сэзь асылӧ.
Луннас тувсов шондіыс мусӧ сывдас-вазьӧдас-небзьӧдас. Небыд ва муад бобӧнянь кӧйдыс ачыс пырас муас, оз ков гӧрны ни пинёвтны.
Бобӧнянь позьӧ кӧдзны тувсов кӧдзакӧд: идкӧд, зӧркӧд. Тувсов кӧдза пинёвтӧм бӧрын сэтчӧ жӧ коялан бобӧнянь кӧйдыс, сэсся мусӧ бара пинёвтан (агсалан) ӧти-кык пӧв. Ид, зӧр чужӧм бӧрын мутӧ кос поводдя дырйи валяйтан, шыльӧдан чуркаӧн (каток). Со и став бобӧнянь кӧдзаыс.
Кӧдзӧны бобӧнянь ки помысь; лэдзалӧны ичӧтик чепӧльӧн-чепӧльӧн. Кӧдзӧм бӧрын кӧйдыс кольӧмысь оз ков повны: коляссӧ позьӧ мӧд пӧв коявны. Мед кӧдзаыс ӧтсераджык лоӧ, кӧдзӧны машинаӧн. Машинаӧн кӧдзигӧн аслыд кокньыдджык, дай уджыс ӧдйӧджык мунӧ. Медбур бобӧнянь кӧдзан машинаяс вӧчӧны Америкаын, Краун заводын. Найӧ вӧлі войнаӧдз сулалӧны 25 шайт. Машинаӧн кӧдзигӧн бобӧнянь кӧйдыс 5–10 тувйӧн десятина вылӧ киӧн серти мунӧ этшаджык. Машина ассьыс юр донсӧ кӧйдыс вичмӧдӧмнас регыдӧн вермӧ вештыны: бобӧнянь кӧйдысыд ӧд сійӧ дона кӧйдыс. Кӧдзӧны бобӧнянь чорыд юра ситурун кӧйдыскӧд сорӧн (тимофеевка).
Киӧн кӧдзигӧн десятина вылӧ сорӧс мунӧ пуд да 10 тув бобӧнянь кӧйдыс да 15 тув чорыд юра ситурун (тимофеевка) кӧйдыс. Пудовня сю ув му вылӧ ковмас 3 тув бобӧнянь кӧйдыс да ӧти тув чорыд юра ситурун кӧйдыс — 4 тув сорӧс.
Кӧдзӧм мысти бобӧнянь оз чуж дыр: вежон кык-куим, мукӧд воас аръявылӧдзыс. Кӧдзан воас бобӧнянь ытшкыны оз туй: ныръяс мыччысьӧны сӧмын 4–5 вершӧк судта. Нянь босьтӧм бӧрын петас сідзи и колӧ кольны, мед мӧд во кежлас ёнджыка вужъясяс, вынсялас: идза подъя му вылад тӧвнас ёнджыка лымйыс пуксяс. Сійӧ бобӧнянь петассӧ кутас видзны войтӧв кӧдзыдысь. Мед муыс оз лойсьы тулыс-арнад, бобӧнянь петас вылад скӧттӧ оз ков видзны. Найӧ вывті ёна жугӧдӧны бобӧнянь петастӧ.
Бобӧняньтӧ ытшкӧны мӧд во гожӧмнас. Ытшкыны заводитны колӧ бобӧнянь дзоридзавны заводитігас. Дзоридзалӧ сійӧ тувсов Иван лун гӧгӧр. Дзоридз юрлысь рудмӧм оз ков видчысьны. Вывті воӧм туруныд чорыд лоӧ: омӧля кутас сёйны скӧтыд, уна кутас ӧбледь кольны.
Косьтыны пуктысигӧн бобӧнянь колӧ видчысьӧмӧнджык: омӧльджыка бергӧдлыны, мед юрыс-корйыс оз гылав. Литовкаӧн либӧ машинаӧн ытшкигӧн турун усьӧ лёддзӧн-лёддзӧн. Бобӧнянь лёдзьяс ытшкӧм бӧрын оз ков разӧдны: лун кык-куим мед сідзи куйлас.
Кык-куим лун куйлӧдӧм бӧрын лёдзьяссӧ пыркӧдтӧг-разӧдтӧг колӧ бергӧдлыны мӧдар бок вылас. Сідзи бара куйлӧдан лун-мӧд. Бур поводдя дырйи 3–4 лунӧн зэв-бура косьмас турун.
Кос турун юравлытӧг лёдзьясысь позьӧ новлыны зорӧдӧ. Зэв лӧсьыд бобӧнянь косьтыны сырса йылын. Асывъя ытшкӧмсӧ рытнас ли аски асывнас позьӧ вӧсньыдика да джуджыд кодя сырсаавлыны. Шондінас да тувсов тӧвнас турун лун-мӧдӧн сэні косьмас.
Бура чукӧртӧм бобӧнянь турун чӧскыд, скӧт сёйӧ, ёна радейтӧ. Вердны кӧ сійӧ турунӧн мӧстӧ — шань лоӧ да уна чӧскыд сук йӧв кутас вайны, вӧвлы зӧр этшаджык ковмас.
Му вылын, бобӧнянь идралӧм бӧрын, позьӧ скӧт видзны: мӧд петасыдлы омӧль некутшӧмӧс оз вӧчны, сӧмын васӧд дырйи оз ков лойӧдны-а. Первой лунас бобӧнянь ӧтава вылӧ мӧсъясӧс, ыжъясӧс дыр кежӧ оз ков лэдзны: вермасны дундыны да потны.
Лунвылын, бобӧнянь ӧтава вылын кӧ скӧт оз видзны, турун ар кежас вермӧ быдмыны мӧд пӧв ытшкымӧн. Сэні кӧдзӧны аслыссикас кӧйдыс, сійӧ кӧйдысыс миян войвылад оз чуж. Миян колӧ кӧдзны войвылын быдман бобӧнянь кӧйдыс: перымса кӧйдыс. Сійӧ ӧти вонад кыкысь ытшкымӧныд оз быдмы: ӧтчыд ытшкымӧн сӧмын быдмӧ, сӧмын турунсӧ уна вайӧ. Ӧтчыд пуктӧмнас туруныс овлывлӧ лунвывса кыкысь пуктӧм мындаыс.
Десятина му вылын турун первоя ытшкан воас овлывлӧ 200–300 пудйӧдз. Мӧд во тулыснас петас ӧддзигӧн, мусӧ колӧ ёнджыка пинёвтны кӧрт пиняӧн: мед муыс небыдджык лоӧ. Турун вуж дойдалӧмысь нинӧм повны: небыд му вылад ёнджыка петасыс ӧддзас.
Зэв эськӧ бур, пинёвттӧдзыс кӧ сійӧ му вылад коялан суперфосфат пызь (18–20 пуд десятина вылӧ), сэтчӧ жӧ эськӧ бур коявны сы мында кымын жӧ калийнӧй сов ли гипс. Тадзтӧ кӧ вӧдитны, мӧд воас туруныд первой вося серти нӧшта уна воас.
Радейттӧг мӧд воад 150–200 пудйысь унджык оз овлывлы. Коймӧд воас нӧшта чинӧ. Ӧти му вылын куим во помсяысь дыр бобӧнянь вӧдитны оз туй: бурыс оз во. Мӧдысь ли коймӧдысь турун пуктӧм бӧрын мусӧ арнас колӧ гӧрны да мӧд во тулыснас ид ли шабді кӧдзны. Позьӧ вӧдитны и коськӧмӧн да кӧдзны сю: сю улӧ кӧ ытшкӧм бӧрти колӧ гӧрны пырысь-пыр, мед муыс удитас небзьыны.
Ӧти пӧлӧс кӧдзаысь му мудзӧ. Кӧдза колӧ вежлавны тшӧкыдджыка. Бобӧнянь кӧдза колӧ лӧсьӧдны сідзи, мед ӧти му вылӧ кутас веськавны сійӧ сӧмын 5–6 во мысти. Куим переменаӧн уджалігӧн бобӧнянь вӧдитны оз шогмы.
9. Бобӧнянь кӧйдыс лӧсьӧдӧм йылысь
Ӧні крестьяна бобӧнянь кутісны кӧдзны воысь воӧ ёнджыка. Бобӧнянь кӧйдыс ньӧбысь ӧтарӧ содӧ. Война дырйи кӧйдыс дзикӧдз помасьліс (бырлі). Важӧн, войнаӧдз, Перым губерняса крестьяна бобӧнянь кӧйдыс лӧсьӧдӧны вӧлі уна: найӧ и кӧйдыс вузалысьяс вӧліны. Война быд сикас удж павкӧдіс: сійӧн тшӧтш и кӧйдысыс помасьліс.
Медводзын, бобӧнянь кӧдзны заводитігӧн, дерт кӧйдыстӧ лоӧ ньӧбны. Бӧртинас эськӧ сэсся аслыд мыйта кӧйдыстӧ быдсӧн ачыд верман лӧсьӧдны да. Ньӧбӧм кӧйдысыд код тӧдас кутшӧм нӧшта веськалӧ — ас лӧсьӧдӧмыд сійӧ пыр нин надежнӧджык, оз ков повны чужтӧмысь.
Бобӧнянь кӧйдыс лӧсьӧдӧмыд абу сійӧ сера робота, быд му уджалысьлӧн аслас артмас. Колӧ сӧмын дзоридзьяссӧ воӧдны бурджыка. Дзоридзьяс воӧдны колӧ ытшкигад, ичӧтик тор му вылад кольны ытшкытӧг. Оз ков кольны сӧмын керка бердса му вылӧ да ёна куйӧда му вылӧ: сэні туруныс нэрмӧ, дыр оз во. Нэрмӧм кор выв мунӧм бобӧняньыдлӧн кӧйдысыс омӧль лоӧ. Бур кӧйдыс артмӧ лунвыв кос му вылын. Кӧйдыс вылӧ позьӧ кольны бобӧнянь медводдза ытшкигас, позьӧ и мӧд воас. Спасъяс гӧгӧр бобӧнянь юръяс кутасны рудӧдны да кок йылас косьмыны. Воӧма абу кӧйдысыс позьӧ видлыны ки костад весалӧмӧн. Воӧм кӧйдыс пӧльтчӧма, виж гулю зоб рӧмӧн пӧртмасьӧ. Вотӧм кӧйдыс оз пӧртмась, сӧмын виж рӧма. Миянладорын бобӧнянь кӧйдыс воӧ успенньӧ гӧгӧр.
Кӧйдыс воӧм бӧрын бобӧнянь ытшкыны колӧ кымӧра лунӧ: юръясыс мед оз гылавны. Ытшкӧм бӧрын ульвывсьыс сійӧс новлыны колӧ весалӧм гумла вылӧ да сэні и косьтыны. Ки кӧ тырмӧ, ытшкӧм дорысь бурджык вундыны чарлаӧн ичӧтик кольтаясӧ, да сідз жӧ гумла вылын косьтыны.
Арся шондінад кӧ оз косьмы, позьӧ косьтыны паччӧр вылад либӧ рынышад кокньыдик жарын. Чорыд жартӧ бобӧнянь кӧйдыс оз радейт, сылы колӧ вывті небыд жар. Чорыд жарын кӧйдысыс вермас пӧжсьыны да ставыс тшыкны: чужтӧм кӧйдыс лоӧ.
Бобӧнянь кольтаясӧс костӧм бӧрас вартӧны вартанӧн. Вартсьӧм бӧрын юрсӧ идзсьыс да корсьыс куранӧн торйӧдӧны.
Торйӧдӧм бӧрын юръяссӧ пожналӧны тшӧкыд пожйӧн. Вартсьӧм кӧйдысыс пож пырыс петас, вартсьытӧмыс юрыскӧд коляс пожъяс. Пож коляссӧ позьӧ тӧв пыр лэдзны: тыртӧм юръясыс тӧвзясны ылӧ, тыраяссӧ чукӧртан да, бара вартан да бара пожналан. Быд тув бобӧнянь кӧйдыс дона, оз ков ёгыскӧд кольны ньӧти.
Эмӧсь бобӧнянь вартан машинаяс, позьӧ вартны сійӧн. Сӧмын сійӧ дона да ӧткӧн крестьяниныд лӧсьӧдны он вермы. Эм кӧ нянь вартан машина позьӧ вартны сійӧн. Колӧ сӧмын барабансӧ 3/4 кузясӧ мышсяньыс и водзсяньыс пӧвъясӧн тупкавны. Восьсаин колӧ лӧсьӧдны сідзи: веськыдладорсяньыс, мед позьӧ бобӧнянь юрсӧ сюявны, шуйгаладортіыс мед вермӧ петны. Вартсьӧм бӧрын бобӧнянь йикисӧ коявны колӧ видз вылӧ, коляс кӧйдысысь мед петас турун. Бобӧнянь йики позьӧ вердны и скӧтлы: пызь сорӧн кӧ гудралан, порсьяс зэв радейтӧны.
Весавны бобӧнянь кӧйдыс позьӧ тӧлӧдӧмӧн пожналӧмӧн. Эм кӧ тӧлӧдчан машина либӧ кӧйдыс весалан машина, позьӧ весавны сійӧн. Машинаӧн весалігӧн этшаджык пӧра мунас да и сӧстӧмджык лоӧ кӧйдысыс.
Бобӧнянь кӧйдыс оз быд во ӧтмында артмы. Мукӧд воас додь бобӧнянь турунысь лоӧ 2–2¼ пудйӧдз, мукӧддырйиыс и 20 тувйыс оз чукӧрмы. Шӧркоддьӧм воӧ десятина вылысь, кӧйдыс вылӧ кӧ ставсӧ кольны, чукӧрмӧ 10–15 пуд кӧйдыс, бурджык воӧ чукӧрмылӧ 25 пудйӧдз. Десятина муӧ кӧйдыс мунӧ 1 пуд. Шӧркоддьӧм воӧ сійӧ 1 пудсьыс артмӧ 10 пуд кӧйдыс. Ӧні та серти позьӧ артавны, уна-ӧ колӧ ытшкытӧг кольны, мед кӧйдыс лоӧ мӧд во кежлӧ кӧдзны тырмымӧн. Мыйта таво ытшкан, сы мында жӧ кӧ кӧсъян кӧдзны, ытшкытӧгыс сӧмын 1/10 коль, кык мында кӧ — 1/5, сэсся оз ков тӧждысьны кӧйдыс вӧсна.
10. Кыдзи куим перемена вежны уна перемена вылӧ
Куим переменаыд ёна путкыльтӧ крестьяналысь овмӧс. Куим перемена вӧдитігӧн немтор абу: турун ни, нянь ни, скӧт ни. Куйӧдтӧмысла муыд изгармӧма, няньтӧ оз вай. Эм пӧслӧвича: «оз пӧ му верд, вердӧ му вылас быдманторйыс». Сійӧс оз ков вунӧдны. Миян муяс вылын джынйыс ёг, ёгсьыд няньыд оз артмы. Мужикъяс пыр шуӧны — муыд кӧ пӧ эм, няньыд лоӧ нин. Абу сійӧ сідзи. Ми ӧтарӧ содтысям муӧн: видзьяс гӧралам, коксям — нянь пыр абу. Выль мутӧ во-мӧд-коймӧд вӧдитам, сэсся и эновтам нянь вайтӧмла.
Абу ми этша му вӧсна няньтӧмӧсь да гӧльӧсь. Мусӧ ог кужӧй радейтны да, сы вӧсна. Муыдлы ӧд ёна радейтӧм жӧ колӧ: бура гӧрӧмӧн да ёна куйӧдалӧмӧн. Этша скӧттӧ видзигӧн кысь миянлы уна куйӧдыс. Вердастӧгыд мыйӧн скӧттӧ лӧсьӧдан. Куим переменатӧ вӧдитігӧн ньӧтчыд нинӧм оз ло: пыр абутӧмнас лоӧ пессьыны. Куим переменаӧн уджалігӧн бобӧнянь кӧдзны некытчӧ оз позь. Кӧдзан кӧ сю ӧзим вылад, тувсов кӧдзатӧ некытчӧ лоӧ кӧдзны: идтӧг колян. Тувсов кӧдзакӧд кӧ кӧдзан, муыд коськӧм улад оз коль — сютӧг колян. Бобӧнянь вӧдитны кӧ кӧсъян, колӧ водзвыв мутӧ артавны да юкны сымын пельӧ, кымын переменаӧн кӧсъян вӧдитны му. Миян муяс ставыс разі-пели: ӧтилаын — ӧти, мӧдлаын — мӧд. Уналаын ӧні крестьяналӧн муясыс юклӧма сиктӧн-сиктӧн. Быд олысьлӧн став муыс ӧтчукӧрын: посни муяссӧ ӧтлаавлӧмаӧсь. Уна перемена позьӧ заводитны и раз муӧн. Сӧмын кӧдзасӧ колӧ юкны перемена сертиыс. Уна ӧні шуӧны, кӧть пӧ эськӧ заводитан кӧдзны бобӧняньтӧ, да муыд нянь улад оз коль. Сідзи оз ков видзӧдны. Сідзи шуӧ сӧмын коді оз тӧд бобӧняньлысь бур вайӧмсӧ. Роч крестьяна полӧны коськӧмтӧг кольӧмысь, найӧ коськӧм вылын видзӧны скӧтсӧ. Миян Коми муын скӧттӧ видзны коськӧмтӧг — вӧрыс ыджыд. Уна перемена вылӧ петігӧн став сиктлы (мерайтчыны) му юклыны абу невӧля. Ассьыд мутӧ да кӧдзатӧ быд морт ачыс кужас юкны нёль пеляд, вит пеляд.
11. Нёль перемена
Крестьяна куим переменасянь пырджык босьтсьӧны нёль переменаӧ. Куим перемена дырйи — ид, зӧр. Нёль перемена вылӧ петігӧн арталан став мутӧ да кӧдзасӧ юкан нёль пельӧ. Нёль переменаӧ петны заводитан воас тулыснас 3/4 сю ӧзим вылад колӧ кӧдзны бобӧнянь кӧйдыс. Сійӧн и пуктӧма лоӧ нёль переменатӧ. Му тувсов кӧдза улысь 3/4 колян коськӧм улӧ. 3/4 коськӧм вылас кӧдзан сю. Му нӧшта кольӧ 1/4 сю улысь, 1/4 тувсов кӧдза улысь да 1/4 коськӧм улысь. Ставыс сійӧ бара лоӧ 3/4. Сійӧ 3/4 вылас кӧдзан ид-зӧр. Мӧд восянь нёль перемена пуксяс прамӧя: ӧти кӧдза ув лоӧ бобӧнянь улын, мӧд — коськӧм улын, коймӧд — тувсов кӧдза улын, нёльӧд — сю ӧзим улын.
Ӧні сӧмын кӧдзанад эн сорсьы. Коськӧм вылӧ пыр кӧдзсьӧ сю, ид бӧрти му кольӧны коськӧм улӧ, бобӧнянь кык во босьтӧны турунӧн, коймӧд во кежлас сійӧ гӧрӧны ид улӧ. Нёль перемена дырйи бобӧнянь кӧдзсьӧ пыр сю ӧзим вылӧ: оз сӧмын быд во, во мысти. Нёль перемена вӧдитігӧн бобӧнянь куим во помся кольны оз позь. Колян кӧ коймӧд во кежлӧ, сэсся идтӧ некытчӧ лоӧ кӧдзныд.
Видзӧдлӧй таблица вылысь кыдзи колӧ куим переменаысь петны нёль переменаӧ.
table: Куим перемена.
Куим перемена Коськӧм. Сю ид (зӧр)
Нёль перемена вылӧ петан воӧ. Сю бобӧнянькӧд. Сю Тувсов кӧдза Коськӧм ид улӧ Коськӧм сю улӧ
table: Кӧнищевса нёль перемена (кӧдза вежлалӧм).
муяс вояс 1 кӧдза 3-ӧд кӧдза 2-ӧд кӧдза 4-ӧд кӧдза
1-ой во Первой во ытшкан бобӧнь. Ид (зӧр) Коськӧм Сю
2-ӧд во Мӧдӧд во ытшкан бобӧнянь Коськӧм Сю бобӧнянькӧд Ид (зӧр)
муяс вояс ӧдза 2-ӧд кӧдза 3-ӧд кӧдза 4-ӧд кӧдза
3-ӧд во Тувсов кӧдза Сю 1-вося бобӧнянь Коськӧм
4-ӧд во Коськӧм Ид (зӧр) 2-вося бобӧнянь Сю бобӧнянькӧд
5-ӧд во Сю Коськӧм Ид (зӧр) 1-вося бобӧнянь
6-ӧд во Ид (зор) Сю бобӧнянькӧд Коськӧм 2-вося бобӧнянь
7-ӧд во Коськӧм 1-вося бобӧнянь Сю Ид (зӧр)
8-ӧд во 1 Сю бобӧнянькӧд 2 вося-бобӧнянь Ид (зӧр) Коськӧм
9-ӧд во Первой вося мозыс жӧ.
Татшӧм нёль перемена медвойдӧр пондӧмӧсь вӧдитны Кӧнищев сиктын, Борисоглеб карулын, Ярослав губерняын, сы вӧсна ӧнӧдз шусьӧ кӧнищевса либӧ ярославса нёль переменаӧн.
Бурджыка кӧ видзӧдлам таблица вылӧ аддзам:
1. Нёль перемена вылӧ петны куим переменасянь абу нин сэтшӧм сьӧкыд удж, некутшӧм торъя мерайтчӧм оз ков.
2. Бобӧнянь кӧдзсьӧ сю ӧзим вылӧ во мысти. Ытшкыны бобӧнянь кык во помся.
3. Ӧти и сійӧ жӧ му вылӧ бобӧнянь воӧ сӧмын вит во мысти квайтӧд воас.
4. Важ серти кӧть нянь улӧ му чині, повны нинӧм: куйӧдыс унджык кутас вичмыны — ёнджыка кутас му куйӧдассьыны дай кык во кутас шойччыны.
5. Первой во ытшкигӧн бобӧнянь турун чукӧрмӧ унджык, мӧд воас этшаджык
6. Бобӧняньтӧ во костасӧн кӧдзигад, кӧйдыс оз ков быд во лӧсьӧдны: во костасӧн жӧ сӧмын.
Тайӧ нёль перемена сӧмын ӧтиӧн абу бур — кык во турун улад олӧм бӧрын му картупель улӧ лоӧ чорыд. Сэтчӧ кӧ эськӧ шабді кӧдзны, лоӧ зэв лӧсьыд.
12. Кӧкъямыс перемена
Уналаын вӧдитӧны кӧкъямыс перемена. Кӧкъямыс переменаӧн уджалігӧн нянь улын да бобӧнянь улын му лоӧ нёль перемена дырйи мында жӧ. Сӧмын кӧкъямыс переменаӧн уджалігӧн бобӧнянь кутас кӧдзсьыны быд во, оз во костасӧн.
Мед он сорсьы кӧкъямыс перемена вылӧ петігӧн, позьӧ водзас став мутӧ нёль перемена моз жӧ юкны нёль пельӧ. Нёльнансӧ сэсся бара юкны шӧри, кӧкъямыс и лоӧ.
Кӧкъямыс переменаӧн уджалігӧн кӧдза вежлалӧм лӧсьӧдігӧн нёль перемена дырся кӧдзӧм бобӧняньсӧ ытшкытӧдз, тулыснас 1/2 сю ӧзим вылас нӧшта кӧдзан бобӧнянь. Сэтысь мӧд вонас турун лоӧ. Арнас кольӧм вося бобӧняньсӧ ытшкӧм бӧрын, му 1/2 гӧран мӧд во кежлӧ ид (зӧр) улӧ. Мӧд джынйыс бара турун улӧ кольӧ.
Мӧд вонас муяс лоӧны: 1) 1/3 мӧд вося турун улын. 2) ид (зӧр) улын кык му: ӧтикыс бобӧнянь улысь, мӧдыс сю улысь. 3) 1/4 кольӧм вося кӧдзӧм турун улын. 4) сю улӧ да коськӧм улӧ важ мындаыс кольӧ.
Тулыснас 1/2 сю ӧзим вылӧ бара кӧдзӧны бобӧнянь. Коймӧд во кежлӧ кӧдзаяс пуксясны кӧкъямыс пельӧ: 2 му турун улын, 2 му ид (зӧр) улын, 2 му коськӧм улын и 2 — сю ӧзим улын.
table: ТАБЛИЦА
нёль переменаысь кӧкъямыс переменаӧ петӧм.
Кӧнищевса нёль перемена
1-ой во Ӧтивося бобӧнянь Сю сю бобӧнянькӧд Ид (зӧр) Коськӧм
2-ӧд во 2-вося бобӧнянь Ид(зӧр) Ид (зӧр) 1-вося бобӧнянь Коськӧм Сю бобӧнянькӧд Сю
3-ӧд во Ид (зӧр) Коськӧм 2-вося бобӧнянь Сю Сю бобӧнянькӧд 1-вося бобӧнянь Ид (зӧр)
4-ӧд во Коськӧм Сю Сю бобӧнянькӧд ид (зӧр) ид (зӧр) 1-вося бобӧнянь 2-вося бобӧнянь Коськӧм
Вӧлӧкаламскса кӧкъямыс перемена
Кӧкъямыс перемена позьӧ заводитны и куим переменасянь. Сэки му выль кӧдза улын лоӧ важ кӧдза серти. Видзӧдӧ таблица вылысь кыдзи колӧ кӧдзасӧ вежлавны.
ТАБЛИЦА
куим переменасянь кӧкъямыс переменаӧ петӧм.
table: Куим перемена
| 1924 во | Коськӧм | Сю | Ид (зӧр) | |
| 1925 во | Сю бобӧнь. | Сю | Ид (зӧр) | Коськӧм |
table: Кӧкъямыс перемена
| муяс вояс | 1 кӧдза | 2 кӧдза | 3 кӧдза | 4 кӧдза | 5 кӧдза | 6 кӧдза | 7 кӧдза | 8 кӧдза |
| 1926... | 1-вося бобӧнянь | шабді | ид (зӧр) | коськӧм | коськӧм | коськӧм сю | сю бобӧнянькӧд | |
| 1927... | 2-вося бобӧнянь | коськӧм | коськӧм | сю бобӧнянькӧд | сю | шабді | ид (зӧр) | 1-вося бобӧнянь |
| 1928.... | шабді | сю | сю бобӧнянь. | 1-вося бобӧнянь | ид (зӧр) | коськӧм | коськӧм | 2-вося бобӧнянь |
| 1929... | коськӧм | Ид (зӧр) | 1-вося бобӧнянь | 2-вося бобӧнянь | коськӧм | сю | сю бобӧнянькӧд | шабді |
| 1930... | сю | коськӧм | 2-вося бобӧнянь | шабді | сю бобӧнь. | ид (зӧр) | 1-вося бобӧнянь | коськӧм |
| 1931... | ид (зӧр) | сю бобӧнянькӧд | шабді | коськӧм | 1-вося бобӧнянь | коськӧм | 2-вося бобӧнянь | сю |
| 1932... | коськӧм | 1-вося бобӧнянь | коськӧм | сю | 2-вося бобӧнянь | сю бобӧнянькӧд | шабді | ид (зӧр) |
| 1933... | сю бобӧнянькӧд | 2-вося бобӧнянь | сю | ид (зӧр) | шабді | 1-вося бобӧнянь | коськӧм | коськӧм |
Тайӧ кӧкъямыс перемена кӧні уна шабді вӧдитӧны. Позьӧ кӧкъямыс перемена вӧдитны и шабдітӧг.
ТАБЛИЦА
куим переменасянь Вӧлӧкаламскса кӧкъямыс переменаӧ петӧм (шабдітӧг).
table: Куим перемена.
Кӧкъямыс переменаӧ петан восьыс воддза вонас Коськӧм Сю Сю бобӧнянькӧд Ид (зӧр)
Петан воас Сю Сю бобӧнянькӧд Ид(зӧр) 1-вося бӧбӧнь. Кось кӧм
table: Кӧкъямыс перемена
3-ӧд во 2-ӧд во 1-ӧд во муяс вояс
сю коськӧм ид (зӧр) 1 кӧдза
сю бобӧнянькӧд коськӧм ид (зӧр) 2-ӧд кӧдза
ид (зӧр) 2-вося боӧбнянь 1- вося бобӧнянь 3-ӧд кӧдза
(зӧр) ид сю коськӧм 4-ӧд кӧдза
1-вося бобӧнянь сю бобӧнянькӧд коськӧм 5-ӧд кӧдза
коськӧм ид (зӧр) 2-вося бобӧнь. 6-ӧд кӧдза
коськӧм ид (зӧр) сю 7-ӧд кӧдза
1-вося бобӧнянь 1-вося бобӧнянь сю бобӧнянькӧд 8-ӧд кӧдза
8-ӧд во 7-ӧд во 6-ӧд во 5-ӧд во 4-ӧд во м
2-вося бобӧнянь 1-вося бобӧнянь сю бобӧнянькӧд коськӧм ид (зӧр) 1 кӧдза
Сю коськӧм ид (зӧр) 2-вося бобӧнянь 1-вося бобӧнянь 2-ӧд кӧдза
сю бобӧнянькӧд коськӧм (зӧр) ид сю коськӧм 3-ӧд кӧдза
(зӧр) ид 2-вося бобӧнянь 1-вося бобӧнянь сю бобӧнянькӧд коськӧм 4-ӧд кӧдза
(зӧр) ид сю коськӧм ид (зӧр) 2-вося бобӧнянь 5-ӧд кӧдза
1-вося бобӧнянь сю бобӧнянькӧд коськӧм Ид (зӧр) сю 6-ӧд кӧдза
коськӧм ид (зӧр) 2-вося бобӧнянь 1-вося бобӧнянь сю бобӧнянькӧд 7-ӧд кӧдза
коськӧм ид (зӧр) сю коськӧм ид (зӧр) 8-ӧд кӧдза
Тайӧ кӧкъямыс перемена вӧдитігӧн: 1) му нянь улын лоӧ нёль переменаӧн уджалігӧн мында жӧ: 1/4 став мусьыд.
2) Ӧти сю му вылас быд тулысын кӧдзӧны бобӧнянь, мӧд му вылас сю аскежас быдмӧ.
3) Сю под мӧд воас ӧти муыс лоӧ турун улын, мӧдыс ид улын ли зӧр улын.
4) Бобӧнянь лоӧ быд во кык му: ӧти му вылас ӧти вося, мӧдас кык вося.
5) Тувсов кӧдза улын быд во жӧ кык му: ӧтикыс сю под, мӧдыс кык вося бобӧнянь увса му. Сійӧ му вылас бур вӧдитны шабді.
Абу бур кӧкъямыс переменаыд, муыд уна пельӧ разалӧ да: ӧти сю му ӧтилаын вермас лоны, мӧдыс мӧдлаын.
13. Квайт перемена
Зэв кокньыд куим переменасянь петны квайт перемена вылӧ. Мутӧ сӧмын быд кӧдза ув юк кык пельӧ, квайт и лоӧ. Квайт переменаӧн уджалігӧн кӧдза вежлалӧм позьӧ лӧсьӧдны уна ногӧн.
Позьӧ татшӧмӧс: 1) коськӧм, 2) коськӧм вылӧ сю, 3) сю бӧрти картупель да мӧссёркни, 4) картупель да мӧссёркни бӧрын ид (зӧр). Сійӧ тулыснас жӧ ид (зӧр) вылас кӧдзан бобӧнянь. Му кык во олӧ бобӧнянь улын. Кык вося бобӧнянь ытшкӧм бӧрын вӧдитӧны коськӧмӧн. Коськӧм вылӧ бара сю.
Куим переменасянь квайт переменаӧ петігӧн кутшӧмкӧ тулысын сӧмын 1/2 тувсов кӧдза (ид, зӧр) вылад кӧдз бобӧнянь. Сэні мӧд воас лоӧ турун. Мӧд во тулыснас 1/2 тувсов кӧдза вылас бара кӧдзӧны бобӧнянь, мӧд джын тувсов кӧдза ув му вылас пуктӧны картупель да мӧссёркни. Коймӧд вонас 1/2 тувсов кӧдза вылас бара кӧдзӧны бобӧнянь. Сійӧ вонас войдӧр вося кӧдзӧм бобӧняньясыс: ӧтикыс лоӧ ӧти вося, мӧдыс кык вося. Нёльӧд воас куим перемена пыдди пуксяс квайт перемена.
Видзӧдлӧй таблица вылысь:
ТАБЛИЦА
3 переменасянь 6 перемена вылӧ петӧм
картупель да мӧссёркни вӧдитӧмӧн.
table: Куим перемена.
1-я вежны заводитан воас Коськӧм Сю ид зӧр бобӧнянькӧд
2-ӧд воас Сю картупель да мӧссь. Ид бобӧнянькӧд коськӧм 1-вося бобӧнянь
3-ӧд воас картупель да мӧссёр. ид бобӧнянькӧд коськӧм 1-вося бобӧнянь сю 2-вося бобӧнянь
Квайт перемена
table.
Мед он сорсьы кӧдза вежлалігӧн, тайӧ квайт перемена уджалігӧн оз ков вунӧдны: бобӧнянь кӧдзсьӧ пыр тувсов кӧдзакӧд, ньӧтчыд оз сю ӧзим вылӧ. Кык вося турун ытшкӧм бӧрын бобӧнянь увса му гӧрӧны коськӧм улӧ. Кык воысь дыр му бобӧнянь улӧ оз ков кольны, переменаыс дзугсяс.
Тайӧ квайт перемена вӧдитігӧн:
1) Коськӧм век кык во бобӧнянь улын вӧдитӧм му вылын. Бобӧнянь бӧрын му куйӧдавтӧг сю вайӧ бурӧс.
2) Куйӧд петкӧдӧны ид улӧ да картупель улӧ
3) Картупель да мӧссёркни вӧдитӧм бӧрын сійӧ му вылын ид (зӧр) артмӧ сӧстӧм, ёгтӧм да ён.
4) Квайт перемена вӧдитігӧн чукӧрмӧ уна вердас скӧтлы. Быд во бобӧнянь ытшкӧны кык му вылысь: сэтысь уна турун чукӧрмӧ. Нӧшта турун кындзи мӧссёркниыд лоӧ. Сійӧ зэв бур сёянтор мӧслы. Уна скӧт видзысьяслы татшӧм квайт переменаыд вывті бур.
Нянь улад муыд этша кольӧ да сійӧн сӧмын абу бур тайӧ перемена. Сю улын лоӧ сӧмын 1/? став мусьыд. Бур тайӧ перемена уна муа олысьяслы да кор нянь донтӧмджык йӧв-вый серти, нянь дорысь кӧ скӧтысь унджык докодыд воӧ. Сэки йӧв-вый вузалӧм сьӧм вылӧ позьӧ няньтӧ ньӧбны. Каръяс бердса олысьяс тадзи и вӧчӧны.
14. Квайт перемена шабді вӧдитӧмӧн
Кӧні уна вӧдитӧны шабді, квайт перемена дырйи кӧдза вежлалӧм лӧсьӧдӧны со кыдзи:
Коськӧм. Коськӧм бӧрын сю. Сийӧ сю ӧзим вылӧ тулыснас кӧдзӧны бобӧнянь. Му олӧ бобӧнянь улын кык во. Кык вося бобӧнянь турун ытшкӧм бӧрын му небзьӧдӧны да мӧд воас сэтчӧ кӧдзӧны шабді. Шабді бӧрти сэсся ид улын лоӧ.
Куим переменасянь тайӧ квайт переменаӧ петігӧн, кутшӧмкӧ тулысын 1/2 сю ӧзим вылас колӧ кӧдзны бобӧнянь. Коськӧм вылас, кодӧс вӧлі кольӧма тулыснас, 1/2 вылас кӧдзӧны шабді. Мӧд джынсӧ коськӧмӧн вӧдитӧны да арнас кӧдзӧны сю. Мӧд тулыснас сійӧ сю ӧзим вылас кӧдзӧны бобӧнянь. Ид лоӧ сю улысь петӧм му вылын, бобӧняньсӧ кӧні абу вӧлі кӧдзӧма.
Коймӧд воас куим переменаысь пуксяс квайт перемена лючки.
Тадзи кӧдза вежлалігӧн бобӧнянь век кӧдзсьӧ сю ӧзим вылӧ, оз воддзаыс моз идкӧд.
ТАБЛИЦА
3 переменаысь 6 перемена вылӧ петӧм (уна шабді вӧдитігӧн).
Куим перемена.
table.
Квайт перемена.
table.
Квайт перемена уджалігӧн:
1) Бобӧнянь вӧдитӧм бӧрын, арсяньыс кӧ гӧрны му, шабді улӧ лоӧ вывті бур. Сійӧ му вылын шабді артмӧ небыд му вылын дорысь бурджык. Сійӧн тайӧ кӧдза вежлалӧмсӧ вӧдитӧны кӧні уна шабді вӧдитӧны.
2) Ӧти и сійӧ жӧ му вылӧ шабді кӧдза веськалӧ сомын 6 во мысти. Дыр коластнад шабдіӧн мулысь ёна вын кыскӧмысь повны нинӧмла. Куим переменатӧ уджалігӧн ӧд шабділӧн мулысь вынсӧ кыскӧмыд ёна тӧдчӧ-а.
3) Сӧмын нянь улад этша лоӧ муыд да сійӧ абу бур. Бара 1/? став мусьыс. Нӧшта бобӧняньыд шоча веськавны пондас му вылад: сӧмын нёль во мысти витӧд во вылас. Бобӧнянь кӧдзасьыс кӧ му уна во косталас, бобӧнянь омӧля кутас артмыны.
Вит перемена.
Куим переменасянь вуджны вит переменаӧ квайтӧ серти сьӧкыдджык. Крестьянинлӧн ас кежас агроном отсавтӧг ӧдва кӧ и артмас. Ӧні агрономъяс уна, найӧ му уджалысьлы овмӧс кыпӧдны отсалӧмысь сьӧм босьтӧны, сы вылын кынӧмсӧ вердӧны. Крестьянинлӧн эм кӧ юалан-висьталанторъяс колӧ агрономӧс корны да сылысь лючки юасьны. Агроном висьталас кыдзи-мый бурджыка уджавны му гӧгӧр. Сідз жӧ и кӧсъян кӧ му уджавны заводитны вит переменаӧн, колӧ корны агрономӧс. Мед сійӧ локтас да юкас муястӧ кыдзи бурджык.
Вит перемена вылӧ петігӧн му колӧ юкны вит пельӧ. Став муыд кӧ кык десятина колӧ юкны тадзи: 1) сю улӧ десятина. 2) Тувсов кӧдза улӧ (ид, зӧр, картупель, шабді, мӧссёркни) 1/4 десятина. 3) бобӧнянь улын кык му: 1/5 да 1/5 десятина, ставыс 2/5 десятина. 4) Коськӧм улын 2/5 десятина жӧ. Быд во джын сю ӧзим вылас кӧдзӧны бобӧнянь. Мӧд джын вылас сю бӧрти мӧд вонас пуктӧны картупель да мӧссёркни да мӧсморков. Эмӧсь крестьяна пытшкын сэтшӧм йӧз, коді мӧссёркнилысь бур вайӧмсӧ оз тӧд. Найӧ полӧны ыджыд места займитны мӧссёркни да картупель улад. Полан кӧ ӧд позьӧ джын вылас пуктыны мӧссёркнитӧ да картупельтӧ, мӧд джын вылас позьӧ кӧдзны ид. Мӧссёркни да картупель вӧдитӧм бӧрын, сійӧ му вылӧ колӧ кӧдзны донаджык кӧдза: шабді ли, ид ли, вика ли, позьӧ и зӧр. Сійӧ кӧдзасӧ вӧдитан сэні кык во. Ӧтчыд кӧдзӧм бобӧняньысь турун босьтан кык во жӧ. Коймӧд вонас кыкнан джынйыс: бобӧнянь увса да шабді увса лоӧны тувсов кӧдза улын. Кӧні вӧлі шабді, сэні лоӧ ид, кӧні вӧлі бобӧняньыс, сэні лоӧ шабді. Кӧдзаяс и артмасны-лӧсяласны.
Вит перемена
table
Эмӧсь мукӧд сикас вит переменаяс. Эм Кӧваньса вит перемена. Сійӧс первой пондӧмаӧсь уджавны Кӧвань сиктын, Вӧлӧкаламск карулын, Мӧскуа губерня улын. Кӧваньса вит перемена вӧдитігӧн бобӧнянь оз сӧмын турунӧн босьтны. Сэні видзӧны нӧшта скӧт. Бобӧнянь улын олӧ нёль во.
Тайӧ перемена дырйи кӧдза вежлалӧны тадзи:
Коськӧм. Коськӧм вылӧ су. Сійӧ сю ӧзим вылӧ кӧдзӧны бобӧнянь. Бобӧнянь сійӧ му вылысь босьтӧны кык во турунӧн, мӧд кык во нӧшта олӧ скӧт улын. Бобӧнянь под вӧдитӧны шабді улын. Шабді бӧрти сійӧ му лоӧ коськӧм улын. Коськӧм вылын сю. Сю под вылын зӧр. Зӧр бӧрын бара коськӧм. Коськӧм вылӧ кӧдзӧны сю. Сю ӧзим вылӧ бобӧнянь. Сэсся тадзи и кутас мунны воысь воӧ.
ТАБЛИЦА
table: 3 перемена Кӧваньса 5 перемена вылӧ вежӧм.
Куим перемена.
1-я вежны заводитан воас ид (зӧр) коськӧм сю бобӧнянькӧд сю
2-ӧд воас коськӧм сю 1 -вося бобӧнь. ид (зӧр)
медбӧръя вежан воас сю сю бобӧнянькӧд ид (зӧр) 2-вося бобӧнь. коськӧм
Кӧваньса вит перемена
table.
Быд кӧдза улын вит перемена дырйи лоӧ 3/5 куим перемена дырйи серти.
Кӧваньса вит перемена уджалігӧн:
1) Ӧти му вылысь быд во ытшкӧны турун, мӧд вылын олӧ скӧт.
2) Му олӧ турун улын нёль во помся: кык во ытшкӧны, мӧд кык во олӧ скӧт.
3) Тайӧ перемена дырйи ид кӧдзсьӧ ӧти во небыд му вылӧ, мӧд во турун улысь петӧм му вылӧ.
4) Му нянь улын лоӧ 3/5 став мусьыд: квайт перемена дырйи дорысь унджык, нёль серти — этшаджык.
5) ӧти и сійӧ жӧ му вылӧ бобӧнянь веськалӧ вит во мысти квайтӧд воас.
6) Бобӧнянь кӧдзсьӧ во костасӧн сю ӧзим вылӧ, оз идкӧд.
Татшӧм вит перемена вӧдитігӧн пуд сю ув му вылӧ бобӧнянь сорӧс кӧйдыс кӧдзӧны 4½ тув. Сорлалӧны 2 тув гӧрд бобӧнянь кӧйдыс (важ куим тув пыддиыс) ӧти тув еджыд бобӧнянь кӧйдыскӧд да тувйӧн-джынйӧн чорыд юра ситурун кӧйдыскӧд (важ ӧти тув пыддиыс). Еджыд бобӧнянь да чорыд юра ситурун гӧрд бобӧнянь серти ёнджыка лэптӧны скӧтлысь талялӧмсӧ дай уна во помсяджык быдмӧны ӧти и сійӧ жӧ местаас.
Вит перемена уна картупель вӧдитігӧн.
Кӧні бобӧнянь кындзи вӧдитӧны уна картупель, позьӧ лӧсьӧдны вит перемена Дояренко лӧсьӧдӧм кӧдза вежлалӧмӧн. Дояренко профессор Тимирязевскӧй Академияысь (Мӧскуа). Тайӧ кӧдза вежлалігӧн быд во быдса му картупель улын. Мӧскуа губерняувса крестьяна унаӧн нин лӧсьӧдӧмаӧсь сэтшӧм кӧдза вежлалӧмсӧ. Татшӧм вит перемена уджалігӧн бобӧнянь кӧдзсьӧ сю ӧзим вылӧ во костасӧн. Картупель пуктӧны ӧти му вылӧ кык во помся: первой вонас лоӧ сю под вылын, мӧдас сійӧ му вылас жӧ картупель бӧрын. Кык во помся картупель вӧдитӧмӧн некутшӧм торъя омӧль мулы абу. Кык во картупель вӧдитӧм бӧрад нӧшта ёгтӧмджык лоӧ кӧдзаыс. Вит переменаӧн уджалігӧн, медводдза вося кӧдзаыс, сійӧ жӧ му вылас веськалӧ сӧмын 10 во мысти.
Мед ёнджыка гӧгӧрвоад кӧдза вежлалӧмлысь тӧлксӧ, бурджыка видзӧдлӧй таблица вылӧ.
Куим переменасянь вит перемена вылӧ петігӧн колӧ кутшӧмкӧ тулысын сю вылад кӧдзны бобӧнянь.
ТАБЛИЦА
профессор Дояренко лӧсьӧдӧм серти 3 переменасянь вит перемена вылӧ.
Куим перемена
table
Выль вит перемена
table
Тайӧ вит перемена уджалігӧн оз ков вунӧдны:
1) Коськӧм вылын пыр сю.
2) Бобӧнянь кӧдзӧны сю ӧзим вылӧ во костасӧн: кӧдзӧны сійӧ тулысын, код воӧ кӧсйӧны ытшкыны кык вося бобӧняньсӧ.
3) Картупель ӧти во пуктӧны сю под вылӧ, мӧд вонас сэтчӧ жӧ, картупель му вылас. Сійӧ оз ков вунӧдны, верман кӧдзасьыд сорсьыны.
4) Бобӧнянь ӧти му вылын олӧ кык во помся.
Абу бур тайӧ перемена сійӧн:
1) Турун оз быд во ӧтмында кут чукӧрмыны: ӧти во — ӧти вося, мӧд во — кык вося бобӧнянь.
2) Ид улын ӧти во лоӧ небыд му: картупель улысь петӧм, мӧд вонас чорыд: бобӧнянь улысь петӧм. Сэтчӧ кӧ эськӧ шабді ли шобді кӧдзны, лоӧ бур.
15. Кутшӧм перемена медбур
Тайӧ нигаас висьталӧм уна переменаяс кындзи, эмӧсь нӧшта уна сикас мукӧд переменаяс. Кутшӧм перемена да кыдзи кӧдза вежлалӧм лӧсьӧдны медбур — водзвыв висьтавны сьӧкыд. Ӧти олысьлы ӧти пӧлӧс бур, мӧд олысьлы — мӧд пӧлӧс. Бӧрйыны колӧ быд крестьянинлы аслад овмӧс серти. Мый ёнджыка овмӧслы бурсӧ вайӧ: вердас ли, нянь-картупель ли, шабді-сю ли ид — сы серти колӧ лӧсьӧдны кӧдза вежлалӧм.
Быд олӧм нуӧдысь ачыс тӧдӧ, мый сылы ёнджыка колӧ — сы серти ачыс вермас артавны ассьыс му-видзсӧ да бӧрйыны сэтшӧм кӧдза вежлалӧм, коді медъёна, сійӧ арталӧм серти, бур вайӧ овмӧслы. Бокӧвӧй морт водзвыв он вермы висьтавны, кодлы кутшӧм кӧдза вежлалӧм лоӧ медбур. Бокӧвӧй морт верман сӧмын висьтавлыны, кутшӧм переменаяс эмӧсь да кыдзиджык вежлалӧны кӧдзаяс. Коми мортлы, мужикъяслы, тайӧ нигаас сійӧ и висьтавлӧма.
Быд му уджалысь морт лючкиджык артав ассьыд видз-мутӧ аслад овмӧс серти да бӧрйы уна перемена.
Му уджалысь ёртӧй, мед кокньыдджык лоӧ тэныд артавны ассьыд овмӧстӧ да сы серти бӧрйыны уна перемена да кӧдза вежлалӧм, видзӧд таблица вылӧ. Таблица вылын арталӧма, уна-ӧ ӧти и сійӧ жӧ овмӧс вайӧ бур уна пӧлӧс переменаӧн уджалігӧн.
Таблица петкӧдлӧ, уна-ӧ мый вайӧ овмӧслы му, тайӧ нигаын висьтавлӧм уна переменаясӧн уджалігӧн.
Му босьтӧма 9 десятина ув. Таблица вылын босьтӧма шӧркоддьӧм урожайяс, абу вывті ыджыд ни абу вывті ичӧт.
Сьӧкыд кӧ лоӧ артавны му уджалысьлы ас кежын таблица серти, позьӧ юасьны агрономлысь. Ӧні агрономъяс быд уезднӧй земельнӧй управленньӧын эм.
ТАБЛИЦА
table:
урожай босьтӧма десятина вылысь: сю ид (зӧр) картуп. бобӧнь. мӧссёрк. шабді
Урожай босьтлӧма: куим переменаӧн 45 п. 50 п. 450 п. — —
Уна переменаӧн уджалігӧн 80 п. 75 п. 560 п. 250 п. 2000 п. 20 п. кӧйдыс 20 п. кудель
table
table
16. Мый сетіс уна перемена роч крестьяналы
Коми крестьяна вермасны шуны: ставыс пӧ эськӧ тайӧ бур кӧнкӧ ылі мукӧд муясад — Данияад да Германияад, эмӧсь-ӧ пӧ сӧмын Россияса оланінъясыс, кӧні крестьянаыс уна переменалысь бур вайӧмсӧ тӧдӧны нин?
Эмӧсь Россияын сэтшӧм инъяс, кӧні уна переменалысь бурсӧ аддзылісны нин.
Мӧскуа губерняын эм Вӧлӧкаламск карув. Сэні во 31 сайын ӧткымын мортъяс пондӧмаӧсь куим перемена эновтавны да кутчысьны уна перемена дінӧ.
Сэкся земствоыс сэтчӧ корӧма агрономӧс. Сэсся куим перемена эновтысь крестьяналы пондӧма сетыштавны отсӧг торъяс. Уна перемена вылӧ петысьяслы сетӧны вӧлӧм во кежӧ уджӧн, прӧченттӧг бобӧнянь кӧйдыс весалан машинаяс. Со кутшӧма вӧлӧм отсалӧны и сійӧ на первойсӧ крестьяна сьӧкыда пырысь вӧлӧм эновтӧны куим переменатӧ.
Быдса сиктъясӧс вежны куим перемена уна перемена вылӧ оз и вӧлӧм вермыны. Уна олысьяс вӧлӧм паныд сувтӧны: важногса уджалӧмсӧ оз кӧсйыны вӧлӧм эновтны. Отсӧг вылад вӧлӧм оз видзӧдны. Сэкся сиктса общинаясыс вӧлӧмаӧсь нинӧм гӧгӧрвотӧм, «важсӧ» радейтысь крестьяна киын. Найӧ некыдз оз вӧлӧм кӧсйыны гӧгӧрвоны му вылад турун кӧдзӧмтӧ да выль ногнад уджалӧмтӧ.
Дырӧн сэсся коркӧ карулас ӧткымын сиктын лӧсьӧдчӧмаӧсь вежны куим перемена уна перемена вылад.
Налӧн уна перемена заводитӧм зэв киысь мунана лоӧма. Мукӧд сиктса мортъяс регыд на бӧрся кутӧмаӧсь тшӧтш вӧтчыны: лӧсьӧдавны уна перемена. Быд сиктын сійӧ и лоӧма сёрни: уна-ӧ турун чукӧрмӧма да бур-ӧ лоӧма. Мӧд воясас бобӧнянь кӧйдыс корысь крестьяна лоӧма зэв уна: земство абу кутӧма вевъявны кӧйдыссӧ лӧсьӧдны. Агроном абу кутӧма вевъявны выль ногӧн муяс крестьяналысь юклыны.
Ӧти квайт-сизим воӧ (1893–1900 во) 3/4 сиктыс став Вӧлӧкаламск карулысь петӧма уна перемена вылӧ. Куим переменаыд этша сиктын кольӧма. Дай куим переменасӧ уджалысьясыс ичӧтикаӧн бобӧняньсӧ кутӧмаӧсь кӧдзыштавны торъя муясӧ. Регыд уна переменаыд вуджӧма орчча карувъясас: Можайскса, Верейскӧйӧ да Рузскӧйӧ. 1905–07 во кежӧ Мӧскуаса губерняын 5500 сикт пытшкысь 2000 сиктыс кутӧмаӧсь му вылӧ кӧдзны бобӧнянь.
Вӧлӧкаламск карулын вӧдитӧны уна шабді. Шабді вӧдитӧмыс отсаліс ӧдйӧ шыбитны куим переменасӧ да уна переменалы паськавны. Шабдісӧ кутӧмаӧсь вӧдитны бобӧнянь вылын. Шабді кутӧма артмыны вывті бур: ён сия (сіа) да ён юра. Десятина ув му кутӧма вайны нажӧтка ӧти вонас 200–300 шайтӧдз.
Бобӧнянь бӧрын му вылӧ ёг оз кут кайны. Бобӧнянь аслас кузь вужъяснас да тшӧкыд идзьяс-корнас му вылысь ёгсӧ виӧ. Куим переменатӧ вӧдитігӧн ӧд джынйыс либӧ коймӧд юкӧныс пыр нин ёг. Бобӧнянь под вылын шабді артмӧ зэв сӧстӧм, оз ёгыс ӧнія миян моз личкы. Ёгтӧм шабдітӧ вӧдитны кадыс этша мунӧ: верман вӧдитны уна нажӧтка вылӧ.
Тайӧ войнаяс дырйи крестьяналӧн овмӧс ёна омӧльтчис.
Юавны кӧ Вӧлӧкаламскса крестьяналысь, налӧн ёна-ӧ омӧльтчӧма овмӧсныс война дырйи, уна-ӧ скӧтнас лоӧма чинтысьны вердастӧмла? Найӧ шуӧны: «миян пӧ мукӧд инса крестьяна кодя эз омӧльтчы овмӧсыс и скӧтыс эз ёна чин».
Вӧлӧкаламск карулын во 31 сайын нянь вӧлӧм чукӧрмӧ во вылӧ 34 000 пуд. Ӧні сійӧ жӧ карулын 1922 воын ӧти продналогсӧ мынтіс 34 000 пуд. Скӧт война дырйи важ серти абу жӧ ёна чинӧма.
Неважӧн Россияын кымынкӧ губерняын ӧти сиктӧн губерня вылӧ видлалӧмаӧсь крестьяналысь овмӧсъяссӧ ёна-ӧ омӧльтчалӧмаӧсь война дырйи.
Мӧскуаса губерняын видлалӧма Гуров ёрт, редактор «Выль сиктын» («Новой деревни»). Сійӧ видлалӧм Вӧлӧкаламск карулын, Яропольск вӧлӧсьтын 200 овмӧс.
Сійӧ вӧлӧсьтын важысянь ставыс уджалӧны уна переменаӧн. Яропольскса крестьяна Гуров ёртлы висьтавлӧмаӧсь: война дырйи важ серти 100 мӧс пиысь сӧмын 1 мӧс, 100 вӧв пиысь 2 вӧв. Со кутшӧм этша налӧн чинӧма скӧтныс. Крестьяна Вӧлӧкаламск карулын бӧръя вояснас ёна кутчысисны му дорӧ: эновтӧм лёкинъяссӧ быдсӧн гӧралӧмаӧсь. Кӧдза важ серти содӧ.
Кӧні уджалӧны уна переменатӧ, сэні война дырйи абу сэтшӧма омӧльтчалӧма. Куим переменаӧн уджалысьясӧс войнаыд медъёна дзугӧма.
Бурцов сикт
Вӧлӧкаламск карулын эм Бурцов сикт. Сэні 30 овмӧс: олӧны 180 морт. Найӧ куим перемена эновтӧмаӧсь 31 во сайын.
Сиктыслӧн сэні вӧлӧма 200 десятина кӧдза му, да 100 десятина ув лёкинъяс: нюр да мый да.
Сиктас вӧлӧма сё юр мӧс. Йӧв-вый аслыныс вӧлӧм сӧмын тырмӧ. Сю бурджык воӧ десятина вылӧ артмӧ вӧлӧм 40–50 пуд. Нянь аслыныс ӧдва-ӧдва вӧлӧм тырмӧ. Турун ытшкылӧмаӧсь косаӧн. Вартӧмаӧсь чепта вартанӧн. Тӧлӧдчылӧмаӧсь зыр помысь. Сикт мукӧд сиктъясысь нинӧмӧн вӧлӧм оз торъяв.
31 во сайын Бурцов сиктын крестьяна ньӧжйӧникӧн кутӧмаӧсь уна перемена лӧсьӧдны. Пондӧмаӧсь ичӧтикаӧн кӧдзны бобӧнянь. Турун чукӧрмыны кутӧма уна, воштыны некытчӧ кутӧма лоны. Донтӧм донысь вузалӧм дорсьыд крестьяна кутӧмаӧсь скӧтнаныс содтысьны. Йӧв быд олысьлӧн важ серти содӧма, лоӧма корсьны вузаланін.
12 во сайын Бурцов сиктса крестьянаяс участокса агроном Д. Д. Дысскӧй велӧдӧм серти восьтӧмаӧсь йӧв чукӧртанін (молочнӧй артель). Сійӧ йӧв чукӧртанінас кутӧмаӧсь быд олысь вайны лишнӧй йӧвнысӧ. Сэсся лӧсьӧдӧмаӧсь артельнӧй йӧв видзанін да кӧзӧд. Ньӧбӧмаӧсь сепаратор.
Сійӧ йӧв чукӧртанінсяньыс кутӧмаӧсь йӧв кӧлуйсӧ новлыны Мӧскуаӧ, «Крестьяналысь йӧв чукӧртанінӧ» —«Крестьянскӧй Союз молочнык артелей».
Сійӧ удж зэв ыджыд нажӧтка кутӧма вайны. Ки кост сьӧмтор быд крестьянинлӧн кутӧма лоны. Крестьяна ассьыныс овмӧс кындзи кутӧмаӧсь вермыны лӧсьӧдны артельнӧй уджъяссӧ. Овмӧс гӧгӧр воысь воӧ пондӧмаӧсь кутчысьны ёнджыка. Быд во му кутӧмаӧсь содтыны. Му содӧмкӧд и скӧт кутӧма содны воысь воӧ.
Ӧні 200 десятина кӧдза му дінас, лёк местаяссьыс вӧчӧмаӧсь нӧшта 120 десятина ув выль му. Важ сё мӧс пыддиыд ӧні видзӧны 150 мӧс. Вӧчалӧмаӧсь шоныд оланінъяс скӧтныслы. Лӧсьӧдалӧмаӧсь бур ляснияс. Нянь десятина му вылӧ 40–50 пуд пыддиыд ӧні артмӧ 100 пуд. Мукӧдыслӧн пуд сюысь артмӧ 20 пудйӧдз. Картупельтӧ да мӧссёркнитӧ быд крестьянин нин пуд 600–800-тӧ во вылад босьтӧ.
Сиктын видзӧны 40 порсь. Нёль крестьяна порсьяс видзӧны пӧрӧда вылӧ разӧдны. Йӧв-выйтӧ да рысьтӧ-нӧктӧ крестьяна сёйӧны мыйта ловныс лэптӧ. 1922 воын первоя 9 тӧлысяс асланыс сёйӧм бӧрти крестьяналӧн йӧв лишалӧма артельнӧй заводӧ вайны 3,565 ведра. Сійӧ шӧркоддьӧма 130 ведраӧн керка юр вылӧ воӧ. Нёль мӧска олысьяслӧн вичмӧма йӧвныс 530 ведраӧн: босьтӧмаӧсь 240 шайтӧн овмӧс вылӧ (арталӧны зӧлӧта шайтӧн).
Сиктын комын олысьыдлӧн быдсяма нянь идралан машинаяс эм. Эм руӧн вартан машина. Кымынкӧ вӧлӧн вартан машинаяс эмӧсь. Эм кык вундан машина, 13 ытшкан машина, 3 визьӧн кӧдзан машинаяс. Эм эжа пинёвтан пиня «Рандоль», 12 вӧлӧн куртан куран. Тайӧ став машинаыс став сійӧ сиктса крестьяналӧн ӧтувъя.
Аскежсаыс сэсся быд крестьянинлӧн нин эм тӧлӧдчан машинаыд, да кӧйдыс весалан машинаыд, да ылі муысь вайӧм плугъясыд. Плугъяссӧ вайӧмаӧсь Сакк заводысь да Сакерт заводысь. Быдсӧн ньӧбалӧмаӧсь чукыльӧсь-мукыльӧсь (зигзаг) пиняяс, кӧрт няръянъяс.
Вӧвъясныс ёнмӧмаӧсь. Ӧні важ ӧднӧколка пыддиыс лӧсьӧдалӧмаӧсь кӧрт чӧрса тарантасъяс.
Крестьяна продналогсӧ мынтӧны ыджыдӧс некутшӧм зыктӧг.
Бурцов сиктын эм ӧтласа электрическӧй станция. Керка-картаын быдсӧнлӧн ломтысьӧ электричество. Эм ӧтласа мельнича. Шабді вый вӧчан завод лӧсьӧдӧмаӧсь. Сійӧ колясыс (жмык) мунӧ скӧтыслы вердас вылӧ. Скӧтнысӧ вердӧны бура: мукӧд муса крестьяна моз жӧ бобӧнянь да мӧссёркниӧн, жмыкӧн да панолӧн.
Крестьяна ас тшӧт выланыс сиктас стрӧитӧмаӧсь зэв бур школа керка. Нюръяс косьталӧмаӧсь. Кодйӧмаӧсь кымынкӧ артельнӧй ты.
Воддза миян кодь сиктыд ӧні дзик мукӧд муса сикт кодь жӧ лоӧма. Татшӧма бурмӧдӧмаӧсь овмӧснысӧ крестьяна асланыс тшӧт вылӧ: муысь босьтӧм сьӧм вылӧ — уна скӧт видзӧмнаныс да бура му радейтӧмнаныс.
Овмӧсныс кыпаліс уна переменатӧ вӧдитігӧн, куим переменатӧ шыбитӧм бӧрын. Крестьянаӧс озырмӧдісны бобӧняньыд да мӧссёркниыд.
Орчча сиктса крестьянаыс ӧнӧдз на уджалӧны куим перемена. Найӧ, миян моз жӧ, мырсьӧны ӧнӧдз тӧлк ни сям, «сизь вый юӧны», олӧны тшыг нисьӧ пӧт, няйта: немтор тӧдтӧм пемыд сьӧд олӧм. Бурцовса крестьяналӧн скӧтныс бурджыка олӧ.
Со кутшӧма бурмӧдӧ уна переменаыд крестьяналысь овмӧстӧ.
Бурцов сикт Мӧскуасянь 140 верст сайын. Кӧрт туй станциясянь 7 верст.
Уна переменаӧн уджавны кыпӧдысь сэні вӧлӧма ас крестьяниныс Герасим Кириллӧвич Седов. Сійӧ ӧні на ловъя. Коді ёнджыка кӧсйӧ тӧдмасьны Бурцов сиктса крестьяна овмӧснас, позьӧ сылысь юасьны письмӧӧн, гашкӧ гижас сійӧ воча письмӧӧн ставсӧ кыдзи-мый уджалӧны сійӧ сиктын му.
Адрес сылӧн: Станция Шаковская, Вӧлӧкаламскӧй уезд, Мӧсковскӧй губерня, Бурцов сикт.
