КОЗЬНАВ МОРТЛЫ МУСЛУН

ПЕРВОЙ ЮКӦН

Дыр нюжалысь, пашлякӧн лыйсьысь кӧдзыдъяс бӧрын коми пармаӧ воӧ гӧститны тулыс — небыд лов шыа, дзользьысь гӧлӧса, шӧвк чышъяна да вежӧдысь кудриа юрсиа. Тулыс воӧм йылысь медводз висьталасны керка жӧлӧбъясӧ ӧшйӧм йинёньяс, сэсся кузь бӧжа сырчикъяслӧн нимкодя йӧктӧмыс. Найӧ асланыс ем кызта кокнаныс и вӧрзьӧдасны юяс вылысь измӧм йисӧ.

Сьӧлӧмыд ылькнитлӧ, кор тэнад юр весьтӧд «курлы-курлы» горзігтыр первойысь лэбзясны войвывлань паськыд бордъяса юсьяс да дзодзӧгъяс. Найӧ оз вунӧдны ассьыныс чужан мусӧ: быд тулыс локтӧны гажӧдны миянлысь парманымӧс. Дерт, оз сӧмын гажӧдны, а водзӧ быдтысьны, бордйӧдны ассьыныс пиянсӧ.

Выль тулыс аслас олӧмын виччысис и Геннадий Нестеров. Синъяссӧ читкыртӧмӧн сійӧ видзӧдіс помтӧм-дортӧм енэж вылӧ. Сэні кывтісны нистӧм вурун кодь еджыд кымӧр чиръяс, накӧд орччӧн сынӧдсӧ поткӧдісны лэбач кельӧбъяс.

— Чолӧм, гӧстяяс! Чолӧм, мусаяс! — юсьяслӧн горзӧм вылӧ вочавидзис Генялӧн сьӧлӧмыс. Сылӧн кӧ сьӧрсьыс вӧліны бордъяс, татшӧм здукас кыпӧдчыліс эськӧ юсьяс дінӧ. Но мортлы шуӧма ветлыны му вывті. Кузь голяа мича лэбачьяс, ас ногыс варовитігтыр, регыд бердісны сикт сайӧ. А паськыд пельпомъяса том морт сулаліс Важ Эжва берегын да дыр на видзӧдіс лӧз енэжлань, быттьӧ лыддис сэтысь аслас олӧм йылысь, сиктса йӧзлӧн олӧм-вылӧм йылысь бӧрӧ кольӧм лист бокъяс.

1

Быд мортлы аслас чужан сиктыс дона да муса. Нестеровлы сійӧ кажитчис му вылас медмичаӧн жӧ! Коркӧ Эжваыс сикт горувтіыс визувтлӧма, но сэсся писькӧдӧма веськыдджык туй, сикт бердас вис кодь сӧмын кольӧма, Важ Эжваӧн шусьӧ. Сэтчӧ усьӧ войвывланьысь локтысь Ком ю — визув, изъя пыдӧса, мукӧдлатіыс джуджыд йиръяса. И зэв чериа — быгльӧс комъяса, дыш налимъяса. Чериа и Важ Эжваыс, вердӧ сиктӧс гӧрд син дора кельчиясӧн, сынъясӧн, сиръясӧн.

Сиктсянь рытыв-войвылын кыпалӧ Тиманлӧн помыс — Парма чурк, кодарсянь и петӧ-писькӧдчӧ Ком юыс. Ылісяньыс Парма чуркйыд кельыдлӧз, быттьӧ енэжыс лэччӧма да сы вылӧ шлапкысьӧма-нюжӧдчӧма шойччыны. Чурк йылас мича да ясыд лунъясӧ важӧн тыдавлісны керка да пывсян. Сэні вӧравлӧма, овлӧма став семьянас Генялӧн ыджыд батьыс — Адам Кӧсьта. Генялӧн мамыс, Кӧсьта Анна, семьяас вӧлӧма медся томӧн.

Востер кыйсьысьӧн нимавлӧма Адам Кӧсьта: нэм чӧжнас чергӧдлӧма кызь куим ошкӧс. Ставсӧ шы помысь, унджыксӧ гуысь. Кӧсьта кувсьылӧма кыдзкӧ друг: мӧдӧдчас вӧрсьыс сиктас чай-сакарла, пуксяс туй бокас куритчыны да сэтчӧ и унмовсяс. Вӧралысьяс казялӧмаӧсь шойсӧ. Куйлӧ пӧ пӧрӧм конда бокын дзор тошсӧ вылӧ чургӧдӧмӧн. Сэні жӧ йӧгысь вӧчӧм калляныс, абу и удитӧма ӧзтыны.

Ӧні Парма чуркйын некод оз ов. Адам Кӧсьталӧн челядьыс вӧрысь петісны, лэччисны сиктӧ.

Генялӧн мамыс мунлӧма верӧс сайӧ Педӧр Нестеров сайӧ, стрӧитлӧмаӧсь керкасӧ сикт кывтыд помӧ. Налӧн суседъясныс — Ульныровъяс.

Негырысь сиктъясад войтырыд кургӧны ӧти позйын моз, кӧть зык-пиньыд овлӧ жӧ. Кӧсьта Анна да Тима Лиза, Пильӧ Ульныровлӧн гӧтырыс, овлӧмаӧсь мирӧн, нинӧм абу «юклывлӧмаӧсь», кӧть Пильӧ и озырджык вужйысь петавлӧма.

Нестеров гозъялӧн первой чужис пи — Геня, во мысти ныв — Ира. Ульныровъяс медводдза нывсӧ шуисны Миладаӧн. Лиза босьтсьыліс жӧ синны асланьыс, нимтыны нывсӧ Ӧдяӧн, но верӧсыс эз сетчы.

— Сиктаным сӧмын и йывмӧны Марьяяс да Ӧдяяс, — чорыда шуис сійӧ. — Мед менам медводдза дзоридзӧй лоӧ Миладаӧн!

Сэсся Ульныровъяслӧн чужис ещӧ ныв — Нонна.

— Ныв кӧ и, мед ныв! — шуис Пильӧ, кор гӧтырыс пи пыдди бара вайис нылӧс. — Кузь нэм да бур шуд сылы!

И чукӧртіс керка тырыс гӧстьясӧс.

Ульныров медводдзаяс лыдын пырис колхозӧ. Став скӧтсӧ и уджалан кӧлуйсӧ сетіс артельлы. Уджаліс зіля, сиктын сійӧс уважайтісны бур киподтуйысь да шань сьӧлӧмсьыс, йӧз дінӧ сибавны кужӧмысь.

Сэсся заводитчис война. Тима Лиза сӧмын война кадсӧ дӧвааліс — Пильӧ ловйӧн колис, бӧр воис гортӧ. Анналӧн верӧсыс пуктіс ловсӧ война вылын.

Кык семьялӧн челядь быдмисны ӧтгудыр, быттьӧ ӧти вевт улын. Анналӧн челядьыс мыйӧн вежӧрӧ воисны, мӧдісны юасьны бать йывсьыс. И ӧтчыд мамныс лыддис ас дінас йӧжгыльтчӧм чоя-вокалы батьыслысь бӧръя письмӧсӧ. Кадысла вижӧдыштӧм куим пельӧса гижӧдсӧ тайӧс Анна видзис медся донаторйӧс моз.

«...Аннук, сет ботанъястӧ дядьыдлы. Вермӧ на кӧ, кӧть челядьыдлы кыйыштас воманыс вежантор. Война, тыдалӧ, лоӧ ыджыд, и помыс оз на тыдав... Ме тӧда, кутшӧм сьӧкыд тэныд тшӧтш, Аннук. Но мый сэсся вӧчан? А мыйкӧ кӧ лоӧ мекӧд, муса челядьнымӧс эн жӧ нин эновт. Кыдзкӧ-мыйкӧ бурджыка быдты найӧс, мед шань йӧзӧн лоӧны...»

Тайӧ письмӧ бӧрас регыд, 1942 вося тулысын, Анналы воис верӧсыслӧн усьӧм йылысь юӧр.

Сьӧкыд удж да тшыг нисьӧ пӧт олӧм поводнӧя нюкрӧдлісны комын куим арӧса дӧваӧс, но сійӧ эз на вошты мичлунсӧ. Любӧ видзӧдлыны Анна вылӧ, кор сійӧ шочиника серӧктывлӧ: тыдовтчыласны посньыдик пиньясыс, нюмъялӧны сэки и мудзӧм синъясыс. И морӧсыс нывдырсяыс моз кыпъялӧ, абу люсмунӧма. Мый сэсся Анналы? Виччысьны некодӧс, и нимкодясьліс сійӧ аслас челядьӧн да быд пӧлӧс уджыслы сьӧлӧмнас сетчыліс...

Пильӧ Ульныров, сьӧд уска, тыр вира бандзибъяса, паськыд пельпомъяса мужичӧй, воис гортас война помасян гожӧмӧ морӧс тыр медальясӧн. Вӧлі лун шӧр бӧр нин. Кильчӧ ӧдзӧс вугъяс тасалӧма карнан. Пырис посводзӧ и сэк жӧ ӧвтыштіс сэтысянь дона да тӧдса кӧрӧн.

Нёль во салдат эз аддзыв чужан сиктсӧ. Пильӧлы кажитчис: керкаыс ветлігкостіыс ляпкалӧма; сиктыс вежсьӧма жӧ — важмӧма, потшӧс праслаяс пӧлыньтчӧмаӧсь. Жугӧдӧм уна гырысь кар пыр муніс коми салдат, аддзыліс сотӧм сиктъяс, кӧні чурвидзисны сӧмын тшынасьысь кер помъяс. Ӧні сы кок улын вӧлі чужанін, кодӧс эз вунӧдлы война чӧжыс.

Салдатлысь воӧмсӧ сиктын аддзылісны этшаӧн. Гӧтырыс, тӧдӧмысь, уджаліс видз вылын. Милада да Нонна эз жӧ тыдавны. Ульныров радпырысь нюжӧдчис крӧвать вылӧ, бура кузь вӧлӧк вуджӧм бӧрын веськӧдіс кокъяссӧ. Но ойбыртан ӧмӧй, кор сьӧлӧмыд чеччӧ радысла! Бӧр пасьталіс гимнастёркасӧ, петіс кильчӧ вылас. Ӧшинь улын куйлісны пес чуркаяс. Босьтіс ёна нин бонзьӧм воропа чер, заводитіс поткӧдлыны. Уджаліс пӧсявтӧдзыс. Кӧсйис гартыштны чигарка, но мир туйладорсянь кыліс нимкодь горӧдӧм:

— Батьӧ! Батьӧ!

И кык нывка, кыкнанныс ӧтсудтаӧсь, уськӧдчисны батьныслӧн сывйӧ... Сэсся найӧ пуктісны сы водзӧ чӧд тыра чуман. Ульныров азыма апыштіс китырнас вотӧссӧ. Ок кутшӧм чӧскыд гортса вотӧсыд! Кутшӧма сійӧ гажтӧмтчис быд пӧлӧс вотӧса ягъясысь! Кокъяс рудзмунтӧдз эськӧ ӧдйӧджык кытшовтны тайӧ муса да озыр вӧръяссӧ!

— Мамӧяс матын уджалӧны... — тёльӧдчис Милада. — Тӧдан Ярко ластавывса видзьястӧ? Котӧртла да кора мамӧӧс. Анна тьӧтка сэні и. Тӧдан Анна тьӧткалысь Генясӧ? Сійӧ талун юр кыскалӧ. Ми регыд Генякӧд мунам школаӧ, — батьыслӧн медальясӧн нимкодясиг унджыктор зілис висьтавны помтӧм шуда нывка.

— Вайӧ, дитяяс, мамыд локтігкежлӧ пывсян ломтам, — нывъяссӧ сывйыштліс бать.

Лэччисны пывсян дорӧ. Бать босьтчис лӧсьӧдавны гор вылысь изъяс, весаліс пӧимсӧ. Кык чой котрӧдлісны горт дорсьыс батьысӧн поткӧдлӧм пес.

Пывсян ваймытӧдз на и воис Лиза. Ӧшӧдчис верӧсыслӧн морӧс вылӧ и оз вермы торйӧдчыны сэтысь, бӧрдӧ да окалӧ...

— Ой, а коді нӧ ужынсӧ лӧсьӧдас! — медбӧрын паляліс жӧ сэсся Лиза.

Пыраліс гӧбӧчас, петкӧдіс парта самӧкур. Восьтіс сундуксӧ, перйис верӧсыслысь костюмсӧ, аслыс мича вежан кӧлуй.

— Сёйӧм-юӧм водзвылын первой пӧсь пывсянын небзьӧдчыштам, — гӧтырсӧ бара тапкӧдыштіс верӧс. — Да и тэн мудзтӧ колӧ веськӧдны, челядьтӧ мыссьӧдны и.

Сэсся Ульныров юасис ёртъяс йывсьыс, кодъяскӧд мунліс фронт вылӧ. Лиза медводз казьтыштіс Анналысь верӧссӧ, Нестеровӧс, бӧрынджык нин мукӧдӧс — ловъяясӧс и усьӧмаясӧс.

— Муыс и ваыс сотчис, уна йӧз уси, — шогсьыштіс Пильӧ. Пӧрччысис коскӧдзыс. Сылӧн мышкын, веськыдлабокас, эшвидзис тасьті пасьта гуран, а гӧтырыс повзьӧмӧн и меліа малыштіс сэті, жальпырысь шуыштіс:

— Та вӧсна и куйлін госпиталяд, гижлін тай...

— Мӧдарас кӧ веськаліс, пом вӧлі меным, — Пильӧ босьтіс киняулас небыд корӧсь, вежан кӧлуй, лэччис пывсянӧ.

Ӧдъя пывсян бура кутӧма жарсӧ, пель йывтӧ чишкалыштӧ. Восьтіс пӧварня ӧдзӧссӧ, кӧш тыр ва койыштіс доналӧм гор вылас — вӧтліс лёк жарсӧ.

— Вот тайӧ — да! — морӧс тырнас лолыштіс кос жарсӧ. Быттьӧ доналіс став тушаыс. Кайис вылі джоджас, крепыд чай кӧрӧн ӧвтысь корӧсьӧн асьсӧ швачӧдіс ойӧса сойяс рудзмунтӧдз. Война чӧжнад кутшӧма нин бырӧма гажыс татшӧм пывсянсьыс!..

Рытнас салдаткӧд аддзысьлыны локталісны гӧстьяс. Милада, Нонна, Геня да сылӧн Ира чойыс гӧбӧч вылын шегъясисны.

Самӧкур юыштӧм бӧрын гӧстьяс варовмисны. Ӧтнас Анна чӧв оліс. «Мый мыжысь енмыс ёрис менӧ томысянь ӧтка олӧм вылас? — курыда мӧвпаліс сійӧ, Лиза вылӧ завидьтӧмӧн видзӧдіг. — Не кӧ челядь, позис кӧть выльысь верӧс сайӧ петны». И аслыс жӧ нелӧсьыд лои татшӧм думъяссьыс. Верӧсыскӧд сійӧ муртса нёль во и оліс — син лапнитлӧм дыра. «Он и тӧдлы, воясыд ӧкмасны, сьӧлӧмыд и вир-яйыд кӧдзалас. Сэки некодлы ковтӧмтор лоан...» — татшӧм шог думъясӧн пукаліс Анна, вомсӧ омӧля весиг восьтлывліс.

Лиза сёрнитіс этша жӧ — сійӧ лов тырнас нимкодясис верӧснас. Ачыс пасьтасьӧма нылалан кадся мозыс: сьӧд юбкаа, уна серӧн вышивайтӧм, дженьыд сосъяса еджыд ковтаа. Векньыдик кымӧсыс да ичӧтик щӧкаыс вӧсна чужӧмыс кажитчис гӧгрӧсӧн. Тайӧ эз мисьтӧмт сылысь чужӧм-ӧбликсӧ, а томмӧдіс.

Кор гӧстьяс разӧдчисны, Лиза топӧдчыштліс здук кежлӧ верӧсыс бердӧ, шуис:

— Рытбыд Анналӧн синъясыс вӧліны шогӧсь. Аддзылін? Коньӧр жӧ эськӧ да... Война чӧжыс челядькӧд ӧтнас маитчис, и водзӧ тадз лоӧ.

— Мый вӧчан, Лизуш? — гӧтырсӧ гӧгӧрвоис Ульныров. — Но ӧд том на, вермас на и кодӧскӧ аддзыны.

— Ӧдвакӧ, — ышловзис Лиза. — Ассьыс пӧвсӧ вермас, гашкӧ, аддзыны, а челядьыдлы батьтӧ корсьны — сьӧкыд...

— Тайӧ — сідз, — ӧти кывйӧ воисны гозъя.

Ульныров казяліс жӧ шога пукалысь Аннаӧс, но мый вермис шуны сылы? Мый кӧсйысьны вӧвлӧм другыслӧн, усьӧм ёртыслӧн гӧтырлы. А отсавны кыдзкӧ коліс.

2

Тӧвнас сиктсянь неылын, Эжва бокын, воссис вӧр участок. Сэтчӧ уджавны воисны уна йӧз. Посёлокын баракъяс эз тырмыны, ӧткымынъясӧс овмӧдісны сиктӧ. Анна ордӧ иналісны косньӧд чужӧма, ар комына мортӧс. Вӧр участокса начальниклы йӧзсӧ овмӧдавны отсаліс Ульныров, кодӧс бӧрйисны колхозса юралысьӧн. Участокса начальник кӧсйысис колхозлы, йӧзсӧ видзӧм пыддиыс, отсавны тӧвся уджъясын техникаӧн. Посёлокӧ вайисны сэки пескӧн уджалысь автомашинаяс.

Куим мужичӧйлӧн рытын виччысьтӧг пырӧмысь Анна повзискодь.

— Шойччӧй-шонтысьӧй, — шуис сійӧ, лӧдсаліс ломтысьысь кӧрт пачсӧ. Пач дорас Геня лыддис велӧдчан книга. Ира пӧжаліс печенча.

— Константиновна, тайӧ мортыслы мыйкӧ дыра кежлӧ юр сюянін колӧ. Огӧ сӧмын тіянӧ, уналаӧ овмӧдалам, — шуис Ульныров. — Участокын кутас уджавны, вой кежлас сӧмын волывлас. Ыж ку пасьта места кӧ сюрас, то бур.

— Вайӧдӧмыд ловъя мортӧс да быть аддзы местатӧ, — серӧктыштіс Анна. — Кыдзи нӧ кӧть нимыс?

— Степанӧн шуӧны.

— Да, да, я Степан, — ассьыс нимсӧ кылӧм бӧрын дакнитіс кортӧм гӧсть.

— Инӧсь сёрнитчим, Константиновна? Кыдзкӧ-мыйкӧ тӧрӧдчӧй да гӧгӧрвоӧй ӧта-мӧдтӧ. Сизим мортӧс на ещӧ талун колӧ инавны. — Ульныров пальто зепсьыс перйис кӧшельсӧ, пызан помӧ кисьтіс некымын чигарка гартыштмӧн махорка, довкнитіс юрнас воӧм мортлы — тэныд пӧ.

Степан вӧлі ыджыд гын сапӧга, важиник салдатскӧй шапкаа, ёна нин дзездалӧм ватнӧй гача. Тыдалӧ, бура дыр нин абу бритчылӧма. Сійӧ пӧрччис клястиктӧм фуфайкасӧ, ӧшӧдіс ӧдзӧсдорса тувйӧ. Нопторсӧ чӧвтіс порогдорса лабич улӧ. Анна недыр ноксьыштіс на пач водзын, сэсся петіс сарайӧ. Кӧрт пач дорын пукалысь чоя-вока вомнысӧ кальквартӧмӧн дзоргисны роч дядьӧ вылӧ. Геня сӧмын на кӧсйис мыйкӧ юавны, но пырис мамыс.

— Ужнайтӧй да водӧй, дитяяс, — шуис сійӧ. — Эн полӧй попӧсьыс. Сійӧ миян кодь жӧ морт.

Анна вайис пызан вылӧ пуӧм пӧсь картупель, некымын тучман, йӧв. Пу тасьтіӧ кисьтіс йӧвсӧ и Степанлы.

— Кушай на здоровье! — Анна вештіс йӧв тыра тасьтісӧ да пӧсь картупельсӧ пызан помын пукалысь патерантлань.

Степан кыскис лабич улысь мешӧксӧ, перйис сэтысь тупӧсь джын рудзӧг нянь, юкис нёль пельӧ, пуктіс быдӧнлы ныр улас.

— Спасибо, Аня, — ужнайтӧм бӧрын шуис Степан, сэсся пӧрччис ыджыд гынкӧмсӧ.

Кӧзяйка вольсаліс гӧбӧч вылас идзас вольпась, чӧвтіс важиник шебрас.

— Вот сюда и ляжешь, — шуис Анна да тшӧктіс катӧдны гынкӧмсӧ да нямӧдъяссӧ паччӧрас.

Ачыс водіс челядьыскӧд пӧлатьӧ.

Тадзи сылӧн лоис тӧдтӧм патерант, мужик морт, мый йылысь и думыштнысӧ эз кужлыв. Степан, видзӧдӧмпыръяысь, арлыда нин. Ус-тошкыс тупкӧма чужӧмсӧ, сӧмын синъясыс югъялісны томлӧн моз. Анналы жаль вӧлі патерантыс. И ӧтчыд, удж вывсьыс локтігкежлӧ, ломтіс пывсян. Сундук пыдӧссьыс перйис верӧсыслысь улыс дӧрӧм-гачсӧ, коді куйліс нин вит воысь дырджык, корсис бритчан кӧлуйсӧ да пуктіс пызан вылас. «Мый ме кута найӧс видзны-бакшӧдны. Мед новлӧ мортыс, — думайтіс Анна. — Мыйся морт — меным делӧ абу. Ловъя морт тай-а. Эг ачым корсь, колхозса юралысь вайӧдіс».

Пывсянысь воӧм бӧрын Степан медводз тошсӧ шыранӧн вундаліс, сэсся бритіс. И сэки Анна водзын вежсис патерантыслӧн ӧбликыс. Томмис, чужӧм вылас сӧмын торъяліс сук сьӧд синкымыс. Да и мыгӧрыс быттьӧкӧ лои мӧд. «Со кутшӧм мича морт вӧлӧмыд», — виччысьтӧм мӧвп воис нывбабалӧн вежӧрӧ.

Вӧр лэдзысьяслысь посёлоксӧ, кӧні уджаліс Степан, шуисны Гажаягӧн. Татшӧм нимсӧ кодкӧ сетлӧма сылы татчӧс вӧр-валӧн мичлун вӧснаыс. Кузь да ляпкыд баракъяс сулалісны пожӧм пуяс костын, война чӧжыс тӧвъяснас овлісны сэні сезонникъяс — унджыкыс Эждім сиктса том нывбабаяс: и верӧс сайӧ петавтӧмъяс, и дӧваӧн нин кольны удитӧмъяс. Сиктыс кӧть и абу ылын, лунтырӧн кӧвтӧм мудз бӧрын эз кыскы найӧс мужикъястӧм гортӧ, рытъяссӧ коллявлісны дзоля пачсянь чусалысь би югӧр дорын, унджык кадсӧ эз ӧзтывлыны весиг дзузган, карасин жалитӧмла. Тулыс-гожӧмын баракъяс кушмылісны. Арнас Гажаяг дорса вӧръясӧ йӧзыс волывлісны тшак-вотӧсла. Сэсся и, кор Эжва йывлань кыпӧдчыліс пароход, сувтліс сійӧ посёлокса берегӧ. Катліс и кывтліс пароходыс сиктӧ кежавлытӧг. Мича лунъясӧ енэжӧ пуркйысь тшыныс тыдаліс сиктӧдз зэв ылысянь. Тшынсӧ казялӧм бӧрын, «па-ро-ход!», «па-ро-ход!» горзігтыр, Гажаяглань вӧрса визирӧд котӧртлісны челядь. Няйт да варччӧм кока зонпосниӧс шулісны рака кокаясӧн, но котравлісны найӧ тэрыба, посёлокса берегӧ волісны пароходсьыс ёна водзджык. Генякӧд тшӧтш котравліс сэтчӧ и Ира.

Да, сьӧлӧмтӧ кыпӧдана Гажаяглӧн берегыс — гӧрдов лыаа, кыръяс вожа бӧжа джыджъяс поздысьӧмаӧсь. Ӧні, уна йӧзыдлӧн овмӧдчӧм бӧрын, гашкӧ и, бокӧджык вешъясны лэбачьясыс. Ӧд кымын водзӧ, сымын унджык техника вайисны посёлокӧ. Водз асывсянь баткӧдчис неыджыд электростанция. Сысянь мунысь ток ӧзтіс баракъясын электрическӧй лампочкаяс, уджӧдіс пилорама. Рабочӧйяслӧн собрание вылын вӧр участокса начальник юӧртіс, мый коляс во-мӧд, и Гажаяг лоӧ вӧр лэдзан ыджыд механизируйтӧм предприятиеӧн, мый посёлок кутас сулавны дыр, и колӧ стрӧитны мичаа да бура. Начальникнас вӧлі латшкӧс тушаа, олӧма нин, но зэв визув морт. Сійӧ оліс баракса ӧти жырйын, семьясӧ вайтӧм на вӧлі, сэні жӧ и сылӧн контораыс. Но контораын пукавны некор: коліс кыдзкӧ инавны пыр унджык воысь йӧзӧс. Видзӧдӧмъя серти медся зіль да вына мужикъяссӧ и индіс начальник стрӧитчан бригадаӧ. Сэтчӧ жӧ веськаліс и Степан. Чера-пилаа уджыс сылы эз нин вӧв тӧдтӧм.

Степан уджавны мунліс Анна серти водзджык, но кӧзяйка чеччыліс сы садьмытӧдз, ломтыліс пачсӧ, ыджыд сьӧд чугунын ӧшӧдліс пуны картупель. Мӧссӧ лысьтӧм да сёӧдӧм бӧрын пызан вылӧ лӧсьӧдліс сёянтор. Мый пуліс челядьыслы, сійӧс жӧ вайліс и Степанлы.

Шойччан лунъясӧ Степан кыдз-мый вермис отсасьліс кӧзяйкаыслы: поткӧдліс пес, даддьӧ сувтӧдӧм ушатын кыскавліс юкмӧсысь ва. Геня эз и торйӧдчыв Степан дінысь: пыр мыйкӧ дольліс и дольліс тайӧ тӧдтӧм мортыслы. Степан сьӧлӧмсяньыс жӧ воча сёрнитліс зонкакӧд, кӧть эськӧ ӧта-мӧднысӧ этша гӧгӧрвоисны первойсӧ. А рытъяснас пуксьылісны ичӧтик кӧрт пач дорӧ, ыджыд тасьті тыр пӧжавлісны печенча. Ира пырджык бергавліс мамыс дорын. Анналы тырмыліс гортгӧгӧрса уджыс и рытъясын, дӧмлывліс челядьыслысь новлан кӧлуйсӧ нылыслы уна сикас мойдъяс мойдігтыр. Парма чуркйын олігӧн на ичӧтик Анялы быд пӧлӧс мойдъяссӧ висьтавлывліс мамыс.

— Мамӧ, ме талун Степан дядькӧд вода, — кыдзкӧ ӧтчыд корана шуис Геня.

— Кыдз кӧсъян, дитя, — эз паныдав мамыс.

Степанлӧн участокӧ мунтӧдз бӧръя вежонсӧ Геня узьліс сыкӧд.

Патерантлӧн мунӧм бӧрын Анналӧн керкаын пуксис кутшӧмкӧ чӧвлун. Геняӧс весиг забеднӧ кодь босьтіс.

— Кор сэсся волас Степан дядьыд миянӧ? — пыр частӧджык юавліс сійӧ мамыслысь.

— Гажыс кӧ бырас тэысь — гашкӧ и, волас.

— Кысь нӧ эськӧ, мамӧ, ачыс? Мыйла локтӧма? — унджыктор зільӧ тӧдмавны Геня.

— Ылысь кыськӧ, дитя. Уджавны локтӧма, вӧр со лэдзӧны. Война вылын, батьыд моз, вӧлӧма и.

Анна эз юавлы патерантыслысь, кыдзи да мыйла веськаліс сійӧ татчӧ. Унаысь воссьыліс вомыс, но кутіс асьсӧ. «Этша мӧй йӧзӧс виис войнаыд, мыйта керка-коромина жугӧдіс... Гашкӧ и, став семьяыс згинитіс. Юр сюянін кӧ вӧлі, дерт, ылі муӧ эз лок», — ачыс аслыс вочавидзліс Анна.

Степан эз вунӧд керкасӧ шань кӧзяйкалысь. Лун кост мысти волывліс ньӧбны йӧв, аддзӧдчывны да дурыштны мусмӧм челядькӧд. Сэки и керка пытшкӧсыс Анналӧн гажмыліс. Тайӧ волывлӧмыс чужтіс нывбабалысь пыр унджык думъяс. Ӧд морт олӧ ассьыс нэмсӧ и некор оз тӧд, кодарсянь воас шудыс либӧ бедаыс. И шудыс шымыртлӧ сэк, кор сійӧс он виччысь; и шоглуныс вермӧ талявны медся кыпыд здукъясас.

Ӧтчыд Анна век жӧ смелмӧдчис юавны Степанлысь, кыдзи сійӧ веськаліс татчӧ.

— Гашкӧ и, гортад некод абу? — тӧждысяна видзӧдліс мужичӧйлы синмас. — Мыйкӧ со письмӧяс оз волыны...

Степанлӧн синъяс серти позис казявны: думъясыс сылӧн вӧліны ылынӧсь. Код тӧдас кодӧс казьтывліс, мый вӧлі сылӧн син водзас.

— Украинаысь ме, Аня, — бура дыр чӧв олӧм бӧрын шуис сэсся Степан, пызан сайын пукалысь Геняӧс малыштӧм бӧрын. — Вӧлі и менам ичӧтик пи, гӧтыр... Оксанаӧн гӧтырӧс шулісны, а пиӧс Тарасӧн. Олім ми вель ыджыд сиктын Полтава карсянь неылын. Асланым керка, батьсянь на кольліс, колхозным озыр. Но заводитчис война. Оксана колльӧдіс менӧ война заводитчан лунас. Тараслы вӧлі куим арӧс... Сэсся миян Украинаным, асьныд тӧданныд, веськаліс фашистъяс ки улӧ. Мый вӧчсис гортын — эг тӧд. Письмӧяс эз волыны. А кор вои гортам — ни керка, ни Оксана, ни Тарас... Позьӧ шуны, и сиктным эз вӧв. Керкаяссӧ сотӧмаӧсь, а гӧтырӧс да пиӧс виӧмаӧсь, уна мукӧдкӧд тшӧтш. Партизанъяслы отсасьӧмысь пӧ... Мый меным колис вӧчны? Бергалышті ас сикт местаын, а син водзын Оксана да Тарас. Вот и шуи мунны кытчӧкӧ ылӧджык сэтысь, мед кыдзкӧ лӧньӧдыштны дойсӧ... — Степан бара малыштіс юрӧдыс орччӧн пукалысь Геняӧс. — Ӧні та ыджда жӧ эськӧ вӧлі пиӧй...

Анналӧн синваыс доршасис татшӧмторсӧ кывзігӧн. Сійӧ бара на казьтыштіс война кадсӧ, ассьыс сьӧкыд олӧмсӧ. Но найӧ век жӧ вӧліны войнаысь ылынӧсь, эз нуны ас вывтіныс вӧрӧгъяслысь лёкалӧмсӧ. И нӧшта на жаль лои сылы Степаныс...

3

Тайӧ асылӧ Ульныров чеччис мукӧд лунъясӧ моз жӧ водз. Ывлаыс шоныд, лӧнь. Луныс кӧсйис лоны мичаӧн. Вӧр-пу сайсянь вывлань тэрмасис гӧрдӧдз доналӧм ыджыд яр шонді. Кӧнсюрӧ тыдалісны на еджыд дӧмас кодь лым пластъяс. Йи улысь мездмӧм Важ Эжва туис, матысмис сиктлань, и водз олысь кӧзяйкаяс карнанӧн катлісны сэтысь гортса скӧтыслы ва.

Правлениеӧ пыравтӧдз Филипп Максимович кытшовтіс муяс гӧгӧр, думсьыс корсис бурджыка шупалӧмин, кытчӧ эськӧ позис сувтӧдны гӧрны лун-мӧд сайын МТС-ысь воӧм трактор. «Нюжмасьны нинӧмла, — думайтіс Ульныров. — Кыті кутас лыбны тракторыс, сэті и гӧрыштам. Вӧвъясыдлы сідзи на уджыс сюрӧ. Важ йӧз тай шулывлӧмаӧсь, гӧрны-кӧдзны пӧ колӧ пася дукӧсӧн, а няньтӧ вундыны дӧрӧм кежысь».

Татшӧм думъясӧн председатель воис фермаяс дорӧ. Лунъяснас мӧсъясӧс лэдзлісны нин ывлаӧ, а вой кежлас вайлісны картаӧ. Сыкӧд орччӧн сулаліс куканьяслы гид, кодӧс панлісны войнаӧдз на да вӧлі помавтӧм. Лэбулын ӧшаліс чугун пӧрт, кӧні пӧжлісны турун да идзас.

Кольӧм воыс Ульныровлӧн коли ӧтувъя овмӧс да колхозникъяс вӧсна тӧждлунӧн. Да и война чӧж Филипп Максимович думайтіс, кыдзи сійӧ врагӧс жугӧдӧм бӧрын воас гортас, бара кутчысяс важъя уджас. Томысянь сійӧ радейтіс стрӧитчыны. Кымын стрӧйба найӧ ёртъясыскӧд кыпӧдісны сиктын — скӧт карта, колхоз правление, школа.

Артмис мӧд ног — воӧмӧн тшӧтш салдат-фронтӧвикӧс кутісны корны артельса председательӧ. Кольӧм сьӧкыд вояс чӧжыс колхозӧн веськӧдліс нывбаба некодлы норасьтӧг-лябсьытӧг. Дерт, эз вӧв кокни мужичӧй киястӧгыд. Унатор киссьӧма, важмӧма. Весиг потшӧсъяс пӧрласьӧмаӧсь. Дыр думайтіс Ульныров: босьтчыны-ӧ тайӧ ыджыд уджас. Лэччыліс партиялӧн райкомӧ учёт вылӧ сувтны, сэні стрӧга шуисны:

— Тэныд, Филипп Максимович, партийнӧй задание: кутчысьны кыпӧдны ассьыныд овмӧстӧ, бергӧдны колхозныдлысь воддза бур нимсӧ.

— Гашкӧ, оз и бӧрйыны менӧ юралысьнас, — шмонитыштіс Ульныров. — Бурджык эськӧ, стрӧительнӧй бригадаӧ кӧ, важъя моз... Сэсся ӧд, эг вӧвлы ме юралысьнад. Сьӧкыд лоӧ...

— Гӧгӧрвоам, Филипп Максимович. Кутам отсавны мыйӧн вермам и, дерт жӧ, эскыны тэныд. А бӧрйӧм кузяыд, дерт, мый шуасны колхозникъяс. Волас миян инструктор, сёрнитас коммунистъяскӧд, правлениеса членъяскӧд, ӧнія председателькӧд... Наталья Петровна тіян — тӧлка председатель, но мудзис. Да и висьӧдчӧ. Ыджыд аттьӧ колӧ висьтавны мортыслы, мый эз усь сьӧлӧмнас сьӧкыд воясас. Вот сійӧ и вӧзйӧ тэнӧ ас местаас. Райкомын письмӧ эм Наталья Петровнасянь... — лабутнӧя сёрнитіс райкомса секретарь.

...Колхозникъяслысь собраниесӧ Наталья Петровна чукӧртіс сэки рытгорувнас. Сы водзвылын звӧнитліс райкомӧ, висьталіс: сідз да сідз, и корис ыстывны тшӧтш кино, содтіс на: мед пӧ военнӧй кино эськӧ вайисны, челядь пӧ мед тшӧтш видзӧдісны. Тадзи и лоис. Колхоз правление дорын, туйбокса жытникъяс да клуб стенъясын некымын лун ӧшаліс собрание да кино йылысь юӧртӧмыс. Лоас пӧ военнӧй кино, а нимсӧ абу индӧма. Урчитӧм кад водзвылын зонпосни кианыс беддьӧн кытшовтісны ещӧ сиктсӧ, тотшнитлісны бедь помнас дзиръяӧ либӧ кильчӧ ӧдзӧсӧ да горӧдлісны: «Анна об, собранньӧ!», «Ӧгаш ичинь, собранньӧ!», «Марья чожинь, собранньӧ!». Мужикулов, коді мый вӧлі сиктын, водз чукӧрмис клуб дорӧ, унджыкӧныс шпуткисны ас табак, варовитісны нин выль председатель йылысь. Филипп Максимовичлысь нимсӧ казьтылісны. Наталья Петровналысь райкомкӧд сёрнисӧ почтальон кывзӧма, сійӧ и шӧпнитӧма ӧтилы, сійӧ — мӧдлы, мӧдыс — коймӧдлы. И сикт пасьта кывсис сёрниыс. Но и мед, Ульныров тай ас йывсьыс нинӧм лёксӧ эз кывлы-а. Клуб кильчӧ дорын жӧ сулаліс ӧднӧколка-телега. Киномеханик воӧма. А правление дорын лунсяньыс гӧрӧктыліс седлӧа сьӧд мерин. Райкомса инструкторлӧн тайӧ нёль кока транспортыс.

Клуб сцена вылӧ ӧтлаӧдӧм кык пызан сайын пукаліс собраниелӧн президиум. Вӧвлӧм часовняын, ён да ыджыд короминаын, клубыс да изба-читальняыс. Залас лабичьяс, войнаӧдзыс эждімсаяс тані жӧ нуӧдлывлісны сиктса йӧзлысь собраниеяссӧ. Сэки став лабичыс тыр вӧвлі, ӧні коймӧд пайыс тыртӧм. А коді пукалӧ — унджыкыс чышъянаяс, тшӧтш и челядь. Клубӧ пыран ӧдзӧсланьын сулаліс киноаппаратура, лабичӧ крепитӧма киӧн бергӧдлан электромотор. Наталья Петровнакӧд орччӧн вӧліны райкомса инструктор — гырысь зепъяса сьӧд ной кителя, видзӧднысӧ — стрӧг чужӧма мужичӧй, а сідзжӧ Филипп Максимович, правлениеса член Кӧсьта Анна да морӧсас кык медаля сой пӧла счетовод Микита Ӧндрей. Клуб ӧшиньясыс уна да гырысьӧсь, и залын вӧлі ывлаыс кодь югыд. Весиг пырисны на сцена вылас рытъявыв нёрӧм гожся шондіыслӧн югӧръясыс. Трибуна эз вӧв.

— Чукӧртім ми тіянӧс, дона колхозницаяс да колхозникъяс, ӧтлаын сёрнитыштны асланым делӧяс йылысь, — паніс сёрнисӧ Наталья Петровна. Сійӧ ичӧтик тушаа, сӧмын праздникъяс да торжествояс дырйи пасьтавлан сьӧд костюма, косньӧд блед чужӧма. Весиг первой кывъяссӧ шуигӧн эз кыптыштлы вирпасыс. Но век жӧ тӧдчис сыын аслыспӧлӧс вын. И тайӧ выныс отсаліс сылы венны став шогсӧ и сьӧкыдлунсӧ: война ӧзъян первой воас и усис верӧсыс, нелямын ар тыртӧдз колис дӧваӧн. Мӧд вонас сійӧс, сиктса медводдза коммунистъясысь ӧтиӧс, бӧрйисны колхозса юралысьӧн. Война чӧжӧн дӧваяс моз жӧ пӧрысьмис-чукырӧссис сикт, коліс ыджыд сьӧлӧм, медым кутчысьны верӧсъяс, пиян да вокъяс вотӧдз. И тайӧ ичӧтик нывбабаыс лоис сиктын олӧм пыкысьяслӧн нырщикӧн.

— А миян делӧяс ставнымлы тӧдсаӧсь, — водзӧ висьталіс председатель. — Мый вермим, мый сяммим, мыйта вын тырмис — ставсӧ ми сетім пеж врагӧс пасьвартӧм вылӧ. Нянь, йӧв, яй — ставыс муніс фронтлы, кӧть и асьным унаысь кольлім тшыг нисьӧ пӧт. Анна Константиновна кодь, Домна Алексеевна кодь, Агафья Васильевна кодь, Елизавета Тимофеевна кодь пельпомъяс вылын кутчысис колхозным. Ставныдлы муӧдзыс копыр. Сьӧкыд кадыс вӧлі, но эгӧ на лэдзчысьӧй и ас овмӧсын скӧт видзӧмысь. Кӧзаыд, военнӧй ног кӧ шуны, быдса дивизия чукӧрмас и ӧні на. Зато мужикуловным шочмис. Кымынӧс колльӧдлім да кымынӧн бӧрсӧ воисны — и кывйыд оз бергӧдчы шунысӧ. Вечнӧй налы память!

— Бурлак зонъяскӧд да детинкаяскӧд ӧтлаын чукӧрмас жӧ ӧти взводыд, — шыӧдчыліс залын пукалысь фронтӧвик.

— Вот и наступайтӧй, эн бӧрыньтчӧй, виналы эн сетчӧй! — Наталья Петровналӧн тайӧ кывъяс бӧрын ставӧн шызьылісны. — Вайӧ дружнӧйджыка на босьтчамӧй уджӧ, вӧчамӧй колхознымӧс, сідзкӧ, и быд трудодень, озырджыкӧн. А во-мӧдтӧ, ёртъяс, лоӧ зэв на сьӧкыд. И мед регыдджык венны сьӧкыдлунъяссӧ, колӧ вына юралысь. Ме эськӧ чуйді тіянлы татшӧм юралысьнас Филипп Максимовичӧс. Тіянлы сійӧ бура тӧдса морт. Ӧні кывсӧ ме сета райкомса представительлы.

Инструктор сёрнисӧ паніс ылісянь, район водзын сулалысь могъяссянь, а помаліс тадзи:

— Думайтам, мый коммунист Ульныров, кыдзи и фронт вылын, петкӧдлас асьсӧ сӧмын бур боксянь. Гӧлӧсуйтамӧй, ёртъяс!

Паныд некод эз вӧв. Гимнастёрка морӧсас Краснӧй Звезда ордена да медальяса, пызан сайӧ сувтіс Филипп Максимович. Недыр чӧв олыштіс, тыдалӧ, пырсӧ эз сюрны кывъясыс, шуис:

— Бӧрйинныд ті менӧ юралысьӧн, аттьӧ таысь. Водзвыв шуа: мен оз жӧ ло кокни, но кутам уджавны ӧтвылысь, кадӧн артасьтӧг, мӧд ног нинӧм оз артмы. Ветлан пӧткалӧн кок пыдӧсыс куш, да кынӧмыс пыр пӧт. Сідз жӧ и миянлы ковмас мырсьыны. И гумланымӧс, и рынышнымӧс, и кузнечанымӧс колӧ выльмӧдны. Быдлаӧ ковмас судзсьыны, ӧд йӧз пачын пӧжалӧм няньӧн ми пӧтӧсь ог лоӧй. Колхознымлӧн му-виддзыс юр выв тыр, сӧмын зіль кӧзяин мед вӧлі, а кӧзяинъясыс ми тіянкӧд! Правильнӧ сёрнита?

— Вернӧ, вернӧ висьталан, Максимович! — кылісны залсянь гӧлӧсъяс.

— Вернӧ кӧ, вайӧ босьтчамӧй ӧтвылысь. Война дырйи кӧ кутчысим, ӧні кутчысям нин. А стӧчмӧдны кӧ талунъя могнымӧс, ме эськӧ шуи: ньӧжйӧ на содӧны турун зорӧдъяс. Уна кад воштам ылі видз вылӧ ветлігӧн. Верманаяслы аскисянь жӧ колӧ мунны сьӧраныс вонйӧн, сэні узьлӧмӧн кутам уджавны. Мӧд-кӧ, мед быдлаын вӧлі фронт вылын кодь чорыд дисциплина. Менам, пӧжалуй, и ставыс.

Со тадзи и ковмис босьтны Ульныровлы ас вылас ыджыд да кыв кутана удж, нинӧм он вӧч. И водз асывсянь ковмис котравны, эштӧдны турун пуктӧм, нянь идралӧм, тӧждысьны скӧт вӧсна, йӧзӧс вердӧм вӧсна. Абу кокни председательлы. Абу кокни кыпӧдны война воясӧ вынтӧммӧм овмӧс. Но кыдзкӧ-мыйкӧ тай тӧвсӧ вуджисны. Водзӧ, кыдзи эскӧдӧ колхозникъясӧс Филипп Максимович, бытьӧн эбӧссяласны. Мирнӧй енэж улын да мирнӧй му вылын кыдзи нӧ он эбӧссяв? Быд пӧлӧс думъясӧн Ульныров пырис фермаӧ.

— Бур асыв, кӧзяйкаяс! — шуис пемыдас. Велавтӧгыс синъясыс пырсӧ эз аддзыны. Кыліс пӧдӧнчаясӧн клёнӧдчӧм, тайтӧасьӧм — дояркаяс буретш лысьтысисны.

— Мый нин сэтшӧм водза-водз, Филипп Максимович? — кыліс юалӧм.

— Нимкодь юӧр вайи.

— Мый нӧ сэтшӧмыс? Вайтӧм турун зорӧд сюри?

— Вежон мысти ветпельшӧр воас. Тӧрыт письмӧ воӧма Наталья Петровналы нывсяньыс. Помалӧ пӧ велӧдчӧмсӧ Катяыс. Бӧръя экзамен пӧ колис.

Ӧніӧдз татчӧ волывліс мужичӧй ветеринар орчча сиктысь. Медсясӧ кодзсьыліс. Чукӧртас эмбурсӧ паськыд ведра тыр да лэччӧдас сьӧрсьыс гортас: жаритӧмӧн пӧ чӧскыд. И быд пемӧс кодзӧмысь колхозникъяслысь дон на босьтліс.

— Но и слава богу! Асланым доктор, сідзкӧ, лоас, — шыасис мӧд.

Ульныров тӧдіс Ӧльӧксей Домналысь гӧлӧссӧ.

— Турунӧн дзескалім, Филипп Максимович. Китырӧн сеталам, — норасис Домна. Сэсся и мукӧд дояркаяс матыстчисны, кӧрымӧн жӧ майшасисны.

— Регыд выль турун вежӧдас... Сэтчӧдз кутчысьны ковмас. Сэсся и... — ӧтар синсӧ мудера читкыртліс председатель. — Сэсся и... Но, шуам, тадзи. Вот тэ, Домна Алексеевна, кык кӧза видзан, а туруныд и корӧсь кӧрымыд ӧд нёль кӧзаӧс вердмӧн на тэнад. Сідз али абу?

— Он-ӧ тэ кулакавны кӧсйы менӧ? — шмонитана вочавидзис Домна. — Выйим, дерт, мыйкӧ мындаыд.

— Со и локті тіян дінӧ сӧветуйтчыны. Мый эськӧ шуасны колхозникъясыд, правленньӧ кӧ водзӧсавлас турунсӧ сэтшӧмъяслысь, кодъяслӧн лишалыштӧ?

— Дельнӧя думайтан, Максимович, — сьӧлӧмвыв воис тайӧ сёрниыс дояркаяслы, медся нин Васька Ӧгашлы — счетовод гӧтырлы. Сійӧ и шуис сэсся:

— Чукӧртлы собранньӧ, ме первойӧн сёрнита. Мӧс вӧрасьыд кӧть и ог вый пычкӧй, мыйӧнкӧ вердны жӧ колӧ коньӧръясӧс. Тӧвнас колі скупджыка вердчыны, сэк эськӧ выль турунӧдз тырмис кӧрымыд.

— Сідз, сідз, — ошкыштіс удж кузя пӧдругасӧ Домна, сэсся кӧсйис жӧ ас сарайысь вичмӧдыштны кӧрымсӧ.

Долыд мӧвпъясӧн Ульныров кытшовтіс картасӧ, а бӧрсӧ петігӧн виччысьтӧмтор лоис. Домна вештіс ас увсьыс джексӧ, ывлаас нин вӧтӧдіс председательӧс, сувтіс сылы воча, меліа видзӧдліс Филипп Максимовичлӧн синъясӧ. Тайӧ видзӧдласыс, тайӧ синъясыс Ульныровлы пыр казьтылісны важъя вӧвлӧмсӧ, и сэки сылӧн заводитліс ёнтыштны сьӧлӧмыс. Коркӧ том дырйиыс на найӧ кӧсйисны гӧтрасьны, но Пилялӧн мам-бать паныд сувтісны. Писӧ батьыс кӧсйис гӧтравны орчча сиктса озыр нывкӧд. Кӧть тайӧ и эз артмы, но батьыс век жӧ торйӧдіс сійӧс Домнакӧд, коді чужтіс Филиппсянь сьӧд синъяса пиӧс. Вит арӧсӧн нин, лямпаӧн ислалігӧн, пиыс веськаліс рыӧ да сідзи эз и сюрлы. Та вӧсна и Филипп эз радейтлы мам-батьсӧ, а асьсӧ лыддис мыжаӧн Домна водзын. Аслас Лиза вылӧ Ульныров оз элясь: бур гӧтыр и бур мам челядьыслы, но оз-оз дай казьтыштлас томдырсясӧ.

— Филипп Максимович! Стрӧка кӧ сюрас, кежавлін эськӧ ме ордӧ. Вирич кок сувтӧдны колӧ, а мужик китӧгыд... Мусӧ колӧ вежны вывсьыс, а кайнысӧ ог лысьт, вальдас, мися, — збояліс ӧні Домна председатель водзын, сылы синмас веськыда видзӧдӧмӧн.

Ульныровӧс быттьӧ киськалісны кӧдзыд ваӧн: ловгӧныс, кылӧ, сувтіс, кокъясыс лигышмунлісны — водзӧ ни бӧрӧ оз воськовтны. Мый вочавидзны Домналы? Мый шуасны йӧзыс, аддзыласны кӧ вирич коктӧ сувтӧдігӧн? А ӧтка нывбабаыдлы отсӧгыд, дерт, колӧ. Гашкӧ, збыльысь отсыштны?

— Позьӧ, слӧймӧдча да вола, Домна Алексеевна... Собранньӧ вылад ставныд локтӧй, талун и чукӧртчылам... — дырӧн чукӧртіс кывъяссӧ Ульныров, пыдӧдз апыштіс табак тшынсӧ. И правлениеӧ вотӧдз тайӧ кӧсйысьӧмыс эз петав юрсьыс. «Мыйла сӧмын кӧсйыси? Мый шуас Лиза, кывсяс кӧ?» — мӧвпаліс сійӧ.

Собрание вылад эждімсаяс кыпӧдчысьӧсь, сэсся и сійӧс нуӧдны кадыс кивыв вӧлі, ставӧн сиктынӧсь. Ыджыд зык кыптыліс колхозлы лишалана кӧрым вичмӧдӧм йылысь. Но ас кадӧ шыӧдчис Васька Ӧгаш:

— Эгӧ на вунӧдӧй нелямын коймӧд вося жар гожӧмсӧ, кор нянь и турун косьмис. Локтан вося тулыснас пӧгибӧ жӧ чайтлім воны, но кыдзкӧ тай вуджим сійӧ пӧрасӧ. Ӧшӧдчис лов выланым сэки Наталья Петровна, керкаысь керкаӧ ветліс, кӧть пӧ китыр турунӧн юксьыштӧй кӧрымнад, оз пӧ позь мӧсъястӧ начкыны, йӧв поставка пӧ колӧ тыртны, красноармеецъясӧс пӧ колӧ вердны-юктавны. Коді кыдз вермис, сідзи и отсыштіс, асьныд помнитанныд. Эгӧ лэдзчысьӧй скӧтысь, эгӧ уськӧдӧй кок йывсьыс. Ме тай думайта да, мися, весиг сійӧ китыр туруныс отсаліс тшӧтш шедӧдны победанымӧс-а.

Кыліс кекӧначӧм, медгораа клопайтісны морӧсаныс медальяса мужичӧйяс. Васька Ӧгаш веськӧдыштіс коссӧ, уна вотӧ лысьтысигад мышкыра нин лоӧма, водзӧ на ӧддзис сёрнинас: — Пӧшти со во чӧж нин олам мирӧн. Вайӧ жӧ казьтыштамӧй усьӧм землякъяснымӧс, усьӧм рӧдвужнымӧс колхозлы отсӧгӧн. Менам кык вок со пӧгибнитіс пронт вылад, кык нӧб турун и торйӧда колхозлы. Кыдзи мукӧдъяс — кора лэптыны кинытӧ.

Унджыкӧныс лэптісны. Здук кежлӧ пуксьӧм чӧв-лӧняс и шуис кодкӧ:

— Коді бара-й велӧдіс Васька Ӧгашсӧ тадзи сёрнитнысӧ-а?

Васька Ӧгашӧс некод эз велӧд, лунтыр ачыс думайтіс, кутшӧмджык кывъяс шуны. Тӧдіс ӧд ас сиктсаястӧ, быдӧнлысь вермис висьтавны олӧмсӧ ки пыдӧс вылӧ видзӧдтӧг. Мукӧд сиктъяс кӧ вӧліны гырысьджыкӧсь да некымын колхозӧдз сэні вӧлі, то Васька Ӧгашлӧн чужанінас — Эждімын — ӧти колхоз и эм, сӧмын кык бригада. Важысянь тані овлӧмаӧсь зіль войтыр, му-видзтӧ тыла кералӧмӧн уна вӧчлӧмаӧсь. Гашкӧ, сикт нимыс эжа кывйысь и артмӧма да. Унджык виддзыс ойдлана, юяс пӧлӧн шевкнитчӧмаӧсь. Туруныд весиг кос воӧ бурджыка петӧ сэні. Сэсся и война каднас нывбабаяс велалісны ботайтчыны, Важ Эжваыс ёна чериа — югыд сьӧма чериыд, борсканнад полошитан да, ботан син тырыд пысасяс. Сиктгӧгӧрса вӧр-ваыс ачыс эз лэдз усьны кок йывсьыс йӧзыслы весиг медся сьӧкыд кадъясӧ. Тӧв кежлӧ заптысьтӧгыд оз кольччыны тані. Пӧль-пӧчныслӧн зільлунныс и пырӧма налӧн вир сӧнӧ. Чернад да коса-гӧрбушнад вӧдитчыны быдӧнӧс ичӧтсяньыс велӧдӧны. Ставыс тайӧ дум вылас усьліс Васька Ӧгашлы собрание кежлӧ лӧсьӧдчигӧн.

Но вунӧдіс сійӧ ӧтитор. Гашкӧ и, казьтыштнысӧ эз кӧсйы, эз вӧв местаӧ да. Нелямын нёльӧд вося тулыснас орчча «Большевик» колхозын, кодкӧд ӧти сельсӧветӧ пырис и эждімса «Выль йӧз», кольӧмаӧсь няньтӧг и кӧрымтӧг. Кӧдзны муяс вылӧ нинӧм, скӧтыс кок йывсьыс усьӧ. Райкомса представитель буретш ветлӧдліс сэки сиктъясӧд, медым кӧдза бурджыка котыртны. Воис Эждімӧ и чукӧртіс тані правление. Висьталіс: сідз да сідз, мый «Большевикын» жуг да кач сёйӧмла йӧзыс пыктӧны-дундӧны, челядь весиг школаӧ оз ветлыны. Регыд кӧдзны, а кӧйдыс абу. А кӧдзтӧгыд арнас нинӧм лоӧ сдайтны государстволы, ни колхозникъяслы нинӧм он юк. Вӧлисти бырас сэки деревняыс. Ен могысь пӧ удждылӧй суседъясныдлы мый и мыйта верманныд, шуӧ райкомсаыд. Наталья Петровна, правлениеса членъяс дыр эз вермыны вочавидзны тайӧ корӧм вылас. Медводз збоймӧдчис Васька Ӧгаш, коді сэки нин вӧлі правлениеса членӧн. «Мый нӧ ми чӧв усим? Кӧть и асьным абу жӧ ёна пӧтӧсь, деревнясӧ колӧ мездыны пикысь, челядьсӧ спаситны... Ок тэ, проклятӧй война!..» Наталья Петровна, кладовщик да фуражир вой шӧр бӧрӧдз пукалісны сэки правлениеын, артасисны. Суседлы торйӧдісны и нянь кӧйдыс, и мыйкӧ мында кӧрым. Сытӧг эськӧ вӧвъяс эз вермыны гӧрны. Бур кӧть, мый водз воис локтан вося тулысыс. Наталья Петровна сэки нин шуис, мый асланыс кӧ оз тырмы кӧрымыс, петас колхозникъяс ордӧ корны. И петіс да корис. Сійӧ эскис ас йӧзыслы, а йӧзыс эскисны сылы.

Собрание помасьӧм бӧрын Филипп Максимович гырысь кабыръяс вылас щӧканас мыджсьӧмӧн дыр на пукаліс правлениеын. Тӧд вылас уси райкомса секретаркӧд коркӧя сёрниыс.

«Бергӧдны воддза бур нимсӧ...» — ӧтарӧ бергаліс председательлӧн юрын. Сэсся гартыштіс чигаркасӧ, мӧдӧдчис гортас. Мӧд луннас муртса вермис виччысьны рытсӧ — шуис ветлыны Домна ордӧ.

Правление дорсянь веськыда кайысь туй муніс важ мельничалань, кодӧс уна во сайын стрӧитлӧма Ком ю вылӧ Филипплӧн батьыс. Война воясӧ мельничасӧ эновтісны да сідзи и киссис. Ӧні сэн туплясисны лопъяса ва кӧлесаыс да сімӧм кӧртъяс. Абу на дзикӧдз сісьмӧма и плӧтинаыс. Сы вывсянь челядь ваӧ суналӧны. Мельнича дорсянь крута кыптӧ лыаа джуджыд берег, водзын ылӧдз нюжӧдчӧма паськыд эрд. Тайӧ эрдас ёна нин важӧн вӧвлӧма кладбище. Сиктын ӧніӧдз олӧ легенда, быттьӧкӧ, вӧскресенньӧлы паныда войӧ, кор став йӧзыс узьӧны, мельничадорса сӧдз ваӧн мыссьыны волывлӧ еджыд кузь юрсиа, томиник пасьтӧм нывбаба. Пуксяс пӧ берегса из вылӧ да чужӧмсӧ медводз пожъялас, сэсся коскӧдзыс юрсисӧ сыналас, чӧвтас пернапас и бӧр вошӧ. Тайӧ нывбабасӧ пӧ аддзылӧма сӧмын ӧти том морт, коді кувсяс буретш аслас гӧтрасян лунӧ. Сійӧс пӧ кыскӧма ас дінас еджыд кузь юрсиа том нывбабаыс. Но том мортсӧ дзебӧмаӧсь нин выльлаӧ, ӧнія кладбище местаӧ. Домналӧн керка ӧшиньсянь тыдалӧ важ мельничаыс. Пиля да Домна том дырйиныс коллявлісны уна тувсов да гожся вой тайӧ эрд вылас либӧ Ком ю дорын, но некор эз гажтӧмтлы найӧс йӧзкостса легендаыс.

Ульныров сулыштіс кыр йылын, шыбитіс чунь помӧдзыс сотчӧм чигаркасӧ, видзӧдліс гӧгӧр. Матын некод эз тыдав. Кежис Домна керкалань.

— Эм-ӧ кӧзяйкаыс? — ӧдзӧсӧд юрсӧ сюйигмоз юаліс председатель.

Некод эз вочавидз. Ӧтмоза точкис стенын ӧшалысь гираа часі. Пачводзын кыліс кутшӧмкӧ шурӧдчыштӧм. Филипп Максимович вештыштіс занавессӧ, и сійӧ жӧ здукӧ юр весьтас, сёр вывсянь, гораа чилӧстіс ёсь гӧлӧса петук. Повзьӧмысла гӧстьыд весиг ёрччыштіс, муртса кывмӧнъя ӧлӧдіс петукӧс: — Ланьт, труст!

Ен ув пельӧсса пызан вылын тыдалісны гырнич, картупеля шаньгаяс, ещӧ мыйсюрӧ. Кӧтшасын зымвидзис кыз кокъяса пу крӧвать. Сійӧс мичаа вевттьӧма шебрасӧн. Крӧвать помас небыд юрлӧсъяс. Филипп Максимович помнитіс Домналысь батьсӧ, коді оліс вӧралӧм помысь. Дерт, кӧнкӧ, и вольпасьыс тані вӧлі на гӧнысь. Ен ув пельӧсын век на вӧлі важ ӧбраз. Пызан весьтын, сутуга йылын, ӧшаліс стеклӧа карасин лампа. Уна во нин Ульныров эз пырав татчӧ и кыдзкӧ выль ног видзӧдаліс керка пытшкӧссӧ.

Кыліс ӧдзӧс дзуртыштӧм шы: киас ыджыд пу тасьтіӧн пырис Домна.

— Батюшки, Филипп Максимович!.. Сідзкӧ, локтін? Лысьтін дай? — нимкодьысла кывъясыс омӧля артмалісны нывбабалӧн, синъясыс радлісны и. — А ме улыс кумӧ петалі, кӧзӧдысь пуӧм кӧчан пырті, рӧсовнас. Картаысь локтігӧн веськыд пельӧ тіньгис — со мый водзӧ тай...

— Петалам инӧ вирич дорад... Лӧсьӧдышта, мый колӧ. — Ульныров зэвтыштіс паськыд тасмасӧ, зілис не казявны томдырся мусукыслысь радлунсӧ. — Тэрмасьыштны лоӧ, а то, казяласны да, аски жӧ сикт пасьта сёрни пансяс.

— Сёрниысь на и повзин, сюра-тошка мужик? — Домна заводитіс пачводзысь ваявны сёян. Восьтліс залавкасӧ, перйис тыра сулея: — Тӧрыт вийӧді, нырсӧ торйӧді.

Ульныровлы кывсьыліс — самӧкурӧн пӧ вузасьлывлӧ Домна, та вӧсна сылы торъя эз ло лӧсьыд.

— Йӧзыдлӧн вӧйпӧмысь быть пов, — шуис председатель. — Гӧтырӧдз вермас кывсьыны... Тӧдан, кыдзи миян? Нинӧм абусьыс солаласны.

— А ме ог пов, мед вӧйпӧны! — кыпъяліс Домна, кисьтіс стӧкан тыр самӧкур, пуктіс гӧстьыслы ныр улас. Аслыс кисьтіс стӧканӧ жӧ, сӧмын этшаджык. — Ю да паньышт пӧсь шыдсӧ. Мегӧӧс начкылі, чӧскыд шыдыс...

Юны Филипп Максимович эз радейтлы. Но ӧні сьӧлӧм вылас вӧлі долыд и ӧттшӧтш шог, быттьӧ кольтанӧн гудралісны морӧс пытшкӧссӧ, эз кутчысь.

— Тайӧс юа, и — шабаш! А то ещӧ вирич коктӧ сувтӧдны ог вермы.

— Виричыд менам сё во на сулалас! — кык вом тыр ньылыштіс винасӧ да шуис Домна. — Чайтан, сы ради тэнӧ кори, йӧюк? Кымын во коли тэкӧд кутчысьлӧмсянь, а другӧс эг на лӧсьӧдлы. Зарни пиӧй сьӧлӧмӧс сотӧмӧн сотіс, и ӧні сотӧ. Мися, кӧть бать вылас тыр синмӧн видзӧдла. Пиыд кисьтӧм тэ вӧлі... — Нывбаба выльысь лэптіс стӧкансӧ: — Ю на здоровье. Винаыд, дерт, умтӧ оз содты, но корсюрӧ и тайӧн лоӧ пальӧдны шог-печальтӧ. Меным ӧд уна оз и ков... Видзӧдлыны сӧмын матысяньджык тэ вылӧ...

— Менам, Домна, гӧтыр, челядь, — шуис Ульныров синъяссӧ кыпӧдлытӧг. — Лишнӧйсӧ оз позь...

— Ёна тай! — гылыда серӧктіс Домна. А серамыс сылӧн пыр на важся кодьыс.

Филипп тӧдіс: Домналӧн ӧтка олӧмын кутшӧмакӧ мыжа и ачыс, Филипп. Сы синъяс водзын, быттьӧ ӧні на, гум кодь веськыд, мича вом доръяса Доня. Сылӧн керка ӧшиньӧд ӧні тыдалысь кос эрд вывті найӧ котӧртӧны яглань, сиктсянь ылӧджык, мед эз аддзывны зонлӧн мам-батьыс. И со Доня бара пукалӧ сы водзын: чужӧмыс нюжалыштӧма, син доръяссӧ визьйӧдлыштӧмаӧсь посньыдик чукыръяс, балябӧжас гартыштӧм руд кӧсаас тӧдчӧны дзор юрси пратьяс.

— Ёнӧс пуӧмыд, чорыд, трустыд! — тыртӧм стӧкансӧ пызан вылӧ сувтӧдӧм бӧрын шензис Ульныров, мукӧд кывъяссӧ эз аддзы да.

— Ӧзтан кӧ — ыпнитас, видлы кӧть. — Домна солькнитіс пызан помӧ сулеясьыс винасӧ, кӧсйис ӧзтыны, но дум вылас уси, мый пызаныд — енлӧн ки пыдӧс, и кисьтыштіс лабич вылӧ. Самӧкур сотчис кельыдлӧз биӧн и регыд кусі.

— Та дыра жӧ и миян радейтчӧмным вӧвлі, — пыдісянь лолыштіс нывбаба. — Помнитан? А ме нинӧм эг вунӧд. Дас вит арӧс вӧлі миянлы, кор тэ первойысь окыштін менӧ улыс кум пельӧсын...

Домна матыстіс яя шыд тасьтісӧ гӧстьлы матӧджык.

— Сёй, чӧскыд ӧд, тэныд вылӧ пуи. — Кӧзяйка бара кисьтіс стӧканӧ вина, содтіс: — Киссьӧм ватӧ он курав, тӧрытъя лунтӧ он бергӧд.

Филипп Максимовичлӧн сьӧлӧмыс быттьӧ инасис местаас, кыдзкӧ аслысног шоналіс. Председательлӧн ставыс вуніс: син водзас бергаліс сӧмын Домна. А мӧдыс, дерт, тайӧс казявтӧг эз ов. Домна петаліс кильчӧ вылас, ортсысяньыс тасаліс ӧдзӧссӧ, ачыс бӧр пырис сарайӧдыс. «Тима Лиза сертиыд ме воддзаджык на, — думайтіс сійӧ. — Оз на чин сылӧн Пилипыс. Асывнас ӧти вирич кок ачым лӧсалышта, мед выль кодь лоӧ...»

— Чигаркатӧ гартышт, Филипп Максимович. Вежышт керкасьыс ӧтка баба русӧ. — Домна личӧдіс кӧсасӧ. Кузь юрсиыс павгысис пельпомъяс вылас.

Кутшӧм на мича вӧлӧма некодӧн лелькуйттӧм тайӧ нывбабаыс!

— Смилитін ли мый тэ менӧ? Силитчи тэ дінӧ и мунны ог сяммы. — Ульныров перйис зепсьыс табак кӧшельсӧ, пуктіс пызан вылас.

Нывбаба воштіс ассьыс кутӧдсӧ и воча кыв пыдди пӧся топӧдіс некор вунлытӧм муслунсӧ. Мужичӧйлы эз кут тырмыны сынӧдыс, неуна ылыстыштіс Домнаӧс и разьсьӧм кизя ковта увсьыс аддзис еджыд морӧссӧ. «Мый лоны — мед лоас!» — шуис сэсся ачыс аслыс Филипп.

4

Кутшӧмкӧ кадсянь сиктын казялісны: Домна друг быттьӧ вежсис. Оз-оз дай локтас клубӧ мича паськӧмӧн. Видзӧдӧ том йӧзлӧн сьылӧм-йӧктӧм вылӧ, быттьӧ ачыс тшӧтш бергалӧ ныла-зонмалӧн кытшын. Кинояс вайлывлісны орчча сиктысь, и быд пӧрйӧ сійӧ кутіс локны воддзаяс лыдын.

Казялісны и мӧдтор: колхозса юралысь шочмӧдіс фермаӧ волывлӧмсӧ.

Ӧтчыд улича вылын найӧ век жӧ паныдасисны. Кыйкнитліс Ульныров гӧгӧрбок, шуис:

— Домна, дӧзмы кӧть эн, а тэа-меа костын ставсӧ колӧ орӧдны... тӧндзия коддьӧмъястӧ... Абу лӧсьыд йӧзсяньыс, челядь водзын... Радейтлі ме тэнӧ, да со тай кыдз лоис...

— Ачыд тӧдан, — муртса кывмӧнъя вочавидзис мӧдыс. — Лизӧыд и ӧні ыркыд тӧлысь кодь: югыд да оз шонты. Ог вежав сэтшӧм олӧм вылад, Филипп.

— Дыр новлігӧн и шапка гынмӧ юр серти. Прӧстит, Домна, ме... — Ульныров, тыдалӧ, мыйкӧ кӧсйис на шуны, но кывсӧ быттьӧ ньылыштіс: чӧв ланьтіс и муніс.

Нывбаба дыр на сулаліс ӧти местаын, видзӧдіс ылысмысь мужичӧйлӧн мыгӧр вылӧ. Домналысь кырыштіс сьӧлӧмсӧ, эз кут тырмыны сынӧдыс. Воис гортас да ырзӧмӧн дыр бӧрдіс. Мыжа ачыс — сетіс зонсӧ Тима Лизалы. А мыйӧн сійӧ быттьӧкӧ и бурджык? Ӧні найӧс он торйӧд. Челядьыс кутӧны. Дай оз кӧсйы тайӧс вӧчны. Сэки эськӧ Домналы ас сиктын не овны...

Ӧтчыд, вӧскресенньӧлы паныда рытӧ, Домнаӧс корис пӧдругаыс нимлун вылӧ. А кутшӧм нимлун гудӧктӧг? Гудӧкӧн и балалайкаӧн медся мастака сиктын ворсіс конюк Васька — потш кодь вӧсньыдик да кузь, пашкыр юрсиа. Васькалы матысмӧ ар нелямын, но пыр на гӧтыртӧм. «Ныж пилатӧ кӧвъявны удита на», — шмонитлӧ сійӧ. Батьыс ичӧтсяньыс велӧдіс Васькаӧс гындысьны, и сиктсаяс унджыкыс новлісны кӧмсӧ сыӧн летӧм да гындӧм вурунысь. Война вылӧ сійӧ регыдик ветліс жӧ, но воис ранитчӧмӧн. Ӧні сійӧ пукаліс пызан помын аслас гудӧкӧн, Домнакӧд орччӧн.

— Филипп Максимовичӧс кори жӧ, да висьтасис висьӧдчӧмӧн, — шуис кӧзяйка.

— Позьӧ и сытӧг праздничайтны, гажтӧм оз ло, — Васькаӧс кезнитӧдліс Ульныровӧс казьтылігӧн. Медсясӧ, буракӧ, неважӧн лоӧмтор вӧсна.

А лои тайӧ со кыдзи. Тӧв помланьыс Васька ӧшӧдіс мыш саяс пищальсӧ, кос гӧгӧрыс гартыштіс патронташ, пельпом вылас чӧвтіс гӧна куӧн эжӧм паськыд лызьяссӧ да муніс вӧрӧ. Мӧсер туй кузя первой кайис подӧн, сэсся веськыдаліс чарӧм вывті Парма чурклань. Сэні казяліс йӧра кок туй. «Рытыввывлань сетчӧма ӧтка йӧра, мунӧма таті неважӧн, — долыдмис Васька. — Часлы жӧ ме паныдала сійӧс!» Тюни юрас сюйис лызь кӧвъяссӧ, морӧс вылас вештіс пищальсӧ, первой котӧртіс вӧляникысь, сэсся пыр ӧддзис.

Дыр пышйӧм бӧрын йӧра чукыльтӧма лунвыв, мыйлакӧ сиктлань. Тыдовтчисны лым улын куйлысь колхознӧй муяс. Регыд помасяс вӧр діыс, а сэні скӧт картаяс. «Вежӧртӧ али мый йӧраыс: пос помӧдз, тыдалӧ, вайӧдас менӧ, едэволотьыд», — нимкодьпырысь думайтіс Васька. Кывны кутісны Ком ю берегын ислалысь челядьлӧн гӧлӧсъяс. Кыйсьысьлӧн син водзын вирдыштіс пелькиник юра, лысӧм пидзӧсъяса, паськыд рушкуа йӧра. «Метра-мӧд сайын юждӧм туй. Воӧдчас кӧ сэтчӧдз, ризъяс-котӧртас, сэки и пуляыд оз суӧд», — пищаль куроксӧ октігмоз думайтіс Василей. Лола повзис, тыдалӧ, челядь гӧлӧсысь, бергӧдчис пищаля мортлань, став тушанас руаліс пӧсялӧмысла, шог синъясӧн, повзьӧмӧн видзӧдіс вӧтӧдысь вылӧ.

Васька метитіс йӧралы веськыда морӧспань весьтас. Вӧр тырнас кыліс лыйӧм шы. Йӧра первой усис морӧс вылас, нюжӧдіс лым вылӧ голясӧ, сэсся лажмуніс задйыс. Недыр легӧдчыштіс на кокъяснас, синъяссӧ куньтӧг, и петіс лолыс. Пищальсӧ Васька бара зарадитіс ӧтка пуляа патронӧн. «Татчӧ некод оз лок. Куля да керала, войнас новлам яйсӧ», — пошкигтыр думайтіс ас кежсьыс. Кузь пуртӧн вожӧдіс йӧралысь рушкусӧ, перйис сэтысь... йӧрапи.

Челядьлӧн гӧлӧсъяс пыр матысмисны, найӧ котӧртісны лямпаясӧн, сэсся и казялісны кыйсьысьӧс. Здук мысти нывкаяс да зонкаяс кытшалісны сійӧс, шензьӧмӧн видзӧдісны йӧралӧн восьса синъясӧ, кодъяс быттьӧ пыр на бӧрдісны.

— Нинӧм тіянлы тан вӧчнысӧ! Мунӧй, ислалӧй! — юрсӧ лэптывтӧг скӧрысь шуис Васька.

Челядь котӧртісны водзӧ.

— Мыйла нӧ Васильыс пияна йӧрасӧ вийӧма? — кепысьяссӧ лымйысь пыркӧдіг юаліс Генялысь Милада, кор ылысмисны бура ылӧ.

— Рушкусьыс, навернӧ, перйӧма. Зэв на ичӧтик йӧрапиыс да.

— Тэ кытчӧ ӧні? Пыралам батьӧ дінӧ правленньӧас. Висьталам. Йӧраястӧ виавны тадзи мӧй позьӧ?

— Пыралам.

Мыйӧн челядь висьталісны аддзылӧмтор йывсьыс, Филипп Максимович пыр жӧ пасьтасис, кайис вӧр ділань. Ылысянь на казяліс Васькаӧс. Председатель матыстчис сы дінӧ, босьтіс киас лым вылын куйлысь пищальсӧ ствол помӧдыс, ложанас швачӧбтіс пожӧм бердӧ.

— Эк тэ! Мортӧн ещӧ шусян! — скӧрысь шуис сэсся Ульныров. — Тӧдан, татшӧмторсьыс мый вермасны сетны? Штрапӧн он мын...

— Филипп Максимович! Сійӧ ачыс ружье улӧ локтіс... — заводитіс пыксьыны.

— Ланьт! Со сылӧн кок туйыс, и со тэнад лызь туйыд...

Ӧні Васька кӧсйис ӧдйӧджык вунӧдны казьтыланторсӧ, паськӧдіс гудӧксӧ...

Дыр нюжаліс гажӧдчӧмыс. Кӧзяйка некымынысь нин чӧвтліс ведра ва тӧрмӧн самӧварӧ пӧсь ӧгырсӧ. Мужикулов быд стопка пӧрӧдӧм бӧрын гартыштлісны кыз чигарка, и керка пытшкын ӧвтіс ёсь табак тшынӧн. Гудӧкасьысь ворсіс Домналань юрсӧ пӧлыньтӧмӧн.

— Ми параяс абу? Висьталӧй, бабаяс! — друг юаліс Васька, кор дугдіс ворсӧмысь.

— Тіян кодь паратӧ Питерысь он корсь, — шуис кодкӧ серам сорӧн.

— Лесопунктысь нин кутісны волывлыны миян дінӧ, а ті, трасичаяс, ланьтӧм чери моз узянныд, — содтіс мӧд нывбаба.

Ызӧбтіс серам. Сераліс и Домна.

Гӧстьяс разӧдчисны вой шӧр гӧгӧрын, кор керкаясын эз нин чусавны бияс. Васька кӧвъясис Домна дінӧ, мырдӧн сибӧдчис.

Нывбаба быттьӧ тӧдіс сылысь думъяссӧ, орӧдіс здукӧн.

— Ме абу на киссьӧм мешӧк, ог на туплясь быдлаын! — ярскӧба шуис сійӧ да кайис кильчӧ вылас, пырис посводзас, гольс каличаліс ӧдзӧссӧ.

Васька сідзи и колис нывбаба кильчӧ водзӧ. Эз удайтчы нинӧм, кӧть думсьыс важӧн кӧсйис матыстчывны верӧс сайӧ мунлытӧм тайӧ ань дінас. «Нинӧм, меысь он на пышйы! — думсьыс шуис сэсся аслыс. — Ме тӧда, код бӧрся кыйялан! Удта вот Лизаыслы, кыдзи ӧти асывводзӧ мужикыс сылӧн тэ ордысь петӧма. Кодлы колӧ — аддзылӧмаӧсь... Ачыс, кӧнкӧ, гӧтырыслы висьталіс, мый районӧ срочнӧя корисны, гортас пыравны вӧлі некор... Тӧдам ми ставсӧ...»

Сэки йӧра яйсӧ ставсӧ колхозлы сетісны, да ещӧ штрап на ковмис мынтыны Васькалы. Быттьӧкӧ война воясад йӧраястӧ этшаӧс виисны, коді сюсьджык вӧлі. И некодӧс эз мыжавлыны, а сійӧс, вӧвлӧм фронтӧвикӧс, накажитісны. «Ме абу сійӧ йӧз лыдысь, дона Филипп Максимович, коді вунӧдӧ ставсӧ, оз куж асьсӧ дорйыны, ассьыс босьтны, — сикт кузя тэрыба восьлаліг думайтіс Васька. — А Домнаыд... Сійӧ меысь оз пышйы...»

Вылыс платтьӧсӧ пӧрччытӧг Домна уськӧдчис крӧватяс, ортсӧ писькӧдчис синваыс. Дыр кад ӧткӧн олігӧн, тыдалӧ, небзьыштіс сылӧн сьӧлӧмыс. А ӧд кутшӧм востер вӧвлі том дырйиыс! Сьылӧмӧн и йӧктӧмӧн парскывліс мукӧдӧс. Гожся рытъясӧ том йӧз гажӧдчыны ветлывлісны сикт помӧ, Ком ю вомӧн нюжӧдчӧм кузь пос вылӧ. Гудӧк шы улӧ йӧктыны первойӧн петавліс Доня. Рудзӧг кольта кызта руд кӧсаыс павгысьліс то мыш вылас, то морӧс вылас; тыр пӧкъя кокъясыс ветлісны кокниа, пелька. Пос перилӧ вылӧ мыджсьӧмӧн мусукыс вылӧ азыма дзоргыліс Филипп...

Да, Филипп колис нывбаба сьӧлӧмӧ, тыдалӧ, нэм кежлас. Некод оз куж лелькуйтны Домнаӧс сы мозсӧ. Ачыс сійӧ абу жӧ сартас кодь — топӧдас кӧ ыджыд морӧс бердас, ланьтан чериӧс моз быдӧнӧс на лӧньӧдас. Ӧд сійӧ вӧлі сэтшӧм арлыда, кор морт кисьмӧ став мичлуннас. Он кӧ куж видзчысьны татшӧм нывбабасьыс, сійӧ вермас йиджны лы пытшкӧдзыд, кыдз шуласны, помӧдз смилитас, и бӧрсӧ кедзовтчыны сы дінысь лоӧ зэв сьӧкыд. Филипп бура гӧгӧрвоис тайӧс, и со, шуис дугӧдны томдырсяыскӧд ас кежын аддзысьлӧмъяссӧ. Гашкӧ и, эз сӧмын та вӧсна. Век жӧ кывсис сэки гӧтырыслы Домна ордӧ волӧмыс. Лизалы удтысис Домналӧн суседкаыс, Ӧнтип Матрен. Эз сӧмын Лизалы, мукӧд нывбабалы на тёльӧдіс, кывйыд тай лытӧм, бергалӧ. Весиг со конюк Васька пельӧдз кывсьылӧма, сӧмын ёна нин содталӧмӧн-а.

— Мед кӧть нывъяссьыд яндысин! — горзіс сэки верӧсыс вылӧ Лиза ас кежаныс кольӧм бӧрын. Сэсся мый ки улас веськаліс, сійӧн и ойкӧдіс Филиппӧс паськыд сьыліас. Верӧсыс сӧмын дорйысис, юрсӧ да чужӧмсӧ видзис, кыдзкӧ тай вевъяліс жӧ шуны:

— Вирич кок лӧсьӧдны ветлі.

— Петкӧдла ме кыкнанныдлы вирич кок! — эз вермы лӧньны Лиза, этшыс бырис да вӧлисти пуксис лабичас, шыбитіс кисьыс нянь кольтансӧ, мыйӧн и кучкаліс верӧссӧ. «Кӧдзӧдчыны, дерт, колӧ, а кыдзи, кор кыскӧмӧн кыскӧ Домна дінӧ. Ок, Доня, Доня...» — ышлолавліс Филипп.

А Домна бара ӧтнасӧн. Керка ӧшинь пырыс сійӧ унаысь на видзӧдлас важ мельничалань, сэтчӧс паськыд эрдланьӧ, кӧні коркӧ котравліс да окасьліс Филиппкӧд.

5

Нёль час асылын Филипп Максимович мунӧ нин удж вылӧ. И тадзи водз тулыссянь сёр арӧдз. Колхозникъяслысь сэки удждылӧм кӧрымыс ёна отсаліс овмӧслы: лудӧ лэдзӧм водзвылын эз уськӧдны скӧтсӧ кок йывсьыс. Сэсся гожӧм чӧж шыӧдчисны мӧдлапӧвса пӧскӧтинаяс вылын. Пастукавлыны медсясӧ зонпосни, лысьтысьысьяслӧн жӧ челядьыс. Мый тон и не пастукавны — найӧ сӧмын эз лэдзлыны мӧсъяссӧ вуджны гортладор берегӧ, сэсся лун-лун вуграсьлісны, а кисьмӧм бӧрын вотлісны сэтӧр, льӧм да лежнӧг. Льӧмтӧ косьтылісны паччӧраныс пӧшти быд семьяын, ляз вӧчлісны. Геня гожӧмнас видз вылын юр кыскаліс вӧлӧн. Турун пуктігад челядьтӧгыд зэв сьӧкыд бергӧдчынысӧ. Арнас, нянь вартігӧн, гумлаыд бара жӧ тыр ныв-зонпосниӧн — рынышад кольтаястӧ котрӧдлӧны, пу зыръяснад тӧлӧдчӧны. Колхоз тырвыйӧ мынтіс поставкаяс, МТС-лы сідз шусяна натуроплата, колис амбаръясӧ няньсӧ запасӧн и кӧйдыс вылӧ да колхозникъяслы мынтысьӧм вылӧ. Артыштісны да шуисны юкны быд трудодень вылӧ куим килограммӧн. Арся кузь рытъясӧ керка джодж шӧрӧ сувтӧдлісны изки, вӧчлісны пызь. Гожӧмын найӧ му-видз вылын, тӧлын кыскалісны фермаяс дорӧ турун. Буретш сійӧ кадас, ар помланьыс, Филипп Максимович ордӧ правлениеас пырис Гриша шуриныс, Лизалӧн медтом вокыс. Война вылысь сійӧ воис мукӧд серти бӧрынджык. Флотын служитӧма, сикт пасьтаысь ӧти моряк и вӧлі. Гортас локны тшукис медся омӧль поводдя дырйи: то зэр, то слӧт, став туйыс тшыкис, пароходъяс нин дугдісны ветлыны Эжва катчӧс. Райцентрсянь Эждімӧдз воӧдчыны позис сӧмын подӧн. А тюпеньнад кыдзи келан сы мында версттӧ. Да нӧшта та пасьта гачнад.

Пырас Гриша райцентрад мир туйбокса ӧти керкаӧ шойччыны. Шань йӧз ордӧ веськалас. Висьталас ассьыс могсӧ морякыд, и керкаса кӧзяиныд мерайтӧдас ассьыс сапӧгсӧ. Лӧсяліскодь. И узьны на кольӧдісны. Рытывбыд варовитісны кык вӧвлӧм салдат, кодъяскӧд тшӧтш пукалісны кӧзяинлӧн гӧтырыс да нылыс. Вӧсньыдик, стройнӧй, мелі синъяса ныв, Манефаӧн мам-батьыс шуисны, училище помалӧм бӧрын первой во заводитӧма велӧдны начальнӧй классъяс. Аслас прӧстӧйлунӧн, бокӧвӧй морт дінӧ сибыдлунӧн воис сійӧ сьӧлӧм вылас Гришалы. Ачыс Гришаыс синмӧ шыбитчана жӧ: топыд тэчаса, гыалысь гӧрдов-веж юрсиа, флотскӧй паськӧмыс ладнӧя пукалӧ сы вылын. Армияӧ муніс сійӧ томиникӧн, некодкӧд прамӧясӧ эз удит и мусукасьыштны. И со аддзысис сэтшӧм нывкӧд, код йылысь кутас думайтсьыны Гришалы.

Воис гортас да пӧсылка ящик вӧчис, тӧрӧдіс сэтчӧ бур сьӧлӧма кӧзяинлысь сапӧг гозсӧ, и письмӧ тшӧтш аттьӧаланӧс пуктіс. Збоймӧдчис да и Манефалы на быдса лист бок гижис, Манефа Петровнаӧн пыр ыдждӧдліс, а помас содтіс: ёна жӧ нин пӧ тэ меным сьӧлӧм вылӧ воин, мам-батьыд кодь жӧ пӧ тэ шань, ёна жӧ нин пӧ чӧскыд вӧлі тэӧн кисьталӧм чайыд. Воис ӧд воча кывйыс, лун дас мысти и воис. Частӧ жӧ пӧ тэнӧ уськӧдла син водзӧ, гижӧма Манефа Петровнаыс. Тасянь и заводитчис ставыс. Во чӧж нин со письмӧасьӧны. Сиктын та йылысь некод оз тӧд, и шензьӧны кодсюрӧ, мый Тима Гриша манак моз олӧ: сэтшӧм уна нывбаба, и некодкӧд оз кутчысьлы. А коді медъёна кӧсйӧ Гришасӧ, сысянь весиг сёрникодь паськаліс: караб вылас пӧ бомба веськавлӧма да сылӧн гӧгӧр кантуженнӧй. Мед сёрнитӧны кӧ, Гришалы тай нимкодь-а — Манефа Петровнаыс сьӧлӧм ышӧдана письмӧ мӧдӧдӧма: сӧглас пӧ, Гриша, тэ сайӧ петны верӧс сайӧ. Но мам-бать шуӧны, мед эськӧ ачыд локтін ми ордӧ. Налы тэ кажитчӧмыд жӧ. Сэсся и роноыд на менӧ оз лэдз.

Со и локтіс Гриша зятьыслысь вӧзйысьны. Председатель буретш лыддис районнӧй газетысь статья, кӧні гижисны татчӧс колхозса войтыр йылысь. Статьяыс сідзи и шусис — «Выль йӧзын» — зіль йӧз».

— Гӧтрасьны кӧсъя, Филипп Максимович, — картузсӧ шамралігтыр шыӧдчис Гриша. — Да вот...

— Наконец-то, — рочыштіс председатель. — Кодӧс жӧ бӧрйин, дона шурин, гӧтыр вылад?

— Да вот мунны мен ковмас Эждімсьыд... Райцентрысь невестаӧй, учительница...

Вошис нюмсерыс председательлӧн, газетыс исковтіс кисьыс. Перйис табак кӧшельсӧ, корис тшӧтш шуринсӧ гартыштны чигарка, лӧньӧдчӧмӧн шуис:

— Ӧд тайӧ газетас и тэ йылысь тшӧтш гижӧны. Сэтшӧмтӧ военнӧй моряк, партияса член, ним-вичтӧ со тырвыйӧ индӧма, районын пӧ талун медбур строительнӧй бригадир. И тэ жӧ, вӧвлӧм военнӧй моряк, коммунист, кӧсъян пышйыны чужан сиктысь?! Эждімса мужикъяс дінад, кыдзи ме помнита, асьныс невестаясыс волывлісны, а эз мӧдарӧ. А? Тэ мунан, мӧд мунас — кодлы нӧ сэки, сӧкъя тшак, колям тайӧ му-видзсӧ, тайӧ вӧр-васӧ, а? Мый вӧсна нӧ сы мында вирсӧ кисьтім ми, а?

— Сійӧтӧ сідзи, зять. — Гриша тӧдіс, председатель кӧ акайтӧ, вермас и ӧдйӧ ыпнитны, но сёрнисӧ шуис вайӧдны помӧдз. — Оз кӧ нӧ нылыс татчӧ лок, сэки кыдз?

— Радейтӧ кӧ, локтас. Роноас ачым звӧнитла, ковмас кӧ, и райкомӧ на шыӧдча. Миянлы колӧ жӧ велӧдысьыс. Пуксяс вот тӧвся туй, и медтэрыб вӧвсӧ сета, корадодь да. А гижсиганыд ачым свидетельнас лоа. Сӧмын терпитышт, мед нин мӧд четвертьсӧ помӧдз велӧдас. Вот тадзи и юӧрт невестаыдлы... Кыдз нин шуин нимсӧ? Да, Манефа Петровнаыдлы.

Тадзи помасис сэки зятя-шурина костын сёрниыс. Кӧть кыдз, а выль во бӧрын Манефа Петровна воис Эждімса школаӧ. Коймӧд класс сылы сетісны, буретш сійӧ классӧ, кӧні велӧдчисны Геня Нестеров да Милада Ульнырова.

Тӧвся лунъясыд дженьыдӧсь, он и казявлы — рыт пуксьӧма. Кӧсьта Анна мукӧд нывбабаяскӧд тшӧтш кыскаліс вӧлӧн ылі видзьяс вылысь турун. Чеччыліс лӧз тӧдчытӧдз, воліс гортас мӧд пемыдын. Турун ваян туйыс кузяла мунӧ Эжва кузя, зорӧдъяс дорас кежӧны лыа бӧж дортіыс либӧ лыа юрланьӧдыс. Лажмыд кырйӧд лэччигӧн туруна доддьыд оз пӧр. Ыджыдджык зорӧд дінад нёль-ӧ-вит доддя сувтас. Зыръясӧн лымсӧ весаласны зорӧд гӧгӧрысь, сэсся вӧлисти на сӧвтчыны босьтчасны. Первой ӧтилы сӧвтасны артельӧн, сэсся мӧдлы. Ставныс тшӧтш жӧ и петӧны бӧрсӧ туяс. Медводзӧ лэдзӧны медтэрыб вӧвсӧ. Сы бӧрысь и мукӧдыс зільджыка вӧччӧны. Турун додь вылын повозничайтысь сӧмын нонитыштлӧ вӧлыслы, быдӧн чӧв олӧ, ассьыс мыйкӧ думайтӧ. Абу кокни тайӧ уджыс, но мыйлакӧ нывбаба уджӧн лыддьӧны. Да и кысь босьтан сы мында мужиксӧ.

Кӧсьта Анна талун медводзын. Ылӧдз, туй чукыльӧдз ставыс тыдалӧ, лым чир весиг оз усь да. Со веськыдвыв берегланьыс бадь пуяс, а на дінын уна-уна еджыд лэбач — байдӧгъяс кокалӧны баддьыслысь кын гарсӧ. Анна видзӧдӧ байдӧгъяслань, а син водзас челядьыс сувтӧны. Кыкнанныс нин мамлы отсасьысьяс, унатор нин вӧчӧны горт гӧгӧрыс: Геня пес пыртлӧ ыджыд да дзоля пачьясӧ, Ира скӧтӧс сёӧдӧ. «Оз жӧ ӧд век тадзи ло... Коркӧ ӧд бырӧдасны жӧ та мында поставкасӧ да налогсӧ, — мӧвпалӧ Анна. — Воас жӧ ӧд сійӧ кадыс, кор преник-печенньӧӧн да кампетӧн йӧла тшай кутам юны челядькӧд, мичаа кӧмасьны-пасьтасьны да... Колӧкӧ и, ӧні нин эськӧ сідзи вӧлі, не кӧ войнаыс. Педӧр эськӧ пӧтка яйнад да черинад мыйта номсӧдліс! А кагатӧ нин колӧкӧ кымынӧс вайи... — лӧсьыд думъяссьыс нюмыс петіс Анналӧн. И сэк жӧ горӧдӧм кыліс бӧрладорсяньыс:

— Аню-у-та! Вугыртін ли мый?!

Нэмӧвӧйся пӧдругаыслӧн, Тима Лизалӧн тайӧ гӧлӧсыс. Кузь-ӧ на и нэмныс эськӧ налӧн — комын сайӧ арнад. Анналӧн, вӧлӧмкӧ, вӧлыс сувтӧма лолыштны. Сійӧ абу и казявлӧма мӧвпалігад.

— Но-о! Мый нӧ, Педӧр, мудзин тай, дитя! — меринсӧ верӧс нимнас шуаліс Анна. Тадзсӧ конюк Васька медводз думыштіс. Быд вӧвлы сиктса усьӧм салдатлысь нимсӧ сетіс. Колхозъяслы да каръяслы пӧ морт нимъяс сетӧны, а мыйла пӧ вӧвъяслы не сетны землякъяслысь нимъяссӧ. Но некод эз дӧзмы таысь Васька вылӧ. Дӧзман кӧ ӧд и гын сапӧгтӧг колян: сиктын ӧтнасӧн и вӧчалӧ гынкӧмсӧ.

Сэсся и Степан йылысь думайтны кутіс. Век жӧ радейтӧ тайӧ мортыс сылысь челядьсӧ. Кӧть эськӧ и карточка серти сетӧны сёянтӧ, но йӧлыдла волігӧн пыр мыйкӧ вичмӧдыштӧ. Майтӧгтӧ вайлывлӧ и. «Ме моз жӧ тай шудтӧм со лоӧма, — ачыс аскӧдыс сёрнитӧ Анна коркӧя патерант йывсьыс. — Сійӧ дӧвеч, ме дӧва, а друг да коралас... Зэв тай шоныда видзӧдлывлӧ-а... Но, но, Педӧр! — тракнитыштіс дом поводӧдыс вӧвсӧ, пельяссӧ чошкӧдлӧмӧн корскыштавлӧ да. — Эн вежӧгты, гӧгӧрвоан али мый менсьым думъясӧс...»

Тима Лизалӧн, коді Анналӧн додь бӧрысь локтӧ, аслас жӧ гуся тӧждъяс. Вежӧгтӧ Филиппсӧ Домнакӧд. Гашкӧ, и ӧнӧдз ветлывлӧ верӧсыс сы ордӧ, код тӧдас. Кор мам-батьыс лёкӧдісны Филиппӧс Домнакӧд, сэки и сибӧдчис Лизаыс Ульныров дінас. Скӧрвылысь гӧтрасьӧм кодь и лои Лизаыскӧд ӧтлаасьӧмныс. Сэсся тай пуксис жӧ олӧмныс ас местаас-а, челядь чужӧм бӧрас медсясӧ. Лиза абу гора гӧлӧса, лӧнь нывбаба, ичӧтсяньыс Аннакӧд пӧдругаасисны, некор эз кыскавлыны ӧта-мӧдсӧ лёк кывъясӧн. Ӧні нинӧмӧн жӧ оз торъяв, кӧть и председатель гӧтыр. Дерт, Анналысь моз сьӧлӧмсӧ оз дзугльӧдлы: верӧс бокӧ водӧ и верӧс бокысь чеччӧ да. Дерт, майшасьлӧны жӧ гозъя, мыйкӧ дыр эз кут сьӧктыны Лиза да. Гашкӧ, жебиник нывбабаыдлӧн и вӧрзис на кыткӧ сьӧкыд уджсьыс.

Тайӧ луннас турун кыскалысьяс водзджык воисны гортас: субӧта лун кузя пывсян колі ломтыны. Анна лысӧм паркаа, кӧдзыдысла доналӧм бандзибъяса, кыз утйӧда тюниыс йизьӧмысла тотшкакылӧ. Муртса пырис гортас, пиыс уськӧдчис паныд.

— Тӧдан, мам, кодкӧд талун ломтім пывсянтӧ? — юаліс Геня. — Эг и виччысьӧй тэнӧ.

— Но и бур. А кодкӧд нӧ, дитя? — юаліс жӧ, кӧть и гӧгӧрвоис висьтавтӧг.

— Дядя Степанкӧд, — ӧттшӧтш шуисны Геня да Ира. — Ӧні сійӧ пывсянсӧ лӧдсавны лэччис.

Степан бӧръя рытъяссӧ эз волыв, уджаліс мӧд сменаын. Анна гажтӧмтчис весиг: нывъяслӧн лэчкӧ пӧ, тыдалӧ, шедіс. Челядьыс унаысь жӧ юасьлісны: «Дядяыд нӧ, мамӧ, йӧлысла мыйла оз волы?»

Сэки керкаӧ пырис Степан. Анналӧн киыс эз на удит шонавны, турдалӧм чуньясыс вошлісны мужичӧйлӧн вына да шоныд кабырын.

— Талун миян пӧлучка, — нимкодя шуис Степан. — Ньӧби мыйсюрӧ гӧстинечьяс.

Анна заводитліс пыксьыны, но гӧстьыд ачыс паськӧдіс уна рӧма чышъян, павгис сьылі вылас.

Недыр мысти кӧзяйка петаліс сарайӧ, пыртіс кык корӧсь:

— Лэччӧй, пывсьӧй, а ми Иракӧд — бӧрынджык.

Вылыс джоджын дядялӧн мыш кузя небыд корӧсьӧн первой швачӧдіс Геня, вӧсньыдик киясыс мудзтӧдз. Сэсся Степан гӧгӧрбок корӧсяліс зонкаӧс. Керкаӧ найӧ пырисны ая-пиа моз. Зонка уна кыв нин гӧгӧрвоис рочӧн. Степан коми войтыркӧд ӧтлаын уджалігӧн велалыштіс жӧ коми сёрниӧ.

Сэсся пывсисны эня-ныла. Пывсянысь воӧм бӧрын Анна сыналіс юрсисӧ, гартыштіс балябӧжас. Алӧймӧм чужӧмыс сылӧн томмис, быттьӧ кутшӧмкӧ нимкыла ваӧн мыссьӧма. Быд нюмдігӧн веськыдладор бан бокас артмыліс неыджыд нёков. Сылӧн чужӧм серти вӧліны и пельясас лётъялысь исергаясыс.

Степанлы важӧн нин воис сьӧлӧм вылас Анна. Пыр кӧсйӧ шуны сылы чӧжсьӧм мӧвпъяссӧ, но кор аддзас сійӧс, дасьтӧм кывъясыс вошӧны. Нывбаба сьӧлӧмыд нэрджык, и, гашкӧ, сійӧ ачыс водзджык разяс морӧс кудса гуся гӧрӧдсӧ?! Сьӧкыд и аслысног кокни, кор кык морт костын чужӧ ӧти муслун — сӧстӧм да варов, ортсыӧ другӧн петкӧдчытӧм да шоныд. Да, налы абу нин дас сизим ар, бӧрӧ кольӧма нылалан да зонмалан пӧраыс, и ӧтиыслӧн кӧ воссяс мӧдыслы сьӧлӧмыс — найӧ оз тупкысьны, кутасны тіпкыны воча, ӧти горӧн и ӧти ӧдӧн...

Тыдалӧ, ӧтитор йылысь ӧні думайтісны Анна да Степан, кодъяс пукалісны пызан сайын воча. Пызан вылӧ гӧсть сувтӧдіс вина сулея. Анна гӧбӧчсьыс петкӧдіс бусӧссьӧм румкаяс, чышкаліс, сувтӧдіс пызан вылӧ жӧ, шуис:

— Меным муртса солькнитышт, ради встречи, кыдзи шуласны, аслыд тырыс.

Степан чӧвтліс видзӧдлассӧ кӧзяйкалӧн долыд синъяс вылӧ, и кыв шутӧг найӧ гӧгӧрвоисны ӧта-мӧдсӧ.

Юыштісны, пукалыштісны, чӧв олісны кӧрт пачсянь шоныдӧн онялысь керкаын.

— Батьныд пыдди кӧ локтас, примитанныд дядьтӧ? — збоймӧдчис да юаліс челядьыслысь мамыс. Полігтыр виччысис, мый шуасны найӧ. Веськыдасӧ ӧд та йылысь эз юавлы весиг Степанлысь.

— Мам, мед локтас... тӧрас ӧд, — ыджыд морт моз шуис Геня. Ира копыртіс юрсӧ, нинӧм эз шу.

Мудз вылӧ юыштӧм бӧрын винаыс визлаліс Анналӧн быд вир сӧнӧд. А челядьыс ужнайтӧм бӧрын котӧртісны на улич вылӧ.

— Аня! Ме гӧгӧрвои ставсӧ. Мыйла меным уна кывъясыс? — Степан меліа кутліс сылысь кияссӧ, мӧдыс воча довкнитіс юрнас.

Найӧ сулалісны воча. Анна ёна ляпкыдджык Степан серти. Асьныс весиг эз казявлыны, кыдзи нывбабалӧн бан бокӧ инмӧдчис мужичӧйлӧн ус-тошкӧн чутласьысь чужӧмыс. Найӧ кылісны ӧта-мӧдныслысь сьӧлӧм тіпкӧмсӧ...

Тӧлыся ывласянь керкаӧ писькӧдчис войся лӧз югыдыс. Крӧвать вывсянь кӧтшас ӧшинь пыр тыдалісны енэжын пессьысь кодзувъяс. Найӧ куньтыралісны синъяссӧ, быттьӧ сиисны бур вой да ыджыд муслун выль гозъялы.

6

Нянь вылӧ карточка бырӧдӧм бӧрын йӧз сьӧлӧмын ылькнитіс радлун. Сиктсаяс унджык кутісны вузавны посёлокса олысьяслы картупель да йӧв, мыйкӧ мында лоис деньга. Магазинъясын унджык лоис тӧвар, но сиктса йӧз медсясӧ новлісны на паськӧмсӧ ас кыӧм дӧраысь. Кысян стансӧ позис аддзыны пӧшти быд керкаысь.

Филипп Максимович тӧв помланьыс «Большевик» колхозӧ ветліс. Сельсӧветыс сэні, да сессия вылӧ кайлісны депутатъяс. Ульныров дырйи нин сійӧ овмӧсас кык председатель вежсис. Ӧніяыс бокысь вайӧм морт жӧ, ар комын вита мужичӧй. Таӧдз райисполком отделын уджавлӧма, колхозсӧ кыпӧдны пӧ тай мӧдӧдӧмаӧсь-а. Тӧдчӧ, мый районын начальникавлӧма: еджыд буркиа, галифе гачсӧ водзсяньыс и бӧрсяньыс кром кучикӧн эжӧма.

Код тӧдас, гашкӧ и, кыпӧдас «Большевикӧс» водзын мунысьяс лыдӧдз. Но ӧні йӧзыс гӧля на сэні олӧны. Кольӧм ар уна урожай и турун бара на кольӧмаӧсь лым улӧ, абу вевъялӧмаӧсь идравнысӧ. Мамъясныс пиянсӧ зілисны мӧдӧдны фӧзӧоясӧ да ремесленнӧй училищеясӧ. Некымын верстьӧ морт, нывбабаяс, пышйӧмаӧсь райпромкомбинатӧ пес пилитны. Суседъяс ордӧ волӧмыс эз сет нимкодьлунсӧ Ульныровлы. Мӧдарӧ на, мыйсюрӧ сюркнитіс пель саяс: ёнджыка тӧждысьны йӧз вӧсна, налӧн думъясӧн овны да уджавны. Ульныров гӧгӧрвоис и сійӧс, мый эждімсалы век жӧ кокниджык «Большевикын» серти. Тані со орчча посёлок, а сэні абу. Гажаягсаяс быд вӧскресенньӧ волывлӧны гажӧдчыны сиктса клубӧ, а сэні мый? Эм асланыс клуб, сельсӧветыскӧд и воча, но нывъяслы да дӧваяслы оз тырмыны мужичӧйяс. Натӧг нӧ кутшӧм гаж. Райпромкомбинатӧ мунысьясыс буретш найӧ, кодъяслы верӧстӧм олӧмыс эз нин сет некутшӧм радлун.

Но посёлокса мужичӧйяслӧн волывлӧмыс Ульныров сьӧлӧмын чужтіс и аслыспӧлӧс тӧждъяс. Зільӧсь да мичаӧсь эждімса нывъясыд. А челядя да и челядьтӧм дӧваыс на ещӧ кымын?! Пӧт кынӧмӧн кӧ мичаа вӧччасны-пасьтасясны, то ой-ой-ой — любӧйӧс на ас дінас манитасны. Омӧля ӧмӧй асьсӧ, Филиппсӧ, манитӧ Домнаыс, кӧть эськӧ и гӧтыра и котыра со ачыс? Вот и полӧ Филипп Максимович, мый посёлокса мужикъясыд пышйӧдны вермасны сиктса аньяссӧ. А мӧдарӧ кӧ артмас, сӧкъя тшак? Мужикъясыс кӧ локтасны аньяс ордас, а? Кыскыны кӧ, шуам, Степанӧс колхозӧ? Быдторйыс волывлӧ председательлӧн юрӧ, и став мӧвпыс йитчӧма колхозлӧн аскиа лункӧд. Аскиа луныс, сы ног кӧ, — йӧз, налӧн тыр судзсяна олӧм. Войтырыскӧд ӧткодь думъясӧн колӧ овны, накӧд сӧветуйтчӧмӧн да. Вӧв со нёль кока и то джӧмдалӧ. Сійӧ вӧв, а тэ председатель. Тэн джӧмдавны оз позь. Тэ Берлинӧдз мунін: кыті котӧрӧн, кыті бауӧн кыссьӧмӧн. И бӧрланьӧ сетчылін сы вӧсна, мед ыджыдджык ӧдӧб босьтны. «Кутам уджавны!» — ачыс асьсӧ ышӧдліс председатель.

И сійӧ уджаліс. Сылы эз вӧвны ни тӧлын, ни гожӧмын шойччан лунъяс. Уджаліс буретш сы мында, мыйта выль восянь выль воӧдз календарын луныс. Сійӧ нимкодясьліс сиктын кага чужӧмӧн и выль стрӧйба кыпалӧмӧн, шогавліс сэк, кор кодлӧнкӧ семьяӧ волывліс шоглун. Эз вермы лоны сійӧ нинӧм дінӧ веськодьӧн, сы вӧсна мый Филипп Максимович — председатель, ӧтувъя семьяӧн юрнуӧдысь. И сэк, кор Ульныров гӧтырсяньыс тӧдмаліс Кӧсьта Анналӧн верӧс сайӧ петӧм йылысь, эз дивит суседкасӧ, а радліс жӧ. Мый сэсся вӧчан, Педӧр другсӧ войнаыд томӧн нуис да.

— Олӧй бура, Педӧр другӧс пыдди топӧдла, — тадзи и шуис сэки Степанлы Филипп Максимович. — Ло Генялы да Иралы батьныс пыдди.

...Ок и лэбӧ жӧ кадыс. Быттьӧ ӧні на вӧліны югыд кодзувъяса сэзь, кӧдзыд войяс, а бергӧдчан да, бара нин кӧка войяса шоныд тулыс. Тэрыбӧн петкӧдчӧ пӧраыс арлыдаджык войтырлы. Томджыкъяс жӧ олӧмыслысь ӧдсӧ оз на казявны. Дас квайт — дас сизим арӧсӧдз пыр чайтсьӧ, мый тэ некор он пӧрысьмы, мый тэ пыр колян татшӧмӧн и некор он кувлы.

Степан нимкодьысла весьӧпӧрліс, кор тӧдмаліс, мый лоас аслас кагалӧн батьӧн. Сійӧ зілис унджык бергӧдны гортгӧгӧрса уджъяс, кокньӧдны гӧтырыслы. Анналӧн синъясыс гажмисны жӧ, ӧд сійӧ тырвыйӧ гӧгӧрвоис, мый Степансянь кага чужтӧмыс водзӧ на ёнмӧдас семья гӧрӧдсӧ.

Эз чайтлыв Степан, мый сылӧн олӧмын вермас на лоны сэтшӧм ыджыд шуд. И сиктсянь удж вылӧ мунігӧн, кор сійӧ муртса на коляс гортас гӧтырсӧ челядьыскӧд, и удж вылысь бӧр воигӧн бӧрйис кагаыслы ним. Сэсся шуис: пи кӧ лоӧ — нимтас Тарасӧн, ныв кӧ — Надеждаӧн. Но аслас думъяс йылысь да кӧсйӧм йылысь Анналы нинӧм на эз висьтав.

Степан унаысь думыштчывліс и аслас олӧм йылысь. Енлы сійӧ томысянь эз эскыв, а война вылад аддзыліс сэтшӧмторъяс, мый енмыдлы некутшӧм места нин вежӧрас эз коль. А ӧні оз-оз дай воас юрас дум, мый кутшӧмкӧ бур ен век жӧ вайӧдіс сійӧс татчӧ, кӧдзыд войвылас. Кор война помасьӧм бӧрын сійӧ первойысь воськовтіс аслас сотчӧм сиктӧ да тӧдмаліс семья йывсьыс, сійӧ думыштіс: олӧмыс сылӧн помасис, водзӧ овны нинӧмла.

Ичӧтик Тараслӧн чужӧмыс пыр вӧлі син водзас. Мӧвпаліс: тшӧтш и пиыслӧн шуд вӧсна тышкасьӧ врагкӧд. Думсьыс аддзыліс нин Тарасӧс ыджыдӧн, батькӧд орччӧн уджалысьӧн. Тайӧ сетліс сылы вын да повтӧмлун фронт вылын. И друг — став кӧсйӧмъяслы да надеяясыслы — пом. Мый вӧчны водзӧ? Мый виччысьны та бӧрти олӧмсьыс?

Ӧні сылӧн лоӧ мӧд Тарас. И кыдзкӧ друг быттьӧ ставыс пуксис местаӧ, сьӧлӧмыс лӧнис, и лунся уджыс участокын кажитчис гажӧн. Тайӧс казялісны и ёртъясыс.

— Мый тэкӧд, Степан? — шензисны найӧ. — Он уджав быттьӧкӧ, а кузь лунтыр ворсан?

— Шуда ме бара лои, другъяс! — вочавидзис сійӧ. — Пи менам лоӧ. Тарас!.. Гажысла ӧні меным сьывны окота...

Ёртъясыс ланьтлісны, дерт, гӧгӧрвоисны морттӧ. Позьӧ ӧмӧй шмонитны да серавны батьлӧн шуд вылын, кор сійӧ виччысьӧ пиӧс!

Кутшӧм кокниа нуисны Степанӧс кокъясыс гортас! Мед кӧть воас сёрӧн, и асывнас ковмас водзысь-водз чеччыны да мунны удж вылӧ, но кажитчис, Аннакӧд ӧти сынӧдӧн лолалӧмыс сылы сетіс содтӧд вын.

А пырас гортас да воча уськӧдчас ещӧ Геня!..

Гожӧмнас Анналӧн кынӧмыс лои нин тӧдчымӧнъя. Ульныров индіс сійӧс уджавны яслиӧ, кодӧс неважӧн восьтіс колхоз.

Геня да Ира мукӧд челядькӧд отсасисны гырысьяслы видзьяс вылын турун пуктыны. Куртны да юръяс кыскавны ветлывлісны и Милада да Нонна.

Ылі видзьяс вылын уджавлісны узьлӧмӧн. Зэвталасны ас кыӧм еджыд дӧраысь вонъяс, Эжва кыр йылын паськӧдчас быдса сикт. Гажыс да серамыс сэні быд рыт! Купайтчӧны. Сьылӧны и йӧктӧны... А лӧнь да шоныд, югыд войясыс быттьӧ оз и торъявны лунсьыс... Вонъяс сувтӧдлісны матӧджык кыр йылӧ, мед тӧвруыс инмис да эзджык дӧзмӧдчыны номъяс. Чомъяссӧ гӧгӧрбок вевттявлісны посньыдик кыдз пуясӧн, лыскӧн, мукӧдыс и сюмӧдӧн. Зэригӧн татчӧ эз письтлы весиг войтва. Чомъяскӧд орччӧн вожкаяс вылӧ ӧшӧдлісны ыджыд чугун пӧрт, пуисны шыд да рок. Пӧвъясысь вӧчӧм пызан гӧгӧр — джекъяс да лабичьяс.

Кӧть бӧрӧ коли сьӧкыд война, том зонмыс да нылыс вӧлі сиктын вель уна. Найӧ быдмисны-верстяммисны. Средньӧй школаӧдз татысянь ветымын верст. Сэтчӧ веськавны позис сӧмын вӧлӧн либӧ подӧн, машинаяс ветлісны шоча на. Та вӧсна и том йӧз ичӧтсяньыс уджалісны му-видз бердын, ӧдйӧ быдмисны-сӧнъяммисны. Кутшӧм нӧ тэ сиктса зон, он кӧ куж доддявны вӧлӧс, лэчтыны коса, он кӧ сяммы катны дзибрӧс пыжын ӧти лопта пелысӧн?

Миладалы дас нёльӧд арӧс, сы мында жӧ Генялы.

Ужын бӧрын зонка босьтас сімӧм жӧч банка, котӧртлас важ турун зорӧдъяс местаӧ гӧрд нидзувъяс корсьны. Сійӧ торйӧдчыштӧ ас арлыда зонъясысь. Геняӧс да Миладаӧс найӧ серавлісны «восемь разӧн» да.

— «Восемь раз», ветлан чӧдлач вотны? — юалас ӧти.

— Этія «восемь разъясыс» оз и торъявлыны, — жерйӧдлӧ вомсӧ мӧд.

Ныла-зонма дӧзмывлісны татшӧм шуткасьыс, но быть терпит. Ставсьыс мыжа Милада. Витӧд классын велӧдчигӧн сійӧс да Геняӧс пуксьӧдісны торъя партаяс сайӧ, омӧльджыка кывзысьысьяс дінӧ. Нывка веськаліс ӧтлаӧ Аифалкӧд, коді ньӧти эз кажитчыв, весиг дар юрӧн нимтіс сійӧс. Ӧтчыд, бӧръя урок помасигӧн, Милада гижис Генялы записка. Гижӧдыс помасис частушкаӧн:

Геня, Геня, Геня, Геня,

Геня, Геня — восемь раз.

Заболело мое сердце,

Геня, — это из-за вас.

Письмӧсӧ нывка гартыштіс куим пельӧса конвертӧ да сюйис партаас. Гортас мунігӧн кӧсйис сетны Генялы, но вунӧдіс. Урокъяс бӧрын найӧ котӧртлісны ольса муяс вылӧ, асланыс градйысь нетшыштісны гӧгрӧс виж сёркниӧн, весалісны борса турунӧн, сэсся пиньяснаныс кулисны корсӧ. Сэки и усис дум вылас Миладалы аслас гижӧмторйыс.

— Геня, ме письмӧ тэн кӧсйи сетны, да вунӧді партаӧ, сё збыль.

— Кутшӧм письмӧ?

— Ме, мися, гижлі тэн.

— Гусятор ли мый?

— Мед ӧти парта сайӧ бӧр пуксьӧдісны, сы йылысь. И ещӧ мыйсюрӧ. Дар юра Аифалыдкӧд ог кӧсйы пукавны, чеплясьӧ. И перемена дырйи куритчас да, класс пасьта табакӧн ӧвтӧ.

— Учительыдлы висьтав.

Аскинас классын дежуритіс Аифал, локтӧма школаӧ водзджык. Сылы и сюрӧма письмӧыд. Медводз ачыс лыддис, сэсся классӧ пырысь быд нывкалы да зонкалы мыччӧдліс.

— Йӧктыштан кӧ, мыйкӧ сета, — Генялы пыригмозыс на шуис Аифал. Ачыс кутіс кияссӧ мышку саяс. Геня гӧгӧрвоис, мый йылысь мунӧ сёрниыс. Сюйис сумкасӧ партаас, сувтіс Аифаллы воча, стрӧгысь шуис:

— Ноко, вай письмӧсӧ.

— Кӧкъямысысь кӧ йӧктыштан — сета!

Геня крепыда чабыртіс Аифалӧс веськыд киӧдыс, кыскис кӧрт листӧн эжӧм гӧгрӧс пач сайӧ: — Вай, мися, а то рытнас зульӧда!

Аифал разис кабырсӧ. Сэксянь и кутісны дэльӧдны ныла-зонмаӧс «восемь разӧн».

Йӧз син водзын Геня дзебыштіс Миладакӧд дружбасӧ. Нывка весиг дӧзмыштӧ таысь. Но чомъяс дорысь мыйӧн саймовтчас зонка, и Милада кытчӧкӧ вошас. Нывка гусьӧник кыйӧдас, кодарӧ мунас Геня, сэсся вӧтӧдас. Зонка муртса удитас пуктыны вугыр шатинъяссӧ, заводитас лукйысьны важ турун зорӧд местаын, Милада сэні нин: копыртчас зонкалы воча, тшӧтш босьтчас парсавны мусӧ вӧсньыдик чуньяснас.

— Бара йӧршъясӧс кутам кыйны? — юалас нывка.

— Рытъя кыа дзебсигӧн ляпаяс горшӧсь, сэк кежлӧ колӧ удитны, — вочавидзас Геня. — Нидзувъяссӧ юрладорӧдыс кыскы, а то орасны да водз жуяласны.

Зонка босьтас вугыр шатинъяссӧ, нывка тыртас муӧн нидзув банкасӧ и — котӧрӧн Эжва дорӧ. Кыкнан вугырсӧ самалас Геня, куимысь сьӧлыштас нидзув вылас, шӧпнитас: «Петыр-Павел, сет чери». Милада видзӧдӧ шатинъяс бӧрся, зонка вожка лӧсьӧдӧ, кытчӧ пысавлыны черисӧ. Тадзи быд рыт.

Ӧдйӧ колины гожся тӧлысьяс. Школаын заводитчис выль велӧдчан во. Витӧд-сизимӧд классъясса школьникъяс первой кык вежонсӧ колхозлы отсалісны идравны картупель.

Анна да Степан нимкодясисны челядьнас: со нин кутшӧма быдмисны. Но бӧръя вежонӧ аддзылӧм вӧт бӧрын нывбаба усис шогӧ. Уна во мысти сійӧ вӧталіс Педӧрӧс — челядьыслысь батьсӧ.

Важ Эжва берегын быттьӧ вӧчӧ сійӧ выль пыж. И пыжыс бипур вылын паськӧдігӧн кузяла ног потіс.

«Дӧмла да сирала пыжсӧ бура, тэ да ме кӧ лыбам и», — шуӧ Педӧр.

«Татшӧм пыжнад ветлӧмыд — лотокӧн кывтӧм кодь жӧ лоӧ», — вочавидзӧ Анна.

«Эн пов, мекӧд тэ некытчӧ он вӧй. Кайлы да вай ботанъястӧ». — Верӧсыс ӧдйӧ дзижаліс пыжсӧ, лэдзис ваӧ.

«Педӧр, тэ ӧтнад ботайтчы, ме видзӧдышта берегсяньыс, тэныд чышъянӧн ӧвтны кута», — ботансӧ пыжӧ чӧвтігмоз шуӧ Анна.

«Некытчӧ ог коль ме тэнӧ, сӧв да йӧткыштчы берегсяньыс ёнджыка», — шуӧ мӧдыс.

Анна кок пӧвнас сӧліс пыжӧ и повзьӧмысла черӧбзис да садьмис. Асылӧдзыс эз нин куньлы синъяссӧ. Тешкодь вӧтсьыс весиг йирмӧг босьтіс. «Мый водзӧ аддзылі Педӧрӧс-а? — думайтіс нывбаба. — Потӧм пыжсянь ботайтчӧм?»

Сэсся пуксис крӧватяс. Кынӧмас кыліс кагаыслӧн вӧрӧдчӧмыс. Мыйкӧ эз ло лӧсьыд сылы сьӧлӧм вылас тайӧ вӧтсӧ аддзылӧм бӧрын. «Бур водзӧ ли лёк водзӧ?» — думайтіс ачыс.

— Ставыс бур лоӧ, Аня, эн пов, — ышӧдіс гӧтырсӧ Степан, кор сылы висьталіс вӧтсӧ, ассьыс майшасьӧмсӧ.

Кык лун мысти Степан сӧлӧдіс гӧтырсӧ пароход вылӧ, мӧдӧдіс районнӧй больничаӧ. А вежон мысти кывсис шуштӧм юӧр: Аннаӧс ни кагасӧ спаситны абу вермӧмаӧсь. Сиктӧ вайисны кык горт. Синъяснысӧ тупкӧмӧн куйлісны эня-пиа. Анналӧн горт весьтын, вышивайтӧм ки чышкӧд вылын, дзирдаліс медаль, кодӧн наградитлісны война воясӧ бура уджалӧмысь.

Кор дзебӧм бӧрын гу дорысь разӧдчисны йӧз, Степан кымынь уськӧдчис гувывса мыльктор вылӧ, гырысь да сьӧкыд мольясӧн лэччысь синва сорнас окаліс ыджыда-ичӧт крестъяссӧ. Ырзӧмӧн бӧрдісны Геня да Ира. Сэсся дырӧн Степан чукӧртіс жӧ вынсӧ, чеччис, сывйыштіс чоя-вокаӧс, шуис:

— Ме лоа тіянлы бать пыдди и мам пыдди...

7

Кымын водзӧ, сымын быттьӧ сьӧкыдджык лои овны Домналы. Сьӧлӧмсӧ косьтісны Филипп Максимович йылысь думъяс: сійӧ лои этша сёрниа, пыр шочджыка петавліс клубӧ. Праздникъяс дырйи эз мӧд кывны сылӧн мича гӧлӧсыс. Ӧнӧдз сійӧ оліс век на кутшӧмкӧ надеяӧн, ӧні жӧ ставыс воши. Тыдалӧ, сідзи и ковмас ас кежын, шогӧн да гажтӧма кольны нэм помсӧ.

Сьӧлӧмсӧ ещӧ нин ёнджыка дойдіс Кӧсьта Анналӧн кулӧмыс. Дзик на неважӧн Анна ӧтчыд сёрнитіс Домнакӧд, кор, тыдалӧ, казяліс том нывбабалысь маитчӧмсӧ.

— Мый сідзи жугӧдан асьтӧ, Домна? — паніс сёрнисӧ ферма дорын, кор найӧ вӧліны кыкӧн. — Ме тӧда: тэ жугӧдчан Филипп Максимович вӧсна. Нинӧм он вӧч — сылӧн семья, челядь. И найӧс нинӧм вылӧ оз веж. Он бергӧд кольӧмсӧ. Вунӧдны колӧ сійӧс. Веськалан морт шӧрӧ — мусаӧсь лоанныд ӧта-мӧдныдлы. Ме ас серти висьтала. Коркӧ мӧй кужлі думыштны Степан йылысь? А со кутшӧм прамӧй вӧлӧма. Челядьӧс менсьым ассьыс пыдди пуктӧ. Воліс коркӧ гажа юрӧн корасьны эсійӧ йӧй Васькаыс, правильнӧ ӧткажитсьӧма.

— Сылӧн нин корасьтӧм керка эз коль, — серӧктіс сэки Домна. — Сійӧ сӧмын вой кежлӧ гӧтрасьлӧ. А медым прамӧй олӧм йылысь думайтны — вежӧрыс сылӧн абу.

— Сэтшӧм йӧзсьыс видзчысьны колӧ, — велӧдан гӧлӧсӧн сёрнитіс Анна. — Ми ӧд, бабаясыд, сэтшӧмӧсь: ӧтчыд мавтыштасны мелі кывйӧн, и сылам.

— А менам, лэчыд косаӧн ытшкыштӧм дзоридз моз, ставыс нярзис да косьмис, — ышловзис мӧдыс. — Некутшӧм нимкодьлун ни гаж.

— Кутчысь, Домна, эн лэдзчысь. Олӧмтӧ овны — абу порог вомӧн воськовтны, — водзӧ сёрнитіс Анна. — Мыйта ми талим шогсӧ. Гӧгӧр бурланьӧ олӧмыс кутіс мунны. Сюрас на и тэныд ас сьӧлӧм сертиыд пӧв... Менӧ со кык челядьӧн Степаныд вайис, а тэ — ӧтнад. Сӧмын эн усь сьӧлӧмнад... Юлывлан пӧ, кывсьӧ, частӧ. А мыйла тайӧ? Эновт сійӧс, бурӧс оз вай. Пӧрысьтас кадысь водз, чукыртас чужӧмтӧ.

Важӧн-ӧ вӧлі тайӧ сёрниыс? Кузь-ӧ лои Анналӧн шудыс? Ачыс нин со гуын куйлӧ.

И арнас, шуга кывтігӧн нин, югыд шонді моз бара на пыраліс Домна ордӧ Филипп. Тайӧ пӧрйӧ некыдз эз чайт, мый сійӧ йӧзасяс. Медсясӧ поліс Ӧнтип Матренысь, кодкӧд Домналӧн керкаыс дзик воча. Ульныров локтіс ылісянь ӧтьведайтчигтыр. И Домналӧн, и Матренлӧн керкаыс вӧлі битӧм, сідзкӧ, узьӧны нин. Председатель матыстчис Домна керкалань, чунь помнас тотшнитіс кӧтшас ӧшиняс. Буретш сэтчӧ, кӧні Домнаыслӧн крӧватьыс. Сэтчӧ тотшнитлӧ сӧмын Филипп. Сыысь ӧтдор тайӧ нывбабаыслӧн некод эз вӧвлы, та вӧсна и ӧнӧдз на кыӧ юрас ӧти кӧса. Тайӧ тотшнитӧмсӧ тӧдӧны сӧмын Домна да Филипп, да ещӧ кӧтшас ӧшиньыс. А кыясны кӧ Филиппӧс Матренлӧн сюсь синъясыс, то тотшнитӧм шыыс кылас сикт пасьта. Ульныров пыр локтӧ татчӧ кӧч сьӧлӧмӧн. Гӧгӧрвоӧ, мый колӧ дугӧдчыны, мый абу лӧсьыд семьясянь ни йӧзсяньыс, но кӧдзовтчыны оз вермы. Вывті нин пӧсь вӧлі том Домна да том Филипп костын муслуныс. Нывбаба эз и биасьлы, восьтіс ӧдзӧссӧ. Филипп тайӧ керкасьыс ставсӧ аддзӧ кималасӧн...

Бӧрсӧ петігӧн нин кильчӧ дорас Ульныров кыліс понъяслысь эргӧм да увтыштӧм. Дзиръя дорас гартчисны кырсасьысь понъяс. Филипплы дум вылас усис Матренлӧн энь понйыс, тыдалӧ, сы бӧрся и вӧтчӧмаӧсь кыр понъясыс. Гашкӧ, и ачыс Матреныс кӧнкӧ тані жӧ матын? Сідзкӧ, колӧ ӧдйӧджык утёвтны. Кодарӧ? Эз удит вуджны дзиръясӧ, кыліс нывбаба кызӧктӧм. Аслас град йӧрлань киас пӧнара кежис Матрен. Кынмыштӧм муыс неуна вевттьысьӧма лымйӧн, и абу сап пемыд. Матренлӧн пӧнарыс вӧлі ӧзтытӧм, пырсӧ эз казяв Ульныровӧс, но понсӧ чукӧстігӧн видзӧдласыс тшукис веськыда Филипплань.

— Бус-бус-ко! — тшӧкмуніс Матрен, сэсся нинӧм эз шу, казявтӧм улӧ сетчис, пырис ас йӧрас. «Мыйӧн и чӧсмӧма тайӧ Домнаыс?» — броткыштіс вомгорулас. Катялӧн воӧм бӧрын орчча сиктса ветфельдшерыс дугдіс Эждімӧ волывлыны, Матренлӧн вольпась джынйыс век тыртӧм, мужиктӧм олӧмсьыс госсявны нин кутіс. Водзті ӧд ветфельдшерлӧн волӧмыс Матренлы праздник кодь вӧвлі, сы ордын узьлывліс сійӧ да. Со и петӧ вежыс суседкаыс вылӧ, аслыспӧлӧс вежӧглун и лӧглун сы дінӧ чужӧ. «Лизӧ, кӧнкӧ, ужнайтны виччысьӧ верӧссӧ, а сійӧ со кӧні уссӧ легӧдӧ», — керкаас нин броткӧдчис Матрен.

Аскинас и кывсис Тима Лизалы. Чӧс туйыд пӧ бара нин сотчӧ, удтысис Матрен. Юр яндзим лои Лизалы татшӧм юӧрсьыс, ӧлӧдіс суклясьысьсӧ:

— Эн паськӧд сёрнисӧ. Ачыд семьяа мортсянь жӧ, ветпельшӧрсяньыд нывтӧ чужтылін...

Рытнас, лысьтысьӧм помасигкежлӧ, Лиза фермаӧ кайис. Сыэтш скӧрмис-пузис, мый кок увсьыс муыс вошлалӧ. Суис ӧд Домнаӧс, картаас на ноксис сійӧ, мӧсъяссӧ тапкӧдігтыр варовитіс накӧд. Кыв ни джын шутӧг Лиза уськӧдчис Домна вылӧ, шашаритчис кӧсаас да някравны кутіс.

— Тэ дыр на кутан сьмекайтчыны ме вылын... — медомӧль кывъяснас шуаліс Домнаӧс Лиза.

Домна первой сетчискодь, асьсӧ мыжаӧн лыддис да. Сэсся петіс жӧ ку письыс, ӧбиднӧ лои пеж кывъяснас омӧльтӧмсьыс, Лизалы юрсиас воча кутчысис. Тракйӧны ӧта-мӧднысӧ, парсасьӧмӧдз эськӧ воисны, не кӧ Васька Ӧгаш. Картасьыс петігӧн нин сійӧ кыліс нывбабаяслысь лёк кывъяссӧ, бергӧдчис. Ӧгаш пырис на костӧ, торйӧднысӧ оз вермы, сыметь шашаритчӧмаӧсь юрсианыс. Ӧдва и торйӧдіс.

— Аттӧ жӧ эськӧ ті, бабаяс, да, — кыкнаннысӧ жалитана шуис Ӧгаш. — Лэччы, Домна, гортад, шойччы, а ми Лизӧкӧд мунам.

Водӧм бӧрас дыр эз куньсьыны синъясыс Домналӧн. Думъясыс поткӧдісны юрсӧ, йирисны сьӧлӧмсӧ: «Мый ради ола му вылас? Кодлы ме колантор?»

Аслас олӧмыс Домналы кутіс кажитчыны дзик нинӧм абу кодьӧн. И асывнас чеччис водз. Восьтліс пызан йӧрсӧ, перйис бумага да карандаш. Вом доръясыс друг косьмисны, став тушаыс тіраліс. Чуньясыс муртса кутісны карандашсӧ. Но век жӧ гырысь букваясӧн гижис: «Эн дивитӧй некод». Помас эз пукты весиг некутшӧм кырымпас, гижӧдсӧ колис пызан шӧрас. Восьтліс сундуксӧ, пасьталіс медмича платтьӧсӧ. Кильчӧ ӧдзӧссӧ тасаліс карнанӧн и сикт горувті лэччис Эжвалань.

Юыс берег дорӧдыс вӧлі на восьса, а водзӧ ставыс нин лӧз йи улын. «Ой, ваыс, кӧнкӧ, сэтшӧм кӧдзыд!» — сизьдыштіс повзьӧдчана мӧвп, но эз надзмӧд воськовсӧ.

Сійӧ ӧтарӧ матыстчис йи подула вильыд кырйӧ, быттьӧкӧ чӧртъясыс тойлісны да ӧтырышъя кайтісны: «Кад нин, кад нин...»

Но сьӧлӧмнас кӧсйис на пыксьыштны. Со и вӧрыс саймовтіс чужан сиктсӧ. Вӧльнӧй светас колины сӧмын кыкӧн — Домна да Эжвалӧн кӧдзыд ваыс. «Прӧщайт, Филипп! Эн дивит менӧ!» — медбӧръяысь думсьыс казьтыштіс ассьыс мусасӧ, код ради сійӧ, кажитчыліс, и чужлӧма вӧльнӧй свет вылас да кытысь сійӧ эз аддзы шудсӧ.

Домна чукӧртіс став вынсӧ, медбӧръяысь кытшовтӧдіс видзӧдласнас мӧдлапӧвсӧ да ӧдӧбтчыштіс, мед тырмас выныс бӧръя воськов вылас. Но сэки, мышсяньыс, кодкӧ кутіс сійӧс киӧдыс, тӧждысяна шуис:

— Домна?! Ме пыр на тэ бӧрся вӧтча, удж вылӧ муна. Тэ мый тані вӧчан татшӧм водзнас? — мортыд, кодын Домна пыр жӧ тӧдіс Степанӧс, Кӧсьта Анналысь мужиксӧ, кыскыштіс сійӧс асланьыс.

Степан мыйкӧ водзӧ на шуаліс, но мӧдыс эз кыв. Сылӧн лигышмуні став тушаыс, кутіс тіравны киыс и кокыс, но тырмис на вын уськӧдчыны мужичӧйлы морӧс вылас.

— Лӧньӧдчы, лӧньӧдчы, Домна, — шуаліс Степан. — Нинӧмла ставыс тайӧ... дзик нинӧмла... Ладнӧ, ме колльӧда тэнӧ гортӧдзыд. Удж вылад ме удита на... Мунім гортад...

— Пасибӧ, пасибӧ, — сӧмын и вермис шуны Домна.

8

Дядьыс лоис Анналӧн челядьлы, кыдзи и ачыс кӧсйысьліс, бать и мам пыдди. Ульныров эськӧ и шуис жӧ — детдомын пӧ лӧсьӧдӧма местаяссӧ, но Степан сулаліс аслас кыв вылын.

— Йӧз челядьыд вермасны мустӧммыны. Со мыйысь ме пола, — тӧдчӧдіс председатель.

— Ме гӧгӧрвоа тэнӧ, Филипп Максимович, бура гӧгӧрвоа. Ми, челядьыскӧд, быд ногыс сёрнитім... — вочавидзис Степан. — Быдмасны да тыдовтчас. А меным тэрмасьны некытчӧ. Тайӧ войвыв муыс лоис меным ас муӧн: ӧд и ассьым гӧтырӧс да пиӧс татчӧ гуалі...

— Шань челядь быдмӧны Анна Константиновналӧн, — ышловзис Филипп Максимович. — Коліс эськӧ бур ногӧн кок вылӧ сувтӧдны найӧс.

— Ставыс бур лоас. Кык мужик да невеста пӧгибӧ ог воӧй, — чоя-вока кыкнанныс зэв пӧслукманӧсь.

Сьӧлӧм сетана думъясӧн торйӧдчисны сэки Степан да Филипп Максимович. Но уна курыдлун тӧдлӧм бӧрын, сӧмын Анналӧн кувсьӧм мысти Степан помӧдз тӧдмаліс олӧмыслысь гугсӧ и бансӧ. Сійӧ и ачыс на стӧчасӧ эз тӧд, мый вӧчны водзӧ, кытчӧ инавны сьӧлӧмсӧ. Ок, кутшӧм дженьыд тэ, олӧм! Тэ верман козьнавны мортлы шуд и муслун, но и верман кусыньтны сійӧс мегырӧ. Мыйла дженьыд нэма йӧзыс чужлӧны свет вылас? Дойдавны кодлыськӧ сьӧлӧмсӧ? Мыйла тадзи артмӧма олӧмыс?.. Татшӧм думъясыс пыр частӧджык волісны Степанлӧн юрӧ Аннаӧс казьтылігӧн. И ланьтӧдліс асьсӧ сӧмын Геня да Ира дінын.

Дыр нимкодясис дядьыс, кор Геня мыччис сизим класс помалӧм йылысь свидетельствосӧ, а пӧдарок пыдди ньӧбис зонкалы сьӧд костюм.

Праздник кодь вӧлі сійӧ луныс, кор школа помалысьяслы сеталісны свидетельствояссӧ. Партаяс сайын пукалісны и челядьлӧн бать-мам. Учительяс бӧрын сёрнитіс Филипп Максимович.

— Дона челядь! Тіян олӧмныд сӧмын на заводитчӧ, — висьталіс сійӧ сьӧлӧмсяньыс. — Ӧні тіянлы колӧ думыштлыны водзӧ велӧдчӧм йылысь. Мыйта училище, техникум восьтӧма тіянлы. А коді кӧсйӧ — пӧжалуйста, помалӧй средньӧй школа. Но та вылын велӧдчӧмыд оз помась. Сӧмын оз ков дышӧдчыны, ставсӧ позьӧ шедӧдны. Воас кад, сиктӧ воасны быдсяма машинаяс. Мый кутас сэки вӧчны велӧдчытӧм мортыд? Ме ог нин сёрнит врачьяс, учительяс, агрономъяс йылысь.

И ещӧ ӧтитор кӧсъя висьтавны. Колхозлӧн правление шуис тадзи: коді кутас велӧдчыны видз-му овмӧс техникумын либӧ институтын, сылы кутам сетны стипендия. Татшӧм позянлуныс ӧні миян эм. Колхозным воысь-во озырмӧ, ыджыдджык доход...

Школаысь мунӧм бӧрын Геня да Милада пукалісны кывтыдпомса су йӧр дорын. Вералысь сынӧдас лэбалісны сыръя борда юрсигусьяс, еджыд бобувъяс. Йӧрын дом йылын йирсис чаня кӧбыла. Чаньыс, тугъя бӧжсӧ чургӧдӧмӧн да ёся гӧрдлігтыр, котраліс мамыс гӧгӧр, вӧтлаліс ас дінсьыс горш лӧдзьясӧс.

Зонка нюжӧдчис веж турун вылӧ, матігӧгӧрысь нетшкис еджыд юра бобӧнянь, кузь юра чипсан турун, мыччис нывлы.

— На, топӧд чуньясӧс. Тӧдан кӧ, кутшӧм чунь медъёна доймас, висьтала ассьым думъясӧс, — Милада босьтіс ӧти кинас дзоридзьяссӧ, мӧдсӧ чургӧдіс Генялы.

— Чалльыд медічӧт, сійӧ и доймис медъёна.

— Эн тӧд.

— А мый нӧ думайтін?

— Водзӧ велӧдчӧм йылысь. Мамӧ да батьӧ мӧдӧдӧны райцентрӧ, кӧкъямысӧд классӧ, ачым эськӧ кӧсйи пырны медучилищеӧ. Висьтавлі нин та йылысь.

— Ме сідзи и думайті, мися, кыкнанным карын кутам велӧдчыны.

— А огӧ кӧ? Торъялам кӧ? Кутан казьтывны менӧ? — эз инась Милада, сэсся турун сіӧн гильӧдыштіс зонкалысь голясӧ, содтіс:

— Мед кӧть ӧдйӧджык дас сизим арӧсыс тырис. Кытчӧкӧ сибдіс арлыдным — водзӧ ни бӧрӧ.

— Ме тэнӧ некӧн ог вунӧд, Мила! — сьӧлӧмсяньыс артмис Генялӧн. Весиг аслыс кыдзкӧ эз ло лӧсьыд, яндысьыштіс нылысь. И мед лӧньӧдны асьсӧ, шуис: — Вай ветлам водзӧ. Луныс талун миян.

Су потшӧс дорсянь заводитчӧ посньыдик вӧр. Тайӧ — челядьлӧн радейтана местаыс. Кӧрзинаясӧн, кружкаясӧн татчӧ волывлісны найӧ вотны оз, чӧдлач да мукӧд вотӧс. Ягыс паськыд да кос, позьӧ пырны пыдӧ, сэсся вомӧналас сійӧс веськыд, кузь визир. Ӧтар помыс сылӧн мытшасьӧ мир туйӧ, мӧдыс — Важ Эжваӧ. Тайӧ визирыс вӧлі аслыссикас компасӧн. Бергӧдчас кӧ юр вежӧрыд, кӧть кодарас мун сы кузя, век нин горттӧ аддзан. Вуджан кӧ сійӧс да пыран пыдӧджык, заводитчӧ паськыд лапъяса коз пу вӧр. Сы сайын бара тыдовтчасны гажа ягъяс. Ӧти ягсянь мӧдӧ котралігӧн вермӧ вошны юр вежӧрыд. Тані вотчывлӧны гырысьджык войтыр. Найӧ весиг писькӧдӧны татчӧ ассьыныс лэч туйяссӧ. Сиасьны волывлӧ и Геня. Ылі вӧръясӧ лэчкасьны сійӧ оз на лысьт, а татысь ягъяссӧ тӧдӧ бура.

Зонка нуӧдіс Миладаӧс тайӧ тӧдса вӧръясас: сэн пӧ, вуджӧр саяд, ыркыдджык, сынӧдыс чӧскыдджык.

— Лэч туй дорӧдз ме тэнӧ нула, — визир вылӧ воӧм бӧрын шуис Геня. — Шондіыс енэж шӧрас на, ог вошӧй. Пӧрччы сандалитӧ, кокниджык лоӧ.

Милада восьлаліс ёртыс бӧрся. Зонка корсис паськыдджык трӧпаяс, мед пу лапъясыс эзджык сирӧсьтны нывкалысь дженьыд соска еджыд ковтасӧ. Паныдасьлісны пуяс костӧ зэвтӧм важ лэчьяс, на йылын ӧшалысь рыжӧймӧм сияс. Пуясӧ лӧсыштӧм пасъяс серти Геня нуӧдіс нывкаӧс пыр пыдӧджык.

— Вуджам тайӧ понӧля вӧрсӧ и воам векньыдик ёль дорӧ, сэні шойччыштам. — Геня чегъяліс томиник кыдз пу росъяс, мыччис нывкалы, ва дорад ӧд номъясыд ёнджыка дӧзмӧдчӧны.

— Ӧтнам кӧ, ме ог нин аддзы петан туйӧс, — шуис Милада.

— Тэ и идзас зорӧд пиӧ вошан да, — серӧктіс зонка.

Во-мӧд сайын буретш сідзи и вӧлі. Ӧтчыд, гумла дорын дзебсясьӧмысь ворсігӧн, Милада вошліс идзас зорӧдас, мӧдыс пыр на абу вунӧдӧма.

— Со и ёль дорӧ воим, — Геня пидзӧсӧдзыс ваын пожъяліс чужӧмсӧ да голясӧ. Милада кӧтӧдіс чужӧмсӧ, мыськаліс лыс лапъясӧ гирсъясьӧм кокъяссӧ.

— Ёль мӧдарсяньыс и заводитчӧ менам лэч туйӧй, — кияснас индіс Геня. — Коркӧ мӧдысь ӧтлаын кытшовтам, арнас, вот сэки гажа тан. Тэ кутан мездавны сьӧлаяссӧ си помсьыс, а ме выльысь самавлыны пелысьӧн.

— Майбыр жӧ тэ, зонмӧн чужӧмыд да, — вежалігмоз дӧжныштіс Милада. — А ме кӧ зонка вӧлі, тэ эськӧ кодкӧд дружитін?

— Кодкӧд? — шӧйӧвошліс Геня. — Тэкӧд жӧ, надейнӧ. Сэк эськӧ ме нывкаӧн чужи.

— Кутшӧм наян тэ. — Миладалӧн гӧлӧсын тӧдчис аслыссикас радлун.

Мыссьӧм да горш веськӧдӧм бӧрын найӧ эз нин вуджны ёль вомӧн. Гортлань муннысӧ Геня шуис эз вӧр кузя, а петны веськыда мир туйланьӧ.

— Ӧні нуӧдла тэнӧ зэв гажа эрд вылӧ, — шуис зонка да видзӧдліс гӧгӧрбок, мед не ордйыны сійӧ местасӧ.

Со и тыдовтчис пожӧм да кыдз пу сора яг, а сы шӧрын ялаа гӧгрӧс эрд. Эрд вылас, орччӧн, сулалісны пожӧм да кыдз пу: сулалісны быттьӧ топыда кутчысьӧмӧн; ӧтиыс — лӧз костюма, гожъялыштӧма, веськыд да джуджыд, мӧдыс — сьӧд чутӧсь еджыд платтьӧа, ичӧтджык тушаа. Кымын арӧс тайӧ пуясыслы — висьтавны сьӧкыд. Но уна во нин найӧ олӧны-вылӧны ӧтлаын, шонтӧны да гажӧдӧны ӧта-мӧднысӧ.

— Тайӧ эрдыслӧн и ним тшӧтш эм. Тӧдан, кыдзи шусьӧ?

— Кыдзи? — читкыртчыліс Милада.

— Геннадий Нестеровлӧн эрдӧн.

— Ачыд тадзсӧ нимтін?

— Код нӧ сэсся? Волы кӧть видзӧдлы, — Геня матыстіс нывкаӧс пуяс дорӧ. — Лыддьы...

Пожӧм вылын тыдаліс пуртӧн лӧсыштӧм кыв: «Г. Нестеров». «М. Ульнырова», — лыддис кыдз пу вылысь Милада. Медым не дойдны пуяссӧ, гижӧдъяссӧ кырыштӧма абу пыдӧ.

— Тайӧ пожӧмыс да кыддзыс менам медмуса пуяс, — пу йывъяслань чатӧртчыліс Геня.

Нывкалы вӧлі лӧсьыд и нимкодь. Сылӧн лов вылын ворсіс мыйкӧ дзик на выльтор, тӧдтӧмтор. Милада ачыс аслыс кажитчис бордъяӧн, небыд тӧвру кодь кокньыдикӧн да меліӧн. Татшӧм здукъясас, надейнӧ, быд морт лолӧ сэтшӧмнас. И торъя нин сэк, кор юр весьтад море моз пластнитчӧм сӧстӧм енэж, кор ловъя йӧз моз ӧта-мӧдсӧ малалӧны лыдтӧм-тшӧттӧм пуяс, а на весьтын сьылӧ уна-уна лэбач, и кор орччӧн Геня кодь ёрт.

Ныла-зонма дзик кыкӧннас аддзысисны эз первойысь, но талунъя кодь кыпыдлуныс сьӧлӧманыс солькъясис медводдзаысь на. Медсясӧ, гашкӧ, сы вӧсна, мый арлыдныс да мывкыдлунныс талун абу нин воддза вося либӧ мӧймуся кодь. Татшӧм арлыднас морт туӧ-быдмӧ медӧдйӧ, и сійӧ сюсьджыка да паськыдджыка заводитӧ видзӧдны олӧм вылас.

— Тӧдан мый, Мила? — Геня друг сувтіс, кыскыштіс нылӧс киӧдыс, видзӧдліс синмас. — Вай сетам тайӧ пуяс дорас клятва — нэм чӧж лоны вернӧйӧн ӧта-мӧдлы. Сетам?

— Вай сетам! Ме кута ассьым кывйӧс. Ог тӧд сӧмын, кыдзи тэ...

МӦД ЮКӦН

Ӧдйӧ мунӧ кад. Он и тӧдлы, ӧкмӧ арлыд. Дзормӧ юрси, косьмӧны коркӧя кыпыд морӧсъяс. А мир туй кузя нимкодясигтыр котралӧны нин шег кодь посньыдик выль челядь. Помтӧм-дортӧм енэжӧд, «курлы-курлы» горзігтыр, бара лэбӧны паськыд бордъяса юсь кельӧбъяс.

Олӧмыд, кыдз шуласны, мунӧ водзӧ, сійӧс он сувтӧд.

Кӧть Геня коддьӧмлӧн челядьдырыс эз вӧв пӧтӧса да мича паськӧма, сійӧ век жӧ кольӧ югыд лист бокъясӧн. Олігчӧжнад унатор вунӧ паметьсьыд, но дзолядырся кад пыр кежлӧ поздысьӧ сьӧлӧмад. И тайӧ кадсӧ ныр вылад усьтӧдз кутан новлӧдлыны сьӧрсьыд.

Со и миян геройяслӧн колис югыд челядьдырыс. Сійӧ мыччӧ кияссӧ томлунлы — зумыд морӧса да вына кияса, ылӧдз лэбысь мӧвпъяса томлунлы...

1

«Куим мортысь кӧ ӧти лоӧ диплома специалистӧн, и то бур» — думайтіс Филипп Максимович, кор асланыс шыӧдчӧмӧн локтісны правлениеӧ Геня, Аифал да Лида. Сизим классӧ Лида помавліс водзджык, бӧръя кадсӧ уджаліс колхозын. Зонкаяс шуисны пырны Сыктывкарса сельхозтехникумӧ агрономӧ велӧдчыны, Лида — строительнӧйӧ.

Куимнанныс лӧсьӧдчисны лэччыны карӧ пароходӧн. Сулаліс гожся мича лун. Пристаньӧ пароход вотӧдз кадыс вӧлі на, и челядь чукӧртчисны колхоз правление дінӧ водзджык. Аифал да Лида локтісны мамъясныскӧд. Геняӧс колльӧдісны Степан дядьыс, Ира да Милада.

— Мӧдӧдчам кӧ-а, — шыӧдчис Аифаллӧн мамыс, кӧртвомаліс югъялысь сьӧд гӧна меринсӧ, шлапкысис-пуксис тарантасӧ.

Геня частӧ видзӧдлывліс бӧрланьыс саялысь сикт вылӧ, ӧд кузянад ёна на бырас гажыс. Мир туйбокса юждӧм трӧпа кузя гораа шутьлялігтыр муніс Аифал. Мыйӧн матысмисны телефон сюръяяс, кок увсьыс сійӧ босьтіс чорпа из, чӧлӧдіс телефон чашкаӧ. Инмис кӧ, дерт, сійӧ пасьмуні.

— Кодлӧн тэ ловӧмыд, Аипал! — скӧраліс пи вылас мамыс. — Сійӧс нӧ жулльыны пуктӧма! Телепон сюръя кузяыс ачыд, а век на йӧй, — Аифаллӧн мамыс дыр на ропкӧдчис пи вылас.

Берег дорын дебаркадер эз вӧв, но пароход сувтланінсӧ шуисны пристаньӧн. Увлань лэччысьяс, коді нопъя, коді чемодана, пукалісны Эжва кыр йылын.

Пароходлӧн тутӧстӧмыс шӧри косяліс вӧр-васӧ, ылӧдз разаліс йӧлӧгаыс. Чеччысьяс вӧліны этшаӧн, но берег тыр петісны матросъяс. Нӧсилкаясӧн найӧ котрӧдлісны пес чуркаяс. Тані вӧлі ломтас босьтанін.

Геня, Ира да Милада сулалісны мукӧдысь торйӧн.

— Регыд карса лоан, эн вунӧд миянӧс, — шуис Милада.

— Воан да пыр жӧ гиж письмӧтӧ, — содтіс чойыс.

— Кузя-кузя кута гижны, — вашмуніс Геня. — Медводз гижа сы йылысь, кутшӧм карыс.

— А сэсся?

— Сэсся велӧдчӧм йылысь.

— А сэсся? — бара юаліс Милада.

Вочавидзны эз удит. Матросъяс помалісны пес пыртлӧм. Степан дядь локтіс челядь дінӧ.

— Пырам, Геня. — Дядьыс босьтіс чемодансӧ, лэччис берег горув.

— Но, аддзысьлытӧдз, Ирочка! — Геня топӧдліс да окыштіс чойсӧ. Матыстчис Милада дінӧ, кутыштліс кисӧ, сэсся видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас. Нывлӧн вазільмисны синъясыс. Генялӧн кутшӧмкӧ тыдавтӧм гӧрӧд ӧшйис горш шӧрас.

— Бура велӧдчы! — прӧщайтчигӧн шуис дядьыс. — Кыдз-мый сэні — ставсӧ гиж. Да гиж частӧджык, чойыдлы и меным гажаджык лоӧ. Деньгатӧг эн ов. Гиж, ыста.

Мӧдыс нормӧмысла сӧмын вермис но-нокайтны. Сэсся дядьыс пӧся топӧдліс да окыштіс, петіс пароход вылысь.

Генялӧн чемоданкӧд орччӧн пуктісны кӧлуйсӧ Аифал да Лида. Накӧд паныдӧн пукаліс пӧрысиник тьӧтка. Сы юр весьтын, мӧд судтаас, вуграліс еджыд ус-тошка, куш юра дядьӧ. Гозъя, тӧдӧмысь. Пароходӧн лэччысьыс эз вӧв уна. Райцентрын сӧласны да, дерт, дзескыдджык лоӧ.

— Тьӧтка, ми кольлам кӧлуйнымӧс, асьным выліас ыркӧдчыштам, — шыӧдчис Лида.

— Некод оз вӧрзьӧд, мунӧй, гуляйтӧй, — кывньылыдаліс тьӧтка. — Видзӧдлам.

Куимнанныс котӧртісны палуба вылӧ. Гожся лунад унджык йӧзыс пукалісны сэні. Геня синъяснас берегысь корсис Степан дядьсӧ, чойсӧ да Миладаӧс. Гораа кыліс «Бородинолӧн» тутӧстӧм, и сылӧн нырыс надзӧник заводитіс ылыстчыны берегысь. Ира да Милада вылӧджык лэптісны чышъянъяснысӧ, ӧвтчисны Генялы. Кор Эжва чукыльыс саймовтіс посёлоксӧ, зонка вӧлисти пуксис палубавывса лабичӧ. Бара на гӧрддзасис горшыс.

Ас кӧлуй дінӧ лэччӧм водзвылын Геня ветлӧдлыштіс пароход кузя, видзӧдаліс, кӧні мый. Бӧжладорас куйлісны пес чуркаяс. Пом ногӧн сувтӧдӧм ӧти чурка вылын пукаліс Аифал. Сыысь бокынджык варовитісны кык верстьӧ мужичӧй да нывбаба. Кӧрт бӧчка вылын сулаліс налӧн тыра вина доз, восьса консерв банка, лёк ногӧн пегралӧм нянь тупӧсь. Геняӧс казялӧм бӧрын Аифал бергӧдчыліс бокӧ, но сэк жӧ кыскис зепсьыс папирос пачка.

— Лок тшынасям, ӧні некодысь повнытӧ.

— Тэ и гортад эн пов, — веськодьпырысь вочавидзис Геня. — Бурджык пырам да лыддьысьыштам, менам интереснӧй книгаяс эмӧсь.

— Татшӧм гажа лунӧ лыддьысьны? — вежыньтліс вомсӧ Аифал.

...Мӧд луннас «Бородино» воис карӧ.

Сикт бӧрад Генялы сійӧ кажитчис ыджыдысь-ыджыдӧн, мичаысь-мичаӧн. Уна судта кирпичнӧй керкаяс, магазинъяс, шыльыд уличаяс, пашкыр пуяс да клумбаясын дзоридзьяс. Ставсӧ тайӧс зон аддзис первойысь на. Да и йӧзыс жуӧмӧн жуисны уличаяс вылын. Первой луннас жӧ Геня воліс техникумӧ. Ортсысяньыс сійӧ абу завидьтана керкаын, но пытшкӧссӧ кулитны эз позь. Гырысь ӧшиньясыс бура югдӧдісны жыръяссӧ. Мыйыс сӧмын абу физкультурнӧй залын! Унаторйӧ ковмас велӧдчыны, а Геня сӧмын лямпаӧн котравны кужӧ. Чеччалӧ эськӧ пелька, но гез йылын ӧшалысь кольчаяс да турник вылын сьӧкыд лоӧ.

Коридор стенын ӧшалісны списокъяс да объявлениеяс. Ӧтилаысь корсис ассьыс ним-овсӧ. Быд экзамен водзвылын индӧма консультация. Геня ставсӧ пасъяліс. Кык лун мысти медводдза экзамен нин.

Аифал первойсӧ Генякӧд жӧ ветлӧдліс, ӧтлаын сёйисны и. Но регыд кытчӧкӧ воши: нуӧдчӧ вӧлі ветлыны кино вылӧ. Общежитиеӧ мунігӧн Геня кежис почта вылӧ. Ньӧбис кык конверт, письмӧ гортсаясыслы гижис, сэсся Миладалы. Бӧръясӧ куимысь заводитліс, да эз и артмы...

— Здорово, земляк, кытчӧ тэрмасян? — ывлаын друг кодкӧ тапнитіс сылы пельпомас.

Зонка первой падмыліс, сэсся мытшъялігмоз вочавидзис:

— Сідзи тай, карнас тӧдмася. А кысь тэ менӧ тӧдан? Гашкӧ, миян районса жӧ да?

— Ылалі, тыдалӧ! — нюммуніс тӧдтӧм мортыд. — Воча вокӧн чайті. Дзик сы кодь, ерӧмаканьыд, извинит.

«Со кутшӧм прамӧй йӧзыс карад. Тӧдса-й тӧдтӧм дінӧ шыӧдчӧны», — ветлысь-мунысьяс вылӧ чатрасигмоз думайтіс Геня.

Мудзтӧдзыс ветлӧдліс сійӧ уличаяс кузя, лэччыліс паркӧ. Майбыр, ылӧдз оз ков мунны. А йӧзыс сэні! Весиг лун шӧр лунӧ гуляйтӧны. Код тӧдас, гашкӧ, унджыкыс сы кодь жӧ йӧз — сиктъясысь воӧмъяс.

Кадыс абу на сёр. Общежитиеын, унмовсьытӧдз, позьӧ на лыддьысьыштны. Эз удит пӧрччысьны, пырис Аифал. Пинжаксӧ кутӧ киас. Паськыд плешыс, кузиник гӧрба нырыс да верстьӧ мортлӧн кодь зумыд щӧкаыс вевттьысьӧма пӧсьӧн. Кыз яя тушаыс дзоньнас пӧсялӧма и.

— Карад сиктын дорысь на жар, — крӧватьӧ пуксигмоз шуис сійӧ. — Магазинъясас синмыд кылалӧ — сы мында быдторйыс. «Краснӧй Звезда» папирос дас пачка ньӧби. Курит на здоровье!

Тӧдтӧм мортлы кӧ, Аифал, гашкӧ, важӧн мустӧммис. Но Геня унатор пыдди эз пукты.

— Вод да вугралышт. Эн вунӧд: аски консультация, — шебраснас тупкысис Геня.

— Миладатӧ кӧсъян вӧтӧ уськӧдлыны? — пузьыштіс Аифал. — Ӧдйӧ вунӧдан. Вель дыр ветлӧдлі кар кузя да мисьтӧм нылӧс эг аддзыв. Мисьтӧм нывъяссӧ карад, гашкӧ, оз и примитны.

— Кӧнкӧ, став нылыс тэ вылысь эз и вештывны синнысӧ! — Геня серӧктіс да бара тупкысис шебрасӧн. Син водзас ӧти бӧрся мӧд локтісны серпасъяс. Ру пиын моз первой сувтіс мамыс. Ыджыд нӧб турунӧн сійӧ локтӧ мӧдлапӧвсянь. Геня да Ира котӧртӧны мамыслы воча. Висьталӧны ӧта-мӧд вежмӧныс, мый удитісны вӧчны гортаныс. Нӧбсӧ мамыс пуктіс муас, турун пиысь перйис гумъяс, сетіс чоя-вокалы.

Со мамыс крепыда шашаритчӧма гӧр воропӧ, а Геня, кузь дом поводӧд вӧвсӧ тракайтігтыр, горзӧ: «Но-о, бӧрӧзда!»

Со и Степан дядьыс — кузь тушаа, клястиктӧм фуфайкаа, бритчытӧм тӧдтӧм морт. Татшӧмӧн Геня первойысь аддзис дядьсӧ. И зон водзысь дыр оз вош дядьыслӧн ӧнія мыгӧрыс — косньӧд чужӧма да мелі видзӧдласа, небыдик гӧлӧса. Генялы дядьыс кажитчис мойдса багатыр кодьӧн. Ӧтчыд вартӧмӧн сійӧ вермас пельтӧммӧдны ошкӧс кӧть любӧй мортӧс. Но дядьыс абу сэтшӧм: сійӧ мелі да шань, сійӧ оз куж скӧрмыны ни кучкасьны.

Интереснӧ, а кутшӧм вӧлі сылӧн, Генялӧн, батьыс?

Сэсся сійӧ дыр казьтыліс Миладаӧс.

2

Сійӧ жӧ арнас Милада лэччис велӧдчыны райцентрӧ. Средньӧй школаӧ. Тадзи тшӧктіс батьыс. Бокыса сиктъясысь воӧм ныла-зонма интернатын олісны унаӧн, но первой лунъяссяньыс сійӧс босьтіс гажтӧмлун. Вежон олӧм бӧрын кӧсйис нин эновтны школасӧ, сӧла пӧ пароход вылӧ и бӧр ката гортӧ, но нем виччысьтӧг воис батьыс партия райкомлӧн пленум вылӧ.

— Ас районын кӧ гажтӧм, кыдз кутан водзӧ велӧдчыны? — нылыскӧд сёрнитіс бать. — Олыштан, тӧдмасян ас коддьӧмыдкӧд, и гажа лоӧ.

— Ог тӧд, батьӧ, — пыксис Милада. — Гортын гажаджык...

— Велӧдчытӧгыд мортӧ он во, — тапкӧдыштіс нывсӧ бать, и смоль сьӧд ус пырыс меліа нюмъёвтіс: — Геня со карын велӧдчӧ, а тэ помалан школатӧ да ещӧ ылӧ, гашкӧ, мунан. Велӧдчӧм мортыдлы быдлаӧ туйыс восьса. Ачыд жӧ докторӧн кӧсъян лоны.

— Геня некытчӧ оз кӧсйы мунны сиктысь. Сійӧн и кӧсйӧ лоны агрономнас.

— Ме тай и шуа: кӧсъян — лоан сиктса врачӧн. Мамтӧ да батьтӧ тшӧтш кутан лечитны, — ичӧт нывкакӧд моз сёрнитіс бать. Сумкаысь перъяліс мамысӧн мӧдӧдӧм гӧстинечьяссӧ: — Пӧдругаястӧ гӧститӧд. А гортад ставыс бур. Татшӧм привет тшӧктіс висьтавны и мамыд.

Кӧкъямысӧд классын вӧліны раминик нывъяс, кодъяскӧд ӧдйӧ дружитчис Милада. Выль пӧдругаясыскӧд сійӧ ветлывліс видзӧдны кинофильмъяс, эз бокӧ кольччыв и школаын нуӧдан рытъясысь. Торъя нин рад вӧлі, кор воліс Генясянь письмӧ. Сійӧ весиг дӧзмыштӧ, мый шоча воӧ, вежоннас ӧтчыд. Ачыс эськӧ кӧть быд лун гижис, но абу жӧ лӧсьыд.

Тӧвся каникулъяс дырйи школаса дас медбур велӧдчысьӧс шуисны мӧдӧдлыны экскурсияӧн карӧ. На лыдӧ веськаліс и Милада. Та йылысь пыр жӧ юӧртіс Генялы.

И со Милада Сыктывкарын. Первой лунас экскурсантъясӧс вайӧдлісны музейясӧ, нуӧдлісны драмтеатрӧ. Выль волы паныда лунӧ волісны пединститутӧ да техникумъясӧ. Сельхозтехникумлӧн залын и аддзысисны Геня, Милада да Лида. Экскурсияӧн воӧм школьникъясӧс выль вося ёлка вылӧ корисны Пионеръяслӧн дворецӧ, но Милада вӧзйысис учительницаыслысь: ас сиктсаяс дінӧ пӧ муна.

Ныла-зонма сёрнитчисны аддзысьны ёлка дорын, коді зымвидзис-кыпаліс кар шӧрын. Сы вылын бисерӧн сярвидзисны уна рӧма электрическӧй лампочкаяс: найӧ то яра ӧзйылісны, то друг куслісны. Да и став карыс вӧлі вӧччӧма зарниӧн пӧртмасьысь биясӧн. Тайӧ бияс улас быттьӧ ӧзйис и ньӧжйӧник усьысь лымйыс.

Ёлка дорӧ Милада воис водзджык. Та ыджда козсӧ сійӧ, буракӧ, аддзис первойысь на. Геня ылісянь казяліс нывлысь еджыд кӧч гӧн шапкасӧ, сьӧд воротника гӧрд пальтосӧ. Зонка тӧвся пальтоа жӧ, гын сапӧга, ёна джуджыдджык ныв серти. Кыкнанныслӧн пельпомъяс вылас еджвидзӧны лым чиръяс.

Ныла-зонма частӧ видзӧдлывлісны ӧта-мӧд вылас. Кыкнанныслӧн алӧймыштӧма чужӧмбаныс. Генялӧн крута кыпӧдчыштӧм сук синкымъясыс читкыртчӧмысла частӧ ӧтлаасьлісны ныртшуп весьтас, и зонка быттьӧ пыр шензис то ныв вылӧ, то ывла гаж вылас. Ас ногыс нимкодясис и Милада. Сылӧн ыджыд югыдлӧз синъясыс тшӧтш быттьӧ койисны би югӧръяс. Нывлӧн шуйга бан бокас бура тӧдчис сьӧд пудпасыс, а кор нюмдыштліс — сярвидзлісны еджыд пиньясыс.

— Аддзылісны кӧ эськӧ став мичсӧ Нонна да Ира! — лымйысь лепитӧм ыджыд Дед Мороз дінӧ матыстчигӧн шуис Милада.

— Аддзыласны! Удитасны на. Со эстӧн вузавлӧны пӧсь шаньгаяс да кӧвдумъяс. Мунам ньӧбам. — Геня перйис зепсьыс деньга. — Степан дядьсянь тӧрыт перевод воис, и стипендия сетісны. Озыр ме талун.

— Менам эм жӧ деньгаыд!

— Тэныд сійӧ ковмас на карса гӧстинечьяс вылад.

— Дивӧ, кутшӧм мича да гажа тані! — пыр на шензис Милада.

— Ме дзебся, а тэ корсь. — Геня котӧртіс лым стена пӧлӧн йӧз пӧвстті и здук мысти саяліс.

Ныв бергаліс тӧдтӧм йӧз пӧвстын вабергачын моз. Ӧти лым морт дорсянь сійӧ котӧртліс мӧд дінӧ, но ёртсӧ некысь эз аддзы. Сэки Геня друг быйкнитіс-петіс кысянькӧ, тшапнитіс нылӧс сойӧдыс...

Кыкнанныс шудаа сералісны...

— Мила, тэ некор на эн иславлы йиа чой йывсянь. Ветлам сэтчӧ.

— Ветлам.

Сэні йӧзыс вӧлі ещӧ на унджык, быд пӧлӧс арлыдаыс.

— Кутчысь зумыдджыка ме дінӧ, — шуис Геня, но ныв немтор эз кыв: мукӧдъяскӧд тӧвзис увлань, зутшкысис кодлыкӧ мышкас. Ныла-зонма здук кежлӧ воштылісны ӧта-мӧдсӧ. Милада видзӧдліс бӧрланьыс: сы водзын сулаліс лым сюръя кодь Геня.

— Ӧні ачыд Дед Мороз кодь! — долыда сераліс Милада.

Выль вося радлунсӧ эз вермы дзебны и Геня: сійӧ вӧлі помтӧм шуда.

Ёлка дорысь Милада воис сёрӧн, медся бӧръяяс лыдын нин. Тубыртчис байкӧвӧй шебрас пиӧ, но синъясыс эз кӧсйыны куньсьыны. И ойбыртігас сійӧ асьсӧ бара аддзис ёлка дорысь. Сыкӧд орччӧн Геня. Нывка видзӧдӧ сылӧн сьӧд синъясӧ. Геня гӧгӧрвоӧ нывлысь гуся думъяссӧ: «Тэ ради ме татчӧ локті экскурсияӧн; тӧдан-ӧ тэ, кыдзи бырлывлӧ тэысь менам гажӧй...» Генялӧн сук синкымъясыс бара ӧтлаасьлӧны ныртшуп весьтас, сэсся муртса нюмдыштӧ, вомсьыс пуркнитыштӧ еджыд ру. «Бур вой, Мила! Бур вой, Мила!» — унзіль йывсьыс кылӧ Генялысь ылысмысь гӧлӧссӧ.

Выль вося войын аддзылӧмторъяс йылысь вӧтъясӧн и садьмис Милада. Нывлы чайтсис, мый татшӧм жӧ шудаӧн лоӧны водзӧ олӧмас став лунъясыс.

3

Геня вочасӧн велаліс студенческӧй олӧмӧ. Дружитчис ас кодьыс жӧ том йӧзкӧд, кӧть и став прӧст кадсӧ зільліс сетны книгаяслы. Общежитиеын олісны дружнӧя. Аслас тӧдӧмлунъясӧн Геня эз кольччы другъяссьыс, вӧлі унаысь водзын. Предметнӧй занятие вылӧ кӧ прӧверкаӧн локтасны директор либӧ завуч, преподаватель тӧдӧ кодӧс юавны. Нестеровӧс.

Став сессияясысь медся сьӧкыдыс — тувсовъя. Ывлаыс сэки сідзи и кыскӧ, киад дыш босьтны учебниктӧ. Но кадыс кыв кутана — виччысян мӧд курсӧ вуджӧм.

Генялӧн другыс, Аифал, муртса кыссис, кӧть кыдзи эз отсав сылы: во помӧдзыс сідзи и эз во, ковмис эновтны техникумсӧ.

Каникулъяс вылӧ гортас волігӧн Геня бӧр бергӧдчывліс челядьдырся воясас. Гожся каникулъяс пыр лӧсялӧны турун пуктігкежлӧ. Сэки сьӧкыд аддзыны сиктсьыд пӧрнӧй мортӧс: юр выв тыр удж. Сӧмын посни челядьлӧн дзользьӧмыс да потшӧс бокын чуксасьысь петукъяслӧн яр гӧлӧсныс орӧдлӧ чӧв-лӧньсӧ. Вуджӧраин корсьӧны кузь сюра кӧзаяс, вӧй ыжъяс. Тошсӧ тэрыба легӧдігтыр рӧмидзтӧмысь мудзласны жӧ кӧзаясыд да петавласны жытник улысь, воча ӧдӧбтӧмӧн люкасьыштасны да бара саймовтчасны — быдтор вылӧ ӧні Геня видзӧдіс кыдзкӧ выль ногӧн. Войдӧрсӧ найӧс быттьӧкӧ эз и казявлы. Со кутшӧма, вӧлӧм, вежӧ морттӧ карыд.

Гортанысӧсь и пӧрысь пӧльяс, и пӧчӧяс. Пукалӧны кильчӧ вылын да шонтӧны рушмӧм лы-сьӧмсӧ. Генялы чужан сиктыс быд боксянь дона, муслуныс оз чин, и велӧдчӧм бӧрын быть локтас татчӧ.

Страда заводитігӧн Филипп Максимович чукӧртліс колхозникъяслысь собрание. Ылі видзьяс вылӧ шуисны лэччыны войколӧн.

Мӧд луннас колхозникъяс кывтісны Эжва кузя ылі видзьяс вылӧ. Гожӧм кежлӧ отпускӧ петіс и Степан. Геня да дядьыс овмӧдчисны ӧти вонйӧ. Милада ас дінас корис Ираӧс.

Рытнас Геня да Милада мунісны ӧктыны дзоридзьяс. Ныв видзӧдӧ пӧртмасьысь эрд вылӧ, и сылы кажитчӧ, быттьӧ уна рӧма гыяс малалӧны сылысь гожъялыштӧм кӧмтӧм кокъяссӧ. Синъяссӧ ёрӧны дзоридзьясыс, вир-яйсӧ окалӧ рытъя небыдик тӧвруыс.

— Кутшӧм дзоридзӧн эськӧ кӧсйин лоны тэ, Гень? — юаліс ныв.

— Ме эськӧ кӧсйи лоны джуджыд пожӧмӧн, коді тай сулалӧ визирсайса эрд вылад. Помнитан?

— А ме эськӧ — сыкӧд орчча кыдз пуӧн! — серӧктыштіс Милада.

Тайӧ здукас найӧ кыкнанныс вӧліны шудаӧсь. «Свет вылас медмича дзоридзыс тэ, Мила! Став дзоридзыс аслыс мичсӧ мыйкӧ мында босьтӧма тэнсьыд, Мила!» — нылӧн нимкодясигӧн думайтіс Геня.

Пуксисны веж луд вылӧ, босьтчисны нетшкӧм быдмӧгъяссьыс кыны юркытш.

Матын кылісны кок шыяс. Ныла-зонма тӧдісны гӧлӧсъяссӧ Степан дядьыслысь да бригадирлысь. Найӧ сёрнитісны, кысянь аски заводитны ытшкыны. Геня да Милада ляскысисны турун бердӧ, мед эз казявны. Гӧлӧсъяс ылысмисны.

— Тэнад, Гень, гортсьыд гажыд оз быр? — юаліс Милада. — А менам зэв ёна. Аслам школаысь, батьысь и мамысь.

— Меысь он гажтӧмтчы? — вильшасяна юаліс зон.

Ныв видзӧдліс сы вылӧ, бура дыр нинӧм эз вочавидз.

— Мунам, Гень. Йирмӧг лои, — шуис сэсся Милада да сувтіс. — Мыйла тайӧс юалан? И тэнӧ тшӧтш казьтывла. Мый сійӧ, мися, ӧні вӧчӧ карас, код йылысь думайтӧ...

Геня видзӧдліс ныв вылӧ да думсьыс пыр на нимкодясис сылӧн мичлунӧн. Видз шӧрын, быттьӧ ыджыд да ловъя дзоридз, сулаліс Милада — алӧй бантикъяса кузь кӧсаа, югыдлӧз синъяса, нюмъялысь чужӧма; важиник ситеч платтьӧыс дзескыдӧн лоӧма, и ясыда тӧдчӧ нывлӧн стройнӧй статьыс. Гожъялыштӧм пӧкъяса кӧмтӧм кокъясыс нывлӧн кажитчисны ыджыдӧн, но и тані вӧлі енмӧн козьналӧм аслыссикас мичлун.

Геня кӧсйис матыстчыны ныв дінӧ, но сійӧ бобув бордъяс моз шевкнитліс кияссӧ, заводитіс котӧртны береглань.

— Суӧд! — горӧдіс сэсся бура ылісянь.

Мӧд лун асывнас шызис Эжва берег. Ӧти-мӧд бӧрся лэччывлісны мыссьыны ю дорӧ. Войся нӧгыль руысь ыркалӧм ваыс пожъяліс унсӧ и Генялысь. Со и ытшкан видз. Зон радпырысь сувтіс аслас покосӧн мужикъяскӧд радӧ.

Войбыдӧн турун вылӧ ӧшйӧма сьӧкыд лысва. Быд войтын дзирдаліс асъя шонді.

Степан пӧрччис майкасӧ, плеш горувланьыс лэдзыштіс паськыд кӧзыра картузсӧ. Югъялысь ёсь дорыша косанас сувтіс медся водзӧ. Сэсся паськыда шеныштіс турунсӧ. Медводдза покос лои панӧма. Улис сук турун заводитіс водны бок вылас. Степан бӧрысь мунісны мукӧдъяс. Чӧвтысьяс и куртысьяс лэчыд косаясӧн шырисны веськыд бурысьӧн сулалысь турунсӧ. Малямушъяслӧн зіньгӧмыс, чиркъяслӧн чирксӧмыс — ставыс вевттьысис лэчыд косаяслӧн жвичкӧм шыӧн.

Томджык войтыр покосын мунісны бӧрын. Геня лэптыштліс юрсӧ. Степан дядьыс муртса тыдаліс. Велавтӧгыд зонлӧн мудзисны киясыс, сола пӧсьыс визувтіс чужӧм кузяыс синмас и вомас. Но сувтны оз позь.

Ытшкӧм видз пыр паськаліс и паськаліс. Пыр ёнджыка кутіс кывны ытшкӧм турунлӧн чӧскыд кӧрыс. Пыдісянь лолыштан, да туруныс ӧвтыштӧ крепыд чайӧн, а тшӧтш быттьӧ и маӧн. Ӧд быд турун сі кыскӧма ас пытшкас муыслысь чӧскыд сокъяссӧ, асъя лысвалысь свежӧйлунсӧ. Нюжӧдчан татшӧм турун вылас, и быттьӧ юан медчӧскыд заравасӧ: пыр жӧ содӧ вынйӧрыд, лоан збодерджыкӧн.

Мый ещӧ эм свет вылас таысь мичаыс да мусаыс! И нинӧм вылӧ да некор оз веж Геня тайӧ гажсӧ.

4

Видз-му продукция вылӧ закупочнӧй донъяс содӧм бӧрын содісны и колхозъяслӧн денежнӧй доходъяс. Но медым озырджык лоис артельлӧн кассаыс, унджык и продукция колӧ вӧчны. Кывсьыліс сэки сёрни «Выль йӧзӧс» «Большевиккӧд» ӧтувтӧм йылысь, но кык овмӧс костын ыджыд туйкост вӧсна ли мый ли, сёрниӧн и коли.

Тулыссянь арӧдзыс уна удж ӧтлаасьлӧ сиктад. Буретш сійӧ кадас колӧ кужны котыртны йӧзӧс, кутны чорыд дисциплина да пӧрадок. Челядьӧс каникулъяс вылӧ лэдзалӧм бӧрын прӧстмӧны и учительяс, и школьникъяс. Ёна отсасьӧны найӧ. Шань да зіль гӧтыр веськаліс моряк Гришлы. Каникулъяс заводитчӧм бӧрын вежон кежлӧ лэччылӧ жӧ Манефа Петровна мам-батьсӧ видлыны, сэсся гожӧмбыд турун пуктӧ. Быдтысьӧны, зонкаыслы кык арӧс, яслиӧ новлӧдлӧны. Эждім и эждімсаясыс Манефа Петровналы лоины ас йӧзӧн. Но ӧтиторйысь дӧсаднӧ сьӧлӧмыслы. Быд трудодень вылӧ унджык няньтӧ юкигӧн унджыкӧн и самӧкуртӧ кутісны вийӧдны. Филипп Максимович син улӧ гажа юрнад быдӧн эськӧ полӧ веськавны. Но веськалан кӧ уджалан пӧраӧ, прамӧя сюралас сысянь: эм кӧть абу правоыс, а правлениеса тыртӧм жырйӧ йӧршитас да лунтыр оз лэдз. А мый сэсся сійӧ вӧчас? Эм участкӧвӧй Гажаягын, но ассьыс йӧзсӧ председатель оз жӧ кут пуксьӧдавны, аслас на меж юр ыджда кулак эм да. Оз, дерт, морттӧ киав, но пызан пӧвъяд швачӧбтылӧ скӧрвывсьыс.

Сӧмын тай Ӧнтип Матренкӧд нинӧм вӧчны оз вермы, бӧръя кадсӧ больничаын сійӧ пелькӧдчӧ. Петлас ку письыс председатель, кӧсъяс нин шыӧдчыны участкӧвӧй дінӧ да шобсьыны ветлыны Матрен ордӧ, но бара на жалитас. Матрен оз сӧмын аслыс, но и йӧзлы на тшӧтш пуӧ самӧкурсӧ. Участокса начальник нин шыӧдчыліс Ульныров дінӧ, дӧзмӧма жӧ Матрен вылӧ винасӧ гусьӧн вузавлӧмысь да. Он кӧ пӧ ачыд усьпаньвыв пуксьӧд, закон серти пӧ кута вӧчны, пуксьӧда пӧ Матрентӧ.

— Корла правлениеӧ, ещӧ ӧтчыд сёрнитла, — эскӧдас председатель. Фельдшерицалӧн корӧм серти уборщицанас Матренӧс колхоз индіс. Юр висьӧмӧн да кос юкалӧмӧн лябсьӧ да, кокни удж сетіс Ульныровыд. Гожӧмнад больничаад сӧмын джодж мыськыштны да ва вайны. Гашкӧ, Филипп Максимовичыс ачыс полӧ Матренсьыс да? Волытӧгыс ӧд вермас сёрни кыпӧдны сійӧ, председатель пӧ бара вӧлі петӧ Домна ордысь. Вот и корсь сэки правдасӧ. Лизаыд эськӧ кыкнанныслысь сэки син бугыльяссӧ перъялас, вермас ӧд и рам сьӧлӧм чорзьыны. Оз на быд ньӧр ки гӧгӧрыд песовтчы, кӧть и нюдз овлӧ.

Лябсьыны кӧть и лябсьӧ, но горт гӧгӧрыс ёна на муркӧдчӧ Матреныд. Мукӧдлӧн ыджда жӧ град йӧрыс сылӧн: картупель, лук и кӧчан вӧдитӧ, кӧзаясӧс видзӧ, порсьӧс и. Сы мында вӧлӧгатӧ да яйтӧ, дерт, оз сӧмын ачыс сёй. Нылыслы вичмӧдӧ, коді дас сизим арӧсӧн уйкнитіс верӧс сайӧ, посёлокса ӧти молодеч сайӧ. Сэні яслиас и уджалӧ нянькаӧн.

Ковмас кӧ потшӧс прасла лӧсьӧдны либӧ керка-карта дзоньтыштны, Матрен бытьӧн шыӧдчас Опонь дінӧ. Конюк Васькалӧн веськыд киыс сійӧ: сийӧс-кӧлуйтӧ вӧчалӧ, мегыръяс синӧ, пу додьяс, телегаяс, челядьлы лямпаяс да мукӧдтор на вӧчалӧ. Абу юысь мортыс, но Матренлӧн гӧститӧдӧмысь оз ӧткажитчы.

Кодкӧлун бригадир мӧдӧдіс Опоньӧс су потшӧс кытшовтны: оз-ӧ скӧт тавкӧд кӧдзаяссӧ. Матрен весьтӧдз воис да чукӧстӧм кыліс:

— Опонь, кӧбыла бӧжӧн мӧй тшынісны менсьым керкасӧ, мӧдарӧ видзӧдӧмӧн мунан.

— Сё мокасьт, вый вийӧдан лун, а тэ гортад. Ме видз вылысь тэнӧ чайті.

— Ог лысьт весиг гӧрбыльтчыны, сідзи-й путкыльтчӧ юрӧй, — норасис Матрен.

— Енмыс мӧй та мында картупельсӧ мудйис? — конйыштіс Опонь, кор нывбаба киысь казяліс кокансӧ.

— Коскӧй вот поткӧдӧ и, пыралін да зырыштін эськӧ коскӧс...

Опонь сувтӧдіс серлӧдлӧм бедьсӧ йӧрӧ пыран дзиръя дорӧ, ачыс чотіктіс кильчӧлань. Кильчӧ поскыс вальдан выйын вӧлі, да мӧйму Опонь жӧ лӧсьӧдіс. Керкаӧ пырӧмӧн кӧзяйка веськӧдчис гӧбӧчлань. Опонь сылань жӧ нюжӧдліс голясӧ: джаджъяс сулаліс бумага пробкаа некымын тыра сулея. «Бара на вузалӧм вылӧ лӧсьӧдӧма», — думыштіс сійӧ.

— Эн чатрась! — ӧлӧдіс Матрен. — Менам мог эм тэ дінӧ. Порсьӧс колӧ нӧйччӧдны, Манькоӧс ай порсь дінӧ вӧтлывны.

— Но и мый? Фермаӧ каян няйт бокын порсьяс луасьӧны. Вот и нулы, — пызанланьыс матӧджык пуксис Опонь. Сылы абу на и квайтымын, а дзуг юрсиысла да бритчытӧмысла пӧрысьӧн кажитчӧ.

— Коскӧй, меся, висьӧ, — кыпӧдыштліс гӧлӧссӧ Матрен. — Нуӧдлан кӧ Манькоӧс, кисьтышта, он кӧ — и вом тыр ог сет. Абу тэ первойысь ме ордын, тӧдан менӧ.

— Ладнӧ, вай нӧ тэрмасьышт, су йӧр на колӧ кытшовтны.

Матрен лэдзис карта йӧрысь Манькоӧс, Опонь киас леторосӧн вӧтчис сы бӧрся. Неылын и луасисны порсьясыс. Манько няйт пиас жӧ пырис руксігтырйи. Опонь нюжӧдчис луд вылас, табак гартыштіс. Эз на удит ӧзтыны, бӧрсяньыс гӧлӧс кыліс:

— Опонь дядь, мый нӧ тан вӧчан?

— Манькоӧс нӧйччӧда. Здравствуй, Катерина! — ветфельдшеркӧд чолӧмасис Опонь.

Катя первой чуймыліс: мый нӧ Опоньыскӧд? Сэсся юаліс:

— Кутшӧм Манькоӧс?

— Матренлысь Манькосӧ, со эсійӧ ад рушкуа порсьсӧ.

— Абу тані ай порсьыс, катыд бригадаӧ колӧ нулыны, — сёрнитіс Катя. Сійӧ вӧлі кӧмтӧм, туфлисӧ киас кутіс, чужӧмыс и ки-кокыс гожъялӧма.

— Абу кӧ-й, абу, — нурбыльтіс Опонь. Куритчис помӧдз да вӧлисти бӧр кутіс вӧтлыны Манькоӧс.

— Путьмис эз мыйкӧ, регыд ветлін да? — ылісянь юаліс Матрен.

— Путьмис, дерт... Ас синмӧн аддзылі... Уна и польӧпи Манькоыд ваяс, — ылӧдліс Опонь.

— Но, ен сыкӧд нӧ, — долыдмис мӧдыс. — Пырав нӧсь, веськӧдышт коскӧс.

Да, Опонь нималіс сиктын и кос веськӧдысьӧн. Батьыс на коркӧ велӧдлӧма. Мужичӧй кӧть нывбаба — быдӧн шыӧдчӧ сы дінӧ. Водтӧдас кынӧм вылад, недыр уджалас кияснас, и кокньӧдӧ. Кӧзяйка стӧкан джын кисьтіс Опоньлы, мӧд стӧканӧ — мышкусӧ зыравны.

— Сюрсалысӧ да пулыпомсӧ ёнджыка зырав, — индаліс Матрен крӧватьын куйлігӧн. — Эн малав, прамӧя нирт, велӧдны вӧд оз ков тэнӧ.

— Пыр мыйкӧ висьӧдчан-лябсян, а мышкуад яйыс Манькоыдлӧн дорысь на топыдджык, — крукыля чунь помъяснас шамраліс нывбабалысь висянінсӧ Опонь.

— Мыйысь нӧ мен кизьӧрмыныс? Вина ог ю, другъяс вӧсна ог косьмы. Да и арлыдӧй... Мый нӧ поп водзын моз ме тэныд висьтася?

Винатӧ кӧть и вийӧдӧ, но юӧм модаыд абу Матренлӧн. Вийӧдчигад кыв йывнас видлас и то сійӧс бӧр сьӧлыштас.

— Тырмылас, вывтіыс вреднӧ жӧ, — шуис Опонь, сэсся вильшасьыштіс кияснас. — Мӧлӧдушка-чипан кодь на тэ, Матрен...

— Гажыд кӧ бырис, нёрыньтчыв тшӧтш... — меліа шуис нывбаба. — Су йӧртӧ оз на морыс сёй. А ме тэныд дӧрӧм-гачтӧ песлала...

Опонь ӧтка морт, шудыс этша жӧ вичмылӧма сылы. Война сувтан мӧд вонас, вӧрын кер кыскалігӧн, гӧтырыслӧн вӧлыс дудӧма да усьӧма лым вылас. Вӧвсӧ кок йылас сувтӧдігӧн и доймылӧма, кувсьыліс. Ачыс Опонь война вылӧ эз жӧ шогмыв. Дзоля дырйиыс керка вывсянь усьлӧма, шуйга кокыс пидзӧсӧдыс эз куснясь. Кыдзи эськӧ и оліс колхозыс Опоньтӧг. Сідзкӧ нин шуны, став вӧвсӧ кӧмӧдӧ-пасьтӧдӧ сийӧс-кӧлуйнад да додьнад, ачыс жӧ и дорччӧ кузнечаын. Выльысь гӧтрасьтӧг и олӧ. Во-мӧд сайын пырис Матрен дінӧ, думсьыс корасигмоз и пырис, а нывбаба быттьӧ лыддьӧма сылысь думсӧ, шуис:

— Нылӧй вот ыджыд нин да яндзим, а то эськӧ вӧзйыси ме тэ сайӧ верӧс сайӧ, мед кӧть и пӧрысьджык тэ.

Опонь сідз эз и нуӧд сэсся сёрнисӧ, видлыны пӧ пыралі, шуис дай. Кор Матренлӧн нылыс муніс дінсьыс, Опонь частӧджык кутіс пыравлыны. Оз нин первойысь веськӧд сылысь коссӧ. Сетас кӧ вом тыр вина, юас. А оз кӧ, корӧм мода абу. Ӧні со корис:

— Винатӧ кӧ нӧшта сетыштан, сэки нёровтчыла...

— Тэ чайтан, мый ме жалита винасӧ. Абу ӧд мен жаль, тэ меным жаль. Пеж гагйыд и эм винаыд. Эз кӧ ӧд пеж вӧв, юр вемтӧ эз эськӧ кизьӧрт йӧзыдлысь. Домна тайкӧ асьсӧ эз вошты... Ставсӧ ме тӧда, мый вӧчсьӧ суседка ордад.

— Лишнӧй жӧ тӧдан, Матрена. Вом каличтӧ зэлӧдыштны колӧ, — крӧвать дорышын пукалігмоз сёрнитіс Опонь, тыдалӧ, тӧд вылас кутіс Матренлысь Тима Лизалы удтысьӧмсӧ. — Ульныров, гашкӧ, колхознӧй делӧ кузя пыравлӧ сы ордӧ, а тэ сёрни паськӧдан.

— Эн менӧ велӧд! — ёсиник гӧлӧссӧ кыпӧдліс Матрен. — Мун пыді жыръяс пӧрччы дӧрӧм-гачтӧ, да песлалышта, кӧть эськӧ и эн заслужит да.

Матренлӧн гӧгрӧсіник чужӧмыс гӧрдӧдӧма, пушыд кӧвдум моз пӧльтчыштӧма. Видзӧдӧм серти, пӧрысьлуныс абу на вермӧма босьтны сійӧс аслас кабырӧ, кӧть и мӧд томлуныс нин кольӧма бӧрӧ. Видзчысьӧмпырысь чеччис сійӧ крӧватьсьыс, мед бара эз лыйышт коскас, петіс кильчӧ вылас и воча ныр зурасис бригадиркӧд.

— Ме мӧдӧдлі Опоньӧс су йӧр кытшовтны, рудзӧг йӧрын пӧ чаньяс вӧлі гӧняйтлӧны да.

— Ог ме сы бӧрся вӧтлысь, код тӧдас кӧн, — соссис Матрен.

— Со сылӧн сера беддьыс дзиръя дорад. Юсьӧдін кӧнкӧ... Кулӧма кӧть ловъя, мед ӧні жӧ сӧлас вӧв вылӧ и кытшовтас став кӧдзасӧ!

— Опоньыд абу ма, эг ме паняв.

Опонь кыліс тайӧ сёрнисӧ и бригадирлӧн ылысмӧм бӧрын матыстчис Матрен дінӧ, шуис:

— Бӧрын пырала, позьӧ кӧ.

— Мый сэсся тэкӧд вӧчан... — Матрен пуксис кильчӧ пос вылас, сьӧлӧмыс друг дзугыльтчис. Нылыслӧн мунӧм бӧрын пыр тшӧкыдджыка волісны шог думъяс, ӧткӧннад гажтӧм здукъяс босьтлісны. Ӧти пӧрйӧ весиг ёна каитчис, мый Домна йылысь сукляліс сэки Тима Лизалы.

5

Коймӧд курсын Геннадий Нестеровӧс индісны техникумын стенгазетса редакторӧн. Редколлегияӧ пырысьяс, ставныс медбур велӧдчысьяс, юкисны ас костаныс уджъяссӧ: кодлы заметкаяс чукӧртны, кодлы рисуйтчыны.

Газетлысь первой номерсӧ лэдзигӧн Геня и тӧдмасис Валякӧд. Ныв бура рисуйтчис, мастера гижліс заметкаяслысь юрнимсӧ. Ичӧтик тушаа еджыд нывка чужӧм-ӧбликнас мыйӧнкӧ казьтыліс Миладаӧс. Унджыкӧныс кӧ сэки новлісны дженьыд юрси, то Валялӧн пыр ӧшаліс бантикъяса кык кузь кӧса. И колӧ жӧ лоны, нывлӧн ичӧтик ныр бокас вӧлі Миладалӧн кодь сьӧд пудпас. Сӧмын синъясыс да вом доръясыс эз вӧвны Миладалӧн кодьӧсь. И мыгӧр-статьыс вӧлі кызджык. Тайӧ мыйкӧ мында содтіс нывлысь арлыдсӧ.

Ӧтитор эз во сьӧлӧм вылас Валялӧн. Первой лунсянь жӧ, стенгазета лэдзигӧн, сійӧ зілис то кияснас, то морӧснас частӧджык инмӧдчывны Геня дінӧ. «Видзӧдтӧ, кутшӧм збой, — думайтіс зон. — Абу Милада кодь».

Ӧти рытӧ стенгазета лэдзысьяс шуисны ветлыны «Овод» кинофильм вылӧ. Муніс и Геня. Залас сійӧ веськаліс Валякӧд орччӧн. Ныв пельпомнас мыджсьыштіс зонлӧн пельпомӧ, пукаліс лӧня. Кор Артурӧс заводитісны лыйлыны, Валя крепыда шамыртіс Генялысь кисӧ. И эз лэдзлы кино помасьтӧдз.

— Колльӧд менӧ гортӧ, ӧтнамӧн пола, — шуис Валя, кор петісны кинотеатрысь. — Ола тьӧтка ордын Восточнӧй улича вылын. Кӧсъян кӧ, пыралам миянӧ. Тьӧтка менам шань, оз видчы, кодкӧ кӧ пыралас. Полан? — нюмдіс ныв да видзӧдліс Геня вылӧ, коді нинӧм на эз удит вочавидзны.

— Пола! — серӧктіс Геня, а ачыс думыштіс: «Мӧдарӧ кӧ, абу жӧ лӧсьыд пышйыны ныв дінысь».

— Мыйысь? — эз лэдзчысь нывка.

— Жӧникӧн ещӧ шуас.

— А мый сэн лёкыс? — векни сьӧд синкымъяссӧ кыпӧдліс Валя. — Ме некодкӧд ог дружит... Ог дружит, и всё.

Верандаа керка дорӧ воӧм бӧрын Валя сувтӧдіс зонмӧс:

— Со тані и ола. Пыралан?

— Ог... Аддзысьлытӧдз, Валя!

«Колӧма, гашкӧ, пыравны?» — гортас мунігӧн бара ылькнитіс дум.

Валя велӧдчис ӧти группаын Лидакӧд, коймӧд курсынӧсь жӧ. Та вӧсна перерывъяс дырйи Нестеров эз матыстчыв Лида дінӧ, мед не сёрнитны Валякӧд. Серавны ещӧ кутас, повзин пӧ, пышйин. Татшӧм здукъясас Геня век казьтыліс Миладаӧс. Сійӧ таво помалас дасӧд класс, кӧсйӧ пырны медицинскӧй институтӧ.

Выль волы паныда лунӧ Валя пӧдругаыскӧд локтісны зонъяслӧн общежитиеӧ. Ныв вӧлі демисезоннӧй пальтоа, руд шалля, мича сера пимиа. Плеш вылас ӧшйӧм еджыд юрсиыс Генялы мыйӧнкӧ бара казьтыштіс Миладаӧс. Валя пуксис зонлӧн крӧватьдорса улӧс вылӧ, кутіс пӧлявны чуньяссӧ.

— Кынми, йи тор кодьӧсь чуньясӧй, — шуис сійӧ, мыччис кияссӧ Генялы. — Видлы кӧть...

Жырйын сулаліс вит крӧвать. Быд крӧвать дорын еджыд салфетка улын тумбочка. Джодж шӧрын ыджыд пызан, улӧсъяс.

— Кӧть и зонъяс, сӧстӧма оланныд, — шуис Валя. — Тӧдан, мыйла ми локтім?

— Висьтав, кута тӧдны.

— Рытнас кора миянӧ. Выль во — менам радейтана праздник. Аскӧдыд другтӧ тшӧтш босьт, мед сьывны и йӧктыны кужис. Пӧдругаяс менам лоасны.

— Тьӧткаыд оз тодмышкав миянӧс?

— Оз. Сійӧ менам, шуа тай, шань. Ачыс ещӧ гажӧдас миянӧс.

— Аттьӧнӧсь, волам.

— Эн ылӧдӧй! — Валя нюмъяліс, и синъясыс сылӧн вӧліны сэтшӧм рамӧсь, коранаӧсь.

Гӧстьясӧс примитіс Валялӧн тьӧткаыс, Таисия Ивановнаӧн висьтасис. Мугов чужӧма, кудритӧм сьӧд юрсиа, ыджыд морӧс вылас ӧшаліс еджыд мольяса сикӧтш, коді бура муніс сьӧд платтьӧыслы. Вӧсньыдик вом доръясыс вӧсна чужӧмыс кажитчис стрӧгӧн, но гӧлӧсыс небыдик да мелі. Керкаас кык комната да кухня. Пытшкӧс комнатаас кык крӧвать, ортсыладорас небыд диван. Ӧти стенын ӧшалісны ыджыд кывъя важъя часі, ыджыд зеркалӧ. Став сертиыс кӧ, эз гӧля ов Таисия Ивановна.

— Пуксьӧй да шойччӧй, том йӧз. Валя регыд локтас, — шуис кӧзяйка, ачыс пызан вылӧ ваяліс паньяс, вилкаяс.

Недыр мысти локтіс кузь тушаа, ыж ку пася мужичӧй, ки на ки чолӧмасис Таисия Ивановнакӧд, диван вылын пукалысь зонъяскӧд. Сэсся и ӧшинь увсянь кылісны локтысь нывъяслӧн гӧлӧсъяс. Гажаа сералігтыр Валякӧд пырисны кык ныв да ӧти зон. Чолӧмасьӧм бӧрын нывъяс пырисны пытшкӧс комнатаас. Валя пуксьыліс Генякӧд орччӧн, шуис гоз-мӧд кыв, пырис пӧдругаяс дінас. Геня петаліс коридорӧ, босьтіс газетӧ гартыштӧм пӧдаркисӧ: локтігас сійӧ ньӧбис альбом. Коркаас гижис: «Валялы, бурӧн казьтылӧм вылӧ. Ло шудаӧн. Геня». Пӧдаркисӧ сетіс пызан сайӧ пуксялӧм водзвылын.

— Миян мича нывъяс да нывбабаяс вӧсна! — шампанскӧй тыра румкасӧ лэптіс да шуис кузь тушаа мужичӧй. — Выль воыс мед ставнымлы лоӧ озырӧн да шудаӧн!

Шампанскӧй бӧрын кисьталісны гӧрд вина. Медводз варовмисны нывъяс. Вайисны пластинкаяс, заведитісны радиола. Керка тыр лои музыка. Валя, джуджыд каблука туфлиа, петіс джодж шӧрӧ, некымынысь крута бергӧдчис, матыстчис Геня дінӧ:

— Праздник кузя талун позьӧ вежсьывны рольясӧн! — и гажаа серӧктіс: — Ачым кора.

«Век жӧ мича тайӧ Валяыс», — думыштіс Геня, небыдика кутіс нылӧс коскӧдыс. На бӧрся йӧктыны петісны мукӧдъяс. Том йӧзкӧд тшӧтш бергаліс Таисия Ивановна кузь тушаа мужичӧйкӧд.

Йӧктыштӧм бӧрын бара пуксялісны пызан сайӧ, ещӧ юисны; гажмисны тӧдчымӧнъя.

— Мыйла тэ немтор он юась ме йылысь? — Валя кыскис Геняӧс пытшкӧсладор комнатаӧ, меліа-сибыда пуктіс кияссӧ зонлӧн пельпом вылӧ. — Либӧ быдтор нин тӧдан?

— Тӧда, мый тэ зэв мича... мый велӧдчан он омӧля. Тӧда весиг: миян редколлегияын тэ медбур художник. Мый ещӧ колӧ тӧдны? — Геня эз казявлы, кыдзи Валялӧн руд вильыш синъясыс матысмисны сылӧн синъяс дорӧ, а нюмъялысь вом доръясыс пӧшти инмисны зонлӧн щӧкаӧ. Найӧ кылісны ӧта-мӧдыслысь пӧсь лов шысӧ.

— Кӧсъян, ме тэнӧ окышта? — шӧпнитіс Валя.

Геня немтор эз куж вочавидзны, ныв кыкнан кинас топӧдіс сійӧс, шоныд паръяснас окыштіс зонмӧс. Генялысь вом доръяссӧ быттьӧ сотыштісны петшӧрӧн. Ставыс пемдіс зонлӧн синъяс водзын, колис ӧтнас нюмъялысь Валя.

— Ме радейта тэнӧ, Геня... Кылан? — топӧдчис зон дінӧ да гусьӧник шуис сійӧ. — Эн пов, ставыс лоӧ бур. Некод оз тӧдлы...

Генялы бара эз сюрны кывъясыс...

Мӧд луннас Нестеров садьмис юр висьӧмысь. Вом пытшкӧсыс кос, пакталӧма. Комнатаын некод нин эз вӧв. Но ещӧ жугӧдіс юрсӧ дум: «Мый миян вӧлі тӧрыт Валяыскӧд? Мыйла ме сираси сідзи сы бердӧ? Не кӧ тӧрытъя рытыс, нинӧм эськӧ эз и вӧв». Мисьтӧм думъяс бергалісны Генялӧн вежӧрын. Видіс асьсӧ, ассьыс слаблунсӧ, лыддис асьсӧ мыжаӧн Милада водзын. Валя, тыдалӧ, абу сэтшӧм ныв, коді кокниа лэдзчысяс. Мый вӧчны?

Нестеров пыдӧджык пырис шебрас улӧ. Но видзас ӧмӧй шебрасыд, кор сьӧлӧмыд чеччӧмӧн чеччӧ. «Ог мӧд сэсся аддзысьлыны Валякӧд», — шуис аслыс.

А кыдзи да кытчӧ пышъян? И быд субӧтаӧ, кор техникумын нуӧдлісны шойччан рытъяс, медсясӧ йӧктӧмъяс, зон кутіс лоны ӧтлаын Валякӧд. Сэки и кадыс быттьӧкӧ коли ӧдйӧджык да гажаа.

Бӧръяысь Геня локтіс Валя ордӧ гожся практика вылӧ мунӧм водзвылын. Сэтчӧ локтӧдз гижис записка: «Валюша! Аттьӧ тэныд ставсьыс. Извинит, лоӧ гижны тайӧ запискасӧ. Меным тэкӧд пыр вӧлі гажа, но колӧ висьтавны став збыльторсӧ. Менам эм ныв, кодӧс ёна радейта и кодлы сеті кыв. Ме, гашкӧ, и лёка вӧчи, быттьӧ ылӧдлі тэнӧ, эг висьтав ставсӧ водзджык. Таысь лыддя ачымӧс ёна мыжаӧн тэ водзын. Но водзӧ ме тадзи ог вермы... Кӧть сэсся мый эн шу...»

Эз кырымав весиг гижӧдсӧ, прӧстӧ сюйис зептас. Гашкӧ, сетас, гашкӧ, и оз. Сідз висьталас, выныс кӧ лоӧ.

Ныв эз тӧд тайӧ гижӧд йывсьыс, но прӧщайтчигӧн топӧдчис Генялӧн морӧс бердӧ, бӧрддзис. Геня лӧньӧдіс:

— Тырмас, Валюша! Ог война вылӧ мун...

Сідзи и эз вермы шуны колана кывсӧ, ни сетны гижӧдсӧ Валялы киас. Ыстіс гижӧдсӧ почта пыр.

Практика вылӧ Геня веськаліс Луза вожӧ. Вӧзйысис ас районӧ, эз лэдзны. Шуисны: диплом босьтӧм бӧрын быть ыстасны рӧднӧй сиктӧ — велӧдчынысӧ отсаліс колхоз. Медся дӧсаднӧыс вӧлі сійӧ, мый Милада средньӧй школа помалӧм бӧрын сы локтӧдз мунас Ижевскӧ сдайтны экзаменъяс медицинскӧй институтӧ. Та йылысь сійӧ гижис письмӧын. Вермас лоны, Миладакӧд локтан гожӧмӧдз оз и аддзысьлыны.

Нестеровӧс ыстісны медся лунвыв сиктӧ. Тані республикаын медся водз вӧчӧны первой бӧрӧзда. Медводз кӧдзӧны нянь, пуктӧны картупель, град выв пуктасъяс. Водз асывсянь да сёр рытӧдз муяс вылын. Мудзӧмысла кокъясыс рудзмунасны, а сьӧлӧмыслы нимкодь. Геня первойысь тыр-бура гӧгӧрвоис, кутшӧм колана да кыв кутана уджыс агрономлӧн.

Быд лунъя тӧждлунъясын кадыс коли ӧдйӧ. Практика бӧрын гортас мунігӧн карса улича вылын Нестеров паныдасис Валякӧд.

— Видза олан, Геннадий! — шӧйӧвошӧмӧн шуис ныв. Руд синъясыс дивитӧны-кӧритӧны зонмӧс.

— Видза олан, Валя... — ёна жӧ падмис Геня.

— Тэ, сідзкӧ, дзикӧдз пондін пышъявны меысь? — Валялӧн гӧлӧсын кылыштӧ на надея.

— Ме тэд ставсӧ висьталі аслам письмӧын...

— А ме тэнӧ прамӧй мортӧн чайтлі... Сы бӧрын, мый миян вӧлі... Эг виччысь ме...

— Мый сэсся вӧчан, Валя...

— Но ладнӧ, — ышловзис ныв. — Мырдысьӧн мусаӧн он ло... Абу ме сэтшӧм морт, мед кодлыкӧ вӧзйысьны!

И бергӧдчис да муніс юрсӧ вылын кутӧмӧн. Пыр кежлӧ муніс Генялӧн сьӧлӧмысь.

А Геня видзӧдіс ылыстчысь Валя вылӧ и ачыс аслыс кажитчис олӧмас медлёк мортнас.

6

Томдырся вояс!.. Найӧ кольӧны ӧдйӧ, и век жӧ сійӧ вояссьыс паметяд вужъясяс унатор. Кажитчӧ, дзик вунӧдӧмтор, а воас вежӧрад, да кутан казьтывны сідзи, быттьӧкӧ ставыс вӧлі тӧрыт. Геннадий Нестеровлӧн медся выль казьтыланторъясыс — техникумын велӧдчӧм, сэтчӧс ёртъяс да другъяс, медводдза практика. Тайӧ сылы лои аслыссикас экзамен асшӧр олӧм вылӧ, асшӧр удж вылӧ. Сӧмын эз ылысмыны Милада йылысь думъяс, ӧта-мӧдлы сетӧм кывъясыс. Частӧ ыркмунлӧ сьӧлӧмыс, кор ставсӧ казьтыштас.

Бӧръя воыс техникумын колис ӧдйӧ. Милада велӧдчис Ижевскын. Шочиника сысянь волывлісны письмӧяс. На серти Геня гӧгӧрвоис Миладаӧс: кутчысьӧ, оз сет веськыда сьӧлӧм кылӧмсӧ, некутшӧм гора кывъястӧг гижӧ. Нинӧм, олӧмыс ставсӧ местаӧ сувтӧдас, видлас налӧн ичӧтдырся дружбалысь крепыдлунсӧ. Код тӧдас, мый на лоӧ водзын.

Госэкзаменъяс бӧрын Нестеровлы сетісны агрономлысь диплом, мӧдӧдісны асланыс районӧ.

— Сэні индасны, кытчӧ колӧ, — шуисны документъяс сетігӧн.

— Менӧ колхоз велӧдіс, сэні и мӧда уджавны.

— Районад решитасны...

«Мый сэні решайтнысӧ? Важӧн нин тӧдса, — думайтіс Нестеров. — Филипп Максимович важӧн виччысьӧ. А вот Лидалы лоӧ сьӧкыдджык кольччыны чужан сиктас. Техник-строительтӧг на ичӧт колхозъясад стрӧитчӧны. Гашкӧ, первой кадсӧ Лидалы ковмас ветлыны и мӧдлаӧ, кӧні стрӧйбаясыс унджык. Но ӧд мый шуасны колхозын?»

— Неуна шойччышт, сэсся удж вылӧ, — шуис председатель правление джодж кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ восьлаліг. — Тэныд, дерт, медся водз ковмас бура тӧдмасьны кӧдза муясӧн, видзӧдлыны ставсӧ аслад синъясӧн.

Филипп Максимович пӧрысьмыштӧма, юрсиыс тӧдчымӧнъя дзормыштӧма. Тайӧ гӧгӧрвоана: тӧждысянторйыс сылӧн уна. Колхоз бӧръя вояснас вынсяліс, сиктса йӧз олӧны бурджыка; тайӧ эз шед кокниа.

— Но, Геннадий Педӧрӧвич! — шуис сэсся Филипп Максимович, — уджавны ковмас ёна. Сы вылӧ и велӧдім тэнӧ. Гашкӧ, регыд и ме местаын лоан... Аддзан, пӧрысьмыны мӧді, дай велӧдчӧмӧй озджык тырмы.

Татшӧм кывъяссьыс Нестеровлы эз ло лӧсьыд. Кутшӧм на сійӧ председательӧс вежысь.

— Сӧмын вот тэныд армияӧ, буракӧ, ковмас мунны, — ышловзис председатель, видзӧдліс сюся том морт вылӧ. — Оз бракуйтны, здоровьеыд бур?

— Оз, Филипп Максимович. Спортсмен ме, разряд эм.

Степан дядьыс пыр на уджаліс вӧрын. Найӧ олісны кыкӧн — Иракӧд, коді заводитӧма колхозын куканьясӧс видзны. Чойыс быдмӧма, мамыс ыджда жӧ тушанас пӧшти; кузь кӧса лэдзӧма, нылалӧ нин, сиктса комсомольскӧй организацияӧн веськӧдлӧ.

— Комсомол райкомсянь со мыйта выль индӧд воис. Матыса лунъясӧ кӧсъя нуӧдны собрание. Зэв уна сёрнитантор чукӧрмис. Отсыштан меным кыдз да мый сёрнитны, и ачыд тшӧтш выступит. Ладнӧ? — висьталіс вокыслы Ира, пызан сайын воча пукалігмоз.

— Ме спорт йылысь верма сёрнитны. Миян техникумын спорттӧ ёна пыдди пуктӧны. Чемодан пыдӧсын став грамотаыс и дипломыс, кодъясӧс сетісны лыжиӧн котралӧмысь.

— Гень, буретш сы йылысь и колӧ. Со, лыддьы райкомсянь бумагасӧ: колӧ пӧ быд ногыс сӧвмӧдны спорт. Филипп Максимовичӧс корам собранньӧ вылас и парторгӧс. Манефа Петровна партийнӧй секретарыс, учительницаыд. Кодкӧлун на ме сыкӧд аддзысьлі. Турун пуктыны петтӧдз сиктса сход шуӧны нуӧдны. Тӧдан мый йылысь? Тшӧтш и... Тшӧтш и вина юӧмкӧд тыш нуӧдӧм йылысь. А тэ винатӧ юлывлан он?

— Ӧтчыд вӧлі сэтшӧмтор, — думыштчис вокыс. Сы син водзӧ сувтіс выль волы паныда рыт, Валялӧн чужӧмбаныс, сылӧн кывъясыс: «Кӧсъян, ме тэнӧ окышта...»

— Мый сідзи зумыштчин, Гень?

— Да, сідз. Коркӧ мӧдысь висьтала.

Чоя-вока ӧтвылысь лӧсьӧдчисны комсомольскӧй собрание кежлӧ. Сы водзвылын Ира бара на аддзысьліс партийнӧй секретаркӧд, бара на ӧттор-мӧдтор йылысь сӧветуйтчисны.

— Котыртанныд кӧ самодеятельнӧй коллектив, лӧсьӧданныд кӧ спортивнӧй площадка — тайӧ зэв нин ыджыдтор лоӧ, — велӧдіс Манефа Петровна. — Отсӧгсӧ корам и сельсӧветлысь, и колхозлысь.

Буретш сэки котыртчис выль сельсӧвет, кытчӧ пырисны Эждім да Гажаяг. Посёлокын олысьыс вӧлі унджык нин и сельсӧветсӧ восьтісны сэні.

Комсомолецъяслӧн собрание вылын индісны удж нуӧдӧм вӧсна кыв кутысьясӧс: Геняӧс — спортивнӧй удж кузя, Ноннаӧс — тшӧктісны котыртны сцена вылын ворсысьяслысь коллектив. Пасйисны сідзжӧ: клубдорса кушинын лӧсьӧдны неыджыд шойччан парк, таӧ кыскыны став том йӧзӧс. Тайӧ мӧвпсӧ чужтіс Манефа Петровна. Собрание вылӧ сьӧрсьыс вайис сійӧ районнӧй газет, кӧні гижисны районын медводдза татшӧм садъяссӧ лӧсьӧдӧм йылысь. Ӧти заметка Манефа Петровна лыддис гораа ставныслы. Сэні висьталӧма вӧлі, мый во-мӧд сайын Керчом сиктса учитель Станислав Станиславович Лобанов аслас велӧдчысьяскӧд школа дорӧ садитіс медводдза пуяс. Ӧні тані мичаа быдмӧны кыдз пу, пелысь, пожӧм, коз... Сиктсаяс шуӧны сійӧс Лобановлӧн паркӧн.

Сёрнитіс сэсся Филипп Максимович:

— Отсалам ньӧбны спортивнӧй кӧлуй, сьылысь-йӧктысьяслы вурӧдам мича платтьӧяс, ӧстальнӧйыс тіян сайын. Война кусӧмсянь колис дас во. Но сылӧн йӧлӧгаыс кутас кывны зэв на дыр. Йӧз да техника тырмытӧм вӧсна муяс изӧрмисны-омӧльтчисны, колхозын уна на кипом удж. Правда, бӧръя кык вонас, партия ЦК-лӧн сентябрьскӧй Пленум бӧрын, мыйсюрӧ лои вӧчӧма. Ӧні ми донӧнджык вузалам продукция, озырмис колхозлӧн кассаыс, унджык сьӧм торйӧдам капитальнӧй строительство вылӧ. Миян сикткӧд орччӧн ыджыд рабочӧй посёлок. Вердны рабочӧй классӧс йӧлӧн, яйӧн, картупельӧн — со мыйын ме аддза ассьыным могнымӧс. И тайӧ могыс миян вынъяс серти лоӧ сӧмын сэк, кор ті, том йӧз, кутанныд петкӧдлыны пример и уджын, и олӧмын.

— Локтан вӧскресенньӧӧ лоӧ нуӧдӧма сиктса йӧзлысь сход, — собрание помын кыв кӧрталіс Ира, — и мед ми, комсомолецъяс, эгӧ кольӧй бокӧ тайӧ мероприятиесьыс. Локны колӧ ставлы.

— Вот мыйкӧ думыштӧма Катерина, но гусьӧн видзӧ, — содтіс Филипп Максимович. — Тӧдам пӧ сӧмын кыкӧн, Опонь дядькӧд. Сход вылын пӧ аддзанныд. Гашкӧ, Манефа Петровналы ошйысис?

— Эз, Филипп Максимович, — нюмъяліс партийнӧй секретарь.

...Восьлаліс май аслас став мичлуннас. Шоныд, гӧгӧр вежӧдны заводитӧ. Шонді вылітіджык пыр кытшлалӧ. Вит час рытын клуб дорӧ кутісны локтавны йӧз. Машинаӧн воисны и посёлоксаяс. Клубдорса кушинын и шуисны нуӧдны сходсӧ. И верстьӧ, и посни войтыр тані. Ыджыд кытш найӧ артмӧдісны. Геня видзӧдалӧ йӧзӧн тырӧм эрдсӧ и, тыдалӧ, думайтӧ, кутшӧмджык ногӧн вӧчны татчӧ парксӧ. Мед эськӧ и видзӧдсис сійӧ, мед и волейбольнӧй площадка тӧрис, мед и удобнӧ вӧлі сэні шойччысьяслы. Мича чышъяна, кӧрӧм коска юбкаа, варовитӧ конюк Васькакӧд Матрен. Мӧд во нин сійӧ Опоньлӧн гӧтыр. Пыксьытӧг петіс, лӧня олӧны. Васька некыдз эз гӧгӧрво, мыйла Опоньлы талун ковмис медмича мериныс. Воссьыліс нин сылӧн вомыс, юавны кӧсйис Матренлысь, кӧні верӧсыс, но быттьӧ тшӧкмуніс. Друг кыліс тільгун шы. И кывтыдладорсянь тыдовтчис тарантасӧ доддялӧм вӧла. Пукаліс сэні Опонь — пасьталӧма праздничнӧй сьӧд ной костюмсӧ, восьса кӧлыса дӧрӧма, морӧсас югыд медаль лётъялӧ.

— Ой, кутшӧм мича талун Опонь дядьыд, — радысла кекӧначис Катя, коді сулаліс мамыскӧд да Манефа Петровнакӧд орччӧн.

Опонь вӧвнас и пырис кытш шӧрас, чеччис тарантассьыс. Видзӧдласнас кытшовтіс йӧз чукӧрсӧ, думсьыс корсис Матренӧс, но эз казяв, кӧть эськӧ и вомсӧ кальквартӧмӧн гӧтырыс веськыда сылань видзӧдіс.

— Мый нин думыштӧма Опоньыс-а... — кылісны ӧтарсянь гӧлӧсъяс.

— Матреныс, тыдалӧ, вина гагнас юкталӧма, тӧлксьыс воштӧма, — кыліс мӧдарсянь.

Опонь недыр чӧв оліс, вунӧдіс, мыйсянь панны сёрнисӧ. Сэки кодкӧ бара горӧдіс:

— Опонь дядь, восьт собранньӧсӧ, со кымынӧн виччысям!

Тӧдіс сійӧ Катериналысь гӧлӧссӧ, збойлуныс весиг содыштіс. Клуб стенӧ ӧшӧдӧм гижӧдсӧ на лыддис: «Вӧчам сиктнымӧс вылын культураа сиктӧн!» Комсомолецъяс тадзсӧ старайтчисны. Гӧрд кумачсӧ правление сетіс, а мича да ыджыд букваясӧн гижис Геня. Татшӧм гижӧдыс ӧшаліс некымын — медмича керка стенъясын.

— Речьяс висьтавны ме ог куж, а кыв-мӧд кӧсъя вот шуны, — заводитіс Опонь. — И та вылӧ эм менам тыр право. Мыйла? — юаланныд. Да сы вӧсна, мый ме колхозса ветеран. Война вылын кӧть и эг вӧв, а сійӧ кадас ми, татчӧ кольӧмаяс, сідз жӧ нуӧдім ыджыд да сьӧкыд тыш — тышкасим нянь вӧсна, сы вӧсна, медым эз тшыгъявны да эз кынмыны миян салдатъяс пеж врагӧс нӧйтігӧн. И тышкасим эг омӧля, со этійӧ медальнас донъялісны менсьым сэкся уджӧс.

Кыліс кекӧначӧм. А Опонь висьталіс водзӧ:

— Сэки ми быд тусь кутім тшӧт вылын. Ӧні жӧ, кор нянь и сов тырмымӧн, тшай-сакарыд эм, няньсӧ кутім вуджӧдны вина вылӧ, самӧкур кутім вийӧдны. Правосӧ та вылӧ миянлы некод эз сетлы, абу миян сы вылӧ правоыс. Медсьӧкыд воясыс колисны бӧрӧ, тырмас нин сэсся шог-печальнымӧс пожъявны винаӧн.

— Ассьыд гӧтыртӧ аддзы! — йӧз кытшсянь кыліс нывбаба гӧлӧс.

— Менам вот гӧтыр век шуӧ: винаыд пӧ пеж гаг, сы помын пӧ став омӧльыс, а ачыс корсюрӧ пестысьлӧ жӧ печуркаӧ, — шыльыда бритӧм щӧкасӧ чатрӧдліс Опонь, синъяснас бара на ӧтьведайтыштіс гӧтырсӧ, но эз казяв. — Вот и сёрнитчим Матрена Антипьевнакӧд да воим ӧти кывйӧ: пуктыны пом вина вӧчӧмыслы. Ачыс оз ю, самӧкурӧн ме ог жӧ балуйтчы, сідзкӧ, йӧзӧс вина гагнас заразитам. Вот и шуи ме: тайӧ, мися, преступление. А сійӧ и вочавидзӧ меным: преступленньӧ кӧ пӧ, мун да и шыблав самӧкур вӧчан став кӧлуйсӧ. Со и тэчи тарантасӧ — весиг лагунсӧ пукті. — Опонь вештыштіс тарантасысь турун чукӧрсӧ, ставсӧ киас босьтлӧмӧн мыччӧдліс. Йӧзыс вомнысӧ кальквартӧмӧн шензисны и эз эскыны асланыс синъяслы.

Матренлӧн чужӧмыс гӧрд чутъясӧн вевттьысис виччысьтӧмторсьыс. «Со мый думыштӧма кос кока атаманыд, — увгис сійӧ, думсьыс мисьтӧма ёрччигтыр. — Волан гортӧ, мӧд коктӧ антикристлысь чега».

— Христослӧн йӧз водзӧ петкӧдчӧм... Сэсся некыдз он шу татшӧмтортӧ, — шпынняліс конюк Васька, Матренлӧн шӧйӧвошӧм синъясӧ видзӧдігтыр.

— Менсьым юасьтӧг-висьтасьтӧг... Тьпу! — эз инась Матрен. — Мый, меся, войбыд пессьӧ, узьнысӧ оз вермы. Петкӧдла пуж ме сылы гортын.

— Кодкӧ ӧд ыззьӧдіс жӧ сійӧс, ачыс эз жӧ думышт, — дорйыштіс ёртсӧ конюк Васька.

— Председатель кӧнкӧ, код нӧ сэсся.

Збыльысьсӧ жӧ чуйдіс тадзисӧ вӧчны Манефа Петровна. Кутшӧм челядь нӧ быдмасны, налӧн син водзын кӧ мам-батьыс кутасны самӧкур вийӧдны, юны? — юавліс ассьыс учительница. Мыйкӧ коліс вӧчны, кыдз шуласны, вӧрзьӧдны йисӧ местасьыс, а кыдзи да мый — тайӧ вӧлі тӧдтӧмтор. Тэрмасьны тайӧ делӧас эз позь. Быд семьяӧ вывті уна шог вайис война. И ассьыныс шогсӧ йӧзыс пӧдтылісны винаӧн. Дерт, эз ставӧн. Война кусӧмсянь колис дас во. Чужисны выль йӧз — войнабӧрся поколение, кодлы водзӧ стрӧитны аскиа олӧмсӧ. Кутшӧмӧн лоӧ тайӧ поколениеыс — ставыс тӧдчас найӧс воспитайтӧмысь. Бура гӧгӧрвоис татшӧмторъяссӧ том учительница Манефа Петровна. И кор сиктса коммунистъяс бӧрйисны сійӧс секретарӧн, аслас тетрадьӧ пасйис: воспитательнӧй удж лыддьыны медся тӧдчанаясысь ӧтиӧн, нуӧдны тайӧ уджсӧ став коммунистъяскӧд, комсомолецъяскӧд, активистъяскӧд ӧтлаын. Бур отсасьысьӧн сылы лоис ветфельдшер Катя. Дыр варовитісны пӧдругаяс, кор сы ордӧ локтіс Катя мынтыны партийнӧй взнос. Медсясӧ сёрнитісны сход котыртӧм да нуӧдӧм йылысь, кӧні вӧлі шуӧма видлавны некымын вопрос. Ӧти сёрнитантор кузя — вина юӧмкӧд тыш нуӧдӧм кузя — кыв кутіс ачыс партийнӧй секретарь. Кыдзи жӧ ёсьджыка, мӧрччанаджыка кыпӧдны тайӧ вопроссӧ? — та йылысь тӧлкуйтісны пӧдругаяс. Мӧд луннас Катя юксис нин аслас мӧвпъясӧн, висьталіс, мый Опонь дядькӧд сёрнитчисны ӧти делӧ кузя.

— Видзӧдлам, мый артмас, — шуис сэки Манефа Петровна.

И со, Опонь шызьӧдіс чукӧртчӧм йӧзӧс. Кытш шӧрӧ петіс сэсся Филипп Максимович, долыда малыштіс уссӧ, топӧдліс Опоньлысь кисӧ да шуис:

— Пасибӧ тэныд, Емельянович, колхозын дыр кад да сьӧлӧмсяньыд мырсьӧмысь. Муӧдзыс копыр ставныдлы тіянлы, ветеранъяс. Сёрни миян талун зэв кыв кутана. Дерт, абу кокни бырӧдны нэмӧвӧйся привычкаяс, но вина помын став лёкыс: прогулъяс, быд пӧлӧс висьӧмыс, семьяын лёка олӧм. Мораль ме тіянлы лыддьыны ог кут, но кӧсъя ӧтитор: медым Эждімлӧн мича вӧлі и чужӧмбаныс, и сылӧн сьӧлӧмыс. А сьӧлӧмыс сылӧн ті, ми тіянкӧд. Чайта, мый Афанасий Емельянович да Матрена Антипьевна моз вӧчасны и мукӧдъяс, кодъяслӧн эм вот татшӧм аппаратыс. Коді кӧсйӧ сдайтны — пӧжалуйста, мед Емельянович моз жӧ и вӧчас сход помасьӧм бӧрын.

Гӧгӧр шум, весиг ёрччыштӧм кывлӧ.

— Суседъясысь ог жӧ кӧсйы кольччыны, — кисӧ лэптыштліс Домна. Ставӧн видзӧдлісны сылань, Домналань, кодлысь чужӧмсӧ ёна мичмӧдіс уна рӧмӧн вышивайтӧм еджыд ковтаыс. Бӧръя кадас сійӧ бара шылялыштіс, син горувсьыс лӧз мешӧкъясыс вошисны. Домналӧн гӧлӧсысь черӧбзис Тима Лиза, ёкнитіс сьӧлӧмыс, ропкӧдіс весиг: «Честьӧ уськӧдчӧ Филипплы, сійӧн и медводз шыӧдчис».

— Коді ещӧ? Лэптӧй кинытӧ! — збояліс Ира.

— Кӧть и лэптам эськӧ да, мый на ӧд мужикъясным шуасны, — шыӧдчис моздорас кагаа том нывбаба. — Ладнӧ, мый лоны ло: пасйы менӧ.

— Сідзнад и менӧ тшӧтш! — кылісны ӧтар-мӧдарсянь гӧлӧсъяс.

Шызисны мужичӧйяс, торъя нин найӧ, кодъяслӧн гӧтыръясныс шыӧдчылісны.

— Кузь кӧсаныс, да мывкыдлунныс чунь пом ыджда, — сьӧласис кодсюрӧ.

— Чомӧрӧн колӧ пасйыны татшӧмторсӧ! — горӧдіс конюк Васька, йӧз чукӧрын кодлӧн юрыс вӧлі медвылын.

Коді шогӧ усис, коді и радліс. Медъёна нимкодясисны Манефа Петровна да Катя. Сход вылын унджык гӧлӧсӧн сідзи и шуисны: водзӧ тышкасьны сиктын культура кыпӧдӧм вӧсна, не миритчыны вина юысьяскӧд. Дерт, унаӧн лэптылісны кисӧ сӧмын на мода вылас, син вежӧм ради, но заводитчӧмсӧ лои вӧчӧма. Абу ӧти лунся удж тайӧ тышыс, а дыр кадся. Сход нуӧдан лунӧ Эждімӧ буретш веськаліс районнӧй газетлӧн корреспондент, Манефа Петровналӧн землякыс, кодкӧд ичӧт дырйиныс велӧдчылісны ӧти школаын. Лун-мӧд мысти сход йывсьыс петіс газетас ыджыд репортаж. Эждімсалӧн водзмӧстчӧм серти татшӧм ӧтувъя собраниеяссӧ сэсся нуӧдісны и мукӧд сиктъясын.

А сэки, сход помасьӧм бӧрас, веськыда ывлаас том йӧз заводитісны гажӧдчыны. Медся пыдди пуктана вӧлі конюк Васька. Сійӧ аслас гудӧкӧн мастера ворсіс сьылысь-йӧктысьяслы. Сӧмын ӧткымын пара руньгис ю береглань. Сылань жӧ, кӧні Важ Эжва ӧтлаасьӧ Ком юкӧд, муніс и Геня. Татчӧдз бура кылісны Васькалӧн гудӧкасьӧмыс, нывъяслӧн сьывны горӧдлӧмъяс. Кутшӧм лӧсьыда тан мӧвпавсьӧ, кокниа лолавсьӧ! Геня сувтӧдіс син водзас Миладаӧс, сійӧ сдайталӧ первой курсысь экзаменъяс, регыд жӧ воас гортас. Нестеровлы позьӧ шойччыны быдса тӧлысь, но кирудз лэдзӧмӧн овны оз кут. Шойччас ещӧ лун-мӧд и босьтчас уджӧ. Да и Ира чойыслы отсалас котыртны том йӧзлысь прӧст кадсӧ. Коді нӧ отсалас сылы, оз кӧ Геня — карын велӧдчӧм морт. Думайтігкості кодкӧ чукӧстіс.

— Лида?..

— Мыйла тэ мунін? Ме йӧктыштны кӧсйи тэкӧд. Техникумын ӧтдортчин меысь и тані сідзи жӧ кӧсъян, — быттьӧ мыйыськӧ мыжаліс Геняӧс Лида. — Филипп Максимович кольӧдіс ас колхозӧ: и тэн пӧ уджыс юрвыв тыр — тадзи шуис.

— Велӧдчӧм мортыд ӧні быдлаӧ колӧ, — эз тырвыйӧ вочавидз Геня.

— А Валятӧ весьшӧрӧ ӧбӧдитін, — мӧдлаӧ жӧ бергӧдіс сёрнисӧ Лида. — Мен сійӧ быдтор йылысь висьтасис... Прӧщайтчан лунӧ бӧрдіс весиг. Радейтӧ сійӧ тэнӧ... Правда, та йылысь эз тшӧкты висьтавны, но мед тэ тӧдін став збыльсӧ. — Нывлӧн ӧтарӧ зэвтчылісны векньыдик нырбордъясыс.

Геня вежсис жӧ чужӧм вылас, эз вермы дзебны ассьыс коркӧя мыжсӧ. Нестеров таысь и поліс, мый Лида конйыштлас на сійӧс Валяӧн. Поліс и мӧдторйысь: Лидалӧн варов вомсянь вермас кывсьыны Миладаӧдз.

— Лида, вай вунӧдам та йылысь. Ӧд миян тайӧ сёрниным ва вылӧ бипур пестӧм кодь жӧ.

— Тэ надейтчан Милада вылӧ, ме тӧда. А оз-ӧ вермы лоны сыкӧд сідз жӧ, кыдзи лоис Валякӧд? — эз ӧвсьы Лида. — Милада мича ныв, а мича вылад унджык син и видзӧдлӧ. И кутшӧмкӧ зонлӧн сьӧд синмыс вермас пӧртны синсӧ Миладалысь. Но мый чӧв олан? — та йылысь сёрнисӧ Лида паніс первойысь на. Гашкӧ, эз сӧмын пӧдруга вӧснаыс. Лида и ачыс эз вӧв веськодьӧн Геня дінӧ, дась вӧлі дружитчыны ӧні жӧ. Зонлы татшӧмторйыс юрас некор эз волы. Лида сэтшӧм ныв, кодъяс нинӧмӧн оз шыбитчыны синмӧ, но сэтшӧмъясыскӧд мужикъяс пырджык овлӧны шудаӧсь. Лида абу кид, но и оз позь шуны сибыдӧн. Тӧдӧ, кыдзи код дінӧ матыстчыны. Ӧтияскӧд сійӧ топыд вома, мӧдъяскӧд — ыззяс и сувтӧдны он вермы. Кӧть и косіник, да и тушанас абу пельдӧма, сійӧ ӧні тырвыйӧ нин кисьмӧм невеста, — ачыс аслас вир-яйӧн тайӧс кылӧ. Лида дінӧ, диплома специалист дінӧ, оз этша кут сибӧдчыны зонмыд. Да и велӧдчӧм моньыд быд мам-батьлы нимкодьтор. Код тӧдас, кодлы на мойвиас Лидаыс, кор со ачыс Геняӧс ӧтарсянь и мӧдарсянь тывйыштны кӧсйӧ, Милада дінӧ кӧдзӧдны да. Но Лида ӧтитор тӧдӧ чорыда: верӧс сайӧ петтӧдз некор и некодлы оз ылав. Тадзи велӧдіс Валя.

— Но мый чӧв олан, Геннадий? — Лида ӧні веськыда тувъяліс зонмӧс аслас ыджыд руд синъясӧн. — Весь надейтчан Милада вылӧ, мойдкывса любовь тіян...

— Мойдкывйыд век помасьӧ бура. «И ӧнӧдз олӧны-вылӧны мирӧн да сӧветӧн» кывъясӧн, — ас ногыс бергӧдіс нывлысь шуӧмсӧ Нестеров. — Мӧдім, Лида, гажӧдчыштам том йӧзыскӧд ӧтлаын.

7

Колхоз правлениелӧн жырйын, кӧні тшӧті мольясӧн артасис бухгалтер-счетовод Микита Ӧндрей, пелькӧдісны кык тумбочкаа, йӧра пызан — контораын Генялы пукаланін. Бӧрынджык Филипп Максимовичсянь Нестеров тӧдмаліс, мый тайӧ пызансӧ дас вит во сайын нин вӧчлӧма аслас киясӧн Афанасий Емельянович, Опонь дядь. Сэки жӧ тайӧ выль пызан йӧрас видзлӧмаӧсь сиктын медводдза патефон, кодӧс колхозлы козьнавліс район. Буретш сійӧ воас республикаса сё кызь квайт колхоз, а сідзжӧ Усть-Куломскӧй да Сторожевскӧй районъяс вӧліны видз-му овмӧс кузя Ставсоюзса выставка вылын, на лыдын и эждімса колхоз. Сиктын унаӧн на помнитӧны, кыдзи нелямынӧд вося арын тайӧ патефоныслӧн ворсӧм шы улын школьникъяс ӧктылісны муяс вылысь шеп.

Вокыслӧн отпускалігӧн Ира Нестерова кыкысь котыртліс комсомолецъяслысь да том йӧзлысь субӧтник. Кыкнанысьсӧ уджъяснас веськӧдліс Геня. Кык рыт сійӧ пукаліс парклӧн сідз шусяна проект вылын. Стӧчмӧдӧм бӧрын чертёжсӧ рисуйтіс еджыд кыз бумага вылӧ Лида. Ставсӧ вӧчис масштаб серти, условнӧй пасъяс индалӧмӧн. Чертёж пельӧсас кырымаліс асьсӧ да Нестеровӧс: мед пӧ тӧдӧны, кодъяс дасьтісны татшӧм мича проектсӧ. Сэсся петкӧдлісны сійӧс председательлы, со пӧ кутшӧм лоӧ эждімса паркыд. Филипп Максимович кыкнаннысӧ ошкис, тшӧтш и проектсӧ.

Том пуяссӧ машинаӧн вайисны буретш сійӧ местасьыс, кытчӧ сизим класс помалӧм бӧрын Геня нуӧдліс Миладаӧс. Кык пӧръяысьнад клубдорса эрд вежис чужӧмбансӧ. Мыйсӧ сӧмын эз садитны татчӧ том йӧз: кыдз пу и пожӧм, коз пу и пелысь, льӧм пу... Шӧрас колисны места, кытчӧ лӧсьӧдасны волейбольнӧй площадка, бокланьыс — гира да штанга лэпталанін. Ставсӧ вӧчисны сідз, кыдзи вӧлі индӧма чертёжын. Клубдорса пӧжарнӧй сарайын сулаліс ва качайтан кык помпа. Кыкнанныс лӧсталіс мича гӧрд краскаӧн, пӧшти абу на и вӧдитчылӧмаӧсь наӧн. Орччӧн жӧ и ва труба, коді оз косьмыв тӧв ни гожӧм. Киӧн уджӧдан тайӧ кокни машинаясыс качайтісны васӧ зэв бура: ас кадӧ киськалісны став пуяссӧ. Мукӧдъяс потшисны парк гӧгӧрсӧ. Паркса директорӧн, символическӧя, дерт, комсомолецъяс индісны Лидаӧс.

— Опонь дядьӧс колӧ примитны комсомолӧ, — шмонитіс кодкӧ.

— Эн сӧр, — вочавидзис Ира.

— Ог и сӧр. Кутшӧм нӧ шойччанін, оз кӧ лоны сэні лабичьяс. А Опонь дядьысь ӧтдор найӧс некод оз вӧч. Карса паркад кутшӧм со лӧсьыд, сэні гӧгӧр пукаланін, — бара шыӧдчис шмонитысьыс. Тайӧ вӧлі Микита Ӧндрей да Васька Ӧгаш гозъялӧн верзилӧ кодь ыджыд да ён Яша пиыс. Сійӧ неважӧн воис Сыктывкарысь, механизаторъясӧс велӧдан школаысь. Армия бӧрас нин велӧдчис. Сэсся тайӧ жӧ школаас председатель мӧдӧдіс Аифалӧс.

— Лабичьясыд и збыльысь ковмасны, ми вунӧдім на йылысь, — Нестеров матыстчис Лида дінӧ, коді сулаліс Яковкӧд орччӧн. Нывкӧд сёрнитӧм бӧрын Нестеров шыӧдчис Яков дінӧ: — Тэ, кыдз шуласны, крепыд лы-сьӧма. Кутан кӧ занимайтчыны гираӧн либӧ штангаӧн, збыльысь эждімса багатырӧн лоан. Он сӧмын районын, но и республикаын нимавны кутан.

— Ме ӧд и армияын лэптавлі гиратӧ.

— Вот и бур. Гашкӧ, лыддьылін газетысь Шойнаты дорса гира лэпталысьяс йылысь. Сэтысь жӧ и районса чемпионыс, весиг овсӧ помнита, Ветошкин.

— Ладнӧ, ме абу паныд. Котыртам гира лэпталысьяслысь секция, та йылысь тэ кӧсъян шуны? — Яков пӧрччис пуджӧм соска дӧрӧмсӧ, зэвтліс кияссӧ да морӧссӧ, и некодлы виччысьтӧг кыкнан ки вылас гӧнӧс моз лэптыштіс Лидаӧс сынӧдас.

— Ой, Яша, уськӧдан! — повзьӧмысла горӧдіс Лида. — Ме ӧд тэн абу турун юр. Но, лэдз нин!

Яков чатӧртчӧмӧн видзӧдіс нывлӧн чуймӧм синъясӧ да нюмъяліс, быттьӧ шуаліс: «Ме тэнӧ некор ог уськӧд. Ме тэнӧ некор ог дойд».

— Но, Ира, Нонна! Мездӧй жӧ! Гильӧдыштӧй бӧрсяньыс, лэдзас ӧдйӧ, — кевмысис Лида, коді, кӧсйис кӧ, и ачыс на вермис мездысьны. Судзӧ ӧд зонсӧ юрсиӧдыс някыртны. Но мыйла нӧ кутас мездысьны, тадзисӧ сійӧ первойысь на зонлӧн киясын да. Эз тай кодӧскӧ мӧдӧс лэпты Яшаыс, а буретш Лидаӧс со кутӧ. Мед вежалӧ эсійӧ Нестеровыс.

— Тырмас, Яша, — кисӧ лэптыштліс Геня. — Позьӧ шуны, мый тяжёлӧй атлетика секцияӧ пыран экзамен тэ сдайтін «отлично» вылӧ.

Яков небыдика лэдзис Лидаӧс, сувтӧдіс ас водзас, шӧпкӧдіс:

— Извинит, Лида. Ме тэнӧ некор ог уськӧд... Ме тэнӧ некор ог дойд...

Та бӧрын Яков эз ло веськодьӧн Лида дінӧ, но ныв ыръянитчис, код тӧдас, мый керсис сы сьӧлӧмын, эз на тай лэдзлы колльӧдны асьсӧ войпукигъясӧ-а...

Сыктывкарын Милада сӧліс пароход вылӧ. Эжва эз на вӧв меженьын, и «Бородино» ветліс ю катчӧссӧ. Посёлоксянь сиктӧдз лесопунктлӧн машина веськаліс. Гортсаясыс ёна нин виччысисны, но стӧчасӧ эз тӧдны, кор воас. Мыйта гажыс да варовлуныс вӧлі Ульныров да Нестеров челядьлӧн, кор найӧ чукӧртчисны Геняяс ордӧ.

— Тэнад нин диплом сьӧрад, а меным кутшӧм на ды-ы-ы-ыр, — нюжӧдіс Милада Нестеровлысь дипломсӧ видзӧдіг.

— Тӧдан, мый медся тэрыб? Кад! — шуис Геня и пачводз залавкасьыс вайис неыджыд тубрас. — Мый тані?

— Шег! — ӧти вомысь гажаа шуисны Милада, Нонна да Ира.

— Важӧн-ӧ шегъясьлім эсійӧ гӧбӧч вылас, помнитанныд?

— Да! — вочавидзисны пӧдругаяс, кодъяслӧн морӧс тырныс на вӧлі челядь руыс.

— Быттьӧ тӧрыт на-й вӧлі ставыс тайӧ, — шуис Геня, петаліс кильчӧ вылас самӧварла, сувтӧдіс пызан шӧрӧ. — А ӧні пӧсь тшай кутам юны. Ирочка, ло кӧзяйкаӧн.

Тайӧ здукас ставныс найӧ вӧліны мичаӧсь, шудаӧсь, кыпыдӧсь. Милада абу на жӧ велалӧма тшапитчыны, кӧть и ыджыд карын велӧдчӧ. Ёнмыштӧма, зумыдмӧма гӧгӧрбок. Кос сертиыс платтьӧыс, да ставсӧ казялӧ Геня. Кӧть и арлыданыс абу ыджыд костыс, а Ира да Нонна серти тӧдчӧджык верстьӧлуныс.

...Тэрыб миян войвывса гожӧмыд. Со и колины бӧрӧ волӧн медся кузь лунъясыс. Регыд став сиктӧн петасны видзьяс вылӧ. А таӧдз Геня да Яков удитісны кыскыны том йӧзӧс спортӧ. Унаӧн заводитісны ворсны волейболӧн, век ӧчередь, оз быравлы йӧзыс и гира да штанга дорысь. Волывлісны песны ассьыныс вынсӧ весиг кык-куим челядя батьяс. Ставныс найӧ войнаӧдз на чужӧм поколение. Война кадад, нёль во чӧж, нывбабаяслӧн кослун вӧлі мужикасьӧм кузяыд, кодсюрӧыс сӧмын чужтіс кагатӧ. Со и артмис, мый нелямын ӧкмысӧд — ветымын ӧтиӧд воясӧ пӧшти тыртӧмӧсь вӧліны школаад классъясыд. Гашкӧ, ӧнія мында том йӧзыс сэсся оз нин и лолы Эждімын да. Мед эськӧ лоас на жӧ!

Гыма-чарда зэр муніс эждімса муяс да видзьяс весьтті, озыр урожай да сук турун быдтан шоныд зэр. Медуна йӧзыс ӧні кузнеча дорын. Сэні колхозлӧн чер-коса лэчтаніныс. Нёль кок йылын ва тыра пу вор, кӧні бергалӧ тӧчилаыс. Татшӧмсӧ сувтӧдӧма некымынӧс, ӧд тані жӧ лэчтӧны и вӧлӧн ытшкан да вундан машинаяслысь косаяссӧ. Лэчтысьнытӧ пӧшти быдӧн кужӧ, но медбӧрти век жӧ петкӧдласны коса-гӧрбуштӧ Опонь дядьлы. Сійӧ пукалӧ вор вылӧ сувтӧдӧм джек вылын, ӧти коксӧ кусыньтӧма, а кос коксӧ нюжӧдӧма муӧдзыс, читкыртас синъяссӧ да видзӧдлас коса дорыштӧ йывсяньыс дінӧдзыс, кыз чуньяснас скрипка струнаӧс моз вӧрӧдыштас. Кӧть и бура лэчтӧма, мода вылас век жӧ инмӧдлас косатӧ тӧчила из бердас, вӧлисти бӧр мыччас: бур пӧ. А бергӧдлісны тӧчилаяссӧ посни войтыр, ӧта-мӧдсӧ вежлалӧмӧн, мудзан ӧд.

Геннадий Нестеров удитіс кытшовтны катыд бригадалысь став кӧдзасӧ. Бӧръя кык луннас воліс кывтыдса муяс вылӧ. Кыкнан бригадаас муясыс вылынӧсь, паськыдӧсь, ӧтарсянь мӧдар помӧдзыс синнад он судз. Татчӧс крестьянин кужлӧма тылатӧ керавны, му-видзтӧ вӧчны. Тыдалӧ, важӧнсянь нин сійӧ эскылӧма, мый тайӧ муяс вылас коркӧ воасны кӧрт вӧвъяс. Ӧні колхозын МТС-лӧн куим трактор, став трактористыс Эждімысь, кыкыс — том морт, ӧти — вӧвлӧм танкист. Воддза воясӧ танкистыс война вывсьыс вайӧм шлёмнас и ветліс. Сэсся и кыдзкӧ шыӧдчис Филипп Максимович сы дінӧ, шуис, коль пӧ том йӧзлы паметь вылӧ ассьыд боевӧй шлёмтӧ, гашкӧ пӧ, воин-землякъяслысь музей коркӧ кутам восьтны сиктын, а кытысь татшӧм шлёмсӧ корсян. Тайӧ сёрниыс регыд кывсис и мукӧд вӧвлӧм салдатлы. Быдӧн мыйкӧ да мыйкӧ дзебасӧ пуктіс, ковмас кор — сэки и сетасны...

Медылі кӧдза муыс Базаӧ кежан туйвеж дорын. Тасянь верст сизим сайын коркӧ вӧвлӧма вӧр лэдзысьяслӧн неыджыд посёлок. Базаӧн шулӧмаӧсь. Лэдзлӧмаӧсь вӧрсӧ бокысь воӧм йӧз. Ӧні сэні немтор нин эз вӧв, сӧмын тӧдчисны барак местаясыс. Техникумын велӧдчигӧн нин, тӧвся каникул дырйи, Геня воліс сэтчӧ. Мамыс на висьтавлывліс, мый сійӧ местаясас сиасьлывлӧма Генялӧн батьыс. Геня эз мун кыйсьӧм могысь, но дас квайтӧд калибра пищальсӧ век жӧ босьтіс, и кучик кӧв йылын ӧшалысь маткасӧ. Тшӧтш и лаз на кышавліс, да пӧрччис. Ставыс тайӧ кольлі батьсяньыс на. Патронташыс весиг батьыслӧн. Воз сёйӧмысь Кӧсьта Анна киськалӧ вӧлі лазсӧ табакӧн. Мамыс кувсьӧм бӧрын тадзи жӧ кутісны вӧчны и Геня да Ира.

Базаӧ каян туйыс россялӧма, но ордым кодьыс тӧдчыштӧ. Ӧт-мӧдарас сук, шуштӧм вӧр. Шуштӧмӧн кажитчӧ и сы вӧсна, мый тайӧ вӧрсӧ сиктсаяс шуӧны морт сёйысь вӧрӧн.

— Пищальӧн кӧть пищальтӧг, эн кай, дитя, некор базаса вӧръясӧ, — шуис ӧтчыд мамыс, — кӧть эськӧ и батьыдлӧн чӧс туйыс сэтчаньын жӧ вӧлі.

— Мыйла, мам?

— Ыджыд неминучаяс сэні вӧвліны. Ӧтчыдсӧ, кызьӧд воясын на, базаса кык мортӧс ош косявліс. Мӧдысьсӧ татшӧм жӧ неминуча суис нелямынӧд воын, арнас. Эждімсьыд кык мортӧс ошкыд сэки сёйис. Тэ моз жӧ со батьтӧм челядь налӧн быдмӧны. Лёк водзӧ лои сэтшӧмторйыд, локтан гожӧмнас и ӧзйис войнаыд.

— Мам, а ме помнита сійӧ ошсӧ. Лыйӧм бӧрас правление дорӧ вӧлі вайӧмаӧсь. Няйт вӧлі, а ошкыс мыйлакӧ пу доддьын куйліс. Гашкӧ и, кутшӧмкӧ вӧт серти помнитсьӧ...

— Сідзи-й вӧлі, дитя. Ираыд, дерт, оз помнит, а тэныд куим арӧс сэк вӧлі. Став сиктӧн ошсӧ видзӧдлыны волісны, батьыд и нуліс тшӧтш миянӧс.

— Кыдз нӧ кыкнаннысӧ вермӧма косявлыны?

— Арся уджъяс помасьӧм бӧрын Дзоля Ван керка вӧр видзӧдлыны каяс. Пищаль ни сёян абу босьтӧма сьӧрсьыс. Рыт воас дай асыв, а Дзоля Ваныд век абу. Ӧбед бӧрас братаныс каяс сійӧс корсьны да и ачыс тшӧтш вошӧ. Повзясны гӧтыръясныс, локтасны правлениеӧ да висьталасны: сідз да сідз. Сэк кості пырас сэтчӧ ӧти морт, вот ог помнит коді, да юӧртас: фермаяссайса вӧр діысь пӧ ош кок туй да ош сіт аддзылі. Лун-мӧдся нин пӧ. Чукӧртчисны став сиктӧн, весиг нывбабаяс, и кайисны База туй бокӧ корсьысьны. Арся луныд дженьыд, ӧдйӧ пемдӧ, пӧнаръясӧн весиг мунісны, пищальясӧн да. Батьыд нырщик пыддиыс, ош пуляа патронъяс патронташас сюйис. Пемдӧм бӧрас и веськалӧмаӧсь ош вылад. Пӧрысь, наян ош вӧлӧма. Кык мортлысь ӧзйысь пӧнарсӧ жугӧдӧма, ӧтиыслысь чужӧмсӧ чашнитӧма, катыдпомса Ныртӧм Мишыдлӧн сэксянь и лои татшӧм прӧзвищеыс. Сэсся некодӧс нин абу удитӧма курччавны, батьыд лыйӧма ошсӧ. Тадзи вӧлі, дитя. Ӧти лунас Дзоля Вансӧ косявлӧма, мӧд лунас и — братансӧ...

— Мыйла, мам, Дзоля Ванӧн шулісны, сэтшӧм ичӧт али мый вӧлі?

— Ая-пиа кыкнанныс Иванъяс вӧліны, вот и сетлӧмаӧсь пиыслы татшӧм прӧзвищесӧ, сідзсӧ ыджыд тушаа вӧлі, батьыд кодь кымын жӧ. А батьтӧ помнитан, дитя?

— Чужӧмсӧ ог, а мыйсюрӧ сувтлӧ син водзӧ. Гашкӧ, и ачыд висьтавлывлін ичӧт дырйи, да сійӧ олӧ вежӧрын да.

— Мый нӧ эськӧ помнитан?

— Кывтыдсьыд шор пос вӧчӧмтӧ. Чера мужикъясӧс помнита, батьӧ тай быттьӧ сэні жӧ вӧлі. Сэсся война вылас мунӧмсӧ. Ираӧс да менӧ моздорас пыр нуис, тэнсьыд бӧрдӧмтӧ тшӧтш помнита...

— Сідзи и вӧлі, дитя. Война сувтан тулыснас поссӧ батьыдъяс стрӧитісны... Тіянӧс пыр моздорас нуис...

— Мам, ыджыд батьӧй збыльысь уна ош кыйліс?

— Збыльысь, дитя. Сылы вӧрыд ас керка кодь вӧвлі, нинӧмысь эз повлы.

Геня пукаліс му борйын, буретш тасянь заводитчӧ тшем вӧр, со Базалань кежысь туйвежыс. Думсьыс дыр сёрнитіс мамыскӧд. Ӧні бара юавліс ассьыс: мый ещӧ помнитӧ бать йывсьыс? Сэсся нинӧм оз помнит. Дзик нинӧм. Нэм помӧдзыс сы син водзӧ ловйӧн кольӧ мамыс: му вылас медся мича, медся шань мортыс. И мыш саяс шувгысь пармасӧ Геня некор оз шу морт сёйысь вӧрӧн, — ӧд тані сиасьліс коркӧ сылӧн батьыс. А эстӧні, еджыд ру пиӧ вӧйтчӧм Парма чуркланьын, вӧравліс ыджыд батьыс, Адам Кӧсьта. Сылысь йӧг каллянсӧ тубрасӧ гартыштӧмӧн пыр видзис Анна нылыс. «Мед миян пиянным лоасны батьӧ кодь жӧ сюсь вӧралысьясӧн», — шулывліс Педӧрлы Анна, кор казьтывлісны Адам Кӧсьтаӧс. Сэсся, верӧссӧ война вылӧ колльӧдігӧн, Анна сюйыштіс тайӧ каллянсӧ сылы морӧс зептас, синва сорӧн шуис: «Тшӧтш мед и тестьыдлӧн лолыс видзас тэнӧ». «Кӧсъя жӧ вӧлі корны, ачыд со дӧгадайтчин» — тапкӧдіс гӧтырсӧ Педӧр. Геня помнитӧ мамыслысь тайӧ казьтылӧмъяссӧ кывйысь кывйӧ. Помнитӧ, и унаысь на панлас думсьыс мамыскӧд татшӧм сёрнисӧ...

Рыныш-гумла дорті Нестеров лэччис правлениеӧ. Председательлӧн жырйын вӧлі лӧз тшын: сэні пукалісны бригадиръяс, вӧлӧн ытшкысь да куртысь машинистъяс, мукӧд колхозникъяс. Матысса видзьяс ытшкыны шуисны заводитны аскисянь, аски жӧ став коланасӧ нуны ылі видзьяс вылӧ. Кыкнан бригадасьыс ыліас мунасны томджык войтыр, олӧмаджыкъяс да челядяяс кутасны ветлыны гортсяньыс. Геня ӧзйыліс жӧ мунны войколӧн, но Филипп Максимович паныд сувтіс:

— Педӧрӧвичлы гортӧ ковмас кольччыны, нянь идралігкежлӧ лӧсьӧдчыны. Вундан да вартан машинаяс, рыныш-гумла, амбаръяс — ставсӧ тайӧс, Педӧрӧвич, аслад контроль улӧ босьт.

Вичалӧмыс оз во сьӧлӧм вылас Генялы, водзджык на пӧ, но олӧмаджык йӧзыслы тадзинас шуны, тыдалӧ, кокниджык. Дерт, гортсяньыс ветлыны жӧ кутас видз вылад. Эм на кадыс му вылад петтӧдз. Жаль вот, мый Яков коддьӧмъяскӧд торъялас. Найӧ войколӧн Эжва горув лэччасны. Гашкӧ и Милада тшӧтш накӧд мунас.

Милада дузгӧдчис батьыс вылӧ, кор тӧдмаліс Геняӧс сиктӧ кольӧдӧм йылысь. Сэні ӧд том йӧз ас кежаныс, абу мам-бать син улын, а тані мый? Милада гортсяньыс ветлӧмӧн жӧ шуис уджавны. Ижевскын на мӧд ног мӧвпаліс: Генякӧд нидзув корсьны кутасны, кельчи да йӧрш вугравны. Со тай, дзугсис ставыс.

Шоныд зэръяс бӧрын пуксьӧм мича поводдя кивыв вӧлі страдуйтысьяслы. Мӧдлапӧлын вель нин уна лои ытшкӧма, юралӧма и. Зорӧдавны коліс. Ывлаыс асывсяньыс ойдіс шонді югӧръясӧн, и некод эз виччысь зэр. Но пажын бӧрын нёйкмис енэжыс, кыпӧдчис гыма кымӧр. Быттьӧ ярмӧм уж гӧрӧктылӧ, гымалӧ да. Тэрмасисны чӧвтысьяс. Геня зорӧдасис жӧ. Милада мукӧд нывбабаяскӧд вожкаяс вылӧ тэчис турун юръяссӧ, кодъясӧс зонкаяс котрӧдлісны вӧвъясӧн чӧвтысьяс дорӧ.

Тані жӧ асывсяньыс и Микита Ӧндрей. Веськыд кабырыс кыз сӧнъясӧн пӧльтчӧма, эз этша зорӧд чӧвтлы войнаӧдзыс, а ӧні оз вермы сой пӧвнад отсавны чӧвтысьяслы. Зорӧд пыкӧдъяс ваялӧ, зорӧдсӧ куранӧн малалӧ-шыльӧдӧ. Муыс кӧ воропа — мусӧ бергӧдас — сы йылысь шулывлісны сиктсаяс. Войнаыд нӧбӧдіс салдатлысь шуйга кисӧ, дӧрӧм соскыс сӧмын лётъялӧ. Видзӧдлас чӧвтысьяс вылӧ, да синваыс доршасьӧ забеднӧысла. Сэсся котӧртлас нывбабаяс дінӧ, отсалас быгыльтны некымын юр вожка вылӧ и бара нин чӧвтысьяс дорӧ локтӧ.

— Микитіч, шойччыштін эськӧ, лунтыр кок йылын, — жалитана шуасны нывбабаяс. А Микитіч оз весиг куритчы. Пуксясны йӧзыс лолыштны, а сійӧ видз вомӧн шарсъялӧ: то бокӧ кольӧм курантӧ местаӧ пуктас, то нӧбӧдӧм турун тылымтӧ китырнас чукӧртас. Йӧз пажнайтӧны, а Микитіч видздорса вӧрын черӧн колскӧ: зорӧд пыкӧдъяс либӧ вожка кералӧ. И пыр тадзи, кор сійӧ видз вылын. Абу тшӧті молльӧн гольӧдчыны чужлӧма Микита Ӧндрей, но мый вӧчан сой пӧвнад, кор ӧти кинад и зумыд гӧрӧд он гӧрддзав.

Чардыштіс, быттьӧ коса дорыш югнитліс, сэсся гымыштӧмкӧд тшӧтш ыльӧбтіс зэр — веськыд, шоныд, гырысь. «Сьват-сьват» лыддьӧдлігтыр дзебсялісны коді кытчӧ: видз помас уджалысьяс сайӧдчисны пу лапъяс улӧ, мукӧдъяс — зорӧд бокъясӧ. Милада видз вомӧныс котӧртіс муртса на помавны удитӧм зорӧдлань, кытчӧ саймовтчис Геня. Эзджык во зорӧд дорӧ, трачнитіс-лыйис кытчӧкӧ дзик орччӧн. Повзьӧмысла ныв тайкӧ эз усь.

— Чайті, мый мен лыйис. Пельӧй весиг чунавліс, — тырӧм лолӧн шуаліс Милада, пырис турун пиӧ Генякӧд орччӧн.

— Тэ брӧд ва, — топӧдыштіс нылӧс Нестеров. — Йирмӧг, кӧнкӧ?

— А-а, — зонлӧн киняулӧ ёнджыка йӧжгыльтчис Милада. Сылӧн кӧтасьӧм платтьӧсянь ульсаліс Генялӧн дӧрӧмыс. Но кымын водзӧ, сымын ёнджыка Нестеров кыліс, кыдзи ныв морӧсысь шоналӧ аслас вир-яйыс. Сэсся меліа, дзик кагаӧс моз, некымынысь окыштіс Миладалысь вом дорсӧ.

— Ой, Гень, и окасьны велалӧмыд... — нӧшта ёнджыка сибӧдчис Милада, юаліс: — Гень, кор нуӧдлан Нестеров нима эрд вылад, кӧні тай кыддзыд да пожӧмыд орччӧнтӧ быдмӧны? Гень, нуӧдлы сэтчӧ. Ас кежын сэні лоам, а тані абу лӧсьыд окасьнытӧ.

— Нуӧдла, Мила, нуӧдла. — Нестеровлы дум вылас усис эрд вылын сетлӧм клятваыс, и эз ло лӧсьыд сьӧлӧмыслы. «Кыдзи висьтавны Валя йылысь? Кыдзи примитас татшӧмторсӧ Милада? Али ёнджыка кутас эскыны, али помӧдз воштас эскӧмсӧ? Либӧ чӧв овны? Сэки ме лоа трус, Адам Кӧсьталӧн внук — и лоа трус!» — думайтіс Геня. Видзӧдліс нывлӧн шань синъясӧ и шуис не торкны тайӧ шуда здукъяссӧ.

— Мед эськӧ дырджык на оз коб, да? — шӧпкӧдіс Милада и нёрыньтіс юрсӧ зонлӧн пельпом вылӧ...

Лунвывладорсянь енэжыс заводитіс воссьыны.

Нянь идравны петтӧдз на Геннадий Нестеровлы военкоматсянь воис повестка. Сідз эз и лысьт висьтасьны Миладалы Валя йылысь. «А Лида кӧ удтысяс? Мый тон и удтысяс, Яша пӧ кӧсйӧ коравны да», — поліс и сэк жӧ лӧньӧдіс асьсӧ Нестеров. Повестка лыддьӧм бӧрын, рытнас, Степан дядьыс, кыдзи казяліс Геня, унаысь юалана видзӧдлывліс сы вылӧ — мыйкӧ, тыдалӧ, кӧсйис висьтавны.

— Геня, — шуис сэсся дядьыс, — тэ ӧні ачыд нин быдмӧм морт. И Ира со кутшӧм невеста! Ме велалі тіян дінӧ, меным мусмис тіян сиктныд. Тэ со армияӧ мунан, чойыд, дерт, верӧс сайӧ жӧ петас. Ме бара коля ӧтнам... Думайта вӧлі, мися, муна посёлокӧ, квартира меным сэні важӧн вӧзйӧны. Мыйла пӧ быд лун котравны сы ылнаӧ. Сьӧлӧм менам эз кыпты тайӧс вӧчны... мамныд паметь кузя. Бура ми сыкӧд заводитлім овны, кӧть шудным дженьыд лои. Мый верми, ме тіянлы отсалі, но ӧд колӧ ӧні аслам пӧрысьлун йылысь думыштлыны...

Тыдалӧ, Степан дядьлы сёрнитны вӧлі сьӧкыд. Геня, дерт, казяліс и гӧгӧрвоис сійӧс. Водзджык нин казяліс и мӧдтор: на ордӧ частӧ пыравлывліс Домна, и сэки Степан дядь лолі быттьӧкӧ мыжа мортӧн чоя-вока водзын.

— Степан дядь, тэ Домна тьӧтка йылысь кӧсъян шуны? — друг юаліс Геня да видзӧдліс дядьыслы синмас.

— Зэв сьӧлӧма нывбаба, — быттьӧкӧ зэв гӧгӧрвоанатор йылысь шуис Степан. — Дерт, абу лӧсьыд коймӧдысь гӧтрасьны, но мый вӧчан? Олӧмыс абу ӧткодь гылыд да долыд быд мортлы. Домнаыд матысса лои меным ӧтитор бӧрын. Отсӧг ме сеті сылы ӧтчыд...

«Отсӧг сетін, — думыштіс Геня. — Тэ кужан сетны йӧзлы отсӧг. Тайӧс ме тӧда. Со и мамнымӧс недыр кежлӧ шудаӧн вӧчлін, кӧть эськӧ и тэнсьыд кага вайигӧн жӧ мамным кулі».

Степан дядь этша висьтавлывліс аслас воюйтӧм йылысь. Сӧмын кыдзкӧ ӧтчыд гарыштліс, мый недыр вӧлі пленын, муртса эз згинит, но удайтчис пышйыны ёртъясыскӧд да водзӧ на воюйтны. Эз казьтыв дядьыс гораасӧ и воддза семья йывсьыс. Ӧні сійӧ видзӧдліс Геня вылӧ да быттьӧ гӧгӧрвоис зонлысь думъяссӧ.

— Ме вот мый кузя, Геннадий Фёдорович, — вичсӧ мыйлакӧ тӧдчӧдіс Степан. Кӧсйис, тыдалӧ, сетны тӧдны, мый, кӧть и лыддьӧ Геняӧс пиӧн, а прамӧй батьыс сылӧн век жӧ мӧд... — Гӧтрася кӧ быттьӧ Домнаыскӧд, ӧдвакӧ тані кута овны... Домна ордас. Сьӧкыд меным лоӧ, мамнытӧ пыр мӧдас казьтывсьыны. Гӧгӧрвоан? Филипп Максимович эськӧ зэв ёна корӧ, мед ме колхозас вуджа, но ог на тӧд... А посёлокас эськӧ ми Домнакӧд выль керка кыпӧдім. Вӧрсӧ сетасны, а вӧчны асьным кужам... Гӧтрася кӧ быттьӧ, ёна мӧдад видны? — виччысяна да юалана Степан бара видзӧдліс Геня вылӧ.

— Мыйысь дивитнысӧ, Степан дядь! — сьӧлӧмсяньыс шуис Геня. — Аттьӧ ставсьыс, мый тэ вӧчин миянлы. Батьсьыс батьӧн вӧлін... Кутны ми ог мӧдӧй дай ог вермӧй... Шуӧны сиктсаяс — вежсис Домнаыд бӧръя кадас, бур боксянь вежсис. Код тӧдас, гашкӧ и, тэкӧд тӧдмасьӧм бӧрын.

Степанлӧн чужӧм вылас здук кежлӧ кыпӧдчыліс нюм, но кутіс асьсӧ, тыдалӧ.

— Пасибӧ бур кыв вылад, Геннадий Фёдорович! — бара вичаліс Геняӧс дядьыс. — Бурӧсь и шаньӧсь ті кыкнанныд Иракӧд. Ме чайта, ми и водзӧ лоам бур другъясӧн... А сиктсьыд мунӧм йылысь думыштла на.

Армияӧ мунан первой лунас жӧ Геня гижис письмӧ Миладалы. Мӧдсӧ ыстіс Дальньӧй Востоксянь, кытчӧ веськаліс служитны. Сӧмын тӧлысь мысти воис воча кывйыс — неыджыд, скуп строкаяса письмӧ, кӧні Милада казьтыліс Валя йылысь: ставсӧ пӧ тӧда карса пӧдруга йывсьыд. Лида, тыдалӧ, удтысьӧма. Да и кывъясыд омӧля нин шонтісны сьӧлӧмъяснысӧ. Найӧ, буракӧ, воисны сэтшӧм арлыдӧ, кор письмӧясысь ӧтдор мортлы колӧ мыйкӧ унджык, кӧть эськӧ быд гижӧдын эскӧдлісны ӧта-мӧдсӧ, мый гажтӧмтчӧны, мый частӧ думайтӧны ӧта-мӧд йывсьыс. Век жӧ быд юӧр бӧрын зон быттьӧ ловзьыліс выльысь, частӧ каитчыліс, мый ачыс водзджык немтор эз висьтав Валя йылысь. Ӧтиторйӧ инавліс сьӧлӧмсӧ Геня: эм кӧ Милада пытшкын вежӧглун, сідзкӧ, эз на вунӧд сійӧс, сідзкӧ, эм на сы дінӧ мыйкӧ мында муслун.

Ӧтчыд, вель уна кад кольӧм бӧрын, кыдзкӧ мед нимкодьӧдны Миладаӧс, Нестеров пуктіс письмӧ пытшкас военнӧй округлысь газетсӧ. Сэні первой лист бокас вӧлі ефрейтор Нестеровлӧн портретыс да сылӧн служба йылысь заметка. «Часовой Родины» — шӧпкӧдіс вом горулас газетыслысь нимсӧ, видзӧдліс значокъяса аслас портрет вылӧ: лӧсьыда пӧ петӧма.

«Государственнӧй граница видзӧм вылӧ приказ бӧрын прожекторнӧй станцияса расчёт муніс служба нуӧдан местаӧ. Машина ньӧжйӧник веніс вильыд чой паныдъяссӧ. Расчётса командир сержант Иван Зейналов сюся видзӧдіс пемыдас. Зэрис, пӧльтіс ёсь тӧв. Позиция вылӧ воӧм бӧрын пограничникъяс ӧдйӧ дасьтісны прожекторнӧй станциясӧ. Кужӧмӧн вӧчисны ставторсӧ Иван Зейналов да прожекторист ефрейтор Геннадий Нестеров. Здук-мӧд мысти войся пемыдсӧ поткӧдіс прожекторлӧн югӧрыс. Тӧлыс личкис му бердас ляпкыдик пуяссӧ, кодъясӧс пожъяліс шливгысь зэр. Лёк поводдя вылӧ видзӧдтӧг, ефрейтор Нестеров прожекторлӧн югӧр улысь казяліс, кыдзи тшӧкыд кустъяс пиысь тыдовтчыліс мортлӧн мыгӧрыс. Повтӧм действиеясӧн пограничникъяс кутісны тӧдтӧм мортӧс, коді вӧлӧма учебнӧй нарушительӧн... Снимок вылын групкомсорг ефрейтор Г. Нестеров». Ещӧ ӧтчыд лыддис заметкасӧ, лӧсьыда кусняліс газетсӧ, мед кусыньыс эз мун портрет вывтіыс, и конверталіс. Мед пӧ тӧдас Милада, мый Геня абу полысь рӧдысь, кӧть и Валя йылысь эз тырмыв збойлуныс висьтавнысӧ.

Бӧръя во служитігӧн Геня пыр оліс Милада йылысь думъясӧн. Син водзас частӧ волывліс чужан сиктыс, школа, кытчӧ сизим во чӧж ӧтлаын котралісны Миладакӧд. Но Генялысь сьӧлӧмсӧ дойдіс Ира чойыслӧн бӧръя письмӧыс. Сійӧ гижис: «...неважӧн сёрниті Ноннакӧд. И сійӧ не то ошйысис, не то прӧстӧ сӧрис, быттьӧкӧ Милада лӧсьӧдчӧ петны верӧс сайӧ, кутшӧмкӧ Саша сайӧ, кодкӧд кӧкъямысӧд классянь нин велӧдчӧны ӧтлаын...»

Весиг та бӧрти Геня эз вошты Милада вылӧ надеясӧ, сылы эскӧмсӧ. «Лӧсьӧдчис кӧ верӧс сайӧ — гижис эськӧ», — думайтіс да лӧньӧдіс асьсӧ салдат бӧръя кадсӧ служитігӧн нин.

Кык воысь дырджык Геня эз аддзыв чужан мусӧ. Сыктывкарӧ воӧмыс нин сылы вӧлі гортас воӧм кодь. Кадыс — водз тулыс. Паськыда ойдісны Сыктыв да Эжва. Гортас воӧдчыны позис пароходӧн кӧть самолётӧн. Но эз терпитсьы и ньӧбис билетсӧ райцентрӧдз самолёт вылӧ. Пӧшти сутки на позис гуляйтны карын. Кокъясыс асьныс нуисны Таисия Ивановналӧн керка дінӧ. Геня бӧр-водз кӧть кӧсйис аддзысьлыны Валякӧд, тӧдмавны велӧдчӧм кузя ёртъяс йывсьыс. «Мый эськӧ шуа, аддза кӧ ӧні Валяӧс?» — думайтіс ачыс. Геня восьтіс дзиръясӧ, кайис кильчӧ вылас. Гольӧдчыштіс. Некод эз пет. Ӧшинь улысь салдатӧс аддзис да шыӧдчис суседкаыс, ар нелямына нывбаба:

— Том морт, ӧні сэні некод оз ов.

— Кӧнӧсь кӧзяйкаясыс? — юаліс салдат. — Меным Валяӧс либӧ Таисия Ивановнаӧс эськӧ.

— Тэ нӧ эськӧ кодлӧн лоан? — Нестеровлань матыстчис нывбаба.

— Абу татчӧс. Гортӧ кайигмоз кӧсйи аддзӧдлыны Валяӧс. Ми сыкӧд ӧтлаын велӧдчылім техникумын.

— Со кыдзи.

— Эжва катыдысь ме.

— Верӧс сайӧ петіс Валяыд... А Таисия Ивановна керкасӧ вузаліс да муніс жӧ. Нылыс ордӧ, буракӧ.

Сідзкӧ, Валяӧс корсьны нинӧмла. Мед лоас шудаӧн!

8

Сё муса чужан сикт! Тэнад пиыд копыртлӧ юрсӧ нинӧмӧн вежны позьтӧм тэнад мичлун водзын. Быттьӧкӧ ставыс тӧдса, и сэк жӧ тӧдтӧм. Унатор выль. Мӧд ног некыдз он шу ни он думышт.

Нестеров лолаліс рӧднӧй вӧр-ваӧн ӧвтысь сынӧдсӧ. Машина вӧчис медбӧръя чукыль, тыдовтчис су потшӧс. Ылын, важ моз, лӧзаліс Парма чурк. Со и аслас Кывтыдпом. Босьтіс киас пелькиник чемодансӧ, лэччис машинаысь, воськовтіс тӧдса улича кузя.

Чойыслӧн да Степан дядьыслӧн письмӧясысь Нестеров тӧдіс, мый вӧчсис сиктын. Дядьыс век жӧ вуджӧма Домна ордӧ. Ӧні олӧны ӧтлаын, мирӧн да сӧветӧн, кодъяслы олӧмыс гажсӧ эз нин зэв уна сет. Гашкӧ, ӧні аддзасны, зэв тай надеяа письмӧяс Степан гижліс. И пыр содтывліс: «Виччысям тэнӧ». Чойыс гижліс эз сӧмын ас йывсьыс, но и Милада йылысь тшӧтш: кор пӧ волас каникулъяс вылӧ, юасьӧ Геня йылысь.

Муртса и пыраліс гортас, колис чемодансӧ, армейскӧй курткасӧ, петіс улича вылӧ. Видзӧдліс Ульныровъяслӧн керка вылӧ. Сэні некод эз тыдав.

— О-о!.. Педӧрӧвич воӧма! — нимкодя шуис Филипп Максимович, кор аддзис Геняӧс правление ӧшинь увті мунігас, да уськӧдчис сы дінӧ, сывйыштіс паськыд сывнас, топӧдліс ас бердас. — Жаль, эз аддзывны тэнӧ татшӧмнас батьыд да мамыд. Радлісны эськӧ!.. Но, ветлін-мунін, кыдзи шуласны. Багатыр, видзӧдтӧ, лоӧмыд! — радліс председатель. — Армияыд, брат, быдтас и велӧдас. Аддзан, мый сиктаным вӧчсьӧ! Дас выль керка кыпӧдім бӧръя воясас. Ещӧ некымын выль сруб тшупӧма. Ёнмам надзӧникӧн, вынсялам. Мед на здоровье стрӧитчӧны. Мыйӧн вермам — отсалам. Тӧдан, кутшӧм ыджыд тӧдчанлун сетӧны партия да правительство видз-му овмӧс кыпӧдӧмлы?! Морӧс тырӧн лолалам... Вот и виччысям тэнӧ став сиктӧн. Ас кадӧ воин, Педӧрӧвич, тувсов страда кежлӧ. Аски-аскомысь гӧрны-кӧдзны петам. Ыджыд надея кутам тэ вылӧ. Век жӧ ас морт. Зэв гырысь уджъяс шуим нуӧдны матысса воясӧ... — Филипп Максимович бара на топӧдліс Нестеровӧс морӧс бердас, вына ки пыдӧсъяснас тапкӧдыштіс том мортлы мыш кузяыс. — Жаль, жаль... Батьыд эз аддзыв тайӧ шудсӧ. Тӧлка да вежӧра морт сійӧ вӧлі, Геня, тэнад батьыд... Некор ог вунӧд сійӧс! Пӧдлиннӧ, Степан дядьтӧ эн на аддзыв?

— Ме и Ираӧс на эг аддзыв! — шуис Нестеров. — Гортын некод абу. Но идралӧма гӧгӧр, пелькӧдӧма, чышкӧма-мыськӧма. Виччысьӧ, тыдалӧ, менӧ век жӧ...

— Пелька олӧ тэнад чойыд. Кодлыкӧ бур невеста лоӧ. И удж вылас ошкӧны. Мамныд кодь жӧ зіль. Уджалыштас — мӧдӧдлам велӧдчыны. Ас окота сертиыс мед бӧръяс колана туй.

Ульныров торйӧдчыліс нин, вӧчис гоз-мӧд воськов туй боклань, но друг бергӧдчис, шуис:

— И Степан дядьыд тэнад миянлы зэв колана морт лои... Олӧны Домнакӧд... Кыкнанныс вӧсна жӧ радла. Но, висьтав дядьыдлы месянь став бурсӧ. И тэнӧ регыд гӧтралам... Невестаыс миян уна.

— Эн кӧть сразу гӧтрав, Филипп Максимович! Лэдзӧ кӧть видзӧдлыны ас гӧгӧр.

— А мый виччысьнысӧ? Вот локтас Милада дай гӧтралам! Ті сыкӧд ичӧтысянь дружитлінныд, тӧданныд ӧта-мӧдтӧ.

— Гашкӧ, оз мун сійӧ ӧні ме сайӧ. Врач сійӧ, мӧдас карын уджавны, а ме — сиктса агроном.

— Миянлы мӧй врачьясыс оз ковны? — ус помъяссӧ читкыльтіс председатель. — А ми батьыдкӧд шулім, мед эськӧ сватъясӧн лоим, кор чужид ті — Милада да тэ... Сё збыль! Он эскы? Милада гижліс, мый лӧсьӧдчӧ волыны. Сэки и сёрнитам, Педӧрӧвич... — Ульныров бара тапнитіс Геняӧс мыш кузяыс да пырис правлениеӧ.

«Сідзкӧ, Миладакӧд регыд аддзысям. Удитіс-ӧ воны сылы менам бӧръя письмӧӧй? — ас кежас думайтіс Нестеров. — Интереснӧ, кутшӧм лоӧ тайӧ паныдасьӧмыс? Со ӧд муыд мый ыджда вӧлӧма: радейтана нывкӧд та дыра эг аддзысьлӧй». Бура дыр на сулаліс места вылас, думайтіс, кодарӧ мунны. Дерт, первой колӧ Степан дядьӧс аддзӧдлыны.

Нестеровлӧн армияысь воӧмыс регыд кывсис сикт пасьта.

А тайӧ кадӧ Нонна лыддис мамыслы Миладасянь воӧм письмӧ. Лун-мӧд мысти пӧ лоа карын практика вылын, гижис чойыс. Сюрас пӧ стрӧка да вола видлыны: гажыс быдӧнысь бырӧма. Юалӧма Геняӧс: воис эз на.

— Ёна тай гажтӧмтчӧ! — синвасӧ чышкаліс мам. — Оз небось первой гортас уськӧдчы, мамыс дінӧ. Весиг оз гиж, кор локтас. Пӧжасьыштны кӧть колӧ, шаньгатор пӧжыштны.

— Мам! — друг казьтыштіс Нонна. — Дзикӧдз вунӧді, неважӧн Ира ордысь кутшӧмкӧ военнӧй петіс.

— Ира ордысь? Кутшӧм военнӧй? Гашкӧ, вокыс нин воис да? Висьталӧ тай вӧлі: виччыся пӧ.

— Ме эг и тӧд, — нюжӧдіс Нонна. — Кузь кутшӧмкӧ, ён...

— Том йӧзыд тай быдмӧны да вынсялӧны. Тэнӧ Геняыд оз жӧ тӧд, аддзас да.

— Дзик бара Геня вӧлі, — пыр на шензис Нонна. — Регыд кӧ Милада волас, аддзысьласны... Тӧдан, мамӧ? Найӧ мый дыра нин эз аддзысьлыны! Вот гажыс налы лоӧ!

— Гаж кутшӧмкӧ торъя, — дивитыштіс мамыс нывсӧ. — Ставыс нин дубалі, гашкӧ, на костысь.

— Мый тэ сёрнитан, мамӧ? Милада пыр радейтіс Геняӧс, виччысис.

— Виччысис, шуан, — серӧктіс мамыс. — Ачыд кутшӧмкӧ Саша йылысь вӧлі висьталан, сылӧн корасьӧм йылысь да... Гашкӧ, гижсисны нин.

— Сашаыс, мам, корасьӧ и эм, но Мила сы сайӧ оз мун, — эз лэдзчысь Нонна. — Мила меным ставсӧ-ставсӧ гижліс. Гусяторйыс сылӧн меысь нинӧм абу. Сійӧ радейтӧ Геняӧс. Правда, ӧні практика вылас Сашаыс бара пӧ вӧтлысьӧ Милада бӧрся. Талунъя письмӧад та йылысь гижӧма жӧ, сӧмын эг лыддьы ме тэныд.

— Ылӧдас вот нывсӧ грек вылад, — инас эз ӧшйы Лиза. — Мун пыр жӧ батьтӧ корсь: мед ӧти кокыд тані вӧлі. Да мед жывӧ локтас.

Филипп пырис гортас ӧттшӧтш долыд и стрӧг:

— Мый лои, Тимопьевна?

— Геняыс збыльысь воӧма? — ӧзйис Лизалӧн чужӧмыс.

— Абу Геня, а веськыда сӧкӧл да и ставыс.

— Звӧнитлін эськӧ карас. Нылыд, колӧкӧ, сэні нин. Талунъя письмӧыс вит лун локтӧма.

— Ме и сідз тӧда. Карын. Талун мӧд лун практика вылын. Лун дас мысти пӧ вола. Звӧнитліс.

— Миян памиллеӧн на олӧ? — эз ланьтӧдчы Лиза.

— Верӧс сайӧ петӧм йылысь мыйкӧ гарыштліс, да телепон йитӧдыс орис. Нинӧм ог гӧгӧрво... — Со мыйла и стрӧг вӧлӧма Филипп Максимовичлӧн чужӧмыс.

Верӧсыслӧн тайӧ юӧрыс сотыштіс сьӧлӧмсӧ Лизалысь. Сійӧ воштіс инсӧ, эз путьмы нинӧм вӧчны. Дӧзмис и нормис. Нинӧм на эз гӧгӧрво и Филипп.

— Геня воӧма армияысь, ас морт, а кутшӧмкӧ лешакӧс кӧвъялӧма. — Син доръяссӧ водздӧранас чышкаліс Лиза. — Кок выланыс сувтӧмсянь ӧтлаын быдмисны да дружитісны...

Гӧтырыс эз удит помавны, ӧдйӧджык сюйсис Филипп, зілис лӧньӧдны сійӧс:

— Эн дзугыльтчы водзвыв. Эз ӧд шу, петі нин пӧ верӧс сайӧ. Телепон йитӧдыс, мися, орис.

— Кутшӧмкӧ сӧтана кодь мужик веськалас да нэм чӧжыс каитчыны кутас. Нуас нывтӧ кытчӧкӧ, и синнаным ог аддзылӧй. Аски жӧ лэб самолётӧн. Часӧн пӧ и нуӧ самолётыд карӧдзыд. Сюй юрас ум-разум.

— Кыдз тшӧктан, Лизук, сідзи и висьтала. Лӧсьӧд мыйсюрӧ гӧстинеч, аски асыв самолётӧн мӧдӧдча, а то гӧра-кӧдза со ныр улын. Карас менам могыс эм жӧ...

— Ен могысь, Геняыслы кӧть эн висьтав.

Лизалы аслыс окота вӧлі аддзӧдлыны нывсӧ, ёна жӧ бырӧма гажыс да, но татшӧм делӧясад верӧссьыс бурджык сӧветчик оз сюр.

— Этані гос, этані выя небыд кӧвдум. — Ыджыд сумкаӧ гӧстинечьяссӧ тэчис гӧтырыс. — Да мед регыдджык гортӧ локтас, ловӧма тай кар. Со мыйта нин том йӧзыс сиктад. Гажаяг посёлокӧ весиг мукӧд районысь локтӧны. Эн вунӧд Геня йывсьыс...

— Сідз эськӧ да, — нурбыльтіс верӧсыс. — Гажаягын выль больнича регыд пырас стройӧ и. Кага вайысьяслы пӧ весиг быдса жыр лоӧ.

— Вот сідзи и висьтав ставсӧ. А аслас доктор йылысь мед весиг письнитныс эз лысьт. Да сэн тэ скӧрджыка сыкӧд. Том дырйиыд ӧшыбитчынытӧ зэв ӧдйӧ. Ачыд эн жӧ вӧвлы гректӧм, тӧдан ставсӧ, — верӧсыс вылӧ видзӧдлассӧ чӧвтліс Лиза.

Тайӧ кывъясыс да синъясыс биа ӧгырӧн сотыштісны Филипплысь сьӧлӧмсӧ. Сійӧ быттьӧ первойысь казяліс, кутшӧма вежсис бӧръя воясӧ гӧтырыс. Син доръяссӧ вундалісны уна чукыръяс, югыдлӧз синъясыс абу нин воддза кодь сӧдзӧсь, бандзибъясыс чусмӧмаӧсь.

Филипп матыстчис гӧтырыс дінӧ, шуис вежсьӧм гӧлӧсӧн:

— Аттьӧ тэн, Тимопьевна, мый тэ эм менам татшӧмыс.

Лиза сувтіс верӧсыслы воча да сывйыштіс сійӧс голя гӧгӧрыс. Аслас доршасис синваыс. Филипп чунь помъяснас чышкис гӧтырыслӧн ныр бокысь синвасӧ, окыштіс бандзибъяссӧ...

Колхозса шофёр председательӧс нуис посёлокса аэропортӧ, а рытнас сійӧ вӧлі нин нылыс ордын.

Милада юасис сиктын олӧм-вылӧм йылысь, чойыс да пӧдругаяс йывсьыс; сэсся юаліс:

— Батьӧ, кутшӧмджык Геняыс лоӧма? Гашкӧ, ещӧ на нюжаліс?

Батьыс мудера читкыртліс син пӧвсӧ, быттьӧ кӧсйис кыйны нылыслысь думъяссӧ.

— Пӧра гӧтрасьны сылы, да вот невестасӧ эгӧ на удитӧй бӧрйыны. А тэ мый он ошйысь аслад жӧникӧн?

— Кутшӧм нӧ жӧник, батьӧ? — гӧрдӧдіс Милада.

— Гижлӧмыд, кутшӧмкӧ пӧ Саша коралӧ. Нонна чойыд мыйкӧ вӧлі шпыннялӧ...

— Коралӧ и эм. Сӧмын абу дум вылын сійӧ менам, батьӧ. Аддза да — эм, абу кӧ и — мед абу.

Да, Милада тӧдӧ Сашасӧ кӧкъямысӧд классянь. Помнитӧ, кыдзи ӧтчыд, дасӧд классын, сійӧ колльӧдіс Миладаӧс интернатӧдз. Сэки и пансьыліс сёрни ӧта-мӧд костын дружба йылысь.

Ещӧ бӧрынджык, выпускнӧй рыт дырйи, Саша — мышкыртчыштӧм кузь тушаа, балябӧжланьыс шыльӧдӧм гӧрдов юрсиа зонка — пуксис нывкӧд орччӧн да первойӧн корис йӧктыны зал шӧрӧ. Сэки и висьталіс Милада аслас водзӧ велӧдчӧм йылысь. Сэсся паныдасисны Ижевскын, институтӧ пыран экзаменъяс дырйи...

Миладалы дум вылас ӧні уси Сашакӧд бӧръя сёрниыс. А сійӧ пансьыліс больничаын войнас дежуритігӧн.

— Саша, ме кӧ аслам свадьба вылӧ корла, волан? — юаліс Милада. Нывлӧн гӧлӧсын тӧдчис кутшӧмкӧ кыпыдлун. Тыдалӧ, сійӧ сьӧлӧмнас нин кыліс Генякӧд паныдасян лунсӧ. Армиясяньыс на Геня сетіс тӧдны, мый некутшӧм вын оз вермы кӧдзӧдны на костысь йитӧдъяссӧ, мый найӧ чужлісны сӧмын ӧта-мӧдныслы...

Сашалысь быттьӧ мыйкӧ нетшыштісны морӧс пытшкӧссьыс: гӧрдӧдліс и бледӧдліс.

— Тэ тадзи вочавидзан менам корӧм вылӧ?

— Кутшӧм сэтшӧм корӧм? — чуймис ныв, кӧть и важӧнсянь тӧдіс зонлысь думъяссӧ.

— Не кӧ тэ, ме эськӧ некор эг пыр велӧдчыны медицинскӧйӧ: ме ӧткодя пола морт вирысь и кулӧм мортысь; мӧд-кӧ, кымын во нин ми тэкӧд велӧдчам ӧтлаын. Ме радейта тэнӧ.

Милада пыльсмуніс.

— Кӧть и уна во велӧдчам ӧтлаын — абу быть нэм чӧжыд лоны орччӧн. Саша, жӧник менам эм...

— Министр, кӧнкӧ, — лӧгпырысь шыннёвтіс Саша.

— Миян сиктса жӧ, агроном, — лӧня вочавидзис Милада.

— Йӧймин ли мый тэ? Нэм чӧжыд кӧсъян овны деревняын? Мый ради тэ велӧдчан?

— Ме тӧда, мыйла велӧдча. А вот тэ мый ради — ме ог тӧд. Тэ жӧ морт вирысь и кулӧм мортысь полан.

— Вай вензьытӧг, Милада. Деревняын вошны ме тэнӧ ог сет.

— Аттьӧ, Саша. Но сёрмин стӧч кызь ӧти воӧн.

— Тэ талун прӧстӧ ачыд абу ас. — Зонлӧн вот-вот потас сьӧлӧмыс нывлӧн кывъясысь. Тӧдіс кӧ татшӧмтор, эз эськӧ кольччы дежуритны вой кежлӧ.

— Меным кыпыд талун. А сикт йывсьыд тэ моз лӧглунӧн ме эськӧ эг шу. Сиктыс вердӧ и юкталӧ миянӧс. Меным нимкодь, мый батьӧй колхозса председатель, а жӧникӧй — агроном.

— Гӧгӧрво: радейта тэнӧ, Милада! — ку письыс петмӧн лоис Сашалы, но вӧчны немтор эз вермы. — Мунам загсӧ и аски жӧ гижсям...

Милада кокниа серӧктіс, видзӧдліс зонлы веськыда синъясас да шуис:

— Медколанаыс ӧд абу тэа-меа костын. Ассьым муслунӧс ме козьналі нин ӧтилы, запасын сэсся абу...

Ульныров ӧні видзӧдіс нылыс вылӧ, думсьыс нимкодясис сыӧн: Лиза вӧлі коркӧ татшӧм жӧ еджыд юрсиа, шондіӧн краситӧм алӧй бан бока. Сы вылӧ видзӧдігӧн Филипп Максимович друг нормыштіс, и кывъясыс локтісны ӧти-мӧд бӧрся:

— Мустӧм мортыдкӧд олӧмыд, ныланӧ, Ком юӧд ӧти лопта пелысӧн катӧм кодь жӧ: он кӧ удит сыныштны мӧдарсяньыс — и бокӧ пышйӧдас. Мамтӧ ме нэмӧн эг печиктыв, ёрччыштӧмыд, гашкӧ-й, лоліс: со кутшӧм нывъясӧс быдтім; ставыс, слава богу, бур йӧзлӧн моз вӧлі, но сьӧлӧмӧй ӧнӧдз на мыйкӧ зӧлитӧ. Мамыд вот радейтіс менӧ, а менам эз тырмы вынӧй радейтны сы мозсӧ. Сылӧн муслунӧн и кольӧ нэмным, ӧти муслунсӧ шӧрипельӧ юкӧмӧн. Мамыд, дерт, тӧдӧ та йылысь, нывбаба сьӧлӧмыдлӧн кывтӧмторйыс абу, но некор эз кӧритлы менӧ. Вӧч, ныланӧ, сідз, кыдзи сьӧлӧмыд тшӧктӧ. Радейтӧмыд вермӧ бордъявны морттӧ, вермӧ и чегны. Генялӧн батькӧд, Педӧркӧд, ми том дырсянь кӧсйылім лоны сватъясӧн...

Милада кывзіс батьыслысь сёрнисӧ висьтӧс моз. Кывзіс и нормис жӧ сьӧлӧмыс, — сійӧ тӧдмаліс некор кывлытӧмтор.

— Батьӧ, ми кӧсъям гӧтрасьны Генякӧд, пока ме практика вылын, — кыв йылас важӧн нин бергалысь думъяссӧ смелмӧдчис шуны Милада. — Геня юавліс та йылысь бӧръя письмӧас, а ме ӧнӧдз на эг вочавидз.

Бать нимкодьысла шӧйӧвошис.

— Мамыд ӧд сы вӧсна и ыстіс менӧ срочнӧясӧ: бокӧвӧй морт саяд пӧ мед оз жӧ пет, — шуис батьыс да гылыда заводитіс серавны. — Помалам гӧра-кӧдза и свадьбуйтам, сӧкъя тшак. Мамыдлы телеграмма колӧ вартны, а то шогысла косьмас. И Геняыдлы юӧрт...

Батьыслы эз терпитсьы: мӧд лунас бӧр лэбис гортас.

Сиктӧ воис шонді лэччандорыс. Правлениеӧ эз нин пырав: шелӧдіс гортланьыс. Кык туй крестасянінын друг паныдасис Генякӧд: салдатскӧй гимнастёркаа, галифе гача, гӧленьӧдзыс няйтчӧм буссьӧм сапӧга, сійӧ лэччис ыбъяс вывсянь.

— Видза олан, Филипп Максимович! — водзджык чолӧмасис Нестеров. — Кытшовті муяс гӧгӧр, ёна нин гаж бырӧма да.

Геня тӧдіс, мый председатель вӧлі нылыс ордын, но Милада йылысь юавны немтор эз лысьт.

— Но мый, Педӧрӧвич, — Ульныров быттьӧ ылӧсаліс Генялысь думъяссӧ, — привет вайи ыджыдӧс Миладасянь. Ми Лизакӧд абу прӧтивӧсь, паныд тіянлы некор ог сувтӧй. Лӧсьӧдӧй бур семья да пож тыр челядьӧс, кыдз шуласны. Но та йылысь удитам на... — Филипп Максимович серӧктіс — сьӧлӧмсяньыс, долыда.

Геня ставсӧ гӧгӧрвоис, гӧрдӧдіс, некытчӧ лои воштыны видзӧдлассӧ. Ульныров казяліс тайӧс и сёрнитіс водзӧ: — Томӧн гӧтрасьӧмысь пӧ каета абу, нинӧм тужитны. Челядьыд аскӧдныд тшӧтш быдмасны. Вот помалам гӧра-кӧдза, и... — председатель эз помав сёрнисӧ, крепыда топӧдліс Генялысь кисӧ: — Ме и гортын на эг вӧв. Муна, шойччышта, Тимопьевналысь сьӧлӧмсӧ инӧ вайӧда...

9

Еджыд быгъя ытва ыльӧбтіс видзьяс да сёнъяс вылӧ. Кыдзи и быд во, тулыс мыськӧ-пожъялӧ муыслысь чужӧмбансӧ, сетӧ унзільысь садьмӧм вӧрлы и лэбачьяслы выль вынйӧр.

Геня олӧмын тайӧ тулысыс лоӧ медся кыв кутана экзаменӧн: первойысь нуӧдас гӧра-кӧдза. Кымын водз помасясны уджъясыс, сымын водзджык и лоас свадьба. Та йылысь тӧдісны нин став сиктӧн. Сёрниыс паськаліс варов Ноннасянь.

Вӧр-пу йылын муртса мыччысис асъя сӧстӧмлунӧн мыссьӧм шонді. Геня бара кайис кытшовтны ыбъяс. Муяс вывті ветлігӧн сылӧн юрысь эз петав Аифалкӧд тӧрытъя сёрниыс. Найӧ паныдасисны рытнас клуб дорын. Аифал вӧлі ёнакодь гажа.

— А вежсьӧмыд тэ, челядьдырсяыд нинӧм абу и кольӧма, — чолӧмасьӧм бӧрын шуис Аифал. — И быдтор со удитін аддзывны, а ме Сыктывкарысь водзӧ некӧн на эг вӧв. Весиг армияад эз босьтны — гипертоник пӧ...

Геня чӧла кывзіс варовмӧм ёртсӧ, сэсся шуис сьӧлӧм сетана кыв:

— Олӧмным миян сӧмын на заводитчӧ. Быдтор на аддзылам, и тэ, и ме. А вот гипертония кузяыд ачыд мыжа жӧ, висьталӧны, частӧ пӧ юан.

— Юан, юан! Быдӧн мен тадзи синмӧ тычитӧ, — кыпӧдлыштіс гӧлӧссӧ Аифал. — А мый тані вӧчнысӧ? Гашкӧ, туйсӧ театрӧ индан? Менам театрыс тані ӧти — сьӧд горъя пывсян. Сӧмын сэні сьӧлӧмӧй инасьлӧ, пӧсь пывсянын.

— Гаж котыртӧмыд ас саяд, — тӧдчӧдіс Геня. — Ира мен мӧдарӧ висьталӧ: вывті гажаа пӧ кольӧны рытъясыс. Посёлокса том йӧзкӧд пӧ ӧтув ставсӧ котыртлӧны.

— Клубас ме сӧмын на мӧдысь пыралі, кор председатель нывкӧд дружитчи.

— Ноннакӧд? — чуймис Геня. Став тушасӧ весиг йирмӧг шымыртліс.

— Кӧть и сыкӧд, мый шензянаыс? — дульсмӧм синъяссӧ Аифал чӧвтліс ёртыс вылӧ.

— А гӧтрасьӧм йылысь он думайт? Нонна — зэв шань ныв, — унджыктор зілис тӧдмавны Нестеров.

— Свӧякӧн кӧсъян лоны? — Аифал серӧктіс сідз, быттьӧ горш гольганыс киссис.

— Висьтав, сӧмын ылӧдлытӧг: Ноннасӧ радейтан? — Генялы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд суседкасӧ казьтыштӧм бӧрын.

— Енмыс тӧдӧ, мый сійӧ сэтшӧм радейтӧмыс. Меным медтыкӧ ныв. Накӧд мусукасьнытӧ оз ковны агрономическӧй тӧдӧмлунъяс. — Аифал чӧв олыштіс, серампырысь содтіс: — Гашкӧ, тэн коліс видзны Ноннасӧ?

«Кӧть сьӧлышт да мун, — думайтіс Геня. — Но и гажа юра мортлӧн кыв йылас эм мыйкӧ мында збыльыс. Шедіс ӧмӧй Ноннаыс Аифаллӧн тывйӧ? Нонна, Нонна! Абу на сёр — думыштлы. Сьӧлӧм сертиыд-ӧ аддзӧмыд аслыд пӧвтӧ. Оз эскыссьы меным...»

— Сӧвет менам эм, кыдзи ёрт дінӧ. — Аифаллӧн кыз яя киӧ кутчысис Геня. — Эновтчы Ноннасьыс. Тэ жӧ он радейт сійӧс, тэныд став нылыс ӧткодь...

Аифаллӧн заводитісны тіравны кыз льӧбъясыс; дернитіс кисӧ Нестеровлӧн кабырысь, лёкысь ёрччыштіс, сэсся шатласигтыр клуб ӧшинь увті руньгис кывтыдлань. Думсьыс, тыдалӧ, кӧсйис паныдавны Ноннаӧс. Геня дінысь ылысмигӧн нин Аифал скӧрысь крапкис: — Видзӧдлам, кодлы мойвиас Ноннаыд... А тэкӧд свӧякӧн лоны ог кӧсйы...

Аифалӧс мамыс чужтылӧма ыджыд арлыдаӧн, дыр абу петлӧма верӧс саяс да. Ичӧт дырйиыс писӧ нимтылісны весиг «курас-карасӧн». Недыр и олӧмаӧсь мужикыскӧд, гижсьывтӧг. Мыйӧн рушкуасьӧма — верӧсыс пышйӧма кытчӧкӧ, туй помсӧ мамыс ни Аифал ӧнӧдз оз тӧдны. Дыр мысти нин кывсьыліс, Вӧлӧгдаын пӧ. Ӧтка мам быдтіс-лелькуйтіс писӧ, но, тыдалӧ, вывтіалӧма: ичӧтсяньыс этшсӧ эз кут тӧдны. Техникум эновтӧм бӧрын мамыслы ещӧ делӧджык лои. Отсӧг вылӧ воис Филипп Максимович: мыйӧн кутіс судзсьыны арлыдыс, Аифалӧс мӧдӧдіс трактористъясӧс велӧдан курсъяс вылӧ. Бур, колана специальность лоис том мортлӧн — механизатор. Нимкодясис мамлӧн сьӧлӧмыс: вердысь сувтіс кок йылӧ. Но тайӧ радлуныс ӧдйӧ чусаліс. Аифал пыр частӧджык волывліс гажа юрӧн. Заводитіс бурлачитны. «Гашкӧ, нывъясыд усьпаньвыв пуксьӧдасны», — думайтіс мамыс. Бара весьшӧрӧ... А ӧні ыршасьӧ Нонна вылӧ...

Нестеров ветлӧдліс муяс вывті. Воліс ӧти участоксянь мӧдӧ, и синъяс водзас пыр сулаліс Миладалӧн ичӧтджык чойыс — Нонна. Геня эз вӧв веськодьӧн сы дінӧ. Уна кӧртӧд йитісны налысь дженьыдик судьбаяссӧ: став челядь дырыс том Ульныровъяслӧн да Нестеровъяслӧн коли ӧтлаын. Миладакӧд свадьба бӧрын Нонна лоас ещӧ матыссаджыкӧн.

Этша узьӧмысла, уна думъясысла Генялӧн висьыштіс юрыс, но асъя сӧдз сынӧдыс, лэбачьяслӧн уна горӧн сьылӧмыс гажӧдісны сійӧс. Гашкӧ и, весьшӧрӧ дӧжнасьӧ сійӧ Нонна вӧсна? Гашкӧ, и Аифал нарошнӧ, ёртсӧ дӧзмӧдӧм могысь, ошйысис сыӧн?

Эз. Аифалкӧд паныдасьлӧмъяс йылысь тӧдіс и нывлӧн мамыс — Лиза. Сійӧ нинӧм эз чуйды верӧсыслы, кыв ни джын эз шулы Нонналы. Но ӧтчыд, кор колины нылыскӧд кыкӧн, пансис татшӧм сёрни...

— Ме видзӧда да, тэ, Нонна, челядь вежӧра на дзик. Мый тэ аддзӧмыд тайӧ Аипалсьыс? Велӧдчыны коркӧ ветліс — бӧр локтіс, дыш лоӧма, буракӧ. Кымын нылӧс нин, шуӧны, вежис... Ылӧдас и тэнӧ! — лыддьӧдліс мам.

— Менӧ некод оз ылӧд, мамӧ! — чорыда шуис Нонна, ачыс гӧрдӧдыштіс весиг. — Менӧ ылӧдысьыс абу на чужлӧма. А Аифалыд — абу лёк морт, кӧсъян кӧ тӧдны...

Мам небыдика малыштіс нылыслысь вӧсньыдик коссӧ: — Чикыш тэ, чикыш менам! Эн тэрмась верӧс саяд: сюрас на ма панявны и мамавны...

10

Ӧшинь ув... Свет вылас тэ медмича, медмусаиныс. Геня тані медводдзаысь сувтіс кок йылас, мамыс бӧжӧ кутчысьӧмӧн медводдзаысь петіс ӧграда сайӧ, медводдзаысь аддзис еджыд борда бобувъясӧс, медводдзаысь паныдасис Милакӧд... А сэсся медбӧръяысь прӧщайтчис мамыскӧд.

Уна туйвеж мунӧ ӧшинь увсянь... Геня олӧмын став туйвежъясыс кутасны крестасьны тані, чужан сиктса ӧшинь улас. Нестеров пукаліс кильчӧ вылас, мӧвпаліс, нюмъяліс ас кежас. Агроном... Тэныд сетӧма му, сідзкӧ, мамӧс моз донъяв да радейт сійӧс. Водзӧссӧ сійӧ лышкыда мынтысяс. Тайӧ муыс вӧсна, талунъя кыпыд да шуда олӧм вӧсна кызь кӧкъямыс арӧсӧн орис олӧмыс Геня батьлӧн. Тайӧ муыс вӧсна чужанінын сулалӧ овны, тышкасьны, уджавны, радейтны... А кор радейтан — ставыс вын серти.

Водз асыв. Геня вӧчӧ ӧшинь улын зарядка, оз кӧсйы эновтчыны армияса привычкаысь.

Сэсся сійӧ коскӧдзыс мыссис ӧшмӧс ваӧн. Агроном да председатель тӧрыт сёрнитчисны ещӧ ӧтчыд ӧтлаын волыны муяс вылӧ, видзӧдлыны-стӧчмӧдны, кытчӧ медводз петкӧдны техникасӧ. Нестеров армейскӧй гимнастёркаасис, галифеасис, быттьӧ лӧсьӧдчис строевӧй походӧ. Весиг стрӧгджык лоис тӧдчысь бан лыа косіник чужӧмыс.

— Мӧдім, Педӧрӧвич, — керкаӧ юрсӧ сюйигмоз чолӧмасис председатель. — Вый сывдан лун кӧсйысьӧ лоны, сэтшӧм мича ывлаыс.

— Дзик пыр. Ираӧс садьмӧда... Сёрӧдз гуляйтіс...

Ывлаын абу весиг тӧвру. Но ӧвтӧ чӧскыд кӧрӧн, лысваӧн, тулысӧн. Филипп Максимович да Геня мунісны орччӧн, вӧляникысь, сёрнитісны ӧттор-мӧдтор йылысь. Нестеров ӧтарӧ кӧсйис юавны Аифал йылысь, да думыштчис: «Петкӧдлас асьсӧ удж вылас».

Сыкӧд тӧндзия сёрнисӧ Геня век жӧ висьталіс Нонналы: первой лунсянь пӧ мен эз кажитчы сылӧн ошйысьӧмыс, видзчысьны колӧ сэтшӧм зонъяссьыс. Нонна эз шогӧ усь: «Ошйысьысьыдлӧн горшыс паськыд, да нинӧм ньылыштнысӧ лоӧ...» Гортас воан рытӧ на Ира висьталіс сиктысь став выльторъяссӧ, кӧть Геня мыйсюрӧсӧ и тӧдіс письмӧяс серти. Тайӧ каднас Лида лоис Яковлӧн гӧтырӧн, Микита Ӧндрейлӧн да Васька Ӧгашлӧн быдмӧ внучка. Ачыс Яков шофёралӧ, сиктса спорт радейтысьяслӧн вожак. Том йӧз абу эновтӧмаӧсь и парк, арнас да тулыснас школьникъяс нуӧдӧны сэні физкультура урокъяс. Ира пыр на комсомольскӧй секретарь. Матысса собрание вылын индӧма видлавны Аифаллысь оласногсӧ, мӧд ног кӧ — персональнӧй делӧ. Кӧсйӧмаӧсь сувтӧдны тайӧ вопроссӧ кольӧм собрание вылын нин, но абу тшӧктӧма Нонна. Ог пӧ кут юны, шулӧма сылы Аифал. Ас сертиыс том гӧтыр дінад оз пӧрысьмӧдчы Опонь дядь, важ кодьыс на збодер да варов. А Филипп Максимович? Со тай восьлалӧ агрономкӧд орччӧн батя-пиа моз: кыкнанныс паськыд пельпомаӧсь, Нестеров джуджыдджык да статяджык — тӧдчис томлун да армейскӧй закалка; он на кусыньт и председательӧс. Сійӧ неуна мышкыртчӧма, быттьӧ пыр мунӧ понӧля вӧрӧд да вешталӧ ас водзсьыс ройсялӧм пу вожъяссӧ. Татшӧм сійӧ вӧвлі том дырсяньыс.

Ульныровлы коркӧ чайтсьыліс, мый енмыс ӧзтӧма сылы кык шонді: ӧтиыс со — юр весьтас, мӧдыс... Мӧдсӧ дзебӧма ас сьӧлӧмас, сійӧ — Доня. Мед прӧститас Лиза, но Домнаӧн чужтылӧм сьӧд синма пиыс — Филипп жӧ — дзормӧдіс нелямын вит арӧса Филипп Максимовичлысь, эз сӧмын юрсисӧ, но и сьӧлӧмсӧ. Гашкӧ, и ачыс Домнаыс кӧсйис пырны сэк рыас некор вунлытӧм пиыс вӧсна жӧ?

Генялӧн мӧд шондіыс — Милада. Генялӧн ставыс на водзын...

Му борйын председателькӧд да агрономкӧд уна мича гӧлӧсӧн чолӧмасисны орчча вӧрын садьмӧм лэбачьяс, быттьӧ найӧ тшӧтш виччысисны медводдза бӧрӧздасӧ: ӧдйӧджык пӧ, кокасьны миянлы колӧ.

— Таладорыс, этійӧ вӧр дорыс, шусьӧ Максим му пельӧсӧн, — индіс кинас председатель. — Мӧдарыс — Мельӧк му пом. Быд участоклӧн аслас ним. Пыр кежлӧ, тыдалӧ, сідзи и кольӧны.

— Максим му пельӧсыс, гашкӧ, бать ним кузяыд? — та йылысь кывліс нин Геня, но стӧчмӧдны кӧсйис.

— Ӧнӧдз помнита тані тыла кералӧмсӧ. Тайӧ муыс, дас десятина кымын, ставнас батьлӧн вӧвлі. Батьӧ, абу лӧсьыд лёкасӧ казьтывны, чорыд мортӧн нимавліс. Медалас йӧзтӧ гӧрны-кӧдзны либӧ урожай идравны — медбӧръя войтӧдзыс вынтӧ пычкас, мегырӧ кусыньтчытӧдз уджӧдас. Ачыс уджач жӧ вӧвлі, эз терпитлы нёрпалысьястӧ. «Дыш мортлы и аслас киыс мешайтчӧ», — шуас вӧлі бать да кутчысяс гӧр воропӧ. Уджалас бӧръя вынӧдзыс. Рытнас дзобӧдас тагъя ырӧштӧ быдса яндӧва, чеччас асывнас — бара багатыр кодь. Вина юӧмыд сылӧн модаын эз вӧв, да и омӧля сэки юлісны деревняад. «Радейт, пиӧ, мутӧ: муыд и олан гажыс», — частӧ шулывліс меным бать.

Мам дзик мӧд сикас вӧлі: гӧлӧссӧ кыпӧдны эз кужлы, пелька видзис керка-коромина, паныд кыв батьлы эз шулы. Но кытчӧ ем — сэтчӧ и сунис: эз жӧ мича кылӧн нимавлы сиктын. Мед прӧститасны менӧ тадзи казьтылӧмысь. Томсянь эг ладмыв ме накӧд... Олӧмыс сэтшӧм вӧлі...

— Максим му пельӧсад и ковмас вӧчны медводдза бӧрӧздатӧ, Филипп Максимович. — Агроном чӧвтліс видзӧдлассӧ паськыд му пласт вылӧ. — Кык лунӧн ме кытшовті став муяссӧ. Тані медбура шупалӧма. Вылын местаыс, пӧката кодь. Татчӧ кӧлеснӧйяс лыбасны. Мӧдар помас гусеничнӧйсӧ сувтӧдам. Талун и позьӧ петны гӧрны. Шоналыштас муыс — аски позьӧ пуктысьны заводитны, вӧчны панассӧ.

— Локтан во, Педӧрӧвич, колӧ ыдждӧдны картупель улӧ мусӧ. Посёлокса вӧр лэдзысьясӧс во чӧж мед картупельӧн вермим вердны. Сэсся ӧд сы вылӧ и надеяыс ыджыд: бур урожайяс позьӧ босьтны мукӧд быдмӧгъяс серти... Орчча овмӧсъясын торфӧн ёна кутісны ноксьыны. Миян сійӧ бурыд эм жӧ. Губа пос дорын мыйта торфыс куйлӧ! Нэмъяс вӧрзьӧдлытӧм, дас во кежлӧ миянлы тырмас.

...Час-мӧд мысти ыбъяслысь дыр кадся чӧвлунсӧ поткӧдіс тракторъяслӧн муркӧдчӧмыс. Йӧлӧгаыс ылӧдз нуис горалысь шыяссӧ. Сьӧд бурысьӧн кыптіс гӧрӧм му. Нестеров лунтыр бергаліс механизаторъяс дінын. Ветліс ӧти участоксянь мӧдӧ, видзӧдліс, ёна-ӧ пыдіті мунӧны гӧр амысьяс.

Ӧти кӧлеснӧй трактор вылын уджаліс Аифал. Кытчӧкӧ воши сылӧн воддза варовлуныс. Эз матыстчыв Геня дінӧ, зільліс ылітіджык кытшовтны сійӧс. Тӧрыт Иралӧн, кор сійӧ тшапитчис клубӧ мунігкежлӧ, кисьыс швач усис неыджыд зеркалӧ, дзездаліс посни торпыригъяс вылӧ.

— Мый водзӧ тайӧ, Гень? — повзис Ира. — Зеркалӧыд пӧ жугалӧ оз бур водзӧ.

— Выльӧс ньӧбам, и ставыс лоӧ бур, — лӧньӧдіс чойсӧ вокыс.

— Аифал пӧ тэ вылӧ пиньнас герчкӧ, Ноннакӧд лёкӧдӧмысь. Ачыс Ноннаыс висьталіс. — Тӧждысьӧм тӧдчис Иралӧн гӧлӧсын. — Видзчысь сыысь, а то мукӧддырйиыс йӧй морт кодь сійӧ.

Геня эз пыдди пукты чойыслысь кывъяссӧ:

— Аифалыд абу ош. Позьӧ любӧй здукӧ миритчыны, да и эг скӧравлы ме сы вылӧ. Нинӧмысь. А Ноннаӧс ӧлӧдны коліс.

Нёльӧд лун муяс вылын пуис удж: пуктісны картупель. Орчча участокын мукӧд кӧдза улӧ гӧрис Аифал. Геня ылысянь казяліс: Аифал котрӧдліс тракторсӧ вывті ыджыд ӧдӧн. «Мыйкӧ сылӧн нелючки?» — думыштіс агроном, сэсся веськӧдчис сы дінӧ. Гӧрӧминӧ воӧм мысти перйис карандашсӧ, зургис муӧ: пыдіті-ӧ гӧрӧма. Небзьӧдӧм муыс эз саймовт меркасӧ. Пырис му шӧрланьӧ — бара жӧ сідзи.

— Абу небзьӧдӧма, сӧмын парсалӧма мусӧ, чӧрт кусыньыд! — ас кежас увгис тракторист вылӧ. — Гектар нёль кымын нин. Ставсӧ лоӧ гӧрны выль пӧв. Мый вӧчны? Сувтӧдны Аифалӧс?! Аслым сӧвны войнас трактор вылӧ и выль пӧв гӧрны тшыкӧдӧм участоксӧ? Ӧні татчӧ нинӧм он кӧдз.

Му помъясас гӧрйыс весиг абу и инмылӧма, гӧгӧр телезнаяс да межаяс. Аифал ылісянь казяліс Геняӧс, но тракторсӧ эз надзмӧд: сӧмын мед гектар лыд вӧлі.

Бӧръя лунъясӧ Нонна дугдіс аддзысьлыны Аифалкӧд, и сійӧ ставсьыс мыжаліс Геняӧс. «Кык изки костӧ нырсӧ сюйис!» — руль сайын пукалігӧн ропкӧдчис Аифал. — Видзчысь, агроном, ме мынта на тэныд водзӧстӧ!» Со мый вӧсна и вӧчис вредсӧ став колхозлы. Думыштліс-ӧ та йылысь тракторист?

Быд асыв Нестеров аддзысьліс механизаторъяскӧд, чолӧмасьліс ки на ки, сӧмын Аифал мыш сайсьыс эз мыччыв кисӧ. Талун сійӧ воис му вылӧ медбӧрын. Важиник комбинезона, пельӧдзыс лэдзӧм картуза, чеччыштіс кабинаысь, матыстчис агроном дінӧ.

— Учёнӧй, висьтав веськыда, мый суклялін ме йылысь Ноннаыслы? — гӧрба нырсӧ тільыштіс Аифал. Рытнас, тыдалӧ, поводнӧ ёна юӧма: син доръясыс ӧшалісны мешӧкӧн, вомыс пакталӧма.

— Мый став нылыс тэныд ӧткодь, сы лыдын и Нонна, — лӧня, дженьыда вочавидзис Геня.

Мӧдыс вомгорулас мисьтӧма матькыштіс, сӧліс кабинаӧ, лёкысь дернитіс тракторсӧ и тӧвзис му помӧ...

Ӧні Геня сулаліс сійӧ бӧрӧздаас, кыті локтіс Аифал. Веськыд визь пыдди трактор бӧрся колис чукыльӧсь-мукыльӧсь ляпкыд бӧрӧзда.

— Код, тыдалӧ, чӧрт кусыньыд! — гораа шуис агроном. Сувтіс матысмысь агрегатлы паныдӧн, креставліс кияссӧ: сетіс тӧдны, мед Аифал сувтӧдіс тракторсӧ. Метра-мӧд нин, а «Беларусь» эз чинты ӧдсӧ, мый вынсьыс эргигтыр локтіс Геня вылӧ.

— Сувт, мися! Эн тшыкӧд мусӧ! — вом дорас кияссӧ пуктӧмӧн горӧдіс Нестеров.

Аифал ясыда кыліс тайӧ кывъяссӧ, но пыдди эз пукты, тыдалӧ, думыштіс: бур кӧ колӧ — ачыс кежас. Медбӧръя здукас Геня шыбитчис боквыв, но вӧлі нин сёр — тракторлӧн бӧръя ыджыд кӧлесаыс жамкнитіс сылысь веськыд коксӧ...

— Сюра сӧтанаыд, виис ӧд мортсӧ! — лёк горшӧн горӧдіс кодкӧ.

Лӧня сулаліс трактор. Муын куйлысь Геня дінын лым кодь еджыд сулаліс Аифал. Тіралысь льӧбъяснас сійӧ мыйкӧ шуаліс, а гырдмӧм синъясас тӧдчис садь быртӧдзыс повзьӧм. Геня сьӧкыда ымзіс...

...Нестеровӧс вайисны Республиканскӧй больничаӧ. Кузь да веськыд коридорӧд операционнӧй тележка вылын нуигӧн медсестраяскӧд паныдасис Милада. Зонлысь тушасӧ вӧлі вевттьӧма еджыд прӧстыняӧн, сӧмын тыдаліс блед чужӧмыс. Милада пырмунігмоз видзӧдліс тележкаын куйлысь вылӧ, и синъяс водзас сувтіс ёна тӧдса мортлӧн чужӧмбаныс. Ныв сувтовкерліс, вӧтӧдіс медсестраясӧс, выльысь видзӧдліс тӧдса чужӧм вылӧ. «Геня! — сотыштіс Миладалысь сьӧлӧмсӧ. — Збыль ӧмӧй Геня?.. Да, Геня!» Став больнича пасьтаыс кӧсйыссис горӧдны тайӧ дона нимсӧ, уськӧдчыны зонлӧн тупкӧм синъяса чужӧм вылӧ да окавны, окавны, окавны... Но эз позь ни горӧдны, ни уськӧдчыны; эз позь инмӧдчыны наркозӧн унмовсьӧдӧм Геня дінӧ.

Недыр мысти Миладалы ставыс лои тӧдса. Операция нуӧдігӧн сійӧ пукаліс врачебнӧйын; сылы ставыс ӧні кажитчис кӧдзыдӧн, нинӧм абу кодьӧн.

— Милада Филиппьевна, дежурство помасис, — халатсӧ пӧрччигмоз шуис Саша. — Ме ньӧби билетъяс спектакль вылӧ. Пасьтась и — мӧдім. Да, ӧти том мортлысь ампутируйтісны коксӧ.

Ампутируйтісны... Тайӧ кыв бӧрас вӧлисти помӧдз лигышмуні нывлӧн ки-кокыс. Сылы кӧсйыссис бӧрддзыны, кутшӧмкӧ ногӧн кокньӧдыштны сьӧлӧмсӧ, но кабинетӧ ӧти-мӧд бӧрся локтісны врачьяс, медсестраяс. Милада мый вынсьыс кутчысис, мырдӧн измӧдіс асьсӧ. Сійӧ пукаліс халатсӧ пӧрччытӧг, зумыштчӧмӧн. Тані некод эз тӧд, мый сӧмын на оперируйтісны мортӧс, коді вӧлі Миладалы му вылас медся донаӧн.

— Ме некытчӧ ог мун, дежуритны кута войнас, — оръясьысь гӧлӧсӧн вочавидзис Милада. Сэсся немтор нин эз кыв Сашалысь шуалӧмъяссӧ.

Милада перйис Генялысь бӧръя письмӧсӧ. Кымынӧдысь нин лыддьӧ тайӧ строкаяссӧ: «Дона Мила! Зэв нин матын миян аддзысян лунным. Тэ пыр сулалан менам синъяс водзын, ышӧдан-гажӧдан став олӧмӧс...

Быд асыв ӧні чечча водзсьыс-водз. Кая паськыд муяс вылӧ, видзӧда войбыдӧн мыссьӧм асъя шондісӧ, а аддза тэнсьыд нюмъялысь муса чужӧмтӧ; удж бӧрын лэчча мыссьыны ю дорӧ, видзӧда енэжтас сайӧ дзебсьысь шонді вылӧ, а аддза тэнсьыд алӧй бантика еджыд кӧсатӧ. Дыр оз пырсьы гортӧ: видзӧда бисерӧн вералысь-ворсысь Ком ю веркӧс вылӧ, а аддза тэнсьыд югыдлӧз синъястӧ. Тэ век мекӧд...

Ира лӧсьӧдчӧ-пелькӧдчӧ миян свадьба кежлӧ. Гортсаясыд дасьтысьӧны жӧ, висьталіс батьыд. Степан дядь да Домна тьӧтка сы кежлӧ кӧсйӧны начкыны медгоса мегӧсӧ... Ӧти кывйӧн кӧ, тэнад воигкежлӧ ставыс лоӧ дась...»

Милада дыр пукаліс Генялӧн крӧвать дорын и вой шӧр бӧрын сӧмын муніс гортас. Наркоз улын Нестеров дыр эз кыв пидзӧс улӧдыс вундӧм коксьыс дойсӧ. Кор восьтіс синъяссӧ, сы водзын, ру пиын моз, быттьӧ сулалісны куим кыдз пу. Дзик сэтшӧмӧсь, кутшӧмъяс быдмӧны Ком ю берегын. Сэсся куим кыдз пуысь артмис ӧти — дзик ловъя кыдз пу. Сійӧ копыртчыліс зонлӧн чужӧм дорӧдз; кыліс, кутшӧм пӧся лолалӧ тайӧ кыддзыс.

Геня кунис синъяссӧ, но зілис не воштыны садьсӧ. Сьӧлӧмсӧ зӧлитана дой юклаліс сылысь вир-яйсӧ. Генялы выльысь окота лои видзӧдлыны ловъя кыдз пу вылӧ, сійӧ пыр на сулаліс сы водзын.

Милада небыд кияссӧ пуктіс зонлӧн вир пастӧм кымӧс вылӧ, шыльӧдыштіс юрсисӧ.

Оз, немтор оз вермы кусӧдны Миладалысь Геня дінӧ муслунсӧ. А орас кӧ тайӧ муслуныс — косьмас сэк миян Важ Эжваным; орас кӧ тайӧ муслуныс — Ком юысь дзикӧдз бырасны бугльӧс комъяс; орас кӧ тайӧ муслуныс — Парма чурклӧн саймовтчас мойдын кодь мичлуныс и чужан сикт весьтӧд оз нин лэбны сэк юсь-дзодзӧгъяс; орас кӧ тайӧ муслуныс — сідзкӧ, му вылас эз вӧвны ни Геня, ни Милада...