КӦЙДЫСЪЯС ЙЫЛЫСЬ ДА КӦДЗӦМ ЙЫЛЫСЬ
Кутшӧм кӧйдысӧн миян ӧнӧдз кӧдзӧны
Пӧшти быдлаын му уджалысьясыд (крестьянаыд) асланыс муяс вылысь босьтӧны омӧлик урожай: посни тусяӧс, турун ёг кӧйдыс сора, унджыкысьсӧ омӧля чужана.
Видласьӧм серти, Вӧлӧгдаса губерняын крестьяна сю (рудзӧг) пытшкын быд сё тувйын (пунтын) овлӧ ӧтисянь комын тувйӧдз быдсяма пӧлӧс ёгыс, быд сё тув зӧр пытшкын кык тувсянь кызь кӧкъямыс тувйӧдз, ид пытшкын ёгыс нӧшта нин уна. Владимирскӧй губерняын пӧ крестьяна сю пытшкад зэв жӧ уна ёгыс, уна ужпинь, дай сюыс омӧля чужӧ. Мукӧд губерняясын сідзи жӧ: шуам, Рязанскӧй, Тульскӧй, Орловскӧй губерняясын посньыдик крестьяна овмӧсад зӧрйыд посни, кокни туся, ёгӧсь; войнаӧдз базар вылын сэтшӧм зӧрйыслӧн доныс сулаліс 1–2 урӧн кило донтӧмджык бур, гырысь овмӧсса зӧр серти.
Сэтшӧм кӧйдыссӧ, сёян вылӧ весиг омӧля туйӧ, и кӧдзӧны сэсся унджыкысьсӧ муяс вылад. Ставӧн быттьӧкӧ наросьнӧ шеныштчӧны йӧз костса пӧслӧвичаысь: «мый кӧдзан, сійӧ и вундан», либӧ: «омӧль кӧйдысысь эн видчысь бур йывмӧс». Некод оз тӧждысь бурмӧдны кӧйдыссӧ, воысь воӧ кӧдзӧны омӧлик, ёг сора кӧйдысӧн. Дерт ӧд сэсся жебиник кӧйдыссьыд жебиник и урожайыд воӧ.
Кад нин крестьяналы бурджыка видзӧдлыны кӧйдыснысӧ бурмӧдӧм вылӧ, вӧчнысӧ тайӧ абу сьӧкыд.
Кутшӧм кӧйдыс позьӧ шуны бур кӧйдысӧн?
Кӧйдысыд мед вӧлі чужана. Тусьыд кӧ (ӧчыд) му пытшкад оз чуж, дерт сійӧ кӧдза вылӧ оз туй, весь шыблалӧм лоӧ му вылад, некутшӧм урожай оз во.
Чужтӧмлуныд кӧйдысыдлӧн овлӧ уна помкаысь. Водз вундӧм нянь, либӧ воӧм бӧрас вундӧм, да вундӧм бӧрас кӧ сійӧ дыр сулалас му вылын, зэра поводдя понда, — тусьыд лоӧ нин омӧля чужана. Овлӧны вояс, кор мича, кос поводдя бӧрын бура воӧм нянь вундігӧн зэрласьӧ; няньыд дыр кежлӧ кольӧ му вылад идравтӧг, тусьыс весиг чужны пондас, — сэтшӧм воясад кӧйдысыдлӧн ичӧт жӧ лоӧ чужанлуныс. Кӧйдысыд воштӧ чужанлунсӧ нӧшта рынышын вывті ыджыд жарӧн няньтӧ шупӧдӧмла и.
Йӧртӧдӧ кисьтӧм тусь вермас жӧ воштыны чужанлунсӧ; тусьсӧ кӧ кисьтӧма бура косьтытӧг, сійӧ шоналӧ, шӧрыс да пыдӧсыс ёнджыка, сы понда воштӧ чужанлунсӧ. Мед эськӧ тадзикӧн эз ло, йӧртӧдад колӧ кисьтны бура косьтӧм тусь, ваыс медым эз вӧв 10–12 прӧчентысь унджык. Овлывлӧ и сідзи: косӧн пуктӧм тусьыс вермас амбарас нин тшыксьыны, веськалӧ кӧ сэтчӧ уль сынӧд.
Тулысын кӧ поводдя вежласьӧ — кор шоныд, кор вывті кӧдзыд, — кӧйдыс вылад сэки пуксьӧ лысва кодь ва. Сэтшӧм васӧдыс кӧ кӧйдыс вылад дыр пукалас, кӧйдысыд кутас аслыссямӧн овны, вежласьны, сэсся вермас бакшасьны дай сісьмыны.
Колӧ со кыдзи вӧчны: бура косьмытӧдз кӧйдыстӧ йӧртӧдад оз ков идравны, — войдӧр колӧ бурджыка тӧлӧдны, вины кос сынӧда инын. Бура косьтӧм-тӧлӧдӧм мысти кӧйдыстӧ колӧ видзны гӧгӧрбок тупкӧса инын, медым тӧв ни, ва ни сэтчӧ некутшӧма эз сидз.
Сідз ли, тадз ли, быд крестьянинлӧн вермас лоны омӧля чужана кӧйдысыд. 1902-ӧд вося урожай видлалӧм серти, Владимирскӧй губерняын крестьяна сю пиысь шӧрвыйӧн быд 100 тусь вылӧ петавлӧма сӧмын 87 тусь, мӧд ногӧн кӧ шуны, сюыслӧн чужанлуныс вӧлӧма 87 прӧчент.
Мукӧд уездъясас сійӧ жӧ губерняын чужанлуныс тусьыслӧн вӧлӧма нӧшта на улын: Покровскӧй уездын вӧлӧма сӧмын 77 прӧчент. Некымын уездын Владимирскӧй губерняын жӧ сійӧ воас чужанлуныс сюыслӧн вӧлӧма сомын 14 прӧчент, быд 100 тусьысь чужысьыс вӧлӧма сӧмын 14. Вӧлӧгдаса губерняын 1908 вося урожайысь чужанлуныс сюлӧн вӧлӧма 17 прӧчентсянь 100 прӧчентӧдз. Зӧрлӧн сійӧ вося урожайысь жӧ чужанлуныс вӧлӧма 18-сянь 99 прӧчентӧдз.
Кӧйдысыдлӧн чужанлуныс абу на бурджык и ӧнія кадын.
Череповецкӧй губерняын, Череповецкӧй уездын 1923 воын чужанлуныс бобӧняньлӧн (клеверлӧн) вӧлӧма шӧрвыйӧн 67 прӧчент, ӧткымын клевер кӧйдыс чукӧрын вӧлӧма сӧмын 32 прӧчент. Сійӧ воын жӧ Перымскӧй губерняын бобӧняньлӧн жӧ шӧрвыя чужанлуныс вӧлӧма 67 прӧчент, сюрлывлӧмаӧсь и 21 прӧчента чужанлуна кӧйдысъяс.
Лунвывса губерняясын нянь вундіг-тэчигӧн пӧшти оз овлыны зэръяс, сы вӧсна сэтчӧс кӧйдысъяс ыджыдджык чужанлунаӧсь войвыв губерняяс серти; корсюрӧ и сэні весигтӧ, шуам, 1910 воӧ, кор няньсӧ идралігӧн (вундіг-тэчигӧн) уналаын мунісны зэръяс, кӧйдысъясыд кӧнсюрӧ лоины омӧля чужанаӧсь.
Воронежскӧй губерняын 1923 воын шӧрвыя чужанлуныс сюлӧн вӧлі сӧмын 65 прӧчент, некымын инъясын усьліс 9½ прӧчентӧдз.
Мед эськӧ кӧдзӧмыс весьшӧрӧ эз ло, быд кӧзяинлы колӧ водзвыв видлыны кӧйдысыслысь чужанлунсӧ. Уджыс тайӧ зэв кокньыд. Колӧ лыддьыны 100 тусь дорвыв, гырысь ни посни бӧрйӧдлытӧг, нырсьӧм, жугалӧм тусьяс оз ков босьтны, найӧ лыддьысьӧны ёг туйӧ. Сэсся босьтны сёй гырнич либӧ латка (пӧкрушка), кисьтны сэтчӧ небыдик му (лыа ли), кӧтӧдны ваӧн, мед муыс кӧтасяс пыдӧсӧдзыс, сэсся шочиника пуктавны сэтчӧ лыда кӧйдыстӧ. Вылыссяньыс кӧйдыссӧ колӧ тыртны муӧн жӧ, неуна кӧтӧдыштны. Сы бӧрын гырничсӧ (латкасӧ) пуктыны шоныдінӧ, медым эз жӧ вӧв жар-а.
Мусӧ кӧлӧ киськавлыны, медым сійӧ пыр вӧлі неуна васӧд. 10 лун мысти видлыны, кымын тусь 100 письыс чужӧма, лыддьыны найӧс, сэсся тӧдны позяс, кутшӧм чужанлуныс кӧйдысыдлӧн. 100 тусь пиысь кӧ чужас 93 тусьыс, кӧйдысыдлӧн чужанлуныс лоӧ 93 прӧчент.
Чужтыны кӧйдыстӧ позьӧ и мӧд ногӧн. Босьтны тшайнӧй блюд либӧ тӧрелка, пыдӧсас вольсавны гын, рузумтор ли, разӧдны сэтчӧ лыдӧн 100 тусь, вылыссяньыс вевттьыны вӧсньыдик дӧраӧн, сэсся ставсӧ кӧтӧдыштны ваӧн, медым гыныс и, дӧраыс и лоасны васӧдӧсь, сэсся пуктыны шоныдінӧ. 10 лун мысти тӧдмавны, кымын тусь чужӧма. Тадзи чужтысигад колӧ видзӧдны, медым гыныд вӧлі пыр васӧд, кадысь кадӧ кӧтӧдны.
Позьӧ вӧчны нӧшта и этадз: нёльӧд-витӧд лунсянь лэптыштлыны вылысса дӧрасӧ, видлавлыны кӧйдыссӧ. Код тусь ыджыд лоӧма нин, польдӧма, петассӧ сетӧма, сійӧс шыбитны: медым оз вун, кымын тусь чужӧма, гижавны шыбитігас жӧ. Чужӧм кӧйдысӧн колӧ лыддьыны сӧмын, кодлӧн петалӧма вужсьыс ӧтдор заыс тшӧтш.
Гын вылын, рузум вылын кӧйдыс чужтігӧн колӧ видзӧдны, медым тусьыс эз бакшась. Чужтысигӧн бакшасьысь кӧйдыс кӧдзны оз ков — сійӧ бур урожай оз сет. Мед эськӧ ӧшыбка эз ло, колӧ шуны, мукӧддырйи бакшасьӧмад не тусьыс мыжа, бак вӧчысь тшакыс вермас вуджны тусь вылас. Чужтысьнытӧ сідзкӧ колӧ босьтны сӧстӧм гын, рузумтор ли.
Кӧйдыстӧ чужтыны бурджык кык пӧв: войдӧр амбарӧ пуктігӧн, мӧдысь — кӧдзӧм водзын.
Бур кӧйдысын чужанлунысь ӧтдор колӧ лоны нӧшта бур быдманвын. Быдманвынӧн шусьӧ кӧйдыслӧн сямыс регыдӧн сетны тшӧтшъя петас. Тайӧ тӧдмавсьӧ воддза нёль лунъя петас серти: чужтыны пуктӧм 100 тусь пиысь кӧ воддза нёль луннас петас, шуам, 8 тусь, сэки кӧйдыслысь быдманвынсӧ лыддьӧны 80 прӧчентӧн. Бур быдманвына кӧйдысыд чужӧ, — босьтчӧ ӧттшӧтшъя, омӧль кӧ кӧйдыслӧн быдманвыныс, петасыс оз друг босьтчы, бур урожай виччысьны сэки оз позь.
Водзын вӧлі шуӧма, чужтысьӧмыд, мися, мунӧ, 10 лун. Татшӧм срокыс лӧсялӧ со кутшӧм кӧйдысъяслы: сю, зӧр, ид, шобді, вика, анькытш, люпин, гречуга, шабді, тимофеевка (шепатурун), бобӧнянь, капуста. Мукӧд пӧлӧс кӧйдыслысь кӧ тӧдмавны чужанлунсӧ, колӧ чужтыны дырджык; свеклӧ колӧ чужтыны кык вежон, морков, лисохвост (рочӧн), уна мукӧд турун и, чужтыны колӧ 21 лунӧдз.
Бур кӧйдысъяслӧн чужанлуныс колӧ лоны татшӧм:
|
шабді кӧйдыслӧн шӧркоддьӧм чужанлун |
92 % |
| сю | 90 % |
| ид | 92 % |
| зӧр | 90 % |
| кукуруза | 76 % |
| проса | 92 % |
| гӧрд бобӧнянь | 80 % |
| шведскӧй бобӧнянь | 75 % |
| еджыд бобӧнянь | 78 % |
| люцерна | 80 % |
| тулысъя вика | 90 % |
| ӧзима вика | 82 % |
| анькытш | 93 % |
| чечевича | 95 % |
| шабді | 90 % |
| пыш | 87 % |
| гречуга | 85 % |
| подсолнух | 93 % |
| морков | 60 % |
| капуста | 82 % |
| тимофеевка | 85 % |
| мятлик | 65 % |
| лугвывса мятлик | 40 % |
| лисохвостка | 40 % |
Тайӧ пасйӧд сертиыс кӧ кӧйдысыдлӧн чужанлуныс улынджык, сэтшӧм кӧйдыстӧ колӧ нин лыддьыны омӧлиндзи кӧйдысӧн.
Миян Коми обласьтын кӧйдысъяс бура тӧдмавлӧм эз на вӧвлы. Сӧмын 1921 вося продналог да водзӧс кӧйдыс бергӧдӧм няньяс вӧлі тӧдмалӧма лабораторияын Сыктывдінкарын. Вӧчӧма вӧлі 209 видлӧг (проба), — на пиын: ид — 83 видлӧг, зӧр — 58, сю — 55, шабді — 10, пыш — 3 видлӧг. Тайӧ видлӧгъяснас тӧдмалісны 655 220 килограмм (40 000 пуд) тусь — став обласьт пасьта кӧдзсян кӧйдыссьыс 11–15 прӧчент гӧгӧр.
Тӧдмалӧм сертиыс миян обласьтын кӧйдысъяслӧн шӧркоддьӧм чужанлуныс вӧлӧма со кутшӧм:
| ид кӧйдыслӧн | 89 прӧчент. |
| зӧр ~ | 84 ~ |
| шабді ~ | 79 ~ |
| пыш ~ | 70 ~ |
| сю ~ | 92 ~ |
сӧмын сю кӧйдыслӧн чужанлуныс буретш, мукӧдыслӧн шӧркоддьӧмсясьыд ёна улын.
Кӧйдысыд мед вӧлі сӧстӧм. Чужанлунысь ӧтдор колӧ видзӧдны, абу-ӧ кӧйдыс пиад кутшӧмкӧ ёг.
Крестьянаыдлӧн кӧйдыс пиас овлывлӧ лӧптыс и, ёг турун кӧйдысыс и. Водзын висьтавлӧма нин вӧлі, Вӧлӧгдаса губерняын 1908 вося урожай сю пиын быд 40,9 килограммын вӧлі 1–5,3 килограммӧдз ёгыс. Мӧскуаса губерняын, Волоколамскӧй уездын ӧтчыд вӧлі чукӧртӧма кӧйдыс видлӧг став магазеясьыс. Видлалӧм мыстиыс лыддисны, мый понда сэні ёг турун кӧйдысыс, сэсся арталісны, уна-ӧ сійӧ уездувса крестьянаыс кӧдзӧны асланыс муяс вылӧ ёг турун кӧйдыссӧ сю да зӧр кӧдзигӧн. Дивӧ кодьӧс казялісны. Вӧлӧмкӧ, ӧзим муяс вылад сю кӧйдыскӧд тшӧтш быд во кӧдзсьысьӧ 204,7 сюрс килограмм (12½ сюрс пуд) ёг турун, зӧр муяс вылӧ — 354 сюрс килограмм (21 сюрс пуд), шабді муяс вылӧ — 32,7 сюрс кило (2 сюрс пуд) ёг. Быд во кӧдзӧны вӧлӧм 573 сюрс килограммысь (35 сюрс пудйысь) унджык ёг турун кӧйдыс, быд десятина му вылӧ воӧ вӧлӧм 31 тувйӧн.
Владимирскӧй губерняын, Ӧльӧксандровскӧй уездын быд тув сюын 1902 вося урожайысь вӧлӧма 20 020 тусь сю да 6388 быдсяма ёг турун кӧйдыс.
Со кутшӧм ёга кӧйдысъясӧн и кӧдзсьӧны муясыд. Владимирскӧй губерняса Ӧльӧксандровскӧй уездувса крестьянин кӧдзӧ, шуам 10 десятина вылӧ 100 пуд сю. Сідзкӧ сійӧ кӧдзас 8 миллион гӧгӧр сю тусь да 2½ миллион гӧгӧр ёг турун кӧйдыс. Сійӧ ёг кӧйдысыс му пытшкас оз вош, найӧ кутасны быдмыны. Шуам, на пиысь петавлас сӧмын 2 миллионыс, сэк на ӧд кӧдзаыдлы ыджыд урон ваясны — овмӧсад тӧдчылас.
Быд ёг турун ӧд аслас быдмӧм вылӧ босьтӧ пӧтӧстортӧ мусьыс, сійӧ пӧтӧсторйыс эськӧ вермис мунны нянь быдмӧм вылӧ. Мукӧд ёг турунъясыс овмӧдчӧны няньяс вылас, падмӧдӧны найӧс, соксӧ нёнялӧмӧн, сы понда нянь урожайыс зэв ёна усьӧ. Эм ёг турун, шусьӧ повилика (рочӧн), ыджыд урон вайӧ бобӧнянь, люцерна, шабді да пыш кӧдзаяслы. Мукӧддырйи ёг турунъясыд панйӧны быдмӧмнас няньястӧ, пӧдтӧны найӧс. Сыысь ӧтдор ёг турунъясыд быдмӧм вылас босьтӧны нӧшта ватӧ мусьыд, бара жӧ кӧдзатӧ пайкӧны.
Мукӧд ёг туруныскӧд водзсасьны муяс вылад зэв сьӧкыд: сэтшӧмӧсь йӧн, овсюг, повилика, хлопушка либӧ смолёвка. Мукӧд турун кӧйдысыс весиг сорлалӧмӧн нянь туськӧд оз лӧсяв (вреднӧй) мортлы ни, скӧтлы ни, шуам, куколь, няньяс ёгӧсьтысь; нявда — кӧдздӧдысь — тшӧкыдаджык овлӧ тувсов нянь кӧдзаяс пытшкын.
Бӧръя воясас, видлалӧм серти, шӧркоддьӧм ёгӧсьтас крестьяна няньяслӧн Старорусскӧй уездын, Новгородскӧй губерняын, вӧлӧма со кутшӧм:
| быд 40,9 кг сю пиын вӧлӧма ёгыс | 7,7 кг. |
| ~ ~ зӧр пиын ~ ~ | 6,1 ~ |
| ~ ~ ид пиын ~ ~ | 8,9 ~ |
| ~ ~ шабді пиын ~ ~ | 7,3 ~ |
Унджык ёгыс вӧлӧма ёг турун кӧйдыс.
1923 воӧ Череповецкӧй уездын бобӧнянь пытшкын быд 40,9 килограммын вӧлӧма шӧркоддьӧма 6,1 кг ёг турун, некымын бобӧнянь чукӧръясын аддзӧмаӧсь ёг турун кӧйдыссӧ 40 пӧлӧсӧдз, медэтша ёг турун кӧйдысыс вӧлӧма 11 пӧлӧс. Перымскӧй губерняын 1923 воын зӧрлӧн ёгӧссьӧмыс вӧлӧма шӧркоддьӧма 11 прӧчент, мукӧдлаас весиг 37 прӧчентӧдз; бобӧняньлӧн шӧркоддьӧм ёгӧссьӧмыс 14 прӧчент, медыджыдыс 32 прӧчент. Сэсся Самарскӧй губерняын, Пугачёвскӧй уездын, зӧрлӧн ёгӧссьӧмыс сійӧ воын жӧ вӧлӧма 23 прӧчент.
Тайӧ вывті нин сямтӧм. Тадзнад ӧд десятина вылӧ, 196,5 кило сю кӧдзигӧн, сюыскӧд тшӧтш крестьяниныд кӧдзӧ аслас му вылӧ 40,9 кило гӧгӧр быдсяма ёгсӧ.
Миян Коми обласьтын 1921 вося няньяс видлалігӧн ёгӧссьӧмыс вӧлӧма со кутшӧм: идлӧн шӧркоддьӧма 9,79 прӧчент, торъя вӧлӧсьтъясын вӧлӧма 15,04 прӧчентӧдз (Емдінын), Визинын сӧмын 2,96 прӧчент; зӧрлӧн шӧркоддьӧма — 4,90 прӧчент; сюлӧн — 2,09 прӧчент; шабділӧн — 6,72 прӧчент; пышлӧн — 2,97 прӧчент.
Кыдзи ёг турун кӧйдысыд чинтӧ урожайтӧ, аддзам со кытысь.
Вятскӧй губерняын, Окунёвскӧй ферма вылын вӧлі вӧчӧма татшӧм опыт:
Ӧти зӧр му юкисны ӧтыдждаӧн кык пельӧ, ӧтарсьыс ёг турунсӧ весалісны, мӧдарыс коли весавтӧг. Весалӧм джынсьыс урожайыс воис 2000 кило саяс (124 пуд тусьысь) да 2637 кило (161 пуд) идзас. Весавтӧм джынсьыс вӧлі чукӧртӧма сӧмын 1500 кило (96 пуд) тусь да 2500 кило (152 пуд) идзас. Турун ёгтӧм инсьыс урожайыс воис 460 килоӧн (28 пудйӧн) унджык.
Екатеринославскӧй губерняын (ӧні Днепропетровскӧй) 1900 воын нин вӧлі тӧдмалӧмаӧсь: сэтчӧс крестьяна, муяс ёгӧссьӧмла быд во воштӧны 400 сюрс тонна (23 миллион пуд) гӧгӧр нянь, — 400 сюрс тоннаӧн этшаджык босьтӧны няньсӧ муяс вывсьыныс.
Та серти и тӧдчӧ, кутшӧм ыджыд убытка вайӧ овмӧсыдлы мувыв ёгыд. Сійӧ лёкторкӧд колӧ водзсасьны. Ӧти медыджыд помкаыс му ёгӧссьӧмлӧн лоӧ ёг турун кӧйдыс сора кӧйдысӧн кӧдзӧм.
Му уджалысь кӧ тӧждысяс весавны нянь кӧйдыссӧ ёг турун кӧйдыссьыс, сэтшӧм убыткасӧ эськӧ оз ну.
Кӧйдысыд мед вӧлі сьӧкыд да гырысь. Кӧдзӧм вылӧ колӧ босьтны гырысь, сьӧкыд да топыд тусь.
Гырысь кӧ тусьыд, дерт сійӧ и сьӧкыд; урожайыд сэтшӧм туссьыд воӧ вылынджык. Тусьыд чужигас сетӧ вуж да за; быдмыны заводитчигӧн вужйыс да заыс зэв на ичӧтӧсь, эбӧстӧмӧсь, пӧтассӧ оз на вермыны босьтны мусьыс, сынӧдсьыс да, пӧткӧдчӧны найӧ кӧдзӧм туссяньыс — мамсяньыс. Сьӧкыд, гырысь тусьын сёяныс дерт ичӧт да кокни тусьясся унджык. Кымын уна заптӧма сёяныс кӧйдыс пиас, сымын вынаджык да ёнджык лоӧ петасыс, сымын бурджыка да ӧдйӧджык вужъясяс, лоӧ вына да ӧтдругъя. Вына да ӧтдругъя петас озджык пов ёг турунысь, сійӧ ачыс регыдджык пӧдтас найӧс.
Кос поводдяысь, кӧдзыдысь озджык повны дерт бур, ён вужъя мубыдтасъяс, весиг гагъяс оз вермыны вайны налы ыджыд лёктор, кутшӧмӧс вайӧны эбӧстӧм, жеб вужъя быдтасъяслы.
Деребчинскӧй опыт вӧчан му вылын 1895–1897 воясӧ уна пӧлӧс сьӧкта да ыджда кӧйдысӧн кӧдзӧмӧн воис со кутшӧм урожай зӧрлӧн:
|
Урожай десятина вылӧ сьӧкыд, гырысь туся кӧдзаысь |
Урожай десятина вылӧ кокни да посни туся кӧдзаысь |
|
| 1895-ӧд воӧ | 1120 кило (70 пуд) тусь. | 480 кило (30 пуд) тусь. |
| 1896-ӧд воӧ | 1440 кило (90 пуд) тусь. | 720 кило (45 пуд) тусь. |
| 1897-ӧд воӧ | 1280 кило (80 пуд) тусь. | 480 кило (30 пуд) тусь. |
Сійӧ жӧ му вылын, гырысь кӧйдыса ид кӧдза сетіс 2144 кило (434 пуд) урожай десятина вылӧ, посни кӧйдыса кӧдза — 114 пуд; ӧзима шабділӧн урожайыс гырысь да сьӧкыд туся кӧдзалӧн воис 3552 кило (222 пуд), посни да кокни туся кӧдзалӧн 2272 кило (142 пуд).
Ӧтик овмӧсын ас урожайса сю торйӧдісны машинаӧн куим пельӧ; гырысь кӧйдыс вылӧ, шӧркоддьӧма вылӧ да посни вылӧ. Кӧдзисны ӧти кадӧ, ӧткодь му вылӧ десятинаӧн став сикас кӧйдыссӧ. Гырысь тусьӧн кӧдзӧм десятина вылын сюыс петавліс ӧткодя, ӧттшӧтшъя, нёльӧд лунӧ; шӧркоддьӧм тусьӧн кӧдзӧм десятина вылын — сэк жӧ, сӧмын петасыс вӧлі гежиник, посни тусьӧн кӧдзлӧм инын — петасыс эз на ещӧ петкӧдчыв. Бӧртинас сюыд быдмис пыр ас ногӧн куимнан десятина вылас. Кӧні вӧлі гырысь тусьӧн кӧдзӧма, сэні и сюыс бурджыка рӧддзис, идзасыс и, шептыс и вӧлі гырысьджык. Кор быд десятина вылысь сюсӧ вундісны да вартісны торйӧн, гырысь да сьӧкыд тусьӧн кӧдзӧм десятина вылысь босьтісны 2272 кило (142 пуд), медпосни да кокньыдӧн кӧдзӧм инсьыс сӧмын 688 кило (43 пуд) тусь.
Со нӧшта ӧти петкӧдлас. Ӧти десятина му кӧдзисны гырысь анькытшӧн, быд сё тусь сылӧн кыскис (веситіс) куим грамм, мӧд десятина вылӧ (мусинмыс ӧткодь) босьтісны анькытшсӧ неуна посньыдджыкӧсь — сё тусьыс сылӧн веситіс кык грамм да джын, сэсся коймӧд десятина кӧдзисны нӧшта посни кӧйдысӧн, сьӧктаыс вӧлі сӧмын кык грамм. Быд десятина сетіс со кутшӧм урожай килограмм лыдӧн:
| Урожай тусьӧн | Урожай идзасӧн | |
| 1-ӧд десятина (гырысь кӧйдыс) | 3841 кило (240 пуд) | 8720 кило (545 пуд) |
| 2-ӧд ~ (шӧркоддьӧм ~ ) | 2880 кило (180 пуд) | 7800 кило (425 пуд) |
| 3-ӧд ~ (посни кӧйдыс) | 2080 кило (130 пуд) | 5680 кило (355 пуд) |
Тайӧ опытъяс петкӧдлӧны миянлы: ӧткодь му вылын, ӧткодя уджалӧмӧн, позьӧ босьтны уна пӧлӧс урожай — кӧйдыс серти.
Водзын вӧлі шуӧма нин, быдсяма лёкторйысь озджык повны гырысь кӧйдыслӧн петасъяс. Со бара петкӧдлас. Сю сортируйтісны куим сортӧ: сьӧкыд туся, шӧркоддьӧма да кокни туся. Куимнан сортсӧ сэсся ӧтмоз арын кӧдзисны. Тулыснас аддзисны: гырысь тусьӧн кӧдзӧм инысь быд 100 быдтасысь вошӧма кӧдзыдысь 13 быдтас, шӧркоддьӧм тусьӧн кӧдзӧм инысь — 31, посни тусьӧн кӧдзӧм инысь быд 100 быдтасысь вошӧма кӧдзыдысь 57 петас.
Овлывлӧ тшӧкыда и тадзи: медгырысь тусьтӧ кӧ бӧрйыны кӧдзнытӧ, кӧдзаясын мыччысьӧны «коста-туся» шепъяс. Сэтшӧм шепъясас тусьыс абу дорвыв, кості-кості — кӧн тыртӧмин, кӧн тусь. Сэтшӧм шепъясас тусьыс воӧ эськӧ торъя гырысь да, сӧмын сьӧктаыс сэтшӧм шептас ичӧтджык мукӧд тыра шепъяс серти. Коста-туся шептад тусьыд лыднас этшаджык, тыра шептад — унджык, сійӧн воддзаыс и кокньыдджык, мӧдыс сьӧкыдджык: коста-туся шептыд вуджӧ сэсся рӧд вылас и, кӧйдысыс сылӧн сетӧ коста-туся шеп жӧ. Мый эськӧ лоӧ, сэтшӧм тусьсӧ кӧ воысь воӧ бӧрйыны гырысь вӧснаыс кӧйдыс вылад? Вермас лоны со мый: воысь воӧ урожаяд кутас унджык да унджык лоны коста-туся шептыд; урожайыд сэтшӧм кӧйдыс вӧснаыс кутас воысь воӧ усьны, бур тыра шепъясся сэтшӧм шептыс этшаджык тусьсӧ сетӧ да. Тшӧкыдджыка овлӧ коста-туся шептыд сюлӧн.
Кӧйдыстӧ лӧсьӧдігӧн оз ков сюйсьыны вывті гырысь тусь вылӧ-а, колӧ сӧмын видзӧдны, медым тусьыс весавсис посни, кокни да небыд тусьяссьыс.
Кӧйдыстӧ лӧсьӧдігӧн колӧ тӧдны нӧшта:
Кӧйдысыдлысь ыджда вессӧ. Кӧйдыс «ыджда весӧн» шуӧны кутшӧмкӧ мера вес, шуам, четверик вес, пудовня вес, сідз водзӧ.
Кор шуӧны, четверть сю веситӧ 9 пуд, сійӧн индӧны кӧйдыс «ыджда вессӧ».
Кӧдзӧм вылад тусьтӧ бӧрйигӧн оз ков видзӧдны тусь ыджда вес вылӧ; ыджда весыс вермас лоны вылын-а, торйӧн кӧ босьтны тусьяссӧ, найӧ посниӧсь да кокньыдӧсь, сідзкӧ, водзын висьталӧм серти, кӧйдыс вылӧ омӧля туйӧны.
Рӧм, югӧр да дук кӧйдыслӧн. Бур-ӧ, омӧль-ӧ кӧйдысыд позьӧ аддзыны синмӧн видзӧдӧмӧн. Сьӧдӧдӧма кӧ тусьыслӧн кышыс, воймӧма кӧ, дерт нин сійӧ петкӧдлӧ — либӧ зэра поводдяӧн вундӧмыс лоӧма, либӧ абу кужӧмаӧсь видзны тусьсӧ, — сыысь вермас чинны либӧ дзикӧдз вошны чужанлуныс кӧйдысыдлӧн.
Пӧдӧм дука кӧ кӧйдысыд, сійӧ дерт нин бакшасьӧм тусь, бара жӧ кӧйдысыд вылӧ омӧля туйӧ, чужанлуныс улын сылӧн.
Бур кӧйдыслӧн колӧ лоны ассяма и рӧмыс. Сюлӧн — вежовсера, зӧрлӧн да идлӧн — еджыд либӧ югыдвиж, анькытшлӧн — югыдвиж, бобӧняньлӧн — виж либӧ чим лӧза виж. Сьӧдов, гӧрдовсьӧд кӧ рӧмыс тусьыдлӧн, либӧ чутъяс кӧ на вылын эмӧсь, сійӧ нин абу бур кӧйдыс.
Кӧйдыслӧн висьӧмъяс. Висьӧмъясыд мубыдтасыдлӧн овлӧны уна пӧлӧс — зэв посни тшакъясысь, кодъяс сы вылын овмӧдчӧны. Унджыкысьсӧ сэтшӧм тшакъясӧн висьмӧдчӧ и кӧйдысыд. Сэтшӧм висьмӧм кӧйдысӧн кӧ кӧдзан мутӧ, висьӧмыс вуджӧ тшӧтш воан урожай вылас, сэсся висьӧмыд ёнджыка паськалӧ, чинтӧ урожайтӧ, мукӧддырйи тусьтӧ пӧртӧ туйтӧмӧ, весиг оз кут туйны сёйны ни, кӧрым вылӧ ни. Медся тшӧкыда няньясыд висьӧны ужпиньӧн да шойшептӧн. Водзӧ лоӧ висьталӧма, кыдзи водзсасьны тайӧ висьӧмъясыдкӧд кӧйдыстӧ дасьтігӧн.
Таысь ӧтдор, колӧ содтыны нӧшта со мый: кӧйдыстӧ бӧрйигӧн кӧлӧ сюся видзӧдны, медым некутшӧм сорас сы пиын эз вӧв; мукӧддырйи, кӧйдыстӧ (вузалігад) наросьнӧ сорлалӧны нажӧвитчӧм вӧсна. Сійӧ сорасыс синмӧн видзӧдӧмӧн оз и тыдав, зэв сьӧкыд овлӧ торйӧднысӧ сійӧс збыль кӧйдыссьыс; дженьыдджыка кӧ шуны, кӧйдыснад мед эз ылӧдны, бур кӧйдыс пыдди медым сораса кӧйдыс эз сюр.
Пӧрйӧг вылад кӧйдыстӧ сорлалӧны уна ногӧн. Тшӧкыдджыка босьтӧны ӧтсикаса кӧйдыс жӧ, шуам, вузалан капуста кӧйдыс пиын тшӧкыда позьӧ аддзыны рапс либӧ сурепка кӧйдыс; бобӧнянь да люцерна кӧйдыс пиысь — донник да мӧд пӧлӧс люцерна кӧйдыс, шусьӧ таг сикаса, донтӧмджык. Зӧр кӧйдыс пиысь — овсюг кӧйдыс (сылӧн тусь рӧмыс ӧткодь зӧр туськӧд); мак кӧйдыс пиысь — белена кӧйдыс, зэв яда. Бобӧнянь кӧйдыстӧ мукӧддырйи сорлалӧны важ куйлӧм кӧйдыскӧд. Бобӧнянь кӧйдысыд бура регыдӧн воштӧ ассьыс чужанлунсӧ, коймӧд во вылӧ бобӧнянь кӧйдысыд пӧшти нин дорвыв оз чуж; сэтшӧм кӧйдысыс унджыкысьсӧ и мунӧ кӧдзан кӧйдысӧ сорлалӧм вылӧ. Сэтшӧм кӧйдыс дінас содтӧны неуна вый, сыысь, видзӧднысӧ, кӧйдысыд лоӧ выль кодьыс жӧ.
Сэсся, кӧйдыстӧ кӧ вузалӧны выль сорт кӧйдыс туйӧ, мед сійӧ сэтшӧм и вӧлі, медым пӧрйӧг эз вӧв. Позьӧ ньӧбны дерт кӧйдыс вылад зӧртӧ и сортсӧ нимтытӧг, позьӧ и сортсӧ висьтавны, шуам, шапиловскӧй зӧр, шведскӧй зӧр («зарни зӧр», «победа»); амагерскӧй капуста, нантскӧй морков да мукӧд. Медым тӧдны, збыль-ӧ коран сорт сетӧны, оз-ӧ пӧръявны, колӧ корны гижӧм эскӧдъяс, кытысь сійӧ сортсӧ вайӧма; кӧйдыстӧ кӧ ньӧбан ӧтка вузасьысьлысь (частниклысь); лӧсьыдджык сортсӧ тӧдмавны кӧйдыс видлалан станцияясын (эмӧсь сэтшӧмъяс).
Кыдзи лӧсьӧдны бур кӧйдыс аслад овмӧсын
Крестьяниныдлы бур кӧйдыстӧ кӧдзигкежлад лӧсьӧдӧм понда колӧ тӧждысьны нянь вундігсянь. Нянь (ид, сю, зӧр) шепад тусьясыс абу ӧтыдждаӧсь: шеп шӧрас пукалӧны медгырысь тусьясыс, вылі помас да уліас посниджыкӧсь. Шеп шӧрса тусьясыс мукӧд дорысь водзджык воӧны, кӧдзӧм вылӧ найӧ медбурӧсь. Вундыны кӧ няньтӧ став тусь бура воӧм бӧрын, чорзьӧм мысти, вундігӧн тэчсигӧн вошӧ уна водзвывджык воӧм, медгырысь тусьыс. Сы понда няньтӧ вундыны лӧсьыдджык став тусьыслысь сполна воӧм виччысьтӧдз, кор тусьыс сись моз гыжйӧн вундыссьӧ, сӧмын тусяс мед эз жӧ нин вӧв еджыд кизьӧр йӧлыс-а. Татшӧм кадын вундӧм тусьыд, «нисьӧ нэр, нисьӧ воӧмыд», медся бур лоӧ кӧйдыс вылад.
Дзикӧдзсӧ тусьыд вермас воны, чорзьыны кольтаясас нин. Кольтаястӧ колӧ тэчны сусланъясӧ, оз ков тэчны гырысь юръясӧ. Дерт пондас кӧ дорвыв либӧ лун костӧн зэрны, кӧйдысыдлӧн чужанлуныс вермас ёна усьны.
Няньтӧ кӧ варттӧдзыд косьтыны рынышын, колӧ видзӧдны, медым эз вӧв вывті жар.
Вартігад мукӧд тусьыс жугласьӧ. Сэтшӧм жугласьӧм, потласьӧм тусьяс оз вермыны лоны бур кӧдзанторъясӧн. Вермасны найӧ, шуам, и чужны эськӧ да, сӧмын быдманвыныс налӧн лоӧ омӧль, — дзоньвидза, ён быдтас наысь оз рӧддзы. Машинаӧн нянь вартігӧн барабансӧ кӧ кыдз колӧ оз индыны, рӧдвужыс тусьыслӧн тшыкӧ, сы понда кӧйдысыдлӧн бара жӧ вошӧ чужанлуныс.
Кӧйдысыд амбарад пуктігӧн мед вӧлі дзик кос, медым тусьыс куйлігас оз вошты бур чужанлунсӧ.
Нянь кӧйдыстӧ босьтӧны сійӧ жӧ воын чукӧртӧм няньысь. Сӧмын войвылын, сю чукӧртӧмсянь кӧдзӧмӧдз ичӧт кост вӧснаыс, сю кӧйдыстӧ колӧ босьтны колян вося чукӧртӧмысь.
Сэсся, кӧзяинлы колӧ тӧждысьны, мед кӧйдыс тусьыд вӧлі сӧстӧм, гырысь да сьӧкыд. Крестьяна овмӧсъясын кӧйдыс пырджык весалӧны зырйӧн тӧв йылын. Татшӧм ног кӧйдыс весалӧмтӧ оз позь лыддьыны бурӧн. Тадзикнад медбур тусьыс лоӧ нырас; сэтчӧ жӧ гырысь туськӧд тшӧтш вермас веськавны уна косіник, рышкыд, чужӧм тусь; сыысь кындзи нырас жӧ коляс сьӧкыд ёгыс, му торъяс, ёг турун кӧйдысъяс и.
Дзик сӧстӧм да сьӧкыд тусь кӧ лӧсьӧдны, колӧ весавны машинаӧн.
Тусь тӧлӧдан-весалан машинаяс. Налӧн эмӧсь тӧв вӧтлан борд (вентилятор) да пожъяс. Пожъясыс уджалігас вӧрӧны кузяла либӧ вомлала, весалӧны тусьсӧ. Кузяла вӧрысь пожъяса машинаӧн вӧрӧктӧ регыдджык позьӧ лэдзны, сӧмын тусьтӧ сійӧ весалӧ омӧльджыка; вомлала вӧран пожъяса машинаыс бурджыка уджалӧ, сӧмын ньӧжйӧджык-а.
СССР войвылын паськалӧны ёнджыка вомлала вӧран пожъяса машинаяс. Татшӧм бур машинаяссӧ «Ауль» типа да «Крестьянка» типа вӧчӧны уна заводъяс. Важ Липгардт заводса машина-сортировка, «Крестьянка» типа, уджалӧ зэв бура, вӧчӧма бур материалысь, зурыд; сы дінын эм быд пӧлӧс нянь весавны индӧм 13 пож. Ӧти пӧлӧс пож пуктыссьӧ вӧрӧксӧ первойя тӧлӧдігӧн, мукӧдыс — мӧд пӧв машина пыр тусьсӧ лэдзигӧн, бурджыка кӧ колӧ весавны. Воддза серпас вылас «Ауль» типа машина сортировка. Та сикас машинаяс дінын уна пож жӧ эм; уджалӧны сідзи жӧ, кыдзи «Крестьянка» нима машинаыс.
Машина сортировкалӧн уджыс мунӧ тадзи: тӧлӧдӧм вӧрӧкыс веялка вылысса тюрикысь сюрӧ тӧв улӧ, тӧлыс артмӧ бордъяс бергалӧмысь. Сэки тӧвзьӧны бокӧ шам, бус, ёг турун кӧйдыс; воддза кык пожйыс гырысь розяӧсь, на пыр усьӧны тусьясыс. Гырысьджык сорас торъяссӧ сійӧ пожсьыс оз лэдзны, найӧ шыбласьӧны бокӧ пож вӧрӧмнас да тӧвнас. Коймӧд пожйыс посниджык розьӧсь, нёльӧдыс, улысас, медпосни. Сійӧ пожъясыс тусь дінсьыс торйӧдӧны ёг турун кӧйдысъяс, быдсяма сорас торъяссӧ. Найӧ жӧ торйӧдӧны гырысь тусьяссӧ поснисьыс.
Тадзи тӧлӧдчан-весасян машина (веялка-сортировка) весалӧ тусьсӧ шамысь, бусысь, быдсяма сорласьӧм торйысь, торйӧдӧ тусьяссӧ ыджда сертиыс тшӧтш и.
Ӧти часӧн «Ауль» типа тӧлӧдчан-весасян машина весалӧ тусьсӧ тадзи:
| ІІІ № | 200 кило | — 245 кило часӧн |
| ІІ № | 245 ~ | — 327 ~ ~ |
| І № | 327 ~ | — 409 ~ ~ |
| 0 № | 491 ~ | — 573 ~ ~ |
| 00 № | 655 ~ | — 960 ~ ~ |
«Крестьянка» нима тӧлӧдчан-весасян машина идзас сора зӧр вӧрӧкысь тӧлӧдӧ часӧн 352 кило (22 пуд); мӧд пӧв тӧлӧдӧм тусь лэдзигӧн — 880 кило (55 пуд) тусь часӧн.
Медбур тӧлӧдчан машина Клейтонлӧн. Сійӧ унджык вермӧ тӧлӧдны, сӧмын «Крестьянка» нима тӧлӧдчан машинаысь донаджык-а.
Лунвывса губерняясын паськалӧны ёнджыкасӧ кузяла вӧран пожъяса тӧлӧдчанъяс, шусьӧны «колонистскӧйясӧн».
Татшӧм тӧлӧдчан-весасян машинаясыд вывті бура оз на жӧ вермыны весавны тусьтӧ, весиг кык пӧв тӧлӧдӧмӧн, ёг турун кӧйдысъясыд кольӧны на, оз дзикӧдз торйӧдны гырысь тусьысь поснисӧ ни.
Сы вӧсна колӧ эськӧ кӧйдыстӧ лэдзны нӧшта сортировкаӧн шусян машина пыр. Тайӧ машинаыс торйӧдӧ сьӧкыд, гырысь тусьсӧ кокни туссьыс. Сійӧ сортируйтӧ тусьсӧ вес серти. Медся бурӧн татшӧм машинаяс костын лыддьыссьӧ «Триумф» нима сортировка, Ребер вокъяс заводлӧн.
Бур машинаястӧ жӧ вӧчӧны дерт и мукӧд роч заводъясын. Медколанторйыс машинаыдлӧн вентиляторыс. Вентилятор бергалігас лыбӧ ыджыд тӧв ныр, кокниджык тусьсӧ сійӧ нӧбалӧ ылӧджык, сьӧкыдджык тусьыс сэки усьӧ матӧджык торъя вежӧсӧ. Тайӧ машиналӧн эм сэтшӧм торъяс, мед позьӧ вӧлі вежлавны тусь киссянсӧ, вежлӧдлыны гырысь-посни тусь торйӧдысьсӧ. Кымын матӧ вентилятор дінас вештан торйӧдчысьсӧ, сымын этша тусь сюрӧ гырысь тусь вежӧсас, сэтчӧ сюрӧны сэки сӧмын медгырысь да медсьӧкыд тусьясыс.
Ребер вокъяс заводса «Триумф» сортировкаясыд абу ставыс ӧтгырсяӧсь; тан петкӧдлам кодсюрӧ номеръяслысь уджалан сямсӧ:
Весалӧ лунӧн килӧ тусь.
1 № сортировка 400 кило 560 кило
3 № ~ 960 ~ 1120 ~
Зырйӧн тӧв вылын весалӧмсьыд колӧ ӧвсьыны водзӧ кежлӧ. Колӧ лӧсьӧдны бур тӧлӧдчан-весасян машина кӧть. Весиг тайӧ машинаыс, кык пӧв сы пыр тусьтӧ лэдзӧмӧн, зэв ӧд бурмӧдас кӧйдыстӧ. Сортировкасӧ нинӧмла босьтны торйӧн быд кӧзяинлы, — ӧти машина тырмас ыджыд грезд вылӧ, тӧвбыдӧн сійӧ вермас ставлысь весавны кӧйдысъяссӧ. Лӧсьыдджык сійӧс ньӧбны ӧтвылысь дзонь сиктӧн.
Сортировка пыр лэдзӧм бӧрын кӧйдыс пиын нӧшта на вермасны кольны куколь, гартчантурун, вика, анькытш тусьяс; сю ли, шабді ли кӧйдыс пытшкӧ вермас кольны зӧр кӧйдыс. Куколь, анькытш да жугласьӧм тусьяс бӧрйӧдлӧмла да мукӧд пӧлӧс нянь тусь торйӧдӧмла, кӧйдыстӧ колӧ лэдзны триерӧн шусян машина пыр. Триер сортируйтӧ тусьсӧ ыджда сертиыс да бала (форма) сертиыс.
Тайӧ машинаыс медвойдӧр тусьсӧ весалӧ гырысь ёгысь. Сэсся тусьыс вуджӧ цилиндрӧ, сэні водзас и, шӧрас и эм уна пӧлӧс вежӧсторъяс, сійӧ вежӧсторъясас сэсся и юксьӧны тусьясыс, торйӧдчӧны мӧда-мӧдсьыс: гырысь — посниысь, анькытш, зӧр, турун кӧйдыс быдӧн мунӧны аслыс торъя вежӧсъясӧ.
Сэтшӧм юксьӧмыс лоӧ, быд мубыдтас тусь ас балаа да, сы понда быд пӧлӧс тусь ас ногыс и пуксьӧ торъя вежӧсторъясӧ, гырысьджыкӧ да посниджыкӧ, ачыс машинаыс торйӧдлӧ найӧс, быд тусь пуктӧ тусь бала серти, ыджда сертиыс да ас местаас.
Вика, шабді да клевер весалан машинаяс
Вика сора зӧр пиысь викасӧ торйӧдны эм сортировка, «змейкаӧн» шусьӧ.
«Змейкаыс» винт моз улӧ лэччысь туй кодь; сійӧ туй кузяыс лэччӧ улӧ ӧтик ли, кык ли неыджыд вежӧсторъяс. Тусьыс кисьтысьӧ вылыссяньыс тюрикӧ, сэсянь киссьӧ туй вылас, сэк викалӧн гӧгрӧс тусьясыс чеччышталӧны вежӧсъяс вывті «змейка» дорас, сэсся петӧны уліас торйӧн. Зӧр тусьясыс нӧ лӧняджыка исковтӧны уліас, шӧртіысджык; улыс помас найӧ киссьӧны викаысь торйӧн. «Змейка» вылын уджавны зэв кокньыд, сӧмын колӧ кисьтавны тюрикас тусьсӧ да идравны торйӧдӧм тусьяссӧ.
Шабді кӧйдыс весавны быдсяма сорасысь бара жӧ эм аснога машинаяс. «Трещоткаясӧн» шусьӧны.
Трещоткаясыд зэв бура весалӧны шабді кӧйдыстӧ, сӧмын уджыс мунӧ ньӧжйӧ-а. Шабді весавны эм нӧшта Бломериуслӧн машина, трещоткаыс кодь жӧ. Сылӧн пожъясыс ветлӧны бӧрӧ да водзӧ, сы понда кӧйдысыс ветлӧдлӧ пожъяс вывтіыс пыр бок вылас. Уджалӧмыс мунӧ тайӧ машина вылын ӧдйӧджык дай шумтӧг, сӧмын кӧйдысыс весассьӧ неуна омӧляджыка прӧстӧй трещотка сертиыд.
Клевер весавны быдсяма ёг турун кӧйдысысь да мукӧд сорасысь эм зэв бур машина, «Кускутаӧн» шусьӧ.
Машинаас уджалӧны 10 пож, торйӧдӧны, сортируйтӧны бобӧнянь да тимофеевка кӧйдыс.
Тайӧ машинаыс зэв бура весалӧ клевертӧ быдсяма ёгысь, турун кӧйдысысь.
Ужпиньысь да гӧлӧвняысь тусь весалӧм
Ужпиньӧн шуӧны лӧзовсьӧд сюрторъяс, найӧ мыччысьӧны гожӧм помас сю шепъясын, шочиника овлывлӧ и мукӧд няньяс вылын. Ужпиньыд зэв омӧль тор, ужпиня туся нянь оз позь весиг сёйны, ужпиньысь морт висьмӧ, висьӧмыс чукрӧдлӧ-песлӧдлӧ морттӧ, унаысь кулӧны сэтшӧм висьӧмсьыд. Ужпиня тусьӧн оз позь весиг скӧтӧс вердны ни, вермасны сідз жӧ висьмыны.
Ужпиня висьӧмнад сюыд висьмӧ ужпинь сора кӧйдысӧн кӧдзӧмла. Сортировкаясӧн неуна, триерӧн ёнджыка, ужпиньыд янсалӧ сю дінсьыд, дзикӧдз оз жӧ весась-а. Дзикӧдз ужпинь сюръястӧ сю кӧйдысысь торйӧдӧм могыс колӧ вӧчны тадзик: уліник пельсаӧ кисьтны сола ва (4 ведра ва вылӧ босьтны 16 кило сов). Тусьсӧ кисьтны пожйӧ кык чунь кузя, лэдзны сійӧс пожнас пельсаас сідзи, медым пожйыслӧн доръясыс вӧліны сола васьыс неуна вылынджыкӧсь. Сэсся киӧн ли, тэльӧбӧн ли (ичӧтик зырйӧн) гудрыштны тусьсӧ сола ва пиас, став ужпиньыс сэки лыбас вылӧ, кокньыдика позяс кыйны найӧс розьӧсь паньӧн. Сы бӧрын пожсӧ колӧ лэптыны, сола ваыс виялас бӧр пельсаас. Сӧстӧм тусьсӧ нӧшта ӧтикысь пожнас жӧ лэдзлыны сӧдз ва пельсаӧ, совсьыс мед тусьыс пожъясяс, сэсся косьтыны вон вылын, джодждӧра вылын ли.
Торйӧн чукӧртӧм ужпиньсӧ колӧ пожъявны жӧ сӧдз ва пиын да косьтыны, — сійӧс позьӧ вузавны ыджыдкодь донӧн аптекаясӧ.
Оз кӧ кут став ужпиньыс лыбны, колӧ сола ва пиас нӧшта содтыны совсӧ, ужпиньыскӧд кӧ тшӧтш лыбны кутас уна сю тусь (дерт зэв кокниыс), сэк колӧ содтыны васӧ. Тадзи верман дзикӧдз весавны тусьтӧ гырысь и, посни и ужпинь тусьясысь, весиг ичӧтик жугалӧм торъяссьыс.
Тадзи ужпиньысь тусьтӧ весалӧмыд кокни и, донтӧм и, дзикӧдз нин весассьӧ дай.
Гӧлӧвня, либӧ зона, ёнджыка висьмӧдӧ шабді, зӧр, проса, ид да некымын мукӧд туся мубыдтасъяс. Гӧлӧвня дырйи тшӧкыдджыка дзоридзас да дзоридз гӧрӧдас, лоӧ уна сьӧд порошки, бӧрынджык сійӧ став тусь кыш пытшкӧссӧ тыртас. Тайӧ сьӧд порошкиыс и эм висьӧмыс. Мукӧддырйи сійӧ киссьӧ кыш письыс, кор няньыс сулалӧ на му вылас, разалӧ тӧлӧн да кутчысьӧ дзоньвидза кӧйдыс дінӧ, мукӧддырйи киссьӧ вартігӧн нин, висьӧмсӧ сетӧ дзоньвидза кӧйдыслы. Кӧдзны кӧ сьӧд буса (гӧлӧвняа) кӧйдысӧн, выль няняд висьӧмыс вуджас, тусьясыд лоӧны сэтшӧм жӧ сьӧд бусаӧсь, висьысьӧсь. Гӧлӧвняыд мукӧд воясӧ (ёнджыкасӧ СССР лунвылын) вайӧ йӧзлы зэв ыджыд убытка.
Кӧйдыс вылысь гӧлӧвня бырӧдӧм могысь кӧйдыссӧ киськалӧны формалинӧн. Формалинсӧ вузалӧны аптекаясын 1 шайта кило. Формалинсӧ колӧ кизьӧртны ваӧн, медым ӧти парта формалин вылӧ вӧлі 300 парта ва, — формалиныд медым вывті уна оз ло ваас, лишнӧйджык кӧ лоас, вермас тшыкӧдны кӧйдыстӧ, чужанлунсӧ вины.
Формалиналӧны со кыдзи: кӧйдыс чукӧрсӧ киськалӧны формалин сора ванад пож кодь розьӧсь дозйысь (лейкаысь), кытчӧдз сійӧ дзикӧдз оз кӧтась, — киськалігас кӧйдыссӧ вочасӧн кӧлӧ пыр гудравны, — сэсся кольӧны ванас тшук кык час кежлӧ, сы бӧрти гож сая инӧ разӧдӧны, шуам, рынышын ли, луд вылын ли вон вылӧ да косьтӧны, сэсся и кӧдзӧны. Позьӧ кӧдзны и косьтытӧгыс, кос воясӧ сӧмын-а, муыс кӧ вывті васӧд (миян нӧ войвылад унджыкысьсӧ овлӧ сэтшӧм), неуна кӧть колӧ косьтыштны, медым чужис ӧтырышйӧджык.
100 кило кӧйдыс вылӧ 250 граммыс уна формалиныд оз ковмы, формалиналӧм кӧйдысысь кӧ воӧ дзик сӧстӧм урожай, локтан воясӧ сэсся оз нин ковмы формалинавны ни, дерт кӧйдысыд кӧ оз сорлась мукӧд муяс вывса висьысь кӧйдыскӧд.
Позьӧ вӧчны и тадзи: босьтны тусьсӧ пожйӧ, лэдзны сійӧс формалина ва пельсаӧ (ӧти парта формалин 10–15 ведра ва вылӧ), тусьсӧ пожъяс гудравны пожсӧ вӧрӧдӧмӧн, лыбысь висьысь тусьяссӧ шыблавны. Сы бӧрти пожсьыс тусьсӧ кисьтны формалина ваӧн кӧтӧдӧм брезент вылӧ. Сэсся кӧйдысыдкӧд вӧчӧны сійӧ жӧ, мый вӧлі висьталӧма нин вылынджыксӧ.
Формалиналӧмыд оз жӧ быд сикас тусьлы лӧсяв. Ид вылын, шабді вылын да висьӧмыс унаысь овлӧ тусь пытшкӧсас, вылыссяньыс видзӧднысӧ найӧ кажитчӧны дзик дзоньвидзаӧсь. Кӧдзны кӧ сэтшӧм кӧйдысӧн, вермас бара ыджыд урон лоны овмӧсад, — мыйтакӧ урожай вошас гӧлӧвняысь.
Сэтшӧм гуся гӧлӧвнясӧ бырӧдӧны пӧсь ваӧн. Тусьсӧ лэдзӧны шоныд ва пытшкӧ, — Реомюр градусник серти 20 градусӧдз шонтӧм ваӧ, — видзӧны ваас тусьсӧ 4–5 час; сы бӧрын васӧ кисьтӧны, а тусьсӧ неунаӧн нӧшта на видзӧны пӧсьджык ваын нин: босьтӧны кыӧм кӧрзина, сійӧс тыртӧны тусьӧн, лэдзӧны 43 градусӧдз Реомюр градусник серти шонтӧм ва пытшкӧ, видзӧны сэні 10–15 минут, сэсся лэптӧны васьыс кӧрзинасӧ да дзик пыр жӧ разӧдӧны туссӧ вӧсньыдика брезент вылӧ ли, вон вылӧ ли — кӧдзӧдӧны, косьтӧны.
Ӧтувтчӧмӧн кӧйдыс вӧдитӧм
Мед эськӧ некутшӧм ӧшыбка эз ло, кӧйдыс путӧ бурджык быдтыны ас овмӧсын, дерт быд торъя овмӧсын сійӧс он вӧч.
Миянлы колӧ вӧчны, кыдзи вӧчӧны заграничаын, шуам, Германияын, Данияын да, — ӧтувъя, артельнӧй союзъясӧ котыртчыны, котырӧн-артельӧн бур кӧйдыс перйыны, вузалӧм вылӧ тшӧтш и. Сэсся восьтыны кӧйдыс вӧдитан совхозъяс, кӧйдыс бурмӧдан туй корсьысь станцияяс.
Германияын, Данияын кӧйдыс вӧдитан крестьяна союзъяс и, кӧйдыс вӧдитан гырысь овмӧсъяс и воссялісны ӧтпырйӧ. На моз жӧ ставсӧ восьтыны ӧтпырйӧ миянлы сьӧкыд лоӧ, вывті ыджыд рӧскодыс, станцияястӧ лӧсьӧдӧмыд-видзӧмыд вылӧ сувтӧ, государствосянь вывті уна сьӧм ковмас, оз кӧ крестьянаыд кыдзкӧ-мыйкӧ асьныс босьтчыны сьӧлӧмсяньджык тайӧ удж бердас.
Кӧдзӧм ногъяс
Кинад кӧдзӧмтӧ оз позь лыддьыны бур кӧдзан ногӧн: оз ӧтмоза кӧйдысыс разӧдчы му пасьтаыд, кӧть сэсся — бур кӧдзысьыс, век жӧ нин ӧтилаӧ кӧйдысыд водас сукджыка, мӧдлаӧ шочджыка, мукӧдлаас ньӧти оз инмыв, кольӧ дзик кӧдзтӧминъяс-плешъяс. Оз кӧ ӧтмоза разӧдчы кӧйдысыд, оз ӧтмоза мыччысь и петасыд му вылад: ӧтилаын мыччысяс сукджыка, мӧдлаын — шочджыка. Шыблалӧмӧн кӧдзигӧн кӧйдыссӧ тыртӧны му пытшкас пиняясӧн (агасъясӧн), мукӧд тусьяс вылӧ муыс воӧ кызджыка, мукӧдӧ — пелькджыка, кытчӧ и дзик оз веськавлы — оз быдлаті ӧтмоза вевттьысь мунас. Оз кӧ ӧтмоза тусьыд мунас тыр, петасыс оз жӧ ӧткодь ло, быдтасыдлӧн воӧмыс оз жӧ ло ӧткодьын. Сэсся кинад кӧдзигӧн кӧйдысыд мунӧ унджык машинаӧн кӧдзӧм дорысь.
Киӧн шыблалӧмӧн кӧдзигӧн, торъя нин вывті посни кӧйдыстӧ кӧдзигӧн, шуам, турун кӧйдысъяс (клевер, тимофеевка, мукӧд), мед эськӧ ӧткодяджык разаліс кӧйдысыс му пасьтала, лӧсьыдджык кӧдзны кык пӧрйӧ, кӧдзны падвежӧн: ӧти джын кӧйдыссӧ кӧдзны ӧтарӧ мунӧмӧн, шуам, му кузялаыс, мӧд джынсӧ — му вомлӧс мунӧмӧн.
Шыблалӧмӧн кӧдзны нянь и, турун и позьӧ ас пӧлӧс машинаясӧн — шыблалысь машинаясӧн. Вӧла шыблалысь машинаяс бурджыкӧсь, — найӧ вермӧны кӧдзны ыджыдджык пласт, 10–12 десятинаӧдз луннас. Кор колӧ регыдӧн кӧдзны уна кӧдза, шыблалан вӧла машинаыд бур лоӧ. Посни крестьяна овмӧсъясын сійӧ оз туй.
Посни овмӧсын медся колантор лоӧ турун кӧдзан машина. Ӧтмоза кӧдзны турун кӧйдыстӧ онджык сяммы, машинаыд нӧ сійӧ уджтӧ вӧчӧ лӧсьыда, дай кӧйдысыд этшаджык мунӧ, — машинаыдлысь юр донсӧ регыдӧн и вештас кольӧм кӧйдыс доныс.
Мӧсковскӧй губерняын, — сэні турунтӧ ёна нин кӧдзӧны, — крестьяна овмӧсъясын турунтӧ кӧдзӧны машинаӧн. Машинаяссӧ ньӧбалӧны артельӧн, оз ӧтка-ӧткӧн.
Турун кӧдзан машинаяс пиысь медшань лоӧ Кроунлӧн машина. Сійӧ ачыс тачка кодь, вомӧныс куйлӧ кузь ящик. Сійӧ ящикас кисьтӧны турун кӧйдыссӧ. Ящик пыдӧсас вӧчӧма неыджыд розьяс, сэн жӧ тшӧтш ящик пыдӧс кузяыс пуктӧма аспӧлӧс кӧртысь кыӧм вӧнь (жгут), сійӧс йитӧма аслыспӧлӧс ногӧн тачка мунан кӧльӧсакӧд. Тачка мунігӧн кӧрт вӧньыс вешласьӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, сійӧн и ӧткодялӧ турун кӧйдыс кӧдзӧмсӧ.
Кроун кӧдзан машинаӧн позьӧ кӧдзны ӧтгудыр сорлалӧмӧн бобӧнянь тимофеевкакӧд, позьӧ дерт кӧдзны и торйӧн бобӧняньсӧ, торйӧн жӧ тимофеевкасӧ и.
Ежа, овсянница (роч нимъяс) некымын мукӧд пӧлӧс кӧйдыс да сійӧн он вермы кӧдзны.
Ӧттшӧтш кӧдзан машинаӧн кӧдзӧм. * Машинаыс со кутшӧм: 1) ящик, сэтчӧ кисьтӧны тусьсӧ, 2) ящик пыдӧсас аслыспӧлӧс кӧйдыс шыблалысь эм, 3) кӧйдыс петан туйяс, трубка кодьӧсь, ящик пыдӧсса аппаратсьыс кӧйдысыс шыблассьӧ сійӧ трубкаас, трубкаястіыс сэсся исковтӧ сійӧ увлань, гӧръясӧ; 4) гӧръяс, кор машинаыс мунӧ му кузяыс, найӧ вӧчӧны бӧрӧзда кодьяс, сійӧ бӧрӧзда кодьясас киссьӧ трубка кузя да гӧръяс кузя усьысь кӧйдысыс, сэсся тыртсьӧ бӧрӧзда доръяссьыс буждысь мунас.
* Рочӧн шусьӧ — рядовая сеялка.
Татшӧм машинаӧн кӧдзны, дерт, бурджык: 1) кӧйдысыд муас пуктыссьӧ ӧтпыдна, гӧръясыс пыр ӧтпыдна бӧрӧздаяссӧ нуӧдӧны да; 2) кӧйдысыд сюрӧ ӧткодь васӧд инӧ, сы понда петасыд лоӧ ӧттшӧтш; 3) кӧйдысыд му пасьтаыд ӧтмоза разалӧ; 4) му пытшкӧ кӧйдыс пуктӧм пыднасӧ кокньыда позьӧ лӧсьӧдны гӧрторъяссӧ кыдз колӧ сувтӧдӧмӧн; 5) кӧйдысыд мунӧ нёльӧд пайӧн, мукӧддырйи коймӧд пайӧн весиг этшаджык шыблалӧм кӧдзӧмсьыд; 6) петасыд пуксьӧ визьӧн-визьӧн, оз ӧталягъяӧн, — шонді югӧрыд аддзӧджык найӧс, вынаӧсьджык лоӧны; 7) визьӧн-визьӧн кӧдзатӧ весавныд кокниджык.
Татшӧм машинанад уджавнытӧ колӧ бура небзьӧдӧм му. Чорыд, корӧга, ёгӧсь муяс вылын сійӧ бура уджавны оз вермы, — гӧрторъясыс кутасны тырны ёг турунъясӧн, чеччавны му пытшсьыс, кӧйдысыд оз нин кут пуксьыны визьӧн-визьӧн, ӧтмоза, кыдз сюрӧ кутас коясьны. Тайӧ колӧ тӧдны быд му уджалысьлы.
Татшӧм машинанас ёна кӧдзӧны СССР лунвывса крестьяна овмӧсъяс костын. Мукӧдлаын этша на татшӧм машинаыд. Вермасджык паськавны сійӧ со кутшӧм губерняясын: Тульскӧй, Рязанскӧй, Перымскӧй, Вятскӧй губерняясын, мукӧдын — лунвылын да асыввылын, ӧзима кӧдзатӧ посньыдик овмӧсъясад кӧдзны тайӧн зэв бур.
Тані петкӧдлам некымын случай, кыдзи уджалӧны татшӧм машинанас Мӧсковскӧй, Владимирскӧй да мукӧд губерняясын.
Мӧсковскӧй губерняын агроном Зубрилин кӧдзліс ассьыс сюсӧ визьӧн кӧдзан машинаӧн, 104–112 килоӧн десятина вылӧ; орччӧн олысь крестьянаыс кӧдзлывлісны кинаныс кык сы мындаӧн; агрономыдлӧн сюыс артмывліс тшӧкыдджык дай шептаджык крестьяна сю дорсьыд. Владимирскӧй губерняын опытъяс вӧчан му вылын 128 кило сю кӧйдысысь, кӧкъямыс гӧръя машинаӧн кӧдзӧм кӧдзаысь, тусь урожайыс волывліс 1745 кило (77 пуд); 196 кило (12 пуд) сю шыблалӧмӧн кӧдзӧм кӧдзаысь сетӧ вӧлі урожайсӧ 933 кило (57 пуд); сідзкӧ машинаа кӧдзаысь, кӧйдысысь ӧтдор, воис тонна да 130 кило (69 пуд), киа кӧдзаысь сӧмын 737 кило (45 пуд)
Мӧд опыт сэні жӧ вӧлі вӧчӧма тадзи: ӧти десятина кӧдзисны киӧн: кӧйдысыс муніс 128 кило (8 пуд); мӧд десятина кӧдзисны машинаӧн 61 килоӧн (4 пудйӧн) десятина вылӧ, бӧрӧзда костъясыс вӧлі 22 сантиметр (6 вершӧк) гӧгӧр. Май тӧлысьын бӧрӧздаяс костса мусӧ кокньыдика небзьӧдісны коканъясӧн. Киа кӧдзаыд (кӧйдыссӧ тыртӧма вӧлі пиняӧн) сетіс урожайсӧ 1280 кило (80 пуд) десятина вылӧ, бӧрӧздаа кӧдза 64 кило кӧйдысысь — 1540 кило (94 пуд); сідзкӧ киа кӧдзалӧн урожайыс воис ачыс 10 (10 мында унджык кӧйдыссьыс), машинанад — ачыс 23.
Вятскӧй губерняын, Слӧбӧдскӧй уездын крестьяна со кутшӧм урожай босьтісны машинаӧн кӧдзӧм му вылысь: (Видзӧд 36-ӧд лист бок).
| Кутшӧм кӧдза |
Десятина му вылӧ кӧдзӧма |
Босьтӧма тусь десятина вылысь |
Кымын килоӧн этшаджык мунӧ кӧйдысыс дес. вылӧ |
Босьтӧма унджык десятина вылысь |
Кымын пудйӧн унджык урожайыс. |
| Зӧркӧд опытъяс: | |||||
| Машинаӧн | 128 кило | 1400 кило | 64 кило | 188 кило | 257 кило |
| Шыблалӧмӧн | 196 кило | 1212 кило | — | — | — |
| Идкӧд опытъяс: | |||||
| Машинаӧн | 129 кило | 1066 кило | 52 кило | 168 кило | 213 кило |
| Шыблалӧмӧн | 180 кило | 885 кило | — | — | — |
| Сюкӧд опытъяс: | |||||
| Машинаӧн | 98 кило | 1185 кило | 69 кило | 165 кило | 228 кило |
| Шыблалӧмӧн | 170 кило | 1020 кило | — | — | — |
Петкӧдлам ещӧ некымын видлӧг Перымскӧй губерняса крестьяналысь: (Видзӧд 37-ӧд лист бок).
|
Кӧдзӧма десятина вылӧ |
Босьтӧма тусь десятина вылысь |
Кӧйдысыс муні этшаджык десятина вылӧ |
Босьтӧма урожайсӧ унджык |
Ставсӧ сетіс кӧзяинлы лишнӧй. |
|
| Зӧр. | |||||
| 1. Машинаӧн кӧдзӧм | 195 кило | 2375 к. | 64 кило | 400 кило | 464 кило |
| Шыблалӧмӧн | 256 кило | 1920 к. | — | — | — |
| 2. Машинаӧн кӧдзӧм | 144 кило | 1152 к. | 112 к. | 284 к. | 496 к. |
| Шыблалӧмӧн | 256 кило | 768 к. | — | — | — |
| Ид. | |||||
| 1. Машинаӧн кӧдзӧм | 176 кило | 2080 к. | 80 к. | 352 кило | 432 кило |
| Шыблалӧмӧн | 256 кило | 1710 к. | — | — | — |
Быд посни кӧзяинлӧн выныс оз судз дерт ас кӧшта вылӧ ньӧбны кӧйдыс весалан машина. Выгӧднӧджык босьтчыны быд пӧлӧс машинаяс судзӧдны быдса обществолы, либӧ кымынкӧ кӧзяевалы тӧвариществоӧ ӧтувтчӧмӧн. Ӧні эм уна сикас кооперативъяс, крестьяна овмӧса котыръяс. Ыджыд бур найӧ вӧчасны крестьяналы, лӧсьӧдасны кӧ быдса видз-му уджалан машинаяс да, кутасны кӧ сетавны найӧ неыджыд донысь асланыс шленъяслы и, мукӧд крестьяналы и, не шленъяслы тшӧтш — уджыштнысӧ. Машинаяссӧ позьӧ новлӧдлыны грездсянь мӧдӧ. Тадзи быд крестьянин весалас эськӧ ассьыс кӧйдыссӧ, бурмӧдны пондас кӧйдыс рӧдсӧ, овмӧссӧ.
Метрическӧй мераяс
Кузьта мурталан мераяс:
1 метр — аршин да 6½ вершӧк кузьта.
1 метрын — 100 сантиметр.
1 сантиметрын — 10 миллиметр.
Пасьта мурталан мераяс:
1 гектар — 2160 кв. сажень (ӧтик десятина дасӧд пайтӧгыс) пасьта.
Сьӧкта мурталан мераяс:
1 килограмм — кык тув да 42 зӧлӧтник сьӧкта.
1 килограммын — 1000 грамм.
1 грамм — зӧлӧтник нёльӧд юкӧн сьӧкта.
1000 килограмм — шусьӧ тоннаӧн (61 пуд сьӧкта).
