КӦЙДЫС ВЕСАЛӦМ
Крестьяна кост сёрниын миян кывлывлан татшӧм пӧслӧвичаяс:
Мый нӧ кӧдзан, сійӧ и вундан.
Омӧль кӧйдысысь пӧ бур рӧд оз ло.
Уна нянь чукӧртны кӧ, колӧ кӧдзны бур кӧйдыс.
Омӧль кӧйдыс сетӧ омӧль рӧд дай этша нянь.
Дерт тайӧс быд крестьянин тӧдӧ, сӧмын этшаӧн вӧчӧны та серти. Миян крестьянин кӧйдыс тӧлӧдӧ зыр помысь гумла тӧв йылын. Зыр помысь тӧлӧдчигӧн тӧв торйӧдӧ сӧмын кокни жуг-ёгсӧ. Кӧйдысыс усьӧ гумла кузьта визьӧн. Зэв эськӧ бур, кӧзяиныс кӧ кӧйдыс вылас торйӧдас ас бердас усьысь тусьяссӧ — нырсӧ. Ныр тусьясыс медсьӧкыдӧсь, тӧв ылӧ оз ну. Овлывлӧ ӧд, кӧйдыс вылас кольӧны шӧрсӧ либӧ бӧжсӧ вӧрӧклысь. Крестьянин со кыдзи арталӧ: бӧжын пӧ кӧйдыс посниджык, пудъяс унджык лыдыс; унджыктӧ пӧ кӧдзан да, тшӧкыдджык кӧдзаыд лоӧ. Миян крестьянин тшӧкыд кӧдза зэв радейтӧ.
Лоас оз омӧль кӧйдысысь тшӧкыд кӧдза да уна бур нянь?
Мед ёнджыка кутам та йылысь гӧгӧрвоны, видзӧдлам, кутшӧм сійӧ ачыс кӧйдыс тусьыс, кыдзи сэтысь быдмӧ няньыс.
Вӧлӧмкӧ, быд кӧйдыс тусьын эм ӧтар помас ичӧтик кӧйдыс пи. Сійӧ кӧйдыс пиыс кындзи кӧйдыс тусьыс ставнас — петаслы сёян запас. Кымын ыджыд да сьӧкыд кӧйдысыс, сымын уна сэні сёян запасыс. Кӧйдыс пи сэні ёнджык дай дзоньвидзаджык лоӧ. Кӧйдысыд ӧд дзик кага кодь. Кага понда кӧ тӧждысян — пӧт; быдмас ён да дзоньвидза, кокньыда кутас водзсасьны висьӧмъяскӧд, судзсьытӧмлункӧд. Омӧлик, тшыгъявлӧм кагаыд быдмас ӧдва ловъя кодь: сьӧкыд сэтшӧмыдлы лоӧ овны. Сідз жӧ и кӧйдыс пиыд. Гырысь, сьӧкыд тусь пытшкын сійӧ оз тшыгъяв, кӧдзӧм бӧрти вужъяссӧ сетӧ ёнӧс, вынаӧс. Сылӧн петасыс оз пов косысь ни кӧдзыдысь. Му, ва да югыд пондаыд сійӧ чорыда ёг турунъяскӧд водзсасьӧ, дай вермӧ на найӧс. Вундігкежлӧ сэсся сетӧ гырысь шеп, сьӧкыд гырысь тусяӧс. Оз тадз быдмы тыртӧм кӧйдыс тусьыд. Уна кӧйдыс тусь на пиысь кӧдзӧм бӧрти вошӧны югыдсӧ аддзывтӧг: му пытшкӧ кольӧны кӧзяинлы пӧльза ни добра вайтӧг. Мукӧдыс, бара, мыччӧны омӧлик кельыдіник ныр да лёк поводдяысь регыд кулӧны. Ёг туруныс весиг сэтшӧм петастӧ пановтӧ, а кодӧс ёгыс дзикӧдз оз личкы, вундігкежлӧ чийӧбиник нянь и лоӧ.
Ӧні ми гӧгӧрвоам, мыйла колӧ кӧдзны гырысь сьӧкыд кӧйдысӧн.
Гырысь, сьӧкыд кӧйдысыд ставыс чужӧ. Петасыс кынмӧм-косьмӧмысь да лёк поводдяысь оз пов, дай найӧс омӧльджыка гагъяс-тшакъяс жугӧдӧны (ужпинь, шойшеп), сэсся кокньыдджыка водзсасьӧны ёг турунъяскӧд дай вундігкежлӧ бурджык да унджык нянь воас.
Тыртӧм, посни кӧйдысыд частӧ дзикӧдз оз чуж. Пудъяд кӧть сійӧ уна лыдыс да чужныс ставыс оз чуж, петасыс оз нин сэтшӧм тшӧкыд овлывлы, сэсся петассӧ быдмигас ёг турунъяс пановтӧны, вундігкежлӧ зэв шочиник, омӧлик шепта нянь лоӧ.
Кӧйдыс вылӧ гырысь тусьяссӧ торйӧдтӧдз колӧ весавны став кӧйдыссӧ мукӧд сикас ёгъясысь, медъёна ёг кӧйдысъясысь.
Ёг турунъяс му вылын вайӧны кык пӧлӧс урон: ӧти ногӧн кӧ, няньыслы быдмыны мешайтчӧны, пӧдтӧны. Мӧд ногӧн кӧ, мулысь вынсӧ прӧста кыскӧны. Сійӧ выннас эськӧ нянь вермас бурджыка быдмыны, унджык чукӧрмас му вывсьыс.
Ёг кӧйдысысь кындзи ковмывлӧ весавны ӧти сикас нянь кӧйдыс мӧд сикасысь. Миян ид пытшкын частӧ витӧд юкӧныс овлӧ зӧр.
Ёг кӧйдыс весавны, зӧр торйӧдны да гырыся-посньыдатӧ юкны зыр йылысь тӧлӧдӧмӧн зэв сьӧкыд. Ёг турун кӧйдысъяс зэв посньыдикӧсь да ылӧ оз мунны, усьӧны тшӧтш гырысь тусьяс бердас. Тӧлыд ӧд абу пыр ӧткодь, дай зыр помсьыд он вермы ӧткодя коявны, посни тусьясыс тшӧтш сорласьӧны гырысь тусьясыскӧд.
Зыр помсьыд тӧлӧдчигӧн торъялӧ сӧмын кокни ёгыс (кышыс да бусыс). Тадзтӧ тӧлӧдчигӧн ныр пиас веськалӧ тшӧтш бӧжыс, бӧж пиас нырыс; зӧр идйысь оз торъяв.
Нянь кӧйдыс торйӧдны быд сикас сорӧгысь (ёг кӧйдысысь, зӧрйысь), гырыся-посньыдасӧ юкны, — эмӧсь уна сикас машинаяс. Шусьӧны найӧ тӧлӧдчан машинаясӧн да сортируйтчан машинаясӧн.
Тӧлӧдчан машинаяс торйӧдӧны гырысь ёгсӧ (кыш, бус, идзас, тыртӧм шепъяс). Сортируйтчан машинаяс весалӧны ёг кӧйдысысь да зӧрйысь, сэсся гырыся-посньыдасӧ торйӧдӧны.
Сортируйтӧм кӧйдысыд — гырысь, сьӧкыд, сӧстӧм; кӧдзигӧн этшаджык мунӧ омӧлик весавтӧм кӧйдыс сертиыд. Мукӧд губерняясын кӧдзавлывлӧмаӧсь нин сортируйтӧм кӧйдысӧн: омӧлик весавтӧм кӧйдыс сертиыд сортируйтӧм кӧйдысыд мунӧ сӧмын 3/4 мында, дай унджык чукӧрмӧ няньыс. Лишнӧй кӧйдыстӧ му вылӧ прӧста коялӧм дорысь, бурджык киад кольны, овмӧсад ӧд, майбыр сгӧдитчас: позьӧ аслыд сёйны, позьӧ скӧтлы вердны.
Миян Коми муын кӧйдыс сортируйтӧм вӧсна войнаӧдз на ещӧ ёна зэв тӧждысьлӧмаӧсь. Сэки нин вӧлі вӧлӧсьтъясӧ лӧсьӧдӧмаӧсь сортируйтчанінъяс. Сӧмын крестьянаыс мыйлакӧ абу гӧгӧрвоӧмаӧсь сортируйтчӧмыслысь бурсӧ, омӧля няньсӧ сортируйтлӧмаӧсь.
Ӧні медбӧръя воясас кӧйдыс весаланінъясын пырджык лоӧ сортируйтны казеннӧй нянь, крестьянин ассьыс няньсӧ мыйлакӧ ӧнӧдз на оз вай сэтчӧ. Миян ногӧн кӧ, со мый вӧсна оз вай сійӧ: ӧти ногӧн кӧ, — оз тӧд сортируйтӧм кӧйдысыслысь бур вайӧмсӧ; мӧд ногӧн кӧ, — прӧста оз кӧсйы «лытайтны». Ӧні сэсся видзӧдлам кытчӧ сійӧ «лытайтӧмыс» сувтӧ.
Миян шӧркоддьӧм крестьянин ид улӧ кӧдзӧ десятиналысь 1/3. Сэтчӧ сійӧ кӧдзӧ 5–6 пуд сортируйттӧм ид. Сортируйтӧм кӧйдысӧн кӧ кӧдзны — нёльӧд юкӧныс сэтысь лишалӧ. Нёльӧд юкӧныс вит квайт пудсьыд лоӧ 1¼–1½ пуд. Артавны кӧ сійӧс 50 урӧн пуд, сійӧ кутас сулавны 62–75 ур. Сы кындзи, сортируйтӧм кӧйдысӧн кӧдзӧмӧн няньыс чукӧрмас унджык, омӧликапырысь 6–8 пудйӧн десятина вылӧ. Десятина 1/3 вылад воас лишнӧй 2–2⅔ пуд. 80 урӧн кӧ пуд арталам, воас 1 шайт да 60 ур – 2 шайт 13 ур.
Ставыс докодыс лоӧ 2 шайт 10 ур – 2 шайт 88 ур.
Ас вӧлӧсьтад 5–6 пуд кӧйдыстӧ весавны крестьянинлӧн зэв нин ветлӧм-мунӧмнас и быдсӧн мунас 2–3 час. Со ӧд кутшӧм пӧдельщинаыс воӧ сійӧ «лытайтӧмсьыд». Сідзтӧ лытайтны, майбыр, позьӧ на.
Россияын кӧ кутасны ставыс сортируйтчыны, кӧйдысысь лишалӧм няньнас позьӧ пӧтны миллион мортлы.
Сэсся лунвылын шоча кӧдзӧмыс бурджык, озджык пов косьмӧм-керӧмысь.
