КОР ЛЭБЗЬӦ КОЛЯОЗ

ПЫЖ КУТӦМ

Таво тулысыс воис водз. Шондіыс азыма сёйис лымсӧ. Асывнас на ӧшинювса мылькйыс рудӧдӧм лым улын вӧлі, а рытнас кольӧм вося идза под тыдовтчӧма. А костас вежӧдӧм турун чепӧсйӧ. Тӧлыс сійӧс небыдика малалӧ.

Туйбокса юкмӧс дорӧ куим пӧч локтӧмаӧсь вала. Ас костаныс варовитӧны.

— Вӧрад уна на куйлӧ лымйыс. Зэрышталас кӧ, юыс ыджыда ойдас, — ва тыра ведрасӧ бокӧ вештігмоз шуис сьӧд чышъяна косіник нывбаба.

— Кынмавны кӧ асывъяснас мӧдас, юыд оз ло ыджыд. Коркӧ йиыс ичӧт ва понда дыр куйліс. Думайтім, сісьмас берег дорас, — вочаасис мӧдыс.

— Помнита, сійӧ воӧ картупельыд чунь пом кодь и быдмыліс. Лёк во вӧлі, — шыасис коймӧд старукаыс. — Но таво кыз йиыс кывтіс нин.

Данила Марков, сизимӧд класса велӧдчысь, буретш восьлаліс на дорті, да кор кыліс пӧчӧяслысь сёрнисӧ, весиг сувтыштліс юкмӧс дорас. Кывзыштіс налысь сёрнисӧ. Сэсся ас кежсьыс думыштіс, мый сёйыштас да пес пыртӧм бӧрын котӧртлас ю дорас. Видзӧдлас, ёна-ӧ сійӧ ойдӧма.

Кильчӧ дорын зонкаӧс паныдаліс бабыс, коді лун-мӧд сайын локтіс на ордӧ гӧститны. Ӧні вӧлі кильчӧ вывсӧ ва корӧсьӧн чышкӧ.

— Мыссьы да сёйышт, — тшӧктіс Данилаӧс. — Час, пыра да пачысь шыд чугунсӧ кыска.

— А-а, — радпырысь кӧсйысис зонка. — Сёйышта, пес пырта да ю дорӧ котӧртла.

— Сӧмын матӧ ю дорас эн лэччы. Вакульыс кыскыштны вермас.

— Ылӧдлан, некутшӧм вакуль абу. Миянлы тӧрыт на Марья Ивановна урок вылын висьталіс.

— Марья Ивановнаыд том на, оз тӧд, эм али абу. Мун пыр, — кывкӧрталіс бабыс корӧсьсӧ посводз пельӧсӧ пуктігмоз.

Данила пукаліс пызан сайын да пӧлясьӧмӧн панясис.

— Пӧсь, — вомтырнас шуис сійӧ.

— Эн тэрмась, пӧльыштан да буретш лоӧ. Пачыс бур, век на зэв ӧдъя. Кужӧма ыджыд айыд тэчны.

— А дедушыд мыйла гуляйтнысӧ эз лок?

— Горт олӧ. Он ӧд эновт. Кань да пон колӧ вердны.

— Сідзкӧ, тэ лэччан да волас. Либӧ ме ачым лэччыла гожся каникул дырйи.

— Волы, — шуис бабыс йӧв стӧкансӧ мыччигмоз. — Мыйкӧ тай Лизаыд школасьыс дыр оз лок.

— Сійӧ ӧд продлёнка вылын.

— Мый нӧ сэтшӧмыс?

— Ну и темнота-а! — вомтырнас нюжӧдіс Данила. — Продлёнка сійӧ продлёнка и эм. Рисуйтчӧны, ворсӧны, локтан урокъяс кежлӧ дасьтысьӧны.

— Ме тэд сета темнота, — пӧчыс ырыштчыліс паньнас. — Плешкад кӧ колска, тӧдны кутан, кыдзи сёрнитны.

Данила вежыньтчыліс, вештыштіс юрсӧ пӧчыслӧн нюжӧдӧм паньысь. Босьтіс стӧкансӧ да здукӧн юис йӧвсӧ. Петіс пызан сайысь. Кватитіс тувйысь гортын новлан паськӧмсӧ. Матыстчис стенын ӧшалысь рӧмпӧштан дорӧ. Сійӧ быд пӧрйӧ сы водзын пасьтасьӧ. Рӧмпӧштанын тыдаліс латшкӧсіник тушаа зонка. Чангыль ныра гӧгрӧс чужӧма, русыд юрсиа. Рудовлӧз синъясыс вильыша видзӧдісны сы вылӧ. Данила мыччыліс вуджӧрыслы кывсӧ, кышаліс паськӧмсӧ да петаліс песла. Сэсся гӧнечӧн бӧр лэччис кильчӧ содйӧд. Кыліс, кыдзи пӧчыс горӧдіс, медым оз дыр ветлы.

Улич вылын паныдасис другыс, орчча керкаысь Вася Моторин. Кузиник тушаа, сьӧд юрсиа, косньӧд чужӧма детинка. Сійӧ сӧмын на локтӧ школаысь. Мыш сайсьыс сумкасӧ пӧрччӧма да веськыд киас бовйӧдлӧ.

— Вӧлись на локтан? — чуймис Данила.

— Менӧ жӧ кольӧдліс Марья Ивановнаыд кывбур велӧдны. А тэ кытчӧ?

— Ю дорӧ.

— Ме тшӧтш. Сӧмын сумкаӧс гортӧ пырта.

Вася котӧрӧн пыраліс керкаӧ. Петігас босьтӧма нянь шӧрӧм да азыма курччалӧ.

Зонкаяс орччасисны да зіля мӧдӧдчисны ю дорӧ. Юыс ылысянь на тыдовтчис аслас отнас. Ӧні сійӧ ойдӧма, лоӧма паськыдӧн.

— Саридз ыджда! — горӧдіс Данила.

Киноясысь аддзыліс саридзсӧ да тӧдіс нин, мый сійӧ зэв ыджыд.

Ю кузя кывтісны посни йи торъяс да быдсяма лӧптыс. Весиг тыдаліс ӧтка пожӧм пу. Увъяснас и вужнас ытваыс нетшыштӧма.

— Данила, видзӧд, пыж кылалӧ! — индіс Васьӧ дзик берег дорын джынвыйӧ вӧйӧм пыж вылӧ. — Тӧлыс татчань ляскӧма.

— Вай кутам, — пыр жӧ чукӧстіс Данила.

Кватитіс берег дорысь потш да шыбитіс пыжланьӧ. Потш помыс тёльскысис ваас. Муртса эз во пыжӧдзыс. Зонка матӧджык матыстчис ю дорӧ да выльысь шыбитіс потшсӧ. Ӧні сійӧ судзис. Данила потшсӧ увлань личкигмоз кыскыштіс асланьыс. Пыжыс сетчис сылань. Данила нӧшта матӧджык матыстчис. Сувтіс дзик ва дорас, вутш вылӧ. Вутшкыс вежыньтчис, а кок пӧлыс вильдіс да дзурсмуні ваас. Боті пытшкас ыльӧбтіс кӧдзыд ваыс.

— Ы-ы, — горӧдіс Данила да ырыштчис береглань.

Васьӧ аддзӧма кузь бедь да уськӧдчис отсасьны. Кыкнад ружтігтырйи кыскисны пыжсӧ берег вылӧ. Бергӧдісны, видзӧдалісны сійӧс. Пыдӧсыс ӧтилаті вӧлі розясьӧма. А сэсся ыджыд жугалӧмыс эз тыдав. Данила пуксис пыж дорышӧ да пӧрччис боті пӧвсӧ. Кисьтіс пытшкӧссьыс васӧ. Пӧрччыліс носкисӧ, пыдзыртіс да бӧр кӧмасис.

— Дзоньтавны позьӧ, — кӧтасьлӧм кокнас небыдика инмӧдліс пыж нырӧ. — Выльысь дзижавны ковмас. Сӧмын ме ог куж.

— Дзоньталам, а гожӧмнас ю кузя катам, ком вугравны, — вочаасис Васьӧ. — Миян пелысыс эм. Батьӧй кольӧм во содтӧд вӧлі вӧчӧма.

Зонкаяс кутчысисны пыжас да кыскыштісны ю дорсяньыс ылӧджык, эжа вылас. Видзӧдалісны, кытчӧ эськӧ позяс саймовтыштны йӧз син водзсьыс. Сэсся берег пӧлӧнысь бадь да кыдз пу расланьыс и кыскисны пыжсӧ. Путкыльтісны утъяс вылӧ. Кык друг сёрнитчисны аскисянь жӧ заводитны дзоньтасьны. Васьӧ кӧсйысис вайны варсӧ. Сарайын пӧ ведраын эмышт. Батьыс кольӧм во дзижавлӧма жӧ пу пыжсӧ, сійӧн и кыйсьӧ матысса Сьӧд тыын. Васьӧ сылы отсасьӧма дзижалігас.

— Ме кужа дзижавнысӧ. Тэ сӧмын видзӧд да ме моз вӧч, — вышшитчигмоз ошйысис другыслы.

— А ме вая пӧв пом, розьсӧ тупкыны. Кӧрт тувйыс миян эм жӧ.

Зонкаяс выльысь гӧгӧрбок видлалісны пыжсӧ. Пасъялісны аддзӧм розьяссӧ. Ӧта-мӧдсӧ велӧдісны, кыдзи дӧмны восьсаинсӧ. Горт дорӧ кайигчӧж чери кыйӧм йылысь сёрнитісны.

Керкаӧ пырӧмӧн тшӧтш Данила зэв ӧдйӧ пӧрччысис. Вылыс паськӧмсӧ ӧшӧдіс тувйӧ. Пуксис улӧс вылӧ гачсӧ пӧрччыны. Кӧтасьӧм гач кокыс ляксьӧма яй бердас. А кок лапаыс лоӧма гулюлӧн кодь гӧрд. Кӧсйис нин кавшасьны паччӧр вылӧ, но мышсяньыс кыліс бабыслысь гӧлӧссӧ.

— Вӧйлін али мый?

— Вильдӧдіс.

— Ме жӧ шулі, мед ю дорас матӧ эн матыстчы!

— Да эг и матыстчы. Пыж лэптігӧн вильді.

— Кутшӧм пыж?

— Кылалӧ вӧлі да кутім. Гожӧмнас чери кыйны катлам.

— Вот ӧд, он кывзысь да. Кай шонтысь, чери кыйысь, — небыдджыка нин шуис бабыс.

Пачыс Данилалы кажитчӧ. Сулаліс сійӧ джодж шӧрын да юкис керкасӧ нёль пельӧ. Сы вывсянь ставыс тыдалӧ. Пӧрччысянін, ӧшалысь паськӧмӧн да джаджйын сулалысь кӧмкотъясӧн. Пусян-пӧжасянінын ноксьысь пӧчыс. Сӧмын узьланіныс да залыс оз тыдав. Найӧс торйӧдӧма вежӧсъясӧн.

Паччӧр вылын куткырвидзис Васька каньыс, синсӧ чомрӧдліс. Сійӧ кӧч кодь еджыд, мича чужӧма. Здук-мӧд сайын пырӧма ывлаысь да, буракӧ, шонтысьӧ жӧ.

Данила водіс, малыштіс кысӧйсӧ да нюжӧдіс кокъяссӧ пач кузя. Пачсянь мышкуас шлывгис шоныдыс. Буретш сэтшӧм, кутшӧм колӧ. Оз сот, а вӧляысь шонтӧ, быттьӧ мамлӧн морӧс бердӧ топӧдчӧма. Данила бура помнитӧ мамыслысь пӧсь сывъяссӧ. Ӧні мам бердӧ топӧдчылӧмыс гежӧда овлӧ. Зонка бӧръя кадӧ яндысьӧ меліасьӧмсьыс. Асьсӧ ыджыдӧн нин лыддьӧ.

Сэсся кысӧй кургӧм улын тӧдлытӧг и унмовсис. Вӧтасис, быттьӧ найӧ Васьӧ другыскӧд катӧны ичӧт ю кузя кутӧм пыжнас. Васьӧ сынӧ кык лопта пелысӧн, а Данила пукалӧ пыж бӧжын да веськӧдлӧ. Ӧтар-мӧдар берегын бӧрӧ кольӧны шувгысь коз да пожӧм пуяс, на костӧ гежӧдика сюйсьӧм кыдз да пипуяс. Подулас, лунладорас, кӧнсюрӧ, мыччысьӧмаӧсь гӧрд гобъяс да гут кулан тшакъяс. Сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн паныдасьлӧны лежнӧг кустъяс.

Катісны дыр, быттьӧкӧ ылӧдз нин воисны. Друг веськыдладорас мыччысис некор на аддзывтӧмтор, важся овмӧдчанін. Стӧчджыка кӧ шуны, сылӧн колясыс, вӧвлӧм баракъяслӧн киссьӧм стенъясыс да тьӧскысь вӧчлӧм нитшсялӧм вевтъясыс. А берег дорас сулалӧ ичӧтик зонка да ӧвтчӧ кинас, быттьӧ сувтны чуксалӧ.

— Веськыдладорас сын! — Данила горӧдіс другыслы да ачыс тшӧтш ырыштчис сынны береглань. Но быттьӧ кодкӧ эз лэдз тайӧс вӧчны, сойбордӧдыс кутӧ да нӧшта на тракйӧ. Данила та вылӧ дӧзмис, мый вынсьыс нетшыштчис и садьмис. Вӧлӧмкӧ, Лиза чойыс тогйӧ-пальӧдӧ.

— Мый нӧ горзін, вӧтасин? — юаліс Лиза. — Чеччы, ужнайтны корӧны.

— Час, локта, — вомгорулас шуис Данила паччӧрысь лэччигмоз.

Мам-батьыс воӧмаӧсь удж вылысь да ставӧн лӧсьӧдчӧны ужнайтны.

— Ю вылӧ лэччыліс, вӧйлӧма, — индіс пӧчыс Данила вылӧ.

— Ю вылӧ да нӧшта вӧйлӧма? — пыр жӧ дӧзмис мамыс. — Мӧдысь мед абу вӧлі лэччӧма!

— Вӧйлі дерт, муртса ӧтар кокӧй пыраліс ваас да, пыжсӧ кутігӧн, — дорйысис Данила.

— Пыж? — чуймис мамыс. Сэсся бергӧдчис батьыслань. — Шу мыйкӧ.

— Ӧні ваыс ыджыд, колӧ видзчысьны, — медбӧрын шыасис батьыс.

— Ми Васьӧкӧд пыж кутім, дзоньталам да гожӧмнас чери кыйны кутам, — пызан сайӧ пуксигмоз висьталіс Данила. — А ва вылас видзчысьны мӧдам, абу нин ичӧтӧсь.

Сэсся ужнайтігӧн лючки висьталіс, кыдзи пыжсӧ кутісны. Да весиг ассьыс вӧтсӧ висьталіс. Батьыс та вылӧ нюмдіс. Велӧдышталіс, мый колӧ вӧчны пыж дзоньталігӧн да кыдзи ва вылын асьтӧ кутны. Сійӧ быттьӧ весиг ошкис зонкаясӧс чери кыйны кӧсйӧмысь.

— Менам удж вылын книга эм, кыдзи асьтӧ ва вылын кутны, — медбӧрын шуис батьыс. — Аски вая да лыддьы.

Сӧмын мамыс дивитана видзӧдлывліс то Данила, то батьыс вылӧ.

— Вӧян кӧ, гортӧ он лысьт локны! — стрӧга кывкӧрталіс сійӧ.

А пӧчыс тшӧтш, тыдалӧ, мамыс дор сувтіс. Ропкыштіс: вакульсьыс пӧ оз пов, пыж ковмӧма. Весиг матыстчыліс енув пельӧсӧ да пернапас чӧвтіс.

ДЗОНЬТАСЬӦМ

Аскинас школаын, перемена дырйи, Данила мыччис Васьӧлы тетрадьысь нетшыштӧм лист.

— Видзӧд, ме рисуйті, кутшӧм пыж лоӧ миян. Кык пуклӧса. Бӧрас тэ кутан пукавны, а водзас ме. Тэ лоан рулевӧйӧн, а ме капитанӧн.

— Ме ачым капитанала, — дӧзмӧмӧн шуис Васьӧ. — Тэ весиг дзижасьны он куж, а капитанӧн кӧсъян лоны. Тадз абу честнӧ!

— Сідзкӧ, ӧчередьӧн.

Васьӧ видзӧдліс другыслы синмас. Гашкӧ, чайтіс, мый сійӧ бара мудеритӧ. Но нинӧм эз казяв да нурбыльтіс:

— А-а.

Школа бӧрын кык друг сёйисны да гортса удж вӧчисны. Сэсся лэччисны пыж дорӧ. Васьӧ кыскис вар тыра ведра да кык кыз сутуга пом. Питшӧгас сюйыштӧма пакля. Данила босьтӧма пӧв пом да гоз-мӧд пес плака. Ӧтар зептас сылӧн кӧрт тувъяс, мӧдарсьыс чурвидзис мӧлӧт вороп.

Бадь кустъяс дорын куйліс тӧрытъя кыскӧм пыжыс. Васьӧ пыр жӧ мӧдіс лӧсьӧдны бипур. А Данила сюйыштіс сэтчӧ сюмӧд да биасис. Кос пескыс мӧдіс печласигтырйи, яра ломтысьны. Васьӧ пуктіс бипурас кыз сутуга помъяссӧ. Сутуга шоналігкості зонкаяс заводитісны тупкавны розьяссӧ, косталӧминъясӧ сюялісны гартлӧм пакля. Васьӧ черӧн посньӧдліс вар торъяссӧ да пукталіс пыжлӧн пӧв костъясӧ, кытчӧ сюялісны гартӧм паклясӧ. Сэсся бипурысь перйис доналӧм кыз сутугасӧ да нуӧдіс посньӧдлӧм вар кузя. Варыс дзижмуні, сыліс да сирӧдіс паклясӧ. Пӧв костыс молясис, лои югыдсьӧдӧн.

— Аддзан дзижалӧмсӧ? — юаліс сійӧ.

— А-а, — довкнитіс юрсӧ Данила да босьтіс бипурысь мӧд сутугасӧ. — Ӧні ме видла, тэнад кӧдзаліс нин, пукты шонтыны.

Рытывбыд зонкаяс мошкоритчисны пыж дорын. Рӧмдыны кутіс, но сӧмын пыж джынсӧ удитісны дзижавны.

Мӧд лунӧ другъяс бара мӧдӧдчисны ю дорӧ. Васьӧ сьӧрсьыс босьтӧма ассьыс Бимсӧ. Понйыс домын олӧ, да медым пӧ кокъяссӧ веськӧдлыштас, котралыштас берег пӧлӧныс.

Зонкаяс тэрмасисны помавны уджсӧ. Ноксигас эз казявны, кыдзи кӧкъямысӧд классысь Коля Майбуров матыстчӧма.

— Эй, зырымбедьяс, кодлысь пыжсӧ гусялінныд!? — стрӧга юаліс сійӧ.

— А тэ коді? — воча шыасис Васьӧ да чургӧдіс пӧсь сутуга помсӧ Колялань.

Васьӧ эз на вунӧд, кыдзи войдӧрлун Майбуровыс школа коридорын перемена дырйи сконйыштіс сійӧс. Зонка сэки тӧкӧтьӧ ныр вылас эз усь. Та вӧсна дась вӧлі зургыны сутуга помнас.

Данила тшӧтш кабыръяссӧ чабыртіс да ырыштчис.

— Мун татысь! — горӧдіс сійӧ. — Пыжсӧ ми эг гусялӧй, а кутім ю вывсьыс.

— Ылӧдланныд! — Коля шеныштіс кинас.

Бим аддзис сылысь шенасьӧмсӧ да уськӧдчис увтны. Коля повзис сыысь, бӧрыньтчыштіс. Сэсся бергӧдчис да котӧртіс сиктлань. Бим увтчигтырйи вӧтчис. А кор Коляыс бара сы вылӧ шеныштіс кинас, нем виччысьтӧг пиньяснас кватитіс пышйысьлысь гач коксӧ. Гач кокыс косяссис. Коля гораа чилӧстіс. Васьӧ пыр жӧ чукӧстіс понсӧ. Бим матыстчис Васьӧ дорӧ да бӧжсӧ мӧдіс легӧдны. Васьӧ малыштіс сійӧс юрӧдыс да небыдика шуис:

— Эз ков гачсӧ косявны.

— Правильнӧ, мед и косяліс! — дорйыштіс понсӧ Данила. — А то нырсӧ лэпталӧ.

Зонкаяс бара босьтчисны уджӧ. Колякӧд зыксьӧмыс вочасӧн вуні. Ӧта-мӧдлы индалісны, кыті нӧшта коліс дзижавны. Налы кажитчӧ видзӧдны, кыдзи дон сутуга помыс сывдӧ варсӧ, дзижгӧмӧн да тшынӧн. Тшынсӧ тӧлыс пырысь-пыр нуис бокӧ, а сотчысь вар дукыс колис.

Кор эштіс дзоньтасьӧмыс, другъяс лэдзлісны пыжсӧ ва вылӧ. Сюся видзӧдалісны, кыткӧ письтас оз. Нимкодясисны, мый дзоньтасьӧмыс артмис. Ваыс некыті эз мыччысь.

Та бӧрын найӧ думыштісны мавтны сійӧс краскаӧн. Мед мича вӧлі. Нӧшта кӧсйисны сетны ним. Бура дыр вензисны ӧта-мӧдыскӧд. Некыдз эз воны ӧти кывйӧ, кыдзи пыжсӧ нимтыны. Медбӧрын Данила кӧрліс плешсӧ да шуис:

— Вай нимтам Бригантинаӧн. Ме лыддьывлі пиратъяс йылысь. Сэні «Бригантинаыс» зэв ӧдйӧ шлывгӧ вӧлӧм.

Васьӧлы тайӧ нимыс кажитчис жӧ. Та вылын веныс помасис. Лун-мӧд мысти зонкаяс, кыдзи и кӧсйысисны, мавтісны пыжсӧ турунвиж краскаӧн. А Данила пыж нырӧ ӧтар-мӧдарас ыджыда еджыд краскаӧн гижис: Бригантина.

Мичмӧдӧм «Бригантина» куйліс утъяс вылын. Пыжыс лои дась петны ылі и маті туйӧ. Шлывгыны ю кузя, водзсасьны ваыслӧн визувлы.

КЕРКА КЫПӦДНЫ КӦСЙӦМ

Данилалӧн пӧчыс лӧсьӧдчис лэччыны гортас. Тырмас пӧ гӧститны, колӧ град выв пуктасъяс лӧсьӧдны. Ӧшинь увсӧ зырйӧн небзьӧдны. Тулыснад уджыс уна. Данила мамыскӧд да Лизуккӧд колльӧдісны пӧчсӧ автобус дорӧ. Кор пӧчыс кутліс найӧс да пуксис автобусас, зонка матыстчис ӧшинь дорас да нӧшта ӧтчыд гораа кӧсйысис:

— Баб, виччысь, каникулъяс дырйи вола гӧститны!

Пӧчыс кыліс да юрнас довкнитіс. А кор вӧрзис автобусыс, Данила бергӧдчис мамыс дорӧ:

— Лэдзлан ӧд карас?

— Мый батьыд шуас, — вочавидзис мамыс.

Данила рытнас жӧ кӧсйысис сёрнитны батьыскӧд. Сылы зэв окота лэччывны пӧч дорас, волыны карӧ. Гуляйтыштны карса уличаяс кузя. Пыравны сэтчӧс лавкаясӧ. Карыс сійӧс кыскис сӧмын регыдик кежлӧ. Сылы кажитчӧ овны аслас чужан сиктын.

Та вӧсна Данила пыдди эз пуктыв мамыслысь броткӧмсӧ. Кӧть и унаысь кывліс, кыдзи мамыс шуавліс батьыслы. Дыр-ӧ пӧ нӧшта тані кутам овны. Челядь быдмӧны, налы колӧ бурджык велӧдчанін. Колӧ пӧ кар бердас матӧджык овмӧдчыны. Сэні пӧ ёна торъялӧ олӧмыс ичӧт сиктын дорысь.

Батьыс кывзіс, но нинӧм водзӧ эз нуӧд. А ӧтчыд локтіс удж вылысь да пӧрччысигмозыс ачыс мӧдіс норасьны:

— Дзикӧдз дӧзми монтёрнас уджавны. Инженерӧ велӧдчи, а кымынӧд во нин би сюръя йылын ӧшала. Колӧ мунны, гашкӧ, карсьыс бурджык удж сюрас.

— Ме важӧн тэныд мойда, — пачводз дорсянь шыасис мамыс. — Ичӧт сиктад кысь бурджык уджыс. Он кӧ мун, сюръя йылад и пӧрысьман.

Данила тайӧ сёрнисӧ кывзіс, но сылы кажитчис, мый мунӧмыс коркӧ на лоӧ. Гашкӧ, школасӧ удитас на помавны. Та вӧсна бать-мамыслӧн сёрниыс вежӧрас эз пыдӧдз йидж. Нӧшта ӧні, кор дасьтісны «Бригантина» пыжсӧ. Гожӧмбыд позяс чери кыйны Васьӧ другыскӧд. Бӧр-водз лэччылас пӧч да ыджыд ай дорӧ и пыр жӧ локтас. Чери кыйны катасны.

Ӧти асылӧ Данила котӧртіс Лиза чойыскӧд школаӧ. А батьыс мӧдӧдчис карӧ, бӧр-водз пӧ ветла. Локтіс рытнас да порог дорсянь ошйысис:

— Всё, ньӧби му участоксӧ. Кар бердысь, ыджыд айсяньыд абу ылын. Местаыс бур, кутам керка кыпӧдны.

— Таво жӧ босьтчам, — радлыштіс мамыс. — Дона-ӧ муыс?

— Дона, став сьӧмсӧ видзи, — вочавидзис батьыс. — Коли сӧмын брус ньӧбӧм вылӧ.

— Мый вылӧ нӧ медалам тшупсьысьяссӧ? — чуймис мамыс.

— Медалам? Ог, ми асьным кыпӧдам, — вашмуні батьыс. — Данила да ме. Нӧшта ыджыд айыд отсыштны кӧсйис.

Данила нинӧм эз вевъяв шуны. Сійӧ весиг эз вермы мӧвпыштны, мый кутас вӧчны керка лэптігӧн. Коркӧ эськӧ сиктсьыс аддзыліс жӧ, кыдзи керкасӧ лэптісны. Но тайӧ вӧлі керйысь. Ӧтияс керсӧ кыпӧдісны, мӧдъяс нитшсӧ пукталісны, а коймӧдъяс писькӧдчисны да тувъяссӧ сюялісны.

Батьыслӧн кывъяс бӧрын сылы пыр жӧ дум вылас уси «Бригантинаыс». Зонка чушкыльтчис: лэччас кӧ керка кыпӧдны, оз сюр пыжнас ю кузя катны. Васьӧ ӧтнас кольӧ. Дай гожӧмбыднад пыжсӧ вермасны гусявны. Матыстчис батьыс дорӧ да шуис:

— Сӧмын регыдик, ме дырсӧ ог эшты. Меным чери кыйны колӧ.

— Тэ жӧ ачыд ӧні на вӧзйысин пӧчыд дорӧ, — чуймис мамыс.

— Вӧзйыси регыдик кежлӧ. Куим лун, мися, гуляйта, и бӧр локта.

— Ог тӧд, дыр-ӧ тырмас, но куим лунсьыд, тӧдӧмысь, ёна дырджык, — вочавидзис Данилалы батьыс. — Дай ми ог гуляйтны кутӧй. Бурджык восьтлы компьютертӧ да интернетсьыд видзӧдлам, кыдзи йӧзыс стрӧитчӧны.

Рытъяснас Данила батьыскӧд пукалісны компьютер сайын. Интернетысь корсялісны гижӧдъяс да снимокъяс, кыдзи керкасӧ кыпӧдны. Арталісны, уна-ӧ брус, тьӧс-плака ковмас. Думайтісны, босьтны нитш либӧ джут вылӧ лэптыны. Шуисны вӧчны кык судтаӧс, медым быдӧнлӧн аслас торъя жыр вӧлі. Весиг Васька каньыслы торъя жыр вичмӧдны кӧсйисны.

Урокъяс бӧрын Данила Васьӧ другыскӧд лэччывліс ю дорӧ. Найӧ быд пӧрйӧ мерайтлісны, уна-ӧ чинӧма ваыс. И кымын ёнджыка ямис юыс, сымын жугыльджык лои Данила. Сылы эз вӧв окота дыр кежлӧ мунны.

А ӧтчыд зонкаяс матыстчисны пыж дорас да шемӧсмисны. Пыжыслӧн пыдӧсыс вӧлі розя. Буретш сійӧ местаас, кытчӧ пӧв помсӧ тувъявлісны да йитвежсӧ дзижалісны. Пыж бокын туплясис нетшыштӧм пӧвйыс.

— Коді тайӧс вӧчис?! — горӧдіс Данила.

— Ничего себе! — рочыштіс Васьӧ.

Кык друг гӧгралісны пыж гӧгӧр да ӧта-мӧдыслысь юасисны, коді вермис налы та ыджда пакӧстьсӧ вӧчны. Веськыда кодӧскӧ мыждыны эз вермыны. Некод тӧд вылӧ эз усь. Да и кысь верман веськыда шуны. Эз суны ӧд лёк вӧчигас.

Зонкаяс шуисны выльысь дзоньтавны пыжсӧ. Кайлісны гортас да вайисны дзижасян утварсӧ. Тувъялісны пӧв помсӧ да дзижалісны. Та бӧрын кӧсйысисны быд лун сюсьджыка видзӧдны пыж бӧрся.

Ю дорӧ волігӧн сёрнитісны керка стрӧитны босьтчӧм кузя. Майшасисны, дыр-ӧ тырмас сійӧс лэптыны.

— Гашкӧ, оз дыр тырмы, — такӧдіс другсӧ Васьӧ. — Локтан, да удитам на катлыны ю йылас.

— Ме думысь, дыр лоӧ. Интернетысь видзӧдлі, да уна уджыс, — вочаасьліс Данила.

— Ме виччысьны мӧда. Пыж бӧрся видзӧда, медым оз гусявны да нӧшта жугӧдны, — кӧсйысис Васьӧ.

Кор сиктсаяс заводитісны картупель пуктыны, Данила батьыскӧд тшӧтш петіс ӧшинь улас. Таӧдз найӧ градсӧ водзвыв гӧрисны. Небзьӧдӧм мусӧ батьыс кодйышталіс, а зонка чӧвталіс картупельсӧ. Зілис пуктавны небыдджыка, медым ныръяссӧ не чегъявны.

— Вот пуктысям, помалан велӧдчан восӧ и лэччам ыджыд ай дорад, — уджалігас шуаліс батьыс.

Данила кывзіс, юасис, кыдзи мӧдасны керкасӧ лэптыны. Ӧтарӧ майшасис, гашкӧ, гожӧмбыд пӧ лоӧ стрӧитчыны. Батьыс такӧдіс, сэк жӧ шулывліс, мый оз на тӧд, дыр-ӧ тырмас. Ыджыд айыд пӧ бурджыка тӧдӧ.

ПЫЖ ЖУГӦДӦМ

Коля Майбуров воис гортас да петкӧдліс косяссьӧм гач коксӧ мамыслы.

— Васьӧ понсӧ усьӧдіс, — норасис сійӧ. — Нинӧмсьыс, мед ог некодлы висьтав, мый найӧ Данилыскӧд пыж гусялӧмаӧсь.

— Адӧй, — шлапкерис бокъясас мамыс. — Мый ыджда косялӧма. А кутшӧм пыж гусялӧмаӧсь, кытысь?

— Пу пыж, берег дорас куйлӧ.

Коля, ассяньыс содталӧмӧн, висьтавліс мамыслы зонкаяскӧд паныдасьлӧмсӧ. Быттьӧ сы вылӧ найӧ кӧрт лӧмӧн усьласисны, понсӧ усьӧдісны. Грӧзитчисны нӧйтны, удтас кӧ кодлыкӧ.

Мамыс кывзіс да шензис, сэсся пиыс моз жӧ шеныштіс кинас:

— Ӧні жӧ участкӧвӧйлы норася. Рӧзбойникъяс быдмӧны!

— Эн норась, ме ачым найӧс велӧда. Тӧдны кутасны, код вылӧ воны!

— Ладнӧ, — кутыштліс писӧ мамыс. — Тэ ыджыд нин, налы водзӧссӧ ачыд сетан. Пӧрччы гачтӧ, дӧмышта.

Коля Майбуров оліс мамыскӧд кыкӧн. Батьсӧ сійӧ оз тӧд. Мамыс шуліс, мый вӧрӧг пуля помысь кулі. Бӧрынджык ӧти пӧчсянь кывліс, мый тюрмаын ловсӧ сетӧма. Коля заводитліс юасьны мамыслысь, но сійӧ ӧлӧдіс. Сывъяліс писӧ да шуис:

— Тэ менам, ме тэнӧ некодлы увтыртны ог сет и некодлысь нинӧм эн кывзы.

Коля радейтӧмсӧ да лелькуйтӧмсӧ чужӧмсяньыс тӧдліс. Мый чӧскыдыс, мый мичаыс — ставыс сылы. Школаӧ пыран кад воис, да мамыс весиг уджсӧ вежис. Почтальоналӧ вӧлі да эновтчис. Пырис школаӧ пелькӧдчыны, джодж мыськавны. Медым донаторйыскӧд матынджык лои. Квайтӧд классӧдз ки пӧлӧдыс школаӧ новлӧдліс. Сӧмын пиыс ӧлӧдӧм мысти дугӧдчис: зонкаяс пӧ сералӧны.

Бӧръя кадӧ Коля тшӧкыда ю дорӧ лэччыліс. Вартчыны сійӧ оз куж. Но таво гожӧмнас аслыс шуис, мый велӧдчас.

Ӧти лэччылігӧн и паныдасис Васьӧкӧд да Данилакӧд. Сутугаӧн ыршасьӧмсьыс да понлӧн гач косялӧмысь Коля Майбуров ёна дӧзмис кык друг вылӧ. Скӧрыс пытшкӧсас пуис. Думайтіс, кыдзи водзӧс босьтны.

Лыддьысьысь тӧдӧ нин, кыдзи кык друг аддзисны жугӧдӧм пыжсӧ. Да сідз и эз вермыны туявны, коді пакӧстьсӧ вӧчис. Найӧ мыйлакӧ эз виччысьны тайӧс Майбуровсянь.

А делӧыс вӧлі тадзи. Ӧтчыд, пемдандорыс нин, Коля Майбуров лукйысис сарайын. Видзӧдаліс, кутшӧм инструментъяс куйлісны джаджйын. Аддзис кӧрт тув нетшкысян да босьтіс киас. Бергӧдлыштіс, кӧсйис нин бӧр пуктыны важ местаӧ. Но друг юрас чужис мӧвпыс, кыдзи водзӧссӧ босьтны. Дзебис нетшкысянсӧ пинджак пӧла улас да тэрыба лэччис ю дорӧ. Видзчысьӧмӧн матыстчис пыжлань. Сулыштіс, кыйкнитліс ӧтарӧ-мӧдарӧ: эм-ӧ кодкӧ матігӧгӧрын. Некод син улӧ эз усь. Босьтіс веськыд киас лӧмсӧ да сюйыштіс йывсӧ пӧв пом улас, мыйӧн пыж розьсӧ вӧлі дӧмӧма. Песовтіс, перйис пӧвсӧ да шыбитіс бокӧ. «Ӧні гуляйттӧм лоӧ», — скӧрысь думыштіс.

Коли кад, Васьӧ да Данила вунӧдісны нин Коля Майбуровкӧд ю дорын паныдасьлӧмсӧ. Но Коляыс помнитіс. Сійӧ некыдз эз вермы ӧвсьыны. Кор аддзис, мый зонкаяс выльысь дзоньталісны пыжсӧ, мӧвпыштіс выль пакӧсть йылысь. Кывліс Данилалысь гортас воӧмсӧ да, нӧшта мый чери кыйны мӧдӧдчӧны, ёнджыка на кутіс думайтны налы лёк вӧчӧм йывсьыс.

Ӧти рытӧ кыйӧдіс, кор Васьӧ каяс ю дорысь. Видзчысьӧмӧн матыстчис пыжлань да кӧрт тув перъялан лӧмнас песовтыштіс пыж пыдӧсысь пӧв помсӧ. Лои векньыдик кост. Костас сюяліс сёй да йитвежсӧ чуньнас мольӧдіс. Сэсся вывсяньыс мавтіс гуаш краскаӧн. Мед некутшӧма эз торъяв пыжыслӧн рӧмысь. Ӧні медым казявны, колӧ зэв сюся видзӧдны пӧв пом гӧгӧрыс. Майбуров ачыс видзӧдаліс и коли дӧвӧльнӧй. «Оз казявны, мед юас польӧдчыштасны», — водзвыв нимкодясис сійӧ. Сылӧн чайтӧм серти, ваыс оз пыр жӧ ну сёйсӧ пӧв костсьыс. Мыйтакӧ пыжнас позяс катны. Майбуров думнас кӧсйис, мед пыж пыдӧсыс сиктсяньыс ылынджык воссяс.

ДАНИЛАЛӦН ТУВЪЯС

Муртса помасис велӧдчан во, ая-пиа сӧвтісны машина мышкӧ инструментъяс да тӧвзисны кар бердӧ, выль стрӧитчанінӧ.

Ыджыд айыс да бабыс олісны карбердса сиктас важӧн нин. Найӧ радпырысь паныдалісны Данилаӧс. Гӧгӧр бергӧдлісны, тапйӧдлісны мыш кузяыс. Ыджыд айыслы нимкодь, мый внукыс воддза волӧмсянь тӧдчымӧн быдмыштӧма да ки сӧныс ёнмыштӧма. Зонка яндысигмоз вашъяліс. Кӧрліс чангыля беринӧсь нырсӧ да малыштліс кинас русыд юрсисӧ.

— Быдмыштӧмыд, — нӧшта ӧтчыд видзӧдліс сы вылӧ ыджыд айыс.

Но бабыс пыр и ропкыштіс:

— Ичӧт на, кутшӧм стрӧитчысь, муртса кыш пиысь петӧма.

— Мужик ӧд, мед ичӧтсянь велӧдчас, — шыасис батьыс.

— Медым, — кывкӧрталіс ыджыд ай.

Мӧд луннас найӧ куимӧн босьтісны зыръяс, черъяс. Сӧлісны ыджыд айыслӧн важиник уазикӧ да мунісны выль стрӧитчанінӧ. Налы колӧ пасъявны керка подувлысь ыдждасӧ. Гӧгӧрыс кодйыны метра джын содта канава да тыртны сійӧс шавъялан лыаӧн. Ыджыд айыс шуис: тадзи пӧ вӧчам, медым тӧвся кыныс керкасӧ оз мӧд новлӧдлыны.

— Кыдзи кыныс вермӧ керкасӧ кыпӧдны? — юасис Даньӧ. — Керкаыс жӧ зэв сьӧкыд.

— Мороз пӧльыслӧн выныс вывті уна. Нӧшта на ыджыдджык керка новлӧдлӧ, — висьталіс ыджыд айыс. — А новлӧдлігас стрӧйбаыд вермас вежыньтчыны, ӧдзӧсъясыд оз мӧдны сиптысьны.

Медым тайӧ эз ло, колӧ шавъялан лыасӧ подулас пуктыны. Сэки зэр ваыс да мупытшса ваыс исковтасны, нинӧмлы лоӧ кынмыныс. Ӧд буретш ваыс кынмигас паськалӧ. Школаад эз ӧмӧй та йылысь висьтавлыны?

— Ог помнит, ме, гашкӧ, сэки виси. Эг волы школаас.

— Сідзкӧ, ӧні кывзы да велӧдчы, — зырсӧ сатшкигмоз велӧдіс ыджыд айыс.

Данила кывзіс да верстьӧяскӧд ӧтвылысь кодйысис. Сӧмын пӧсьсӧ чужӧмсьыс дӧрӧм соснас чышкыштас и бара зыр воропӧ кутчысьӧ. Дерт, эз зыр тырыс босьтав мусӧ. Ыджыд айыс ӧлӧдіс: эн пӧ уна босьтав, гӧгйыд вӧрзяс.

Вежон ноксисны найӧ. Лӧсьӧдісны ставсӧ, мый колӧ, медым бура керка подувсӧ вӧчны. Каржаа бетон кисьтӧм бӧрын шуисны виччысьлыны бетонлысь кутчысьӧмсӧ да ёнмӧмсӧ.

Сэк кості, выль керка местасянь неылӧ, мужикъяс лэптісны пывсян. Да-да, мужикъяс. Первойя луннас жӧ, кор воисны кодйысянінсяньыс, пӧчыс Данилалӧн шуис:

— Нолтӧ, мужикъяс, куимнанныд зіля мыссьӧ да ужнайтны пуксьӧй. Пывсян ваймӧма.

Данилалы таысь лои нимкодь. Быттьӧ верстьӧяскӧд радысь лои. Весиг, кор батьыс пывсигӧн койыштіс пач горъяс пӧсь васӧ да пӧсьыс сотыштіс пельяссӧ, эз мӧд лябны. Эз пышйы корӧсясянінсьыс. И гортас пывсянсьыс ӧтлаын сыкӧд кайис.

Ставӧн виччысисны брус вайӧм. Выль пывсян лэптігӧн на батьыс телепон пыр сёрнитіс та кузя. Тэрмӧдліс ӧдйӧджык пилитны: отпускӧй пӧ помасяс да ог удит керкасӧ кыпӧдны.

И со лун-мӧд мысти ыджыд машинаӧн вайисны брус. Данила видзӧдіс, кыдзи машинавывса краныс ачыс ректіс бруссӧ водзвыв вольсалӧм утъяс вылӧ. Краныс босьтас некымынӧс ӧтпырйӧ да ньӧжйӧник пуктӧ. Регыдӧн утъяс вылын лои кык ыджыд чукӧр.

— Тайӧс тадзи кольны оз позь, колӧ лӧсьыда тэчны, — шуис ыджыд ай.

— Мыйла? — чуймис Данила.

— Он кӧ тэч, брусыс шыгыртчас да бакшасяс.

Ыджыд ай да Данилалӧн батьыс пыр жӧ заводитісны лӧсьӧдны выль места. Найӧ пуктісны подув вылӧ кыз керъяс. Медым пӧ уліӧдыс тӧлыс бурджыка ветлас да бруссӧ косьтас. Сэсся сёр рытӧдз тэчисны брусъяссӧ. Ӧта-мӧдыскӧд косталӧмӧн рад вӧчасны, пукталасны тьӧскысь пилитӧм рейкаяс да на вылӧ мӧд рад тэчӧны. Тадзи кайис бура ыджыд кык чукӧр. Зэръясысь найӧс вевттисны плёнкаӧн.

И эз весьшӧрӧ. Поводдяыс мӧд луннас дзикӧдз тшыки. Енэжыс тупкысис кымӧръясӧн. Лун кост мысти заводитіс зэрны. То гымӧн да чардӧн, то арын моз буситӧ. Зэрыс ёна падмӧдіс стрӧитчысьясӧс.

— Висьталісны, кос гожӧм пӧ лоӧ, — небесаӧ индыліс ыджыд айыс.

— Некод нинӧм оз тӧд, мый Енмыс шуас, сійӧ и лоӧ, — вочаасьліс бабыс.

Зэр вылӧ видзӧдтӧг ӧблӧжитчисны, быдса лун тырмис. Данила эз тӧд, мый тайӧ лоӧ, да сюся кыйӧдіс батьыслысь да ыджыд айыслысь мошкоритчӧмсӧ. Ӧблӧжитчӧм бӧрын заводитісны керкасӧ кыпӧдны. Зонка оз на лючки гӧгӧрво, кыдзи колӧ керка пельӧссӧ тшупны, кыдзи бруссӧ ӧта-мӧдыскӧд йитлыны. Ставыс кажитчис сьӧкыдӧн, дзугӧн. Кутіс юасьны, но ыджыд айыс сӧмын мудера видзӧдліс сы вылӧ.

— Данила, тэныд сетам медся кывкутана удж. Кутан тувъяс вӧчавны. Лок петкӧдла, кыдзи вӧчны.

Ыджыд ай босьтіс ён весьт кузя брус пом, чер да мӧлӧт. Петкӧдліс, кыдзи тувъяссӧ вӧчавны.

— Кымын тув колӧ?

— Уна.

— Ме ӧдйӧ вӧчала, — черӧ кутчысигмоз кӧсйысис зонка.

Но абу на кокни вӧлӧм тувсӧ вӧчны. Вӧлӧмкӧ, сӧмын кажитчӧ, мый прӧстӧй уджыс. Данилалӧн тувъясыс эз артмавны. Ӧтияс лоины вӧсниӧсь, мӧдъяс чукляӧсь. Ыджыд ай бӧрйис бурджыкъяссӧ да торйӧдіс. А чукляяссӧ да вӧснияссӧ тшӧктіс чукӧртны мешӧкӧ.

— Пывсян пачад шогмас, — вашмуніс сійӧ.

Сэсся аддзис внукыслысь чушкыльтчӧмсӧ да содтіс:

— Эн шогсьы, ӧні бурджыка нин артмас.

Но здук-мӧд мысти Данила шуйга кисӧ топӧдӧмӧн матыстчис ыджыд ай дорӧ. Водз чуньыс вундыссьӧма да вир войталӧ. Зонка вирсӧ аддзис, да сьӧлӧмыс пыр жӧ гудыртчис, лёк лои. Ыджыд ай казяліс тайӧс. Кутыштӧмӧн нуӧдіс внуксӧ машина дорӧ. Пуксьӧдіс, перйис аптечка да йодӧн мавтыштіс вундӧминсӧ. Сэсся гартыштіс бинтӧн. Тшӧктіс пукыштны машинаас, виччысьлыны, мед вирыс дугдас бинт пырыс сӧдзтыны. Тайӧ лунӧ Данила тувъяссӧ сэсся эз вӧчав. Рытнас пӧчыслы петкӧдліс доймӧм кисӧ.

— Нем виччысьтӧг артмис, — асьсӧ дорйыштіс сійӧ.

— Эз кӧ дӧбельки доймы, бурдас, — такӧдіс пӧчыс.

Асывнас ыджыд ай кӧсйис кольӧдны, мед пӧ шойччас да бурдӧдчас. Но Данила эз кольччы.

— Сідз бурдас, — ӧвтыштіс кинас.

Быдса вежон Данила вӧчаліс тувъяссӧ. Велаліс, да найӧ артмалісны бура нин. Костас мыччаліс батьыслы джут ёкмыльяс, пысавліс катлысян гезсӧ брус помӧ. Весиг зілис кутчысьны брус помас, медым тшӧтш отсыштны. Но ыджыд айыс пыр жӧ ӧлӧдліс:

— Вешйы, дойман.

Данила таысь дӧзмывліс. Сылы зэв окота гырысьяскӧд радысь кайны сруб вылас да сэні выліас уджавны. Дзижгыны «Штиль» пилаӧн, кутчысьлыны ыджыд дрельӧ, босьтны стреплер да кутавны джутсӧ. Дай вылысяньыс ставыс нин тыдалӧ. Весиг суседыслӧн йӧр пытшкыс да сэні кузь гӧна понйыс.

Но ыджыд айыс поліс внук доймӧмысь да быд пӧрйӧ ӧлӧдліс. Со и талун Данила чушкыльтчис, пуксис бокӧ да ичӧтик вӧласян пуртсӧ сатшйӧдліс пӧв помӧ. Сэсся пӧв помас пуртнас парсаліс: «Дедушка — лох» да сатшкис сійӧс лыа чукӧр дорӧ.

Ыджыд айыс пажнайтігӧн аддзис пӧв помсьыс гижӧдсӧ да дӧзмискодь.

— Бабыдлы норася.

— Но вот, нӧшта и удтысьысь, быттьӧ нывка, — кӧрліс Данила нырсӧ да бергӧдчис мышкӧн. — Ог сэсся тувъяссӧ вӧчав! Дышӧдіс ӧтиторсӧ помся вӧчны. Тайӧ быдӧнлӧн артмас. Дай тувъясыс абу медся коланаӧсь. Гортӧ бӧр муна. А то купайтчыны ни вуграсьны тайӧ гожӧмын эз сюрлы.

— Быдӧнлӧн тувйыд оз артмы. И тэныд ковмис велӧдчыны.

А керка лэптӧмын тувйыс медся тӧдчана. Ме жӧ шулі, мый тайӧ медкывкутана уджыс, — воча такӧдіс ыджыд айыс. — А мунан кӧ гортад, коді помалас? Тэтӧг керкаыд оз эшты.

— Ылӧдлан!

— Ог, — шуис дедыс да лючки висьталіс, мыйла тувъясыс лоӧны зэв коланаӧн.

— Тувйыс кӧ оз ло, керкаыс олігас вермас киссьыны. Сідзкӧ, быть лоӧ тэныд кольччыны татчӧ, — помаліс сійӧ.

Данила кывзіс, первойсӧ эскытӧма, но бӧрас гӧгӧрвоис, мый тувтӧгыс стеныс вермас збыльысь вежыньтчыны. Сідзкӧ, оз прӧста сійӧс тувъяс отсӧгӧн лэптыны. Та бӧрын эз кут ыждавны. Видзӧдліс мыжа морт моз ыджыд айыслы синмас да прӧща коригмоз индіс пӧв пом вылӧ:

— Дедушка, ме сэсся некор татшӧмсӧ ог гиж.

Мӧд луннас батьсӧ телепон пыр корисны удж вылӧ: колӧ пӧ авария бырӧдны. Гымньӧв лыйлӧма, фарфорӧвӧй кутӧдъяссӧ сюръя вывсьыс жулльӧма. Гашкӧ, вежон тырмас ноксьыны. Батя-пиа пыр жӧ мӧдӧдчисны гортӧ.

ЭЗ УДАЙТЧЫ

Муртса воисны ас сиктӧ, Данила пырысь-пыр котӧртіс Васьӧ друг дорӧ. Васьӧ буретш вӧлі ӧшинь улас, пон чом дорын йӧжгылясьӧ.

— Привет! — горӧдіс Данила.

— Привет! — радпырысь вочавидзис Васьӧ. — Сы дыра эн лок. Гожӧмыс кольны кутіс.

— Тэ думайтан, ӧти лунӧн керкаыс кыптас? — ыджыд ай мозыс вочавидзис Данила.

Васьӧ татчӧ воча нинӧм эз вермы шуны. Сійӧ ачыс оз тӧд, кыдзи керкасӧ стрӧитӧны. Та вӧсна сёрнисӧ мӧдарӧ бергӧдіс. «Бригантина» йылысь висьтавліс. Унаысь лэдзлӧма ю вылӧ. Но ылӧдз абу катлӧма. Полӧма ӧтнас петны ылі туйӧ Данилатӧгыс. Ёна виччысис сійӧс. Быд паныдасигӧн юасьліс Анна тьӧткалысь:

— Данилаыд оз на лок?

— Оз на, уна на уджыс, — шулывліс мӧдыс.

И со другыс тані. Позяс лӧсьӧдчыны да катны ком вугравны. Шуӧны, шедӧ пӧ. Васьӧ вӧлі майшасьӧ нин: ставсӧ пӧ кыясны да налы оз коль.

Буретш пуксис мича поводдя. Шондіыс бура шонтӧ да косьтӧ. Сиктсаяс уськӧдчисны турун пуктыны. А посни челядь купайтчисны, сяльӧдчисны ляпкыдінын да лыа вылын гожйӧдчисны.

Васьӧ да Данила шуисны аски жӧ петны туйӧ, войколӧн ветласны. Ӧд регыд Данилалы бара лоӧ мунны керка стрӧитны. Зонкаяс босьтісны сёянтор, пӧрт, тасьті-пань да кружка. Ставсӧ тэчисны нопйӧ. Ичӧтик зептӧ Васьӧ сюйис истӧг кӧрӧб. Вугыр шатинъяссӧ кӧртыштіс пыж дорышӧ. Данила вайӧма ассьыс тув вӧчалан черсӧ да тшӧтш аскӧдыс босьтіс. Пуктіс сійӧс пыж пыдӧсӧ тувъялӧм ящикӧ. Васьӧ вӧлі вӧчӧма, вевта и быдӧн. Весиг томлавны позис. Сэтчӧ жӧ тӧрӧдіс нидзув дозсӧ.

Васьӧ сьӧрсьыс вайӧдіс понсӧ. Кор лэдзисны пыжсӧ ва вылӧ, сійӧ корис понсӧ пуксьыны пыжӧ. Но Бимыс сӧмын увтчис да эз кӧсйы пуксьыны пыжас. Васьӧ ёна чуксаліс, но ставыс весьшӧрӧ. Бим матыстчылас пыж дорӧ да никсігтырйи бӧр ӧдӧбтас эжа вылӧ. Кор другъяс босьтісны кианыс пелысъяссӧ да вӧрзисны катны, понйыс берег пӧлӧныс на бӧрся вӧтчис. Сувтыштлас, увтыштас и бара вӧтчӧ. Мыйкӧ ас ногыс висьталіс зонкаяслы. Но найӧ сійӧс эз гӧгӧрвоны.

Данила пыж бӧжын сынӧ и веськӧдлӧ. Васьӧ шӧрас пукалӧ, кык лопта пелысӧн сынӧ. Пыжыс кокньыдик, лӧсьыда мунӧ. Бокъясас шлопӧдчисны посньыдик гыяс. Гыясыс весиг неуна пыжсӧ кыпӧдлывлісны. Зонкаяс сынігмозыс видзӧдалісны берег пӧлӧнысь бадь кустъяс, кыдз пуяс да посньыдик кушинъяс.

Ывлаыс ставыс быттьӧ сёльӧдчӧ шоныд зарниасьысь посньыдик гыясӧн да шонді югӧрӧн. Кыдз пулӧн шпорӧдчысь корйыс. На улын веж туруныс тшӧтш быттьӧ гыалӧ-ворсӧдчӧ юыскӧд ӧтвылысь. Шонді югӧрыс котӧртӧ дзоридзьяс кузя да вошӧ кӧнкӧ пыдіас, дзик рас дорас. Сійӧ вылысянь нюмъялӧ став ловъя ловлы, шонтӧ найӧс да лелькуйтӧ. Берегсянь ӧвтӧ дзоридзьяслӧн чӧскыд дук, окота апавны морӧс тырнад, кыскыштны ас пытшкад да весиг мыйтакӧ кутыштны.

А кӧнкӧ ылын кылӧ кӧклӧн кӧкӧмыс: «Ку-ку, ку-ку!» И став тайӧ мичлунысь зонкаяслы лов вылас сэтшӧм кокньыд да долыд, мый окота лои сынны и сынны ю кузя. Воӧдчыны сэтшӧм местаясӧдз, кытчӧдз найӧ эз на волыны. Аддзывны да тӧдмавны уна выльтор.

Но став тайӧ мичлуныс да долыдлуныс быри ӧти здукӧн. Кор юыс кутіс чукльӧдлыны, а визулыс содіс. Кор зонкаяс аддзисны пыж пыдӧсысь васӧ. Данила повзьӧмӧн горӧдіс:

— Пыжыс письтіс! Мыйла?

— Ог тӧд, ставыс лючки вӧлі.

— Босьт кансер банкасӧ да гумлышт васӧ, — тшӧктіс Данила пыж нырсӧ береглань веськӧдігмоз.

Васьӧ зіля коясис. Данила мый вынсьыс сыніс береглань. Метра дас, дас кык эз воны. Пыж пыдӧсӧд другӧн ыльӧбтіс ваыс. Воис зонкаяслы морӧсӧдз. А сэсся пыжыс на улысь воши. Визулыс сійӧс мӧдіс нуны ю шӧрлань. Другъяс уськӧдчисны вартчыны пыж бӧрся. Вӧтӧдісны да ӧтар киӧн кутӧмӧн заводитісны сынны береглань. Пелысъясыс кывтісны водзӧ. Но Буско аддзис тайӧс да уськӧдчис ваӧ. Вартчис ӧдйӧ, суӧдіс Васьӧлысь кык лопта пелыссӧ да курччис. Сэсся вомас кутӧмӧн вайӧдіс берег дорӧ. Пӧшти ӧтпырйӧ сыкӧд воисны зонкаяс. Найӧ пыр жӧ лэптісны пыжсӧ эжа вылӧ. Путкыльтісны, кутісны видзӧдавны.

— О-о, — чуймис Данила. — Дӧмас пӧвйыс пыж пыдӧсыскӧд косталӧма.

— Вот тайӧ да! — вочаасис Васьӧ. — Пӧвйыс ачыс эз костав, кодкӧ песовтӧма.

— Коді?

— Тӧді кӧ эськӧ..!

Зонкаяс пӧрччысисны, пыдзрасисны да ӧшлісны ва паськӧмсӧ кустъяс вылӧ. Сэсся Данила копыртчис да пыжыслысь быд тшупӧд мӧдіс сюся видзӧдны. Ӧтилаысь, пӧв костысь, аддзис сёйсӧ. Но тайӧ сылы нинӧм эз висьтав. Думыштіс, мый пыжсӧ берег вылас кыскигӧн сёйыс вермис костас пырны. Васьӧ тшӧтш туясис.

— Кодкӧ миянлы пакӧститчӧ, — чорыда шуис сійӧ. — Мӧдӧдысь ӧти местаӧд жугалі.

— Мый кутам вӧчны?

— Дзоньтасьны, — шуис Васьӧ. — Ящикас важ дӧра тор вӧлі, сійӧс сюялам.

— Но ӧд сӧдзтыны ваыс мӧдас. Мыйӧн васӧ пыж пыдӧссьыс коялам?

— Кружкаыд ӧд коли. Дай, ме думысь, оз ёна сӧдзты.

— Кӧть и оз, век жӧ бӧр гортӧ ковмас косны, — Данила ышловзис да разис сутуга помсӧ, мыйӧн гартыштліс ящик пробойсӧ томан пыдди.

Перйис дӧрасӧ да пыдзыртіс. Косявліс торъя лестукъяс вылӧ. Лестукъяссӧ сюялісны пӧв пом да пыж пыдӧс костӧ. Данила босьтіс ассьыс черсӧ да вачкышталіс пӧвйӧ, кӧрт тув местаясӧ. Йитвежыс топаліс. Зонкаяс нӧшта ӧтчыд видлалісны гӧгӧрбок да шуисны, мый гортӧдз воасны. Водісны эжа вылӧ да кутісны виччысьны паськӧм косьмӧм. Шондіыс да тӧлыс ӧшлӧм кӧлуйсӧ ӧдйӧ шурӧдіс. Регыд мысти Васьӧ чеччис да видліс.

— Косьмӧма.

Другъяс пасьтасисны да лэдзисны пыжсӧ ю вылӧ. Сатшкисны пыж кутӧдсӧ берегӧ. Шуисны виччысьлыны, письтас оз пыж пыдӧсыс. Восьтісны нопсӧ, перйисны кружка да сёянсӧ. Няньыс вӧлі нильзьӧма. Дай мукӧдторйыс тшӧтш кӧтасьӧма. Нинӧм вӧлі и думайтны водзӧ катӧм йылысь. Нильзьӧм няньсӧ Васьӧ пуктіс пыж нырӧ, шонді водзӧ, мед пӧ косьмыштас. Мӧдысь коляс дорын пӧ чиръям, медым чериыс бурджыка локтас. Орччӧн, шонді водзӧ жӧ, пуктіс косьтыны истӧг кӧрӧбсӧ.

Зонкаяс видзӧдісны пыж пыдӧсӧ. Ваыс, кыдзи и чайтісны, сӧдзтіс. Но коясьӧм сорӧн позис воӧдчыны гортӧдзыс. Данила чернас керыштіс вӧсньыдик пипу, зіб пыдди, ӧд налӧн коли сӧмын ӧти пелыс, кык лоптаыс. Васьӧ сынас, а Данила пыж бӧжын пукалас. Зібнас веськӧдлас да тшӧтш отсасяс сынны.

Кывтны увлань тӧдчымӧн кокньыдджык и ӧдйӧджык. Бим котӧртіс берег пӧлӧн да увтчис. Весиг панйыліс пыжсӧ. Бӧжсӧ легӧдӧмӧн видзӧдлывліс зонкаяслань. Тыдалӧ, нимкодясис бӧр гортӧ локтӧмысь.

Первой мыччысис сиктыс, а сэсся лыа кӧсаыс. Лыа вылын пуртікасисны пасьтӧм челядь. Кодсюрӧ юас бызӧдчисны. Коді кыдз кужӧ, сідз и вартчӧ. Данилалы син улӧ шыбитчис ю шӧрас вартчысьыс. Мыйкӧ вывті тешкодя вӧрӧдчӧ. То пон моз бызӧдчыштас, то сунлас, юрнас ва пытшкӧ бердлас. Весиг серамыс Данилалӧн петіс.

— Видзӧдлы сы вылӧ, — индіс Васьӧлы ю шӧрӧ.

— Вӧйӧ, буракӧ!

И сэк жӧ ю шӧрын вартчысьыс дзоньнас бердліс ва пытшкӧ. Быльснитіс-петіс да лёкысь чилӧстіс:

— А-а-а!

Васьӧ пырысь-пыр мӧдіс сынны пикӧ воӧмалань. Воисны да шай-паймунлісны. Пӧгибӧ воӧмаыс вӧлӧма Коля Майбуров.

Данила мыччис Колялы зібсӧ да тшӧктіс кутчысьны. Коля пыр жӧ шашаритчис зібъяс. Весиг эз лэччысь сэк, кор берег дорас нин воисны.

— Лэдз зібсӧ, — тшӧктіс Данила.

Коля лэччысис да кутіс дорйысьны: кӧдзыд пӧ ваыс да йӧрсӧн кокӧс кутіс.

— Эн ылӧдчы, ваыс шоныд. Он куж вартчынысӧ! — вильыша горӧдіс Васьӧ.

Коля Майбуров ӧшӧдіс юрсӧ. Синъяссӧ дзебӧмӧн сэсся босьтіс лыа вылысь дӧрӧм-гачсӧ да надзӧникӧн мӧдӧдчис гортас. Яндзимыс, лӧглуныс, ӧбидаыс — ставыс сы пытшкын ӧтлаасис да сотчис-ыпъяліс. Кык друг нюмъялігтыр видзӧдісны сылы мышкас. А Бим бара уськӧдчыліс увтны, но Васьӧ падмӧдіс.

— Бим, он лысьт! — горӧдіс сійӧ. — Лок ме дорӧ!

Зонкаяс лэптісны пыжсӧ важ местаас да путкыльтісны утъяс вылӧ. Шуисны кайлыны гортас, нуръясьыштны да выльысь дзоньтасьны. Черисӧ кыйны катасны аски асывсяньыс. Кыдз шуисны, сідз и вӧчисны. Данилалӧн мамыс эськӧ заводитліс ӧлӧдны мунӧмсьыс, но батьыс пиыс дор сувтіс.

— Мед ветлас, — шуис сійӧ. — Выльлунӧ бара керка кыпӧдны мунам. Менӧ удж вывсянь лэдзисны.

ВУГРАСЬНЫ ВЕТЛӦМ

Выльлунӧ Данила батьыскӧд асывсяньыс лӧсьӧдчис петны туйӧ. Машина бӧжӧ сӧвтісны вӧчасян да мукӧд кӧлуй. Зонка пуктіс ассьыс тув вӧчалан черсӧ да плёнкаа пакетын кыйӧм черисӧ.

— Гӧстинеч бабушкалы да дедушлы нуа, — шуис сійӧ мамыслы вуграсянінысь воӧм бӧрын.

Кыйдӧссӧ чери кыянінысь воӧмкӧд тшӧтш ректіс тазйӧ да юкис шӧрипӧв: джынйыс пӧ аслыным, мӧдыс бабушкалы.

— Кыкысь жаритны позяс, молодеч, — ошкыштіс мамыс. — Гӧстинечтӧ колӧ нуны. Час, нӧшта ас вӧчӧм вый тӧдсаяс сетыштісны, сійӧс пукта да яй тор на со тані.

Зонкалы мамыслӧн ошкӧмыд кажитчӧ. Черисӧ керигӧн кӧсйысис на катлыны ю кузя.

— Керка кыпӧдӧмыс эштас, да Васьӧкӧд бара на черисӧ кыям, — шуис сійӧ.

Вуграсьны ветлӧмыс налӧн век жӧ артмис. Коля Майбуровӧс ю вылын мездӧм бӧрын Васьӧ да Данила выльысь тупкисны пыж пыдӧсысь розьсӧ да дзижалісны. А мӧд лун асывводзӧ бара мӧдӧдчисны туйӧ. Та пӧрйӧ Васьӧ ассьыс понсӧ эз босьт: увтны пӧ кутас да чериыс повзяс. Сынісны кыкнанныс. Васьӧ батьыслысь корӧма выль пелыс, важ пыдди, мыйӧн кывтлісны воддза катлігӧн. Та пӧрйӧ пыжсӧ ваӧ лэдзтӧдз сюся видзӧдалісны. Корсисны, эз-ӧ кодкӧ жугӧд либӧ кутшӧмкӧ пакӧсть вӧч. Ӧні некыті эз письт. Лючки воисны вуграсянінӧдз.

Зонкаяс пыж нырсӧ кыскыштісны векньыдик лыа кӧса вылӧ да сатшкисны муас кӧрт кутӧдсӧ. Неылын, джуджыдінас, кодкӧ вӧчлӧма коляс. Колясыс важмӧма нин. Тані талун некод эз вӧв. Сӧмын бипур места висьталіс, мый кодкӧ регыд на войпукӧма.

Другъяс эз кутны нӧрзьыны. Пыр жӧ босьтісны вугыр шатинъяссӧ. Васьӧ перйис банкасьыс нидзувсӧ да тувкнитіс Данилалы:

— Видзӧд, кыдзи колӧ самсӧ вугырас пысавны. Да эн вунӧд куимысь сьӧлыштны сам вылас.

— Эн велӧд, ме ачым тӧда, — дӧзмис мӧдыс.

— Тӧдан дерт, коді велӧдіс?

— Ачым велӧдчи.

— А менӧ батьӧй велӧдіс, — миритчигмоз шуис Васьӧ. — Чӧвтам сама вугыръяссӧ, а асьным бипур лӧсьӧдам.

Зонкаяс шыбитісны сама вугыръяссӧ коляс дорӧ. Шатинъяссӧ пуктісны вожа пу вылӧ, а помсӧ сатшкисны муас. Данила босьтіс черсӧ да мӧдӧдчис раслань. Васьӧ вӧтчис бӧрсяньыс. Найӧ чукӧртісны кос пуяс, усьласьӧм увъяс. Данила чернас перйис сюмӧд. Кыйсянінӧ вайисны чукӧртӧм пуяссӧ да посньӧдлісны. Васьӧ пыр жӧ лӧсьӧдіс бипур да ӧзтіс сюмӧдсӧ. Бипурыс яра ломзис. Данила босьтіс пыжысь пӧртсӧ да гумовтіс юсьыс сӧдз васӧ. Сэсся ӧшӧдіс пӧртсӧ бипур весьтӧ. Кор чайыс пузис, зонкаяс пажнайтісны.

Пажын бӧрын зонкаяс сулалісны коляс дорын, дзоргисны-видзӧдісны табъяс бӧрся, оз-ӧ дэбӧд.

— Данила, лэпты, дэбӧдӧ! — шӧпкӧмӧн тшӧктіс Васьӧ другыслы, кор казяліс, кыдзи табйыс дзумгысис ва пытшкӧ. Данилалы шеді мык.

«Кужтӧмъяслы пӧ пырджык везитӧ», — ас кежын бать кывъяснас шуасис Васьӧ. Но сылы жугыльтчынысӧ нинӧмысь на. Регыд мысти и сылы дэбӧдіс. Вель ыджыд кельчи кыпӧдіс.

— Ас кадӧ на локтім, — радлыштіс Васьӧ.

Та бӧрын нӧшта на сюсьджыка видзӧдіс ва веркӧсӧ. Кор аддзис, кыдзи табйыс неуна вӧйыштіс, весиг кутыштіс ловсӧ. А кодыр табйыс дзумгысис ва пытшкӧ, кыскыштіс асланьыс вугыр шатинсӧ. Вӧсньыдик шатиныс кусыньтчис, жилкаыс зэлаліс. Васьӧ гӧгӧрвоис, мый вугырас шедӧма ыджыдкодь чери. Та понда весиг пӧсьӧ шыбитіс — мед эськӧ эз жӧ мын чериыс!

Зонка видзчысьӧмӧн кыскыштіс жилкасӧ асланьыс. Пидзӧсчанясис, пуктіс шатинсӧ бокӧ да заводитіс кияснас кыскыны. Берег дорас мыччысис вель ыджыд ляпа. Васьӧ ӧтар кинас зэлӧдіс жилкасӧ, а мӧдарнас кватитіс черисӧ. Чабыртіс сідз, мый чери пытшкас мыйкӧ трачмуні. Нимкодьысла сьӧлӧмыс чеччыны мӧдліс, сы ыджда чери шеді. Васьӧ лэптыліс ляпасӧ юр вылӧдзыс да ошйысис другыслы:

— Данила, видзӧд, мый шеді!

Данила сӧмын юрнас довкнитіс. Сійӧ ачыс сюся кыйӧдіс табсӧ. Зонкаяс ӧта-мӧд вежмӧн мачалісны мыкъясӧс, ляпаясӧс да гӧрд синма кельчиясӧс. Лэдзалісны найӧс капрон ведраын юысь гумовтӧм ваӧ. Медым чериыс дырджык оз кув, ӧд гортӧ кывттӧдз уна на кадыс.

Сэсся Васьӧлӧн бара табйыс друг дзумгысис ваас. Зонка аддзис да пыр жӧ лэптіс шатинсӧ, но чериыс сӧмын мыччысьліс. Бӧр тёльсмуні ваас.

— Мыні, мый ыджда вӧлі! Аддзылін, Данил? Гашкӧ, кило лоӧ!

— Эг, ме ӧд аслам таб вылӧ видзӧді.

— Лёк, мый эн аддзыв, — жальпырысь шуис Васьӧ.

Та бӧрын чериыс дугдіс шедны. Быттьӧ орӧдісны. Оз дэбӧд дай ставыс. Став няньсӧ нин чирйисны да шыблалісны ваас, медым чериясыс локтасны. Но весьшӧрӧ.

— Тыдалӧ, мынӧм чериыс аддзыліс миянӧс да висьталіс мукӧдыслы, — кывкӧрталіс Васьӧ.

Зонкаяс эновтісны вугыр шатинъяссӧ. Кӧть и дугдіс сёйны, кыкнанныс радлісны, шедыштіс чериыс да.

— Рытнас да асывнас вуграсям на, — шуис Васьӧ.

— Вуграсям, дерт, — довкнитіс юрнас Данила.

Рытнас зонкаяс пукалісны берег дорын. Шлачӧдчисны выльысь перйӧм корӧсьӧн, ӧвтчисны номъясысь. Васьӧ бипурӧ пукталіс уль коз лапъяс, медым тшынас вӧчны. Чужӧмъяссӧ мавтісны ном лекарствоӧн. Но номъяс ӧтарӧ дзизгисны да нӧрӧвитісны сатшкысьны быд восьсаинӧ.

Сьӧд войсӧ бипур дорӧ водыштлісны. Первойсӧ шуштӧмкодь вӧлі. Зонкаяслы кажитчис, быттьӧ орчча раскын кодкӧ ветлӧдліс.

— Колӧма Бимсӧ босьтны, — дӧрӧмсӧ лӧсьӧдігмоз шуис Васьӧ. — Понйыдкӧд гажаджык.

— Ага, ме жӧ шулі, босьт, мися. А тэ — черисӧ повзьӧдлас, — нерыштіс Данила.

— Ме ӧд эг думайт, мый гажтӧм лоӧ, — дорйысис Васьӧ. — Босьт дінад чертӧ, а ме пукта пелысӧс. Кодкӧ кӧ мыччысяс, повзьӧдам.

Зонкаяс босьтісны ас дорас черсӧ да пелыссӧ. Куйлыштісны бипур вылӧ видзӧдӧмӧн да тӧдлытӧг и унмовсисны. Садьмисны, кор шонді югӧрыс вартіс ва веркӧсӧ. Пыр жӧ босьтчисны шатинъясӧ. Чериыс сёйис. Зонкаяс бара мачалісны найӧс. Шедліны и комъяс. Сэсся, кыдзи и воддза луннас, другӧн дугдіс дэбӧдны.

Васьӧ босьтіс киас чери тыра ведрасӧ да шуис:

— Гортӧ мӧдам.

— Сьӧкыд, — радлыштіс Данила ассьыс чери дозсӧ видлігӧн.

Сійӧ первойысь на черисӧ кыйис, и та мында шедіс. Нимкодьысла инас оз ӧшйы.

— Плёнка мешӧкӧ ректа, мед йӧзыс аддзыласны, — шуис другыслы.

— Эн, — ӧлӧдіс Васьӧ. — Оз позь кыйдӧснад ошйысьны. Оз кут шедны.

— Мыйӧн тӧдан?

— Батьӧй висьтавліс.

Данила ланьтыштліс, тыдалӧ, думайтіс, мый вӧчны. Сэсся бӧр дзебис плёнка мешӧксӧ. Кывзысис другыслысь: гашкӧ пӧ, збыль оз кут шедны.

Ва ньылыдсӧ пыжыс кывтіс ӧдйӧджык. Дай сынӧмас этшаджык вын ковмис пуктыны.

Янсӧдчигӧн зонкаяс сёрнитчисны нӧшта ӧтчыд ветлыны. Та пӧрйӧ ичӧт ю йылӧ, Нёбъю кузя. А Данилалӧн стрӧитчигкості Васьӧ бурджыка видзӧдас пыж бӧрся. Мед некод нин оз пакӧстит.

МӦДЫСЬ КАРӦ ЛЭЧЧӦМ

Батя-пиа воисны ыджыд ай дорӧ пажын бӧрын. Данила пырис керкаӧ, чери нопсӧ киас кутӧмӧн. Сылы окота ошйысьны. Та вӧсна и кыйӧм черисӧ ачыс пыртіс.

Ыджыд айсӧ босьтӧма йӧзви юкалӧм. Гырддза гӧгӧрсӧ мавтӧма мазьӧн. Мед пӧ шонтас да висьӧмыс лэдзас. Бабыс сылысь сойсӧ важ чышъянӧн гартӧ. Кӧрталігас ропкис:

— Сьӧкыдсӧ вӧдитӧмысь, абу нин том, мед керка стрӧитны. Медавны коліс.

— Сьӧмтӧгыс кодӧс медалан? — вочаасис ыджыд ай. — Ӧні ставыс сьӧмӧ зурасьӧ, абу важся кад. Йӧзсӧ помечавнысӧ сьӧкыд чукӧртны, водзвыв тшупӧмсӧ керсьыс лэптыны, а бруссьыд помечнад оз артмы.

— Сідзкӧ, мед чукӧртӧны сьӧмсӧ да вӧлись стрӧитчӧны. Керкаын ӧд олӧны. Кар берд ковмӧма.

— Тэ тай мунін жӧ сэтысь, — кыскыштіс ыджыд ай.

— Ме тэ бӧрся вӧтчи, кор удж пондаыд тэнӧ вуджӧдісны, — эз сетчы баб.

Данила батьыскӧд пӧрччысигмозыс шпыннялісны. Данилалы телепит ошйысьны. Та понда матыстчис шуасьысьяс дорӧ.

— Бабушка, эн венласьӧй, бурджык гӧстинечсӧ местит. А дедушкалы ме кута отсасьны. Сылы кокньыдджык лоӧ.

— Со аддзан, — серӧктіс ыджыд ай. — Кокньӧдысьыс эм нин.

— Дедушка, эн серав, збыль ӧд шуа, — Данила кусыньтліс сойсӧ. — Со видлы сойӧс, сӧнӧдыс эм жӧ!

— Эм, эм. Молодеч, мый отсавны кӧсъян, — кывкӧрталіс ыджыд ай.

Выль керка дорын ставыс куйліс сідз, кыдз кольлісны. Ӧні коліс стен бердӧ сувтӧдны утъяс. Воддза дорысь кузьджыкӧс. Медым сы кузя позяс бруссӧ кыпӧдны. Сэсся матысталісны брусъяссӧ утъяс дорӧ. Батьыс ыджыд айыскӧд кайисны сруб вылӧ. Вывсяньыс чӧвтісны гезъяс. А Данила найӧс пысаліс кыкнан брус помӧ да котӧрӧн тшӧтш кайис выліас.

— Дедушка, вай гез помсӧ, тшӧтш кыскышта.

— Вешйы, дойман! — кыдзи и пыр, ӧлӧдіс ыджыд айыс.

— Эн пов, ог доймы, — Данила босьтіс гез помсӧ да тшӧтш заводитіс кыскыны.

Ӧтарсӧ батьыс кыскис, мӧдарсӧ Данила ыджыд айыскӧд. Сідз и катӧдісны бруссӧ. Тэкӧд пӧ кокньыдджык и вӧлӧма, бӧрас висьтасис ыджыд айыс. Сэсся тадзи катлісны бруссӧ сы мында, мыйта колӧ, медым керкаыслысь ӧти рад кытшовтӧдны. Та бӧрын Данилалы тшӧктісны шойччыштны да тувъяс вӧчавны. Ӧні зонка эз нин ыждав. Дай кыдзи ыждалан, кор верстьӧяскӧд радысь нин уджалӧ. Весиг пӧсяліс бруссӧ лэпталігас.

Ньылӧмсӧ плешсьыс чышкыштігмоз сійӧ матыстчис суседыслӧн забор дорӧ. Забор саяс кыйӧдчис кузь гӧна понйыс да бӧжсӧ легӧдіс. Увтыштас небыдика да бара бӧжнас люг-легвӧчас. Быттьӧ здоровайтчис зонкакӧд. Данила кыскис зепсьыс кос нянь тор, коді кольлӧма чери кыйӧмсянь, да сетіс понйыслы. Понйыс кватитіс, азыма курччаліс. Сэсся нырсӧ мыччис забор костӧдыс. Зонка малыштіс сылысь нырсӧ. А понйыс кисӧ нюлыштіс. Буракӧ, пасибӧ пыдди.

Данила вӧчаліс тувъяссӧ да пукталіс чукӧрӧ. Сэсся сӧвтліс найӧс кушмӧм ведраӧ. Зіля кайліс поскӧд да мыччыліс батьыслы.

— Со мыйта вӧчи!

— Молодеч, — ошкыштліс батьыс. — Бура нин тувъяссӧ вӧчалан.

— Мастер Данилаыс, — тшӧтш шулывліс ыджыд айыс.

Зонкалы любӧ ошкӧмсьыд. Сійӧ нӧшта на бурджыка зільӧ тувъяссӧ вӧчавны. Ӧні весиг чаг ёгыс этшаджык артмӧ. Дай бӧръя каднас эз нин лӧгасьлы ыджыд ай вылӧ.

А кодыр керкаыс кайис медвыліӧдзыс, ӧклупеньӧдзыс, да сэсся вевт улӧ пырис, Данилалы лои нимкодь.

Лиза чойыслы, кор сійӧ автобусӧн локтіс мамыскӧд видзӧдлыны налысь уджсӧ, ошйысис:

— Менам тувъясыс кутӧны керкасӧ!

А батьыс содтіс: не кӧ Данила, ог пӧ тӧд, кор на эштіс керка лэптӧмыс. Зонка та бӧрын некутшӧма эз кут жалитны, мый унджык кадыс тайӧ гожӧмӧ керка кыпӧдӧмӧ коли. Дай надейтчис, мый школаӧ пыртӧдз «Бригантинаыс» сійӧс Васьӧ другыскӧд нулас на вуграсьнысӧ.

ПАКӦСЬТ ВӦЧЫСЬ

Васьӧ думсьыс виччысис нин Данилаӧс. Ӧд куим вежон коли сылӧн мунӧмсянь. Анна тьӧтлысь быд аддзысигӧн юасис, локтас оз Данилаыс. Но пыр кыліс вочакыв: оз на пӧ. Тайӧс кылӧм бӧрын Васьӧ ышловзьыліс.

Луннас сійӧ гортас кольліс ӧтнасӧн. Сылы коліс вайны юкмӧсысь ва, чышкысьны, ньӧбны нянь, вердны порсьписӧ, кодӧс мамыс регыд на вайис орчча сиктысь. Ньӧбӧма ӧти тьӧтӧлысь. Сьӧд сера, зэв вильыш да руксысь.

Васьӧ лун сьӧмӧснас лэдзлӧ сійӧс гид дорын ичӧтик йӧрӧ. Чошӧыс сэні котралыштас, сёйыштас да шонді водзӧ нюжӧдчас. Васьӧ чайтӧ: радейтӧ жӧ гожйӧдчыны.

Бимыс аддзас зонкалысь чошӧ дорын ноксьӧмсӧ да пыр жӧ заводитӧ никсыны. Тадзи сійӧ вӧзйысьӧ гуляйтны. Васьӧлы аслыс окота жӧ гуляйтны. Медся ёна ас дорас кыскӧ «Бригантинаыс». Пӧшти быд лун лэдзлӧ сійӧс ваӧ. Ӧтарӧ сынлас, мӧдарӧ. Ылӧдз оз катлы. Ӧтнас полӧ ылӧсӧ мунны. Бимыс увтчӧ, некыдз оз кӧсйы пыжӧ пырны, Васьӧӧс чуксалӧ берег вылас. Но Васьӧ аслыс чорыда шуис, мый велӧдас понсӧ пыжас пуксьыны.

Талун асывсяньыс поводдяыс руйвидзӧ. Ӧшйӧмаӧсь лӧз кымӧръяс, воалӧны гежӧдик зэр тусьяс. Челядьпиян гортаныс пукалӧны. Коді телевизор дорын, а коді шоныд вольпасьын туплясьӧ. Васьӧ пальӧдчис водз. Мамыскӧд бӧр-водз лэччисны карӧ. Кӧсйисны кӧм-паськӧм ньӧбны школаӧ пыригкежлӧ. Коркӧ рытланьыс нин бӧрсӧ воисны. Васьӧ зіля сёйыштіс, лэдзис домсьыс понсӧ да кыкнанныс котӧртісны ю дорӧ, пыжсӧ видзӧдлыны.

Воис, да весиг чужӧм вывсьыс вежсис. «Бригантинаыс» места вылас эз вӧв. Сӧмын утъясыс кольӧмаӧсь да ю дорӧдз пыжсӧ кыскӧм туйыс. Кодкӧ керыштӧма кыдз пусӧ, кытчӧ вӧлі томлалӧма «Бригантинаыс». Керыштӧм пуыс сэні жӧ туплясис. Коръясыс абу на нюкыртчӧмаӧсь. Васьӧ муртса оз бӧрддзы. Сувтіс утъяс дорӧ да сулалӧ, оз тӧд, мый вӧчны.

А Коля Майбуров, коді кутіс морӧс пытшкас лӧглунсӧ другъяс вылӧ, кор аддзис Васьӧлысь мамыскӧд автобусӧ пырӧмсӧ, пыр жӧ думыштіс водзӧс босьтӧм йылысь. Сійӧ кватитіс джаджйысь ключ чукӧр да сюйис зептас. Ключьяссӧ важӧн нин чукӧртіс жугласьӧм томанъясысь. «Гашкӧ, кутшӧмкӧ лӧсялас», — мӧвпыштіс керка ӧдзӧссӧ сиптігмоз. Сэсся, зэр вылӧ видзӧдтӧг, зіля мӧдӧдчис юлань. Матыстчис «Бригантина» дорӧ. Пыр жӧ видліс восьтыны томансӧ вайӧм ключнас. Ӧтиӧс сюйлас, мӧдӧс, но весьшӧрӧ. Томан эз воссьы. Кватитіс из да скӧрысь заводитіс вачкавны томансӧ. Кӧсйис жугӧдны. Но бара немтор эз артмы.

Сэсся шыбитіс изсӧ да тэрыба кайис гортас. Бӧр воис, перйис пинджак пӧла увсьыс чер да кераліс кыдз пусӧ, кытчӧ чепсӧ пыжыслысь гартыштӧма. Кутчысис кыкнан кинас пыж нырӧ, йӧткыштіс валань. Зіб вылӧ керыштіс вӧсньыдик кыдз пу, коді орччӧн быдмис воддзаыскӧд. Увйис да йывсӧ шыбитіс бадь пытшкӧ. Пуксис пыжас да зібнас йӧткасьӧмӧн мӧдіс берег пӧлӧн. Сійӧ катіс бадь да кыддза рас пӧлӧн. Дзик берег дорӧдыс. Йӧткасигас син бӧжсӧ чӧвтавліс сылань, кӧні раскыс помасьӧ. Буретш сэтчӧ кӧсйис воӧдчыны да дзебны пыжсӧ.

Кольӧм во школаса велӧдысь, Анна Ивановна, нуӧдліс найӧс экскурсияӧн сикт помас. Сэки берег пӧлӧнсьыс аддзылісны нэмӧвӧйся силос гусӧ. Опонь гуӧн йӧзыс нимтылӧмаӧсь. Гуыс джуджыд. Коля ачыс потш пом тювгыліс: метра куим лоӧ. Пасьтаыс да кузьтаыс метра квайт. Тшуплӧмаӧсь сруб да сюйлӧмаӧсь гуас. Вылыс керъясыс, куим рад, сісьмӧмаӧсь. А улыссаясыс сэки вӧліны ва пытшкынӧсь, тыасьӧмаӧсь да век на тронякылісны.

Анна Ивановна висьтавліс, мый коркӧ важӧн, войнаӧдз на, налӧн грездса колхозӧ райкомсянь вайӧдасны выль председательӧс, Опонасий Ивановичӧн ыдждӧдлӧмаӧсь. Аслыспӧлӧс мужик вӧлӧма. Сійӧ колхозникъяслы тшӧктас ю дорас кодйыны гу да сюйны сэтчӧ выльысь тшупӧм сруб. Шуӧма: вӧчам пӧ силос. Йӧзлы тайӧ дивӧ лоӧ. Вӧчасны найӧ, кыдзи тшӧктіс юралысьыс. А кор воис кӧрым заптан кад, Опонасий Иванович чукӧртас дзонь бригада. Ӧтияслы тшӧктас ытшкыны турунсӧ. Мӧдъяслы ульвывсьыс юравны. Челядьпиян вӧла рос доддьӧн ваяласны юръяссӧ лӧсьӧдӧм гу дорӧ. Мужикъяс путкылялісны найӧс веськыда гуас. Томджыкъяс макар сод лэдзлӧмӧн пыралісны пытшкас да турунсӧ лӧсьӧдігмоз талялісны. Сэсся юысь ведраясӧн ваялісны ва да кисьталісны турунсӧ. Кор гуыс тыри, пыртлісны сэтчӧ вӧв да сыӧн тальӧдісны. Мед пӧ топыд лоас. Тадзи вӧчлӧмаӧсь силос.

Ӧти во сӧмын тадзсӧ мошкоритчӧмаӧсь. Мӧд вонас председательсӧ нуасны война вылӧ. Грездас кольӧны сӧмын нывбабаяс, пӧльяс да челядь. Найӧ эновтчасны силоссӧ вӧчӧмысь. Ӧти-кӧ, налы эз во сьӧлӧм вылас татшӧм уджыс сьӧкыд пондаыс, а мӧд-кӧ, сюрукъяс некыдз эз кӧсйыны дука кӧрымсӧ сёйны. Да и йӧлыс сэсся чӧскыдтӧм кӧра вӧлі.

Ӧні силос гуыс эжмӧма. Тулыснас сійӧс юыс дзеблӧ ас пытшкас. А ямӧм бӧрын ваыс гусьыс оз йидж муас. Тыдалӧ, топыд гӧрд сёйыс кутӧ. А гашкӧ, юыс пыкӧ. Гуыс юсяньыс зэв матын. Ваыс вижӧдӧма сэтчӧс быдмысь турунысь. Кӧть и ойдлӧ, чери сэтчӧ эз кольччыв. Сӧмын лягушаяс олӧны.

Буретш сэтчӧ, гу дорас, воӧдчис Коля Майбуров. Сатшкис пыж нырсӧ берегас. Босьтіс чептӧдыс, волысаліс пельпомас да кыскыштіс. Пыжыс, кӧть и сьӧкыда, сетчис. Кашкигтырйи кыскис сійӧс дзик гу дорас. Бергӧдіс пыжсӧ бок вылас, медым дорышас лои. Ӧні гуас ваыс ямӧма метра кымын. Тыдалісны сісь керъясыслӧн колясъясыс. Подувсаясыс, ва пытшсьыс, тупкысьӧмаӧсь нильӧгӧн. Дай талун гу дорыс, кӧть и эжмӧма, вӧлі вильыд. Зэрӧ, да сёйыс нильзьӧма.

Коля кӧсйис пыжсӧ йӧткыштны гуас. Босьтіс нырӧдыс да зэвтчис. Но пыжыс эз сетчы. Зонка мый вынсьыс ӧдӧбтӧмӧн тойыштіс. Пыжыс вӧрзис, домасян чептыс исковтігас шымыртіс Колялысь коксӧ да кыскыштіс. Коля уси да пыж бӧрся тшӧтш исковтіс гуас. Пыжыс лэччис помвыв сатшӧмӧн, гумовтіс васӧ да вӧйи. Сӧмын йӧрышыс тыдалӧ.

Колялы ваыс лои голяӧдз. Усигмозыс горӧдіс «Ы-ы!» да ырыштчис петны гу пытшсьыс. Видліс кавшасьны сруб стенӧдыс. Но киясыс вильсъялісны. Некытчӧ вӧлі кутчысьнысӧ. Ӧтарӧ шыбитчыліс, мӧдарӧ. Мый вынсьыс зілис чеччыштны, петны гу пытшсьыс. Но став зільӧмыс лои весьшӧрӧ. Гӧгӧрвоис, мый веськалі налькйӧ, да повзис.

— А-а, мездӧй! — мый вынсьыс горӧдіс сійӧ.

Сылӧн горӧдӧм вылӧ вочавидзис сӧмын йӧлӧгаыс. Кыськӧ ылысянь бӧрсӧ воис.

— Мамӧ! — бара горӧдіс Коля да бӧрддзис.

Сійӧ дыр польӧдчис ваын, горзіс да лимзаліс-бӧрдіс. Ас кежсьыс корис весиг Енлысь отсӧгсӧ. Кӧсйысис сылы, мездас кӧ, бура асьсӧ кутны да некодлы сэсся лёксӧ не вӧчны.

Гашкӧ, Енмыс чуйдіс. А гашкӧ, Бимыс кыліс пикӧ воӧмасӧ. Но понйыс Васьӧӧс кутіс нуӧдны рас помланьыс. Увтыштас, котӧртлас водзӧ да бӧр Васьӧ дорӧ косалас. Зонка казяліс тайӧс да вӧтчис пон бӧрся.

Кор воис силос гу дорӧ, Васьӧ чуймис. Гу пытшкын лимзаліс Коля Майбуров. Бӧрдӧмысла да повзьӧмысла весиг эз казяв, кыдзи юр вылас кавшасьӧма ичӧтик лягуша. Васьӧ матыстчӧмысь лягушаыс чеччыштіс ваас. Буретш сэтчӧ, кӧні тыдаліс «Бригантинаыслӧн» йӧрышыс.

— Со вӧлӧм коді гусьыс! — горӧдіс Васьӧ серамсӧ кутігмоз. — Ачыд налькйӧ шедін! Тэ, сідзкӧ, и водзын миянлы пакӧстьсӧ вӧчалін?! Висьтась!

Коля Майбуров заводитліс соссьыны, эг пӧ ме, но кор аддзис Васьӧлысь мышкӧн бергӧдчӧмсӧ да мунны кӧсйӧмсӧ, висьтасис. Бӧрдігтырйи корис отсавны да кӧсйысис водзӧ не пакӧститчыны.

— Ачыд пет! — скӧрысь шуис Васьӧ да бергӧдчис мышкӧн.

Коля нӧшта на гораа бӧрддзис. Васьӧ сулаліс, сы пытшкын ӧні быттьӧ тышкасисны кык морт. Ӧтиыс жалитіс Колясӧ, а мӧдыс эновтны тшӧктӧ: мед пӧ ачыс кыдз кужас петӧ. Бимыс, буракӧ, мӧдыс дор жӧ сувтіс, помся Колясӧ увтӧ.

Васьӧ чилснитіс дульсӧ пинь пырыс. Тӧдчӧ, мый скӧрыс абу на прӧйдитӧма. Воськовтіс пӧрӧдӧм кыдзлань, кодӧс корӧсь перйысьяс керыштлӧмаӧсь. Нетшыштіс мыр помсьыс да ружтігтырйи, став вынсьыс кыскис гу дорӧ. Сэсся увъяссӧ вывлань кутӧмӧн лэдзис гуас.

— Босьт пыж домалан чепсӧ да кӧртав, а ачыд кутчысь пуас, — тшӧктіс Колялы. — Увъясас кутчысьӧмӧн кавшась.

Коля лимзалігтырйи корсис чепсӧ да домыштіс кыдз пуӧ. Сэсся шашаритчис кыкнан кинас увъясӧ да кыскыштчис вывлань. А Васьӧ, мыйӧн кинас судзис, кватитіс сійӧс пинджак мышкуӧд да кыскыштіс.

Коля Майбуров петіс гуысь, пӧрччысьлӧмӧн пыдзыртіс паськӧмсӧ. Васьӧ виччысис. «Зульӧдны кӧ эськӧ!» — думыштіс ас кежсьыс да кулаксӧ чабыртіс. Сэсся видзӧдліс лимзалысь Коля вылӧ да бергӧдчис. Кватитіс кыкнан кинас кыдз пусӧ, скӧрысь горӧдіс Колялы:

— Пыжсӧ коді кутас перйыны? Отсав тшӧтш!

Коля кутчысис кыскыны. Пыжыс срубйӧдз воис да водзӧ эз кӧсйы кайны. Сьӧкыд, пытшкас ваыс тырыс. Зонкаяслӧн выныс оз тырмы лэптыны.

— Гортӧ кайла, батьӧс кора, — шуис Васьӧ.

— Ме вежся да тшӧтш вола.

— Волы, тэ ӧд мыжаыс.

Васьӧ локтіс гортас да висьталіс батьыслы Колялӧн пыж гусялӧмсӧ. Корис отсавны кыскыны гусьыс. Батьыс дӧзмис:

— Ньӧръявны колӧ сійӧс татшӧмторсьыс.

Пасьтасис, босьтіс ведра, гез да пиыскӧд лэччис ю дорӧ. Бим котӧртіс водзын. Ӧні сійӧ эз нин увтчы. Дышӧдӧма, тыдалӧ, Коля вылӧ ёна увтчис да.

Воисны важ силос гу дорӧ да лэптыштісны пыжсӧ васьыс. Сэсся ведраӧн, гезсӧ кӧрталӧмӧн, лэпталісны сы пытшкысь васӧ. Медым кокньыдджык лоӧ. Кор кутіс мыччасьны пыдӧсыс, батьыс пуктіс ведрасӧ эжа вылӧ. Сэки и мыччысис Коля Майбуровыс. Юрсӧ ӧшӧдӧмӧн матыстчис да тшӧтш кутчысис пыжсӧ лэптыны. Ӧні сійӧ кокньыда нин кайис вывланьӧ. Лэптӧм бӧрын пыжсӧ видзӧдалісны гӧгӧрбок, эм-ӧ жугалӧмин. Сэсся кыскисны сійӧс ю дорӧ. Коля Майбуров юрсӧ эз кыпӧдлы, синъяссӧ зілис дзебны.

— Прӧститӧй, — небыдика шуис торйӧдчигас.

Батя-пиа сӧмын видзӧдлісны, нинӧм эз шуны. Сӧлісны пыжӧ да йӧткыштчисны зібйӧн. Бим котӧртіс берег пӧлӧн. А Коля Майбуров сідз и коли юрсӧ ӧшӧдӧмӧн сулавны. Сы пытшкын ставыс бара гудыртчис: «Брезгуйтӧны, вышшитчӧ Васьӧыс. Бимнас да батьнас посйысьӧ».

ВАЖЫСЛӦН ЙӦЛӦГА

Талун Данила бӧр мӧдӧдчис аслас сиктӧ. Машинаӧ сійӧ пуксис батьыскӧд орччӧн, воддза пуклӧс вылӧ, а мамыс да Лизук пуксисны бӧрас. Ыджыд ай да баб таӧдз кутлісны найӧс да колльӧдісны забор сайӧдз.

Чужан сиктаныс воисны рытнас. Дзиръя ӧдзӧс восьтігӧн на Васьӧ керка дорсянь кыліс Бимлӧн увтчӧмыс. Аддзӧма да бӧжсӧ легӧдӧмӧн увтӧ. Тадзи чолӧмалӧ зонкаӧс. Данила пуктіс кильчӧ вылӧ сумкасӧ да лӧсьӧдчис котӧртны другыс дорӧ.

— Эн дыр, — шуис мамыс. — Ужнайтны кутам.

— Ог, — йӧрсьыс петігӧн кинас ӧвтыштіс Данила.

Васьӧ пукаліс телевизор дорын, видзӧдіс мультфильм. Эз кывлы ӧдзӧс шысӧ. Катласис улӧс вылын да ваксис-сераліс.

— Привет, — тапкис сылы мышкуас Данила.

— Привет, тэ кысь усин? — бергӧдчигмоз юаліс Васьӧ.

— Карысь, ӧні воим.

— Но и дыр жӧ ветлін.

— Зато помалім керка лэптӧмсӧ, — ошйысис другыс.

— Школаӧ пыртӧдз вежон коли. Катлам вуграсьнытӧ? — Сійӧн и локті тэ дорӧ.

— Аски жӧ лӧсьӧдчам.

Васьӧ висьталіс «Бригантинасӧ» гусявлӧм йылысь. Кыдзи сійӧ Бимыскӧд туясис. Кыдзи батьыскӧд ветлісны перйыны пыжсӧ гусьыс. Кыдзи Коля Майбуров лимзаліс-бӧрдіс да прӧща корис.

— Ӧні паныдасяс кӧ, вешйӧ мӧдар улича бокӧ, — помаліс Васьӧ.

— Колӧ вӧлі зульӧдны! — чорыда шуис Данила. — Помся куим пакӧсть вӧчны! Кыдз ми сійӧс пыр жӧ эг казялӧй?

— Да, муртса эг вунӧд. Ме «Бригантиналы» лӧсьӧді парус. Интернетысь аддзи да сідз и вӧчи.

— Видзӧдлам, — ӧзйисны синъясыс Данилалӧн.

Зонкаяс котӧртісны ю дорӧ. Данила аддзис пыж шӧрӧ сувтӧдӧм зіб. Сійӧс ӧтар-мӧдарсяньыс куталӧма вӧсньыдик гезйӧн. Зіб уліас и выліас тувъялӧма тасъяс. Данила пыр жӧ видліс налысь крепыдлунсӧ.

— Крепыд, оз катлась.

— Чорыда крепиті, — ошйысис Васьӧ. — Ю вылас петалі, бура пыжыс мунӧ, оз ков сынны, сӧмын веськӧдлы.

— А парусыд кӧні? — Со татчӧ дзебышті, — Васьӧ восьтіс ящик пӧвсӧ да петкӧдліс дӧрасӧ. — Мамӧ сетіс важ крӧвать тупйӧд.

— Ура! — горӧдіс Данила. — Ӧні кӧть саридзӧдз мун!

Ужнайтігӧн сійӧ юасис бать-мамыслысь, позьӧ оз катлыны черисӧ кыйны. Висьталіс, мый ичӧт ю йылӧ мӧдӧдчӧны, Нёбъю кузя. Чериа пӧ местаыс. Мамыс тайӧс кыліс да пыр жӧ паныд сувтіс.

— Сійӧ жӧ зэв ылын. Эн ӧмӧй мудз? — Эг, школаӧ мунтӧдз кӧть ӧтчыд колӧ ветлыны черисӧ кыйны. Дай миян «Бригантина» ӧні паруса.

— Сэні, навернӧ, страшнӧ, — чужӧмсӧ вӧчліс Лизукыс. — И кӧинъяс эмӧсь.

— А ми Бимӧс босьтам. Сійӧ повзьӧдас кӧинсӧ, — чорыда шуис Данила да коран синъясӧн видзӧдліс батьыс вылӧ.

— Мед ветлас, — кывкӧрталіс батьыс. — Со, тэныд телепон ньӧби, керка лэптігӧн отсасьӧмсьыд. Воан да звӧнитлы.

— Мича! — радлыштіс Данила.

Лизук аддзис да тшӧтш няргыны кутіс.

— Меным татшӧмыс колӧ жӧ.

— Мамыдлы отсасян керка пытшсӧ мичмӧдны да сэки-й ньӧбасны, — паныдаліс чойсӧ Данила.

Мӧд луннас зонкаяс сёйыштісны и пыр жӧ заводитісны лӧсьӧдчыны туйӧ. Корсисны нидзув, ветлісны пилорама йӧрӧ да кырссьытӧм пожӧм пуясысь перъялісны пучӧйясӧс. Видлалісны шатинъяс, жилкаяссӧ да вугыръяссӧ. Сэсся тэчисны нопйӧ сёянтор, истӧг да дозмук. Васьӧ ноп бердас пысаліс ичӧтик пӧрт. А Данила босьтіс пелькиник чер, кодӧн тувъяссӧ вӧчавліс.

Тайӧ рытӧ водісны узьны водзджык мукӧд лун дорысь.

Муртса кутіс югдыны, зонкаяс вӧліны кок йылын нин. Нуръясьӧм бӧрын найӧ босьтісны шатинъяс, нопъяс. Васьӧ лэдзис домсьыс Бимӧс.

— Бура ветлӧй, — колльӧдчигмоз велӧдісны зонкаясӧс мамъясыс.

— Видзчысьӧмӧн пыжнас вӧдитчӧй, — шуис Данилалӧн батьыс.

А мамыс зонкаясӧс мышсяньыс пернапасаліс.

Кык друг лэдзисны «Бригантинасӧ» ю вылӧ. Кӧрталісны зіб бердӧ тӧвдӧра. Дӧраыс пыр жӧ зэвтчис да кутіс шпоракывны. Данила пуксис пыж бӧжӧ. Найӧ водзвыв сёрнитчисны, мый катігас сійӧ веськӧдлас, а лэччигас вежсясны местанас.

Васьӧ чукӧстіс Бимсӧ. Понйыс пыр жӧ чеччыштіс пыж шӧрӧ.

— О-о! — чуймис Данила. — Бимыс ачыс ӧні пуксьӧ.

— Тэнад ветлігкості велӧді, — ошйысис Васьӧ.

«Бригантина» петіс туйӧ. Пӧльтіс шӧркодь вына тӧв. Кӧть визулыс и паныдаліс, пыжыс шлывгис ӧдйӧ. Данила веськӧдліс, а Васьӧ пукаліс шӧрас да кык лопта пелыснас тшӧтш сыніс, но эз мый вынсьыс. Пыжсӧ медсясӧ нуис тӧлыс. Нёбъю ю вомын визулыс содыштіс да весиг ва веркӧсыс гызьыліс. Но вомсӧ прӧйдитӧм бӧрын юыс лӧнис. Нёбъю кузь зэръяс вӧсна вӧлі ойдӧма. Ӧні муртса ямны заводитӧма.

Шондіыс мыччасис юбокса быдмысь пуяс костӧд. Зарни югӧръясӧн чеччаліс пуяслӧн коръяс вывті, дзирдаліс векньыдик видзьяс вылын быдмысь уна рӧма дзоридз вылӧ усьӧм лысваын. Ӧтилаысь, мӧдлаысь азыма нюліс лысвасӧ. Апаліс сёнъясысь кокньыдик русӧ.

Данила читкыртіс синъяссӧ да сюся видзӧдіс ю веркӧссӧ. Поліс, мед некытчӧ эз зурась. Юыс заводитіс чукльӧдлыны.

Важ коляс дорӧ зонкаяс сувтісны. Кыскыштісны пыжсӧ берегӧ. Чӧвталісны вугыр шатинъяссӧ, кутісны видзӧдны табъяс вылӧ. Но найӧ эз вӧрны, чериыс эз сёй.

— Катам водзӧ, — шатинсӧ лэптігмоз вӧзйис Васьӧ.

— А-а, — пыр жӧ кӧсйысис Данила. — А то тані оз дэбӧд.

Зонкаяс йӧткыштчисны ю шӧрлань. Пыжыс шлывгис водзӧ. Берег пӧлӧн мыччысялісны тӧдтӧм местаяс. Кӧнсюрӧ джуджыд козъяс да пожӧмъяс быдмисны дзик ю дорын. Сайӧдісны шондісӧ. Татшӧм местаясыс вӧліны шуштӧмӧсь. Но кор найӧс ордйӧдан, мыччысялӧны кушинъяс, мукӧдлаас вель паськыдӧсь, ывлаыс сэк югзьӧ да гажмӧ. Коркӧ важӧнджык мӧска йӧз сэтӧн пуктывлісны турун. Ӧні олӧмыс вежсис. Видзьяссӧ некод оз ытшкы, заводитӧмаӧсь тырны ӧтрӧстельӧн.

Лун шӧр бӧрын кыръя берег вылын тыдовтчисны некымын киссьӧм бараклӧн колясъяс. Зонкаяс татчӧ воисны первойысь на да ёна чуймисны аддзӧмтор вылӧ. Сувтісны, пыжсӧ домыштісны да пыр жӧ мӧдӧдчисны видзӧдлыны. Окота лои тӧдны, кытчӧ воисны. Данилалы тӧд вылас уси коркӧя вӧтыс. Ӧд вӧтнас сійӧ аддзыліс буретш татшӧм местасӧ. Кӧсйис нин ошйысьны другыслы, но мыйкӧ кутіс.

Данила чорыдджыка чабыртіс чер воропсӧ. Ӧні черсӧ сійӧ босьтіс, медым асьсӧ збойджыка кывны. Друг пӧ ошкӧд паныдасям, — босьтігас висьталіс другыслы.

Баракъяссӧ коркӧ кыпӧдлӧмаӧсь Нёбъю да ичӧтик ю костӧ. Ӧні ставыс нин эжмӧма. Но муыс сапӧгъяс улын нильсъяліс. Зэр ваыс абу на косьмӧма да сійӧн.

Кушиныс вель ыджыд, вывтасінын. Нёбъю кузя нюжалӧма витсёысь унджык метра. Сы мында кымын жӧ артмӧ ичӧт ю кузя. Вӧвлӧм оланінъяс шӧрӧд тыдаліс трактор да машиналӧн эжмӧм ворга. Ӧтилаын и мӧдлаын зільквидзисны ва гӧпъяс. Унджык барак местаын сьӧдвидзӧны сэрапомъяс. Некымын сотчывтӧм стрӧйба киссьӧма. Кӧнсюрӧ тыдыштісны джодж плакаясыс, нитшсялӧма. Керка вевтъяс, стенъяс — ставыс нин ройкмунӧма. Кыклаын сулалісны на, вежыньтчӧмӧн да вевттӧм. Стен бокъяссӧ коркӧ сёявлӧмась, мавтлӧмась известкаӧн. Ӧні сёйыс потласьӧма да гылалӧма, мыччысьӧма кадсьыс сьӧдасьӧм дзавйыс. Гӧгӧр туплясисны кирпич да жулльӧм стеклӧ торъяс. Пасьтала быдмӧма ӧтрӧстель. Мукӧдлаас мортысь джуджыдджык.

Неуна водзынджык сук пырей пытшкын тыдыштісны мылькъяс. Коркӧ сэтчӧ кодйысьлӧмась, вӧчлӧмась му чомъяс.

Кӧнсюрӧ, кыдз да козъяс вылын, кодъясӧс водзынджык абу керавлӧмась, китшкисны катшаяс. Тыдалӧ, тэрмасисны висьтавны локтысьяс йылысь. А ылынджык кравзісны ракаяс: кар-кар, тіянысь водзджык пӧ казялім.

Кадыс мӧрччӧма коркӧя овмӧдчанінлы. Ӧд сылы, кадыслы, абу некутшӧм делӧ важ дорас. Сійӧ тупкӧ аснас ставсӧ, мый му вылын артмӧ да чужӧ. Гашкӧ, уна ва визувтас Нёбъюӧд, кодыр воысь зонкаяс гӧгӧрвоасны, мый ройкмунӧм стрӧйбаяс улын кулӧма дзонь эпоха. Кутшӧмӧн вӧлӧма сійӧ?

Кӧть эськӧ луныс талун вӧлі шондіа, югыд, но тайӧ зонкаясӧс эз гажӧд. Быттьӧ мыйкӧ лов выланыс личкис. Аддзӧмторйыс налы кажитчис муткыртанаӧн.

— Мунам тась, — шуис Данила.

— Локтім да огӧ жӧ мунӧй, — паныдаліс Васьӧ. — Эн пов. Со Бим увтчӧ. Мыйкӧ аддзӧма.

Зонкаяс уськӧдчисны пон дорӧ. Шӧр туйӧд тэрмасьӧмӧн ордйӧдісны киссьӧм баракъяссӧ. Муртса пырыштісны вӧрас, зурасисны шойнаӧ. Эжмӧм, ӧдва тӧдчысь мылькъяс вылын туплясисны сісьмӧм крестъяс. Некымынӧн, кӧть и важмӧмаӧсь, сулалісны на. Лыддьыны сэтысь нинӧм он вермы. Ыджда серти позис гӧгӧрвоны, мый шойнаыс бура уна мортӧс ас пытшкас дзебӧма.

Бим жӧдзис джуджыд пожӧм улын да увтчис. Зонкаяс пыр жӧ казялісны: понйыс увтіс урӧс. Урыс пукаліс пожӧм лапъяс костын да видзӧдлывліс увлань. Сэсся ӧдӧбтіс, чеччыштіс орчча пуӧ. Сысянь бара мӧд вылӧ. Сідз и пышйис. Бим уськӧдчыліс вӧтчыны, но Васьӧ чукӧстіс:

— Бим, лок татчӧ!

Бӧрсӧ шойна вылысь петігӧн Бим котӧртіс водзын. Сійӧ увтчис, повзьӧдліс рака-катшаясӧс. Зонкаяс дзӧръялісны да век на дивуйтчисны. Данилалы дум вылас уси лыддьывлӧм небӧгыс. Кӧні татшӧм жӧ киссьӧм керкаяс гӧгӧр овмӧдчылісны рӧзбойникъяс. Найӧ грабитісны, гусясисны да тешитчисны матігӧгӧрса олысьяс вылын. Книгаын рӧзбойникъяссӧ ставнысӧ тшапнитісны, мӧдӧдісны каторга вылӧ. Но, а тані кодъяс овлӧмаӧсь? Эз-ӧ рӧзбойникъяс жӧ овны? Сылы зэв окота лои тӧдмавны та йылысь. Та вӧсна, полӧмсӧ венӧмӧн, нуӧдіс Васьӧӧс нӧшта ӧтчыд кытшовтны киссьӧм баракъяс гӧгӧр.

Ӧтилаын син улӧ шыбитчис гижӧда пӧв пом. Данила лэптіс сійӧс. Лӧз краскаӧн кодкӧ гижлӧма: Шудӧг. Гижӧдыс кадысла вушйӧма нин да ӧдва тӧдчис.

— Тайӧ, тыдалӧ, нимыс грездыслӧн, — шуис Васьӧ.

— Ог тӧд, колӧ батьлысь юавны. Час, звӧнитла.

Сійӧ перйис телепонсӧ зепсьыс. Васьӧлӧн, мыйӧн аддзис, ӧзйисны синъясыс.

— Вай видла.

Босьтіс, гӧгӧрбок бергӧдліс, сэсся бӧрсӧ сетігас шуис:

— Ме батьӧлысь кора жӧ татшӧмсӧ.

Данила лӧсьӧдчис звӧнитны, но сэки бара кыліс Бимлӧн лёкысь увтчӧм. Увтчӧмыс кыліс ылысса киссьӧм бараклӧн коляс дорын. Зонкаяс уськӧдчисны сэтчӧ.

Баракыслӧн кольӧма сӧмын куим судта стен пельӧс. Понйыс лапаяснас лукйис стен бердӧ пӧвйысь тувъялӧм вежӧстор. Лукйыштас, видзӧдлас на вылӧ да увтыштас. Васьӧ копыртчис, кӧсйис тӧдмавны, мыйла парсасьӧ понйыс.

— Данила, видзӧд, мый аддзӧма Бимыс.

Данила пыр жӧ матыстчис. Пӧвъя вежӧс да стен костын, кодйыштӧминын, тыдаліс тубрас. Зонка чер йывсӧ сюйыштіс пӧв костас да песовтіс. Пӧвйыс сісьмӧм пондаыс кокниа мыні кӧрт тувсьыс. А костсьыс уси тубрас. Бим ырыштчис кватитны, но Васьӧ горӧдіс:

— Фу, оз позь!

Босьтіс тубрассӧ. Сьӧд дӧраыс, кодӧн вӧлі гартыштӧма, сісьмӧма. Разигас лестукъясӧн гылаліс кок улӧ. Тадзи кодкӧ дзеблӧма небӧг, роч кыв вылын «Робинзон Крузо». Небӧгыс зэв важся, листъясыс вижӧдӧмаӧсь да весиг косясьлӧмаӧсь. Уна лист бок оз тырмы.

— Вот так находка! — рочыштіс Данила да нюжӧдіс кисӧ.

Телепит лои босьтлыны киас небӧгсӧ. Сійӧ лыддьывліс нин «Робинзон Крузосӧ». Но аддзыны татысь, киссьӧм баракъяс пытшкысь, некыдз эз виччысь. Данила ньӧжйӧник заводитіс листавны. Сэки и уси, кыськӧ шӧрсьыс, нёль пельӧ кусыньтӧм, кадсьыс вижӧдӧм визя тетрадь листыс. Лэптіс сійӧс, веськӧдліс кусыньяссӧ. Гырысь шыпасъясӧн кодкӧ гижлӧма письмӧ.

«Здравствуйте, мой друг Ваня. Пишу из Коми АССР. Две недели назад нас пригнали в Шудог, спецпоселение. Многие живут здесь давно. Валят лес и сплавляют брёвна по речке. А ещё есть артельные коровы и лошади.

Когда нас погнали на железнодорожную станцию, я не успел с тобой попрощаться. Увидел тебя стоящим в конце перрона. Я хотел сбегать к тебе, но мне не разрешили. Милиционеры маму и бабушку с вещами затолкали в вагон. Следом за ними меня. Мама и бабушка плакали. У меня тоже слёзы выступали. Но я держался. Мама всегда говорит, что мужчины не плачут.

Нас долго везли, вначале в телячьих вагонах, потом на барже. На пристани какого-то села вывели и сказали, что дальше пойдём пешком. Мы шли вдоль улицы. В центре села стояли местные женщины. Я оглядывался по сторонам и отстал от своих. Одна женщина крикнула: «Иди догоняй, фашистское отродье!» А другая на своём коми отругала её. Догнала меня и дала три испечённые картофелины. Я побежал к своим. Протянул картофелину маме и бабушке. Свою я сразу же съел вместе с кожурой. Бабушка отдала картофелину маме и велела спрятать. Она заболела ещё в пути. А через три дня, уже в Шудоге, умерла. Дорога была длинная и грязная. Лишения в пути вконец подорвали её здоровье. Когда шли по лесу, её даже посадили в повозку. Но это ей уже не помогло. Остались мы двоём с мамой. Её отправили работать в артель, а зимой будет в лесу рубить сучья. Ослушаться нельзя, здесь очень строго. Не понимаю, в чём мы провинились?

В бараке я познакомился с ребятами. Здесь в школе учат с первого по четвёртый класс. Учительница одна. Я её видел. В этом году пойду в четвёртый класс. Как только узнаю твой адрес, сразу же отправлю это письмо. А ты, не мешкая, ответь. Напиши, как устроились. Твой друг Даниел Шмидт. 21 августа 1944 г.».

Данила помаліс лыддьӧмсӧ. Кыкнанныс шемӧсмӧмаӧсь. Первойсӧ весиг кывйыс эз артмы, сулалісны чӧв-лӧнь.

— Тайӧ жӧ тэнад тьӧзӧыд гижлӧма, — торкис чӧвлунсӧ Васьӧ. — Нолтӧ, кымын во коли? — Квайтымын кӧкъямыс, — небыдика шуис Данила.

— Ловъя-ӧ мортыс? — Ӧдвакӧ, а ловъя кӧ, менам дедушысь ёна пӧрысьджык.

— Вот эськӧ тӧдмавны, коді сэтшӧм Даниелыс. Мыйла письмӧсӧ абу ыстылӧма? Мый лои сыкӧд? Тыдалӧ, сідз эз и тӧдмав, кӧні оліс другыс.

— Телевидениеӧ колӧ гижны, сэні эм программа, корсьӧны вошӧмаясӧс, — шуис Васьӧ да нюжӧдіс кисӧ письмӧысла.

Босьтіс, гӧгӧрбок бергӧдліс. Весиг мыйлакӧ исыштіс да небӧг костас бӧр сюйыштіс. Сетіс Данилалы.

— Тайӧ тэнад тьӧзӧ, мед тэ дорын небӧгыс и письмӧыс олас. Гижам телевидениеас. А сюрӧмторсӧ школаса музейӧ позьӧ сетны.

— А-а, — юрнас довкнитіс Данила.

Зонкаяс косісны, босьталісны кос, дженьыдик сісь сора кер помъяс, пес вылӧ. Лэччисны ю дорӧ да заводитісны бипур пестыны. Биасисны, ӧшӧдісны ва тыра пӧртсӧ. Сэсся чӧвталісны вугыр шатинъяссӧ: чай пузигкості колӧ вуграсьыштны.

Данилалы тӧд вылас уси, мый сідз эз и вевъяв сёрнитны батьыскӧд, да перйис зепсьыс телепонсӧ. Звӧнитіс батьыслы, висьталіс, кӧнӧсь, да мый налӧн ставыс лючки-ладнӧ.

— Часлы, звӧнитла нӧшта дедушлы. Гашкӧ, сійӧ тӧдӧ Шудӧг йывсьыс.

Ыджыд айыс эз пыр жӧ гӧгӧрво, мый кӧсйӧ внукыс. Юасис, мыйла Шудӧгыс дум вылас уси.

— Да ми ӧні сэн, Васьӧкӧд чери кыйны локтім.

— А-а, гӧгӧрвои, сы ылна мунӧмныд!? — чуймис ыджыд айыс. — Важӧн сэн ссыльнӧйяс олісны, мырдӧн вайӧмаяс. Ме ичӧт на вӧлі. Аддзылі найӧс, кор вӧля вылӧ нин лэдзавны кутісны, Сталин кулӧм бӧрын. Бӧрас Шудӧгас лесопунктыс мыйкӧдыра вӧлі на. Но сэки вӧльнӧйяс нин олісны. Шудӧг йывсьыс бурджыка вермас висьтавны Марпа пӧчыд, сылысь юалӧй.

Зонкаяс сёрнитчисны, мый ас сиктӧ воасны да тшукысь пыраласны Марпа пӧч дорӧ. Найӧ пажнайтісны, босьталісны шатинъяссӧ. Чериыс сёйис омӧля. Данилалӧн юрысь некыдз эз пет письмӧыс. Видзӧдӧ таб вылӧ, а быттьӧ ю веркӧсас детинкаыслӧн вуджӧрыс пӧртмасьӧ. Сэтысь, вӧтсьыс, важ олӧмсьыс. Ӧд сэки зонкаыс вӧлі муртса ичӧтджык сыысь, Данилаысь. А со кыдзи олӧмыс гартыштӧма. Кутшӧм сьӧкыдъяскӧд люкӧдӧма. А мыйысь мыждылӧмаӧсь? Мый чужлӧма немеч семьяын? Татшӧм мӧвпъясыс, дзик быттьӧ верстьӧ мортлӧн, сылы вежӧрас воисны первойысь на. Та вӧсна морӧсас чужис кутшӧмкӧ майшасьӧм.

Рытнас бара на вуграсисны. Чериыс сёйис, сӧмын лэптавны удит. Бура уна шеді. Зонкаяс ышмисны, весиг вунӧдлісны кынӧм сюмалӧмсӧ. Рӧмдыны кутіс, да Васьӧ лэптіс шатинсӧ.

— Тырмас, вай юква пуам, — корис другсӧ бипур дорӧ.

Васьӧ керис черисӧ, а Данила мыськыштіс сійӧс. Сэсся гумовтіс юсьыс сӧдз васӧ да пукталіс кыйдӧссӧ. Ӧшӧдіс пӧртсӧ бипур вылӧ. Васьӧ гоз-мӧд посньыдджык черисӧ сетіс Бимыслы. А кор пусис юкваыс, нӧшта сійӧс на кондыштіс торъя дозйӧ.

— Лок сёй, — чукӧстіс понсӧ.

Ужнайтӧм бӧрын зонкаяс лӧсьӧдчисны узьмӧдчыны. Содтісны бипурӧ пес. Чегъялісны лыс лапъяс да сэн жӧ быдмысь коз улӧ вӧчыштісны чом. Сэтчӧ и пырисны. Август помын войясыс ыркыдӧсь нин. Та вӧсна пыжысь перйисны тӧвдӧрасӧ, шебрасисны. Бим водіс налӧн кок улӧ да пельяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ новлӧдліс. Кывзіс, оз-ӧ кодкӧ лок. Зонкаяс ас костаныс сёрнитісны. Казьтылісны, мый кывлісны пӧрысьяслысь важся олӧм йылысь. Киссьӧм баракъяс дорын татшӧм казьтылӧмъясыс асьныс чужӧны. Сэсся сёрнитігас и унмовсисны.

Данила вӧтасис. Быттьӧ аддзӧ вӧр туй кузя довгысь йӧзӧс. Пӧрысьяс и том нывбабаяс да челядь ӧдва вешталӧны кокъяссӧ. Сапӧгъясӧ ӧшйӧм сёй лятиыс нӧшта на сьӧктӧдӧ мунӧмсӧ. Медбӧрын довгӧ ичӧтик тушаа детинка, Даниелыс. А бӧрас и бокъясас верзьӧмӧн колльӧдӧны пищаля мужикъяс. Найӧ горӧдлывлӧны, мед йӧзыс ӧдйӧджык восьлалісны. А бӧръяыс ырыштчис кольччысь детинка вылас плетьнас да вот-вот вачкас. «Он лысьт!» — унйывсьыс горӧдіс Данила да садьмис.

— Мый садьмӧдчан? — юаліс Васьӧ, садьмӧма жӧ Данила горӧдӧмысь.

— Да сідз, вӧтаси.

Ывлаыс югдӧ нин. Бипурыс пӧшти кусӧма, муртса шӧрас тшынасьӧ. Васьӧ чеччис, пукталіс сэтчӧ коляс пессӧ. А Данила лэччыліс чай вала.

Сёйыштӧм бӧрын час кымын вуграсисны. Но чериыс омӧля сёйис. Зонкаяс лэпталісны вугыр шатинъяссӧ, кутісны лӧсьӧдчыны туйӧ. Бипурсӧ кусӧдісны пӧртйын вайӧм ваӧн. Зэвтісны тӧвдӧра, пукталісны пыж пыдӧсӧ кыйдӧссӧ, нопсӧ, вугыр шатинъяс. Пыжсӧ йӧткышттӧдз чукӧстісны понсӧ. Васьӧ пуксис бӧжас, веськӧдлыны. Данила босьтіс кык лопта пелыс. «Бригантина» ӧні шлывгис визулыслы ньылыд. Муніс ӧдйӧ. Та вӧсна Васьӧ сюся видзӧдіс ю веркӧсӧ. Веськӧдліс видзчысьӧмӧн, мед некытчӧ эз зурасьны. Ас сиктӧ воисны пӧшти кык пӧв ӧдйӧ катӧм дорысь.

Гортӧ кайигӧн сёрнитчисны ӧтлаын пыравны Марпа пӧч дорас. Зонкаяслы телепит кӧть мыйкӧ да тӧдмавны письмӧ кузя.

Данила нопсӧ ректігмоз юасис мамыслысь, кымын арӧс Марпа пӧчыслы.

— Мыйла тэныд тайӧ? — чуймис мамыс.

Данила висьталіс мамыслы письмӧ сюрӧмсӧ да весиг сетліс сылы лыддьыны. Мамыс та бӧрын дӧзмис: — Сы ылна ветлӧмныд. Шудӧгыс туис пыдӧсын кодь. Тӧді кӧ, мый сэтчӧ мунанныд, эськӧ эг лэдз! — Нинӧм ӧд эз ло.

— Вошинныд кӧ, кысь кутім корсьны? — Менам жӧ телепон эм. Дай ме батьлы звӧнитлі.

— Ладнӧ, но мӧдысь мед сэтчӧ мунӧм эз вӧв, — небыдджыка нин шуис мамыс.

— А Марпа пӧч дорас позьӧ ветлыны? — Сы дорӧ позьӧ. Сӧмын висьӧдчӧ, да ог тӧд, сёрнитас оз. Сылы ӧд ӧкмысдас нин.

— Васьӧкӧд ӧтлаын пыралам.

— Сёйышт да вӧлись ветлы, — пач вом дорӧ мунігмоз тшӧктіс мамыс.

Данила нуръясьыштіс, сэсся петіс улич вылӧ да шутёвтіс. Мыччысис Васьӧ. Найӧ зіля мӧдӧдчисны Марпа пӧч дорӧ.

Пӧчӧ пукаліс самӧвар дорын да юис чай. Кор зонкаяс пырисны да чолӧмасисны, корис найӧс пызан сайӧ пуксьыны. Но зонкаяс аттьӧалісны, ми пӧ сӧмын на пажнайтім. Висьталісны, кутшӧм могӧн воисны. Марпа пӧч кывзіс, корис письмӧсӧ. Ӧчкиасис да ачыс лыддис. Сэсся ышловзис, да заводитіс висьтавлыны.

— Помнита, кӧть эськӧ уна во нин коли. Ме сэк том на вӧлі, муртса кызь арӧсысь петі. Сӧмын на чужті пиӧс, Мишаӧс, верӧсӧс нуисны война вылӧ.

Комынӧд воясӧ Шудӧгас тӧдтӧм йӧзсӧ, рочьясӧс, вайӧдісны. Висьталісны, кулакъяс пӧ найӧ. Выль властьлы паныд мунысьяс. Пищаля чинаясыс сьӧд вӧр шӧрас тшӧктасны му чомъяс вӧчавны, медым сэні тӧвйыны. А сэсся нин баракъяссӧ кыпӧдісны. Бӧрас уналаысь на вайӧдісны быдсяма сёрниа йӧзсӧ. Весиг челядя мамъяс локтісны. Шуӧны вӧлі, вӧрӧгъяс пӧ.

Ми ставӧн сэки мырсим колхозын: коді скӧт дорын, коді ывла удж вӧчис. Тӧвнас вӧр лэдзим. Гожӧмнас видз-му вӧдитім. Ӧтчыд, удж вылӧ мунігӧн, паныдаси пӧдругакӧд, Макар Аннакӧд. Сылы воӧма письмӧ. Ме важӧн нин эг пӧлучитлы да окота кывзыштны, мый вӧчсьӧ фронт вылас. Сёрнитігас суис Иван Дарья. Дарьялы регыд на воис шог юӧр да помся бӧрдӧ: верӧсыс усьӧма. Буретш сэки тыдовтчисны вайӧдӧм йӧзыс. Пищаля йӧз, мӧд ногӧн кӧ, стрелокъяс, колльӧдісны найӧс. Ми видзӧдім на вылӧ да шензим. Вермасны ӧмӧй тайӧ локтысь пӧльяс, тьӧтӧясыс да накӧд челядь ставныс вӧрӧгъясӧн лоны?

Медбӧрын, дзӧръялігтырйи, восьлаліс омӧлик, дзӧляник тушаа детинка. Миян весьтӧ воис да джӧмдыліс. Сэки и горӧдіс сылы лёк кывъяссӧ Иван Дарьяыс. А меным жаль лои да ӧлӧді Дарьясӧ. Детинкаыс видзӧдліс ме вылӧ сэтшӧм синъясӧн, мый пытшкын менам ставыс вӧрзис. Ме и сеті сылы ассьым пажынӧс. Бӧрас сэсся сійӧ унаысь вӧтӧ уськӧдчыліс.

Марпа пӧч ланьтіс да син доръяссӧ чышъян помнас чышкыштіс. Ыджыда ышловзис. Зонкаяс виччысисны.

— А водзӧ мый?

— Ӧтчыд ме ветлі Шудӧгас. Туйыс сэк шогмытӧм вӧлі. Ёна сёрӧн нин туйсӧ Шойнатыса леспромхозыс лӧсьӧдліс. Ме эг вӧв ӧтнам, предкӧд локті. Сійӧ сэтчӧ удж кузя могӧн воліс. Ме сылы висьталі, мися, рӧдняӧс видлыны колӧ. Вайӧдӧмаясыс рочмӧм немечьяс вӧлӧмаӧсь. Олісны баракын, унаӧс сэтчӧ йӧршитӧмась. Сёрнитыштім, ме сеті сьӧрысь босьтӧм картупель, мися, пуанныд да детинкаыд сёйыштас. Вывті нин омӧль меным сійӧ кажитчис. Сэки миян медшӧр вӧлӧгаыс картупель и вӧлі. Да, сэні, барак пельӧсас, тшӧтш вӧлі мӧд детинка. ӧткодь кымын арлыда Даниелыскӧд. Ме юалі, кодлӧн, мися. Вӧлӧмкӧ, велӧдысьыслӧн воча пи. Велӧдысьнас томиник коми нывбаба вӧлі.

Пӧчӧ чышкыштіс вом дорсӧ чышъян помнас да ланьтіс. Тыдалӧ, сылы эз вӧв кокни казьтывны сэкся олӧмсӧ.

— Кыдзи шуӧны велӧдысьсӧ? — юаліс Васьӧ.

— Ог тӧд, кӧть и тӧдлі, сы мында вонад вуні нин. Эг дыр сэні олӧй. Мунтӧдз предкӧд видзӧдлім скӧт картаяссӧ. Гидын сулалісны дас кымын мӧс да сы мында кымын жӧ кук. Конюшняыс омӧлик, кызь кымын вӧв вӧлі. Наӧн керсӧ вӧрысь кыскисны. Сийӧс кӧлуй видзанін керка стен бокын куйлісны агасъяс да вӧла гӧръяс. Кык тарантас да вӧла некымын пу додь. Картупель видзаніныс ичӧтик. Дерт, уна картупель эз тӧр. Муясыс омӧликӧсь, да ыджыд урожай налӧн, тӧдӧмысь, эз овлы.

Кор воис юӧр, мый Сталин кулӧма, ми, скӧтничаяс, чукӧртчим йӧв сысъясянінӧ да вель дыр бӧрдім. Чайтім, мый бара война заводитчас. Шлачӧдім бокъясӧ, кыдз, мися, сытӧг овны кутам. Но вӧлӧм, весьшӧрӧ шогсим. Сталиныс кулі, да личӧдъяс лоины миянлы и мырдӧн вайӧмаяслы. Шудӧгсӧ киритісны торъя оланпасысь. Сэки унджыкыс муналісны, коді кытчӧ. Кодӧс гортас некод да нинӧм эз виччысь, кольччисны Комиӧ, матігӧгӧрса сиктъясӧ. Дзикӧдз сійӧ тупкысис коркӧ сизимдасӧд воясӧ нин.

— Детинкасӧ сэсся эн аддзыв? — юаліс Данила.

— Эг, ог тӧд, ловъя-ӧ коли, — ышловзис Марпа пӧч.

Данила видзӧдліс пӧч вылӧ, быттьӧ мыйкӧ кӧсйис на юавны.

— А торъя оланінас да дзескыдінас сэки йӧзыс мыжтӧг веськавлісны?

— Унджыкыс, думайта, мыжтӧг. А мыжаясыс вӧліны жӧ.

Помнита, ӧтчыд ме локті скӧт картаӧ. Ӧти мӧслӧн вайсян кад воис. Рӧдильнича висьӧм босьтлӧ да эг лысьт эновтны. Ковмис картаса паськӧм вежсян жырйын войсӧ колльӧдны. Пыри вежӧс сайӧ да водышті топчан вылӧ. Муртса воді, пырис картаса стӧрӧж-скӧтникыс. Полякӧн висьтасьліс, пукавлӧма Усть-Вымса лагерын. Регыд на локтіс миян сиктӧ да гӧтрасис. Ӧти дӧваӧс босьтіс. Шуӧ вӧлі, грамота пӧ ог тӧд. А аддзас газеттӧ да пыр и кватитас.

Кыла, кыдзи бӧрсяньыс нӧшта кодкӧ пырис.

— Видза олан, господин штурман-фюрер СС, — шыасис пырысь мужичӧй.

— Тсс, — ӧлӧдіс сійӧс асьсӧ полякӧн шуысьыс. — Ме тані, Альберт Олькович.

— А мый, ми абу ӧтнанымӧсь?

— Ӧтнаным, но вермас пырны мӧс лысьтысьыс, локтіс вайсьӧдчыны. Вай бурджык ывлаас петам да сэні сёрнитам.

Тайӧс кылӧм бӧрын менам сьӧлӧмӧй коклябӧрӧ лэччис.

Ас кежын куті Енлы кевмысьны, медым видзас да ловйӧн гортӧ воа. Мыйӧн мужикъясыд саялісны, гусьӧник ӧдзӧссӧ восьті да видзчысьӧмӧн котӧрті сиктӧ. Эг лысьт ӧтнам картаӧ кольччыны. Нуӧді пӧдругаӧс да сыкӧд вайсьысь мӧс дорас выльысь кайлім. Та бӧрын Альбертыскӧд зіли не паныдасьлыны.

— А сійӧ сідз и коли сиктад?

— Эз, другӧн кытчӧкӧ воши. Бӧрас кывсьыліс, арестуйтӧмаӧсь пӧ.

Зонкаяс аттьӧалісны пӧчӧс. Данила сюйыштіс питшӧгас письмӧсӧ. Петісны ывлаӧ.

— Сьӧкыд, кӧнкӧ, Даниелыслы вӧлі, — гортӧ мунігӧн шуис Васьӧ.

— Дерт, эз кокни, — тӧдысь моз вочавидзис Данила. — Дедушӧй висьтавліс, мый сэки пӧшти ставӧн лёка олісны. Но ме эска, мый Даниелыс абу мыжа. А Альбертсӧ правильнӧ арестуйтӧмаӧсь. Сійӧ шпион либӧ фашистӧн вӧлӧма.

— Да, фашист и эм. Бур, мый Марпа пӧчсӧ вежӧс сайсьыс абу казялӧмаӧсь.

Кык друг сувтыштлісны дзиръя ӧдзӧс дінӧ да сёрнитчисны сюрӧмторсӧ петкӧдлыны асланыс классӧн веськӧдлысьлы, Марья Ивановналы.

БИМӦС КУЛӦМЫСЬ МЕЗДӦМ

Школаӧ пыран лунӧ зонкаяс шыасисны Марья Ивановна дорӧ. Сійӧ лыддис письмӧсӧ.

— Ог тӧд, мыйкӧ тӧдмалам огӧ, — майшасьӧмӧн шуис сійӧ. — Менсьым пӧль-пӧчӧс ӧд комынӧд воясӧ тшӧтш кулачитлӧмаӧсь. Тадз жӧ ыстылӧмаӧсь торъя оланінас да сэні и ловсӧ сетісны. Ме весиг гусӧ эг аддзы.

— А мыйысь кулачитлісны? — Нинӧмсьыс, овлӧмаӧсь шӧркодя. Пӧль тӧвнас вӧравлӧма. Гожӧмнас видз-му вӧдитлӧмаӧсь. Скӧт видзлӧмаӧсь. Гӧтырыс, ныв-пиыс отсасьӧмаӧсь. Зільӧсь вӧлӧмаӧсь. Кор мӧдасны кулачитны, менам мам пыр жӧ петас верӧс сайӧ. Гӧль семьяысь ӧти зон сайӧ. Тайӧ батьӧй лоӧ. Сы бӧрын мамӧс оз вӧрӧдны. А сылысь кыкнан воксӧ тшӧтш нуасны. Бӧрас фронт вылӧ, сэсянь оз нин воны. Дерт, кӧнкӧ кыз му улын куйлӧны. Письмӧ волӧма, мый тӧдтӧг вошӧмаӧсь.

— А Даниел йывсьыс, гашкӧ, тӧдмалам?

— Колӧ гижлыны, — вочавидзис Марья Ивановна. — Ксерокс пыр копиясӧ вӧчам да тшӧтш пуктам гижӧд дорас.

Зонкаяс пуксисны парта сайӧ письмӧ гижны. А Марья Ивановна вӧчис копиясӧ да сетіс налы. Тшӧктіс письмӧыскӧд ӧтлаын конвертас сюйны. Школа бӧрын зонкаяс пыралісны пошта вылӧ.

— Ӧні кутам виччысьны, — содйӧд лэччигмоз шуис Васьӧ.

— А-а, — юрнас довкнитіс Данила.

Гортӧ воигӧн зонкаяс аддзисны сусед дорысь мича сьӧд машина. Шонді водзын краскаыс дзирдаліс. Машинаыс кажитчис дзик выльӧн.

— Кодкӧ карысь воӧма, — индіс чуньнас Васьӧ.

— Анна тьӧтлӧн пиыс, Иваныс, — шуис Данила. — Тӧрыт миянӧ воліс да висьталіс, пиӧй пӧ гӧститны кӧсйис волыны.

— Озыр, кӧнкӧ, со кутшӧм машинаыс мича, суйӧрсайса, — завидьпырысь шуис Васьӧ. — Ме быдма да ньӧба жӧ татшӧмсӧ.

— Да, Анна тьӧтка ошйысис, озыр пӧ. Ас фирмаӧн веськӧдлӧ.

Тайӧ сёрниыс сёрниӧн эськӧ-й коли, эз кӧ лоӧмторйыс суседъяссӧ шызьӧдлы. Сентябр тӧлысьын войясыс пемыдӧсь нин. Пемыднас, первойя войнас жӧ, видлӧмаӧсь мича машинасӧ гусявны. Кутшӧмкӧ лёк йӧз торкӧмаӧсь машинаыслысь сигнал сетансӧ да пондылӧмаӧсь пырны кабина пытшкас. Но налысь кӧсйӧмсӧ дзугас Бимыс. Кутас лёкысь увтчыны да нетшкысьны. Увтӧм шы улӧ паляласны орчча керкаясысь олысьяс, биасясны. Анна тьӧткалӧн пиыс пыр жӧ петас ывлаӧ. Аддзылас сӧмын бӧжсӧ пышйысь машиналысь, мыйӧн гусясьысьясыс волӧмаӧсь.

Та бӧрын асывнас Иваныс волас Васьӧясӧ да сетас сьӧм, медым мыйкӧ чӧскыдтор ньӧбисны Бимыслы, пасибӧ пыдди.

Но гусясьысьяс эз ӧвсьыны. Найӧ кутісны думайтны, кыдзи шум-зыктӧг матыстчыны колана керка дорас. Ӧд вывті ыджыд сьӧм кӧсйысис сетны тшӧктысьыс, вайӧдасны кӧ тайӧ «суйӧрсайсасӧ».

Мӧд луннас на кыйӧдчисны, сувтӧдісны ассьыныс «Жигулисӧ» сельпо лавка дорӧ. Пыралісны, босьтісны сёян-юан да кабинаас мӧдісны нуръясьны.

Буретш сэк лавкаӧ локтіс Коля Майбуров. Талун школаӧ эз мун. Мамыслы висьталіс, мый юрыс висьӧ. Мамыс тшӧктіс бӧр водны. Ачыс муніс уджавны. Мунігас сетіс сьӧм: лэдзас кӧ пӧ висьӧмыс, петав ывлаас, гуляйтышт да кампеттӧ аслыд босьт.

— Эй, детинка! — чукӧстіс шоперыс, кор Коля воис лавка дорӧ. — Матыстчыв.

Коля полігтырйи матыстчис.

— Эн пов, лок пуксьы. Кӧсъян нажӧвитны сё шайт?

Коля пуксис бӧръя пуклӧс вылӧ. Шоперыс кыскис зепсьыс сё шайта.

— Со тайӧс сета. Висьтав, кодлӧн понйыс, кӧн тай мича машинаыс сулалӧ? — Васьӧ Моторинлӧн Бимыс, зэв курччасьысь.

— Колӧ вӧчны сідз, медым эз увтчы и эз курччась.

— Кыдзи? — Травитны колӧ, сет крыса яд да ачыс пагалас, — шыасис орччӧн пукалысь мужичӧй.

— А-а, миян эм. Регыд на мамӧй вайис крысаясӧс гӧбӧчысь изведитны.

— Но вот и бур, сюсь детинка, — шоперыс мыччис сё шайтсӧ Колялы. — Вӧчан да нӧшта сета сёӧс.

Коля Майбуров босьтіс сьӧмсӧ, сюйыштіс питшӧгас. Петіс машинаысь, котӧрӧн пырис лавкаӧ. Ньӧбис коръя кампет. Гортас восьлалігӧн чурскис-нёняліс кампетсӧ да думайтіс, кыдзи Бимыслы крыса ядсӧ сетны.

«Мый дырсӧ думайтны? — такӧдіс асьсӧ. — Мамӧлӧн самыс коли. Сійӧс и сета». Сарайысь, важ лёк ведраысь, Коля перйис гоз-мӧд ичӧтик яй тор. Гартыштіс газетӧ да сюйис зептас. Сэсся зіля мӧдӧдчис Васьӧ керка дорӧ.

Ӧдзӧсыс налӧн вӧлі игана, тас нӧшта пуктӧма. Ылысянь тыдалӧ, мый некод абу. Коля восьтіс дзиръясӧ да пырис ӧшинь улӧ. Матыстчис чеп йылын увтчысь понлань. Перйис зепсьыс тубрассӧ да шыбитіс понлы. Тубрасыс уси Бимлы кок улӧ. Коля виччысьыштіс, мый кутас вӧчны понйыс. Бим пиньяснас чашнитіс газетсӧ. Пытшсьыс усьласисны яй торъяс. Понйыс ӧтиӧс пыр жӧ амыштіс-сёйис.

Коля Макаров гӧнечӧн петіс йӧрысь. Радлыштіс, мый татшӧм кокниа артмис.

Но тайӧ кадӧ мича машинаса кӧзяинлы, Иванлы, звӧнитлӧмаӧсь да дзик пыр корӧмаӧсь удж вылӧ. Сійӧ мамыскӧд прӧщайтчӧма, пуксьӧма «суйӧрсайсаӧ» да бӧр мунӧма карӧ. А Коля вель дыр жӧвъяліс сельпо лавка дорын. Думсьыс виччысис босьтны кӧсйысьӧм мӧд сё шайтсӧ. Но сӧмын кадсӧ колляліс. Гусясьысьяс сідз и эз мыччысьны. Найӧ, тӧдӧмысь, вӧтчисны «суйӧрсайса» бӧрся.

Школаысь локтігӧн, ас керка дорын, дзиръя восьтігӧн на Васьӧ казяліс, мый Бимыс эз увтышт. Сійӧ пыр, кор зонка локтӧ гортӧ, увтыштлӧ да радпырысь бӧжсӧ легӧдӧ. Никӧстлӧ, вӧзйысьӧ гуляйтны.

Васьӧлы тайӧ чушис. Сійӧ матыстчис пон чом дорӧ. Бим куйліс, юрсӧ муас пуктӧмӧн. Мыжа синъясӧн видзӧдліс Васьӧ вылӧ да сӧмын никӧстіс. Вомсьыс петіс веж быг, ачыс сьӧкыда лолаліс. Син доръясыс гырдӧсь. Васьӧ гӧгӧрвоис, мый понйыс висьмӧма. Сійӧ пыр жӧ чукӧстіс другсӧ. Данила котӧрӧн локтіс, малыштіс понлысь нырсӧ.

— Кос, висьмӧма, — кывкӧрталіс сійӧ.

— Асывнас на визув вӧлі, — шогпырысь шуис Васьӧ.

— Колӧ ветпунктӧ нуны.

Зонкаяс босьтісны карта сайысь воръя ичӧт телега. Воръяс вольсалісны туруна вольӧс. Сэсся ӧтлаын босьтісны Бимсӧ да пуктісны телега вылӧ. Бим никӧстіс, тыдалӧ, сылӧн пытшкӧсыс вӧрӧдӧмсьыс доймис. Васьӧ кутчысис воропас, а Данила восьтіс дзиръясӧ. Ӧта-мӧдсӧ вежлалӧмӧн, тэрмасьӧмӧн воӧдчисны ветпунктӧ.

— Отравитӧмаӧсь понтӧ, — видлалӧм бӧрын кывкӧрталіс ветврачыс.

— Коді отравитіс? — чуймис Васьӧ.

— Сійӧс ме ог тӧд, — шуис ветврач понсӧ кутшӧмкӧ сорасӧн юкталігмоз.

Сорассӧ юӧм бӧрын понйыс восіс. Врачыс нӧшта уколаліс. Сэсся зонкаяслы висьтавліс мый колӧ вӧчны, кутшӧм юантор сетны. Бӧрас содтіс, мед аски бара вайласны уколавны.

— Оз кув? — шогпырысь юаліс Васьӧ.

— Оз, ас кадӧ вайинныд. Сёрминныд кӧ, вермис кувны. Тадзи отравитчылӧны крыса ядысь.

Гортӧ воӧм бӧрын зонкаяс сюся видзӧдалісны пон чом гӧгӧр. Васьӧ босьтіс кымыньӧдӧм вердан тасьтісӧ. Сы бокын туплясис ичӧтик яй тор.

— Кысь яйыс? — чуймис зонка. — Ми уль яйнас ог вердлӧй, суп пулам.

Данила тшӧтш видзӧдліс яйторсӧ.

— Тайӧн и отравитӧмаӧсь. Со чутъясыс ляксьӧмаӧсь.

— Тӧдны кӧ эськӧ, коді вӧчис! — скӧрысь шуис Васьӧ да мурч курччис пиньяссӧ.

— Видзӧдлы, со мый чом бокас туплясьӧ, — Данила босьтіс косяссьӧм газет да петкӧдліс Васьӧлы.

— Нолтӧ, — Васьӧ нюжӧдіс кисӧ. — Татшӧмсӧ ми ог судзӧдӧй.

— Районнӧй, «Звезда» газет, — лыддис Данила. — Со и адресыс живодёрыслӧн: Советская 27-1. Тайӧ уна патераа кык судта керкаыс лоӧ.

— Сы пытшкӧ гартыштлӧма отравасӧ! — горӧдіс Васьӧ газетсӧ зептас сюйигмоз. — Корсям скӧтинаӧс!

Зонкаяс сёрнитчисны, мый туясясны да быть тӧдмаласны пакӧсть вӧчысьсӧ.

Мӧд луннас урокъяс бӧрын бара на нулісны понсӧ ветпунктӧ. Понйыс котӧртіс зонкаяскӧд орччӧн. Дом поводсӧ Васьӧ кутіс крепыда. Понйыс талун збоймӧма нин. Асывнас сійӧ сёйыштіс, весиг увтыштіс. Васьӧ малыштліс нырсӧ да радлыштіс. Нырыс эз нин кос вӧв. Тӧдчӧ, мый бурдны заводитӧма.

— Бур, — шуис ветврачыс. — Пӧшти бурдӧма нин. Талун нӧшта ӧтчыд уколалам и тырмас.

Васьӧ перйис зепсьыс чукрасьӧм ветымын шайтаӧс да мыччис ветврачыслы. Но мӧдыс сӧмын кинас ӧвтыштіс: дзеб пӧ бӧр, ме пӧ батьыдлы уджйӧза вӧлі.

Зонкаяс аттьӧалісны да петісны ветпунктысь. Найӧ шуисны талун жӧ заводитны туясьны. Та могысь кежисны мӧд улича вылӧ, кӧні коркӧ совхоз кыпӧдліс кык судтаа керкаяссӧ. Некымынӧс и стрӧитлісны. Олӧмыс мыйӧн гудыртчис, совхозыс дугӧдчис таысь. А сэсся ачыс муртса эз тупкысь, киссьыны кутіс да. Ӧні сы под улын лӧсьӧдісны колхоз. А патераяссӧ йӧзыс, коді кӧсйис, дон босьттӧг ас вылас гижӧдіс.

Зонкаяс газетӧ гижӧм адрес кузя аддзисны керкасӧ. Тайӧ вӧлі коймӧдыс. Вушйӧм краскаа вагонкаӧн эжӧм кык судта керка. И патерасӧ аддзисны, улі судтаысь. Кор тотшкӧдісны ӧдзӧсас, мыччысис Коля Майбуров. Аддзис да синъясыс плешкӧдз кайлісны, пыр жӧ клопнитіс-пӧдлаліс ӧдзӧссӧ. Весьшӧрӧ зонкаяс чуксалісны сійӧс петавны. Коля эз мыччысь.

Рытнас Васьӧ висьталіс батьыслы, коді понсӧ отравитлӧма. Петкӧдліс аддзӧм газетсӧ. Батьыс скӧрмис:

— Со кутшӧм пакӧсть быдмӧ. Он кӧ паныдав, мый на вермас вӧчны. Участкӧвӧйлы висьтала.

Данила тшӧтш бать-мамсӧ тӧдмӧдіс Бимсӧ кулӧмысь дорйӧмӧн. А Коля Майбуровӧс весиг Лизук дивитіс, лёк детинкаӧн нимтіс.

Мӧд луннас кык друг кӧсйисны кыйӧдны Колясӧ школаын да пемыд пельӧсын зульӧдны. Но сійӧ школаӧ эз лок ни мӧд, ни коймӧд луннас. Бӧрас кывсис, мый вуджӧма велӧдчыны юрсиктӧ, тьӧтка дорас. Регыд мысти и мамыс вузаліс татысь патерасӧ да лэччис юрсиктас. Сэсь пӧ оланінсӧ кӧсйӧма ньӧбны. Коля Майбуровлӧн тэрмасьӧмӧн пышйӧмыс артмӧма участкӧвӧй волӧм бӧрын.

ВОЧАКЫВ

Февраль помын зонкаяслы воис вочакыв. Первой асьныс лыддисны, а сэсся сетісны классӧн юрнуӧдысьлы.

Марья Ивановна ас кежсьыс синъяснас нуӧдіс гижӧдсӧ. Мыйкӧдыра чӧв оліс, видзӧдліс зонкаяслы синмас.

— Тайӧ письмӧсӧ вай лыддям класс водзын. Колӧ сёрнитчыны, мый ми вермам вӧчны, медым шойнаыс Шудӧгас эз нитшсяв да вӧрсяв. Мед йӧзыс эз вунӧдны, кутшӧм изки пыр мунісны найӧ, кодъясӧс мырдӧн вайӧдлісны.

— Ме думысь, Данила бурджыка лыддяс, — вӧзйис Васьӧ.

— Верма, — юрнас довкнитіс другыс. — Миян та дорӧ содтӧд на эм, мый висьтавны.

Сёрнитчисны, мый тайӧс вӧчасны матысса класснӧй час дырйи. И со воторникӧ, витӧд урок бӧрын, Марья Ивановна сувтіс школьнӧй дӧска дорӧ.

— Челядь, — шыасис сійӧ. — Миян бать-мам, пӧль-пӧч олісны зэв сьӧкыд пӧраӧ. На пыр гумыльгаӧн муніс кулачитӧм да война кадыс. Унаӧс мыжтӧг вайӧдісны торъя оланінъясӧ, пуксьӧдалісны лагеръясӧ, дзескыдінӧ. Сӧмын комендантъяса торъя оланіныс Коми муын вӧлі квайтымынысь унджык. Вася Моторин да Данила Марков кольӧм гожӧмӧ волісны Шудӧгӧ, вӧвлӧм посёлокӧ. Веськалісны сэтчӧ чери кыйигӧн. Киссьӧм барак колясысь, дзебасысь, аддзисны письмӧ. Гижлӧма сійӧс ичӧтик зонка Даниел Шмидт 1944 воын. Письмӧыс ӧнӧдз куйлӧма «Робинзон Крузо» книга костын. Вася да Данила гижисны Центральнӧй телевидениеӧ. Сэтчӧс уджалысьяс лукйысисны архивын, юасисны йӧзлысь. И эз весьшӧрӧ, воис вочакыв. Кора Данилаӧс лыддьыны класс водзын.

Данила петіс дӧска дорӧ. Киас кутіс важ небӧгсӧ да кыкнан письмӧсӧ. Первой лыддис аддзӧмсӧ. Восьтліс небӧгсӧ да индіс, кысь сюри гижӧдыс. Сэсся перйис конвертысь мӧдсӧ, кызӧктыштіс, заводитіс гораа лыддьыны.

«Здравствуйте, Даниил и Василий. Спасибо за ваше письмо. Отвечает вам Алексей, сын Даниела. Того самого, кто написал неотправленное письмо своему другу Ване. Почему письмо осталось в книге «Робинзон Крузо», мы уже никогда не узнаем. Мой отец Даниел Шмидт скончался пять лет назад и похоронен рядом с моей бабушкой, его мамой, на старом погосте близ села Зоркино Саратовской области. Здесь в 1971 году, после долгих скитаний, обосновалась наша семья.

Отец и бабушка не любили рассказывать о жизни в режимном поселении в Коми АССР. За два года до его смерти мы с отцом побывали в ваших краях. Приезжали на развалины Шудога. Побывали на могиле прабабушки и поставили новый крест. Крест деревянный, там же и срубили. Надпись на нём сделал отец. Не знаю, в каком состоянии сейчас. Там на погосте, уже тогда, было много холмиков без крестов. Кресты сгнили и упали, обросли мхом.

В то время многие оказались виноватыми только по принадлежности к определённой национальности. Прошли голод, лишения и умирали в нечеловеческих условиях. Нашу семью полностью реабилитировали. И всё же горечь и какая-то обида за моих родных в душе осталась.

Вы пишете, что учитесь в восьмом классе. Вы молоды, у вас всё еще впереди. Учитесь хорошо и помните свою историю, для того, чтобы зло не вернулось никогда.

И напоследок. Письмо ваше мне переслали из Центрального телевидения. Надеюсь, я еще побываю в ваших краях и поклонюсь могиле моей прабабушки.

С уважением — Алексей Даниелович Шмидт.

20 февраля 2012 года».

Классын вӧлі чӧв-лӧнь, сэтшӧм, кутшӧм оз овлы весиг математикаысь контрольнӧй гижигӧн. Данила Марков вӧчис неыджыд кост. Перйис книга костысь визя тетрадь.

— Марпа пӧч миянлы висьталіс, мый Шудӧгса школаын, кор сійӧ сэтчӧ волӧма, велӧдысьнас вӧлӧма коми том нывбаба, — водзӧ сёрнитіс Данила. — Сійӧс карсянь мӧдӧдлӧмась обком комсомоллӧн тшӧктӧмӧн. Сыкӧд тшӧтш олӧма ыджыд чойыслӧн пиыс, дас ӧти арӧса зонка. Чойыс кувлӧма. Ми Васякӧд шыасьлім карса архивӧ. На отсӧгӧн аддзим адрессӧ да кыдзи шуӧны нывбабасӧ. Тайӧ вӧлӧма Анна Ивановна Осипова. Тӧвся каникулъяс дырйи ме нуӧді батьӧс карас. Васьӧ миянкӧд тшӧтш лэччыліс.

Кор звӧнитім карса патераӧ, миянлы восьтіс мужичӧй. Ми висьтасим, а сійӧ воча: ме пӧ Алексей Андреевич, Анна Ивановналӧн пиыс. Анна Ивановнаыс абу нин ловья. Дас во сайын дзеблӧмаӧсь Затонса шойнаӧ. А Витяыс сылы воча вокӧн лоӧ. Школа помалӧм бӧрын регыд мысти мунлӧма Питерӧ да сэні и овлӧма. Ӧні абу жӧ нин пӧ ловъя. Тайӧс кылӧм бӧрын ми уркнитчим. Миянлы кажитчис, мый став корсьысьӧмыс лои весьшӧрӧ. Ӧдвакӧ верман мыйкӧ тӧдмавны Даниел йывсьыс. Кор лӧсьӧдчим нин петны, Алексей Андреевич сувтӧдіс:

— Виччысьлӧй, ме жӧ тіянлы эг висьтав медтӧдчанасӧ. Мам кулӧм бӧрын ме лукйыси важ кабалаяс пытшкын. И сэтысь аддзи сылысь лӧз коркаа тетрадь. Ме видлі лыддьыны, но нинӧм эз артмы. Гижӧма комиӧн, а коминас ме лыддьысьны ог куж. Батьӧй вӧлі роч, семьяын сёрнитім рочӧн. Нуи тайӧ тетрадьсӧ карса музейӧ. Ті верманныд пыравны сэтчӧ. Гашкӧ, мыйкӧ коланаӧс аддзанныд.

Ми аттьӧалім сійӧс да мунім карса музейӧ. Миянлы сэні мойвиис. Унатор тӧдмалім Анна Ивановналӧн казьтылӧмъясысь. Тетрадьлӧн медводдза лист бокысь аддзим косялӧм нянь карточка. Ми видзӧдалім тӧдтӧмторсӧ да весиг шензьыштім, мыйла сійӧс ляклӧма Анна Ивановнаыс. Гӧгӧрвоим, кор лыддим тетрадьсӧ. Гижӧдсӧ, коді инмӧ Шудӧгын олӧмлы, тайӧ тетрадяс выль пӧв гижим. Со кывзӧй.

ЛӦЗ КОРКАА ТЕТРАДЬ

І

«Талун Шудӧг лесопунктӧ вайӧдісны выль йӧзӧс. На лыдын вӧліны и рочмӧм немечьяс, унаӧн висьӧны. Та пӧрйӧ вайӧдӧмаяслы мойвиис на, гожӧмын локтісны. Кольӧм во декабрь тӧлысьын воысьяс пиысь унаӧн локтігас куліны. Сідз лым вылас куйлыны и колины.

Мӧд луннас ме волі челядя выль воысьяс дорӧ. Регыд школаӧ пыран кад. Коліс тӧдмасьны. Босьті аскӧд воча вокӧс, Витяӧс. Пыралі Шмидт семья дорӧ. Пӧчыс куйліс эжӧр вольпася нар вылын, чорыда висьмӧма. Дінас пукаліс гӧгапиыс, Даниел. А мамыс сылӧн, Мария, вӧлі кӧтӧдӧма важ дӧра, висьысьлы кымӧсас лӧсьӧдчӧ пуктыны. Ме видзӧдлі пӧрысь морт вылӧ да гӧгӧрвои: абу олысь. Сідз и лои, коймӧд луннас сійӧ кувсис. Ме отсаси дзебны. Меным кыдзкӧ Марияыс первойсяньыс быттьӧ ас мортӧн лои. Зонкаяс тшӧтш ӧта-мӧд дорас сибӧдчисны. Кутісны ёртасьны. Нёльӧд классӧ ӧти парта сайӧ пуксисны. Ӧта-мӧдсӧ ас сёрниӧ, комиӧ и рочӧ, велӧдісны.

Батьсӧ Даниелыслысь тулыснас, война водзвылас арестуйтлӧмаӧсь. Туйпомсӧ сылысь ӧнӧдз оз тӧдны. Пиыслы сэки муртса тырӧма сизим арӧс. Школаӧ сійӧ пырӧма кӧкъямыс арӧсӧн. Батьсӧ арестуйтӧм бӧрын найӧ пыр жӧ мунасны мӧд районӧ, тьӧтка дорас. Тайӧ пышйӧмыс, тыдалӧ, нюжӧдас кадсӧ ссылкаӧ ыстытӧдз. Мария висьталіс, мый кодкӧ пӧ удтӧма. Сійӧн и веськалісны найӧ Шудӧгас».

ІІ

Шудӧгын олысьяс тшыгъялісны, пыр корсьысисны кынӧмпӧт перйыны, мыйӧн эськӧ позьӧ нуръясьыштны. Вотӧс, тшак, весиг кач сёйисны. ОРС лавкаын унаысь нянь кусӧк эз вӧвлы. Орчча пекарняысь кӧ тшын эз пет, тӧдісны, пызьыс бара нин бырӧма. Лесопунктса чинаяс ыстысьлісны туй абутӧм либӧ лимит помасьӧм вылӧ.

Ӧтчыд Бурко нима кӧбыла пиянасис. А регыд мысти чибӧыс куліс. Комендантыс, роч морт, Козлов Николай Данилович, коми ног кӧ, Даньӧ Микулай, тшӧктас шойсӧ кисьтавны карасинӧн да гуавны. Гашкӧ пӧ, вуджан висьӧм понда кулі, да мед йӧзыс оз сёйны.

Та йылысь висьталас Ӧксинь пӧч, коді волывлӧ вӧлі Даниел баракӧ аслас тӧдса дорӧ. Сійӧс вайӧдлӧмаӧсь Шудӧгас кушинас на, кор сӧмын на заводитасны стрӧйбаяссӧ лэптыны. Выжывасьӧ пӧ, шулывлісны сы йылысь йӧзыс. Пӧчыс кӧть и пӧрысь вӧлі, кок вылас ён. Уна ветлӧ да уна аддзӧ. И некодысь оз пов, пыр жӧ пинялас. Сылы весиг комендантыс нинӧм эз шулы. Сӧмын кинас ӧвтыштлас. Пӧчыс и висьталіс, кытчӧ гуалӧмаӧсь чибӧсӧ.

— Мый кӧть кулі, пуан да кач дорсьыд бурджык на, — кыліс Даниел пӧчлысь бӧръя кывъяссӧ.

— Ӧксинь пӧч, ми Витякӧд да Петякӧд ветлам, — пыр жӧ шыасис Даниел.

— Правильнӧ, сӧмын рӧмдас да вӧлись мунӧй, — кывкӧрталіс пӧч.

Даниеллӧн мамыс эськӧ заводитлас ӧлӧдны, но зонка оз кывзы, чукӧстас Витяӧс да Петяӧс. Петя Круг, рочмӧм немеч жӧ, оліс налӧн баракын жӧ. Сійӧ тушанас вӧлі ыджыдджык.

Рӧмдігӧн зонкаяс петісны ывлаӧ. Барак ӧшиньясӧд тыдалісны дзузган бияс. Ӧзталӧмаӧсь карасина лампаяс. Югыдыс муртса вартіс ӧшинь улӧ.

Енэжын, кӧнкӧ вылын, мыччысялісны кодзувъяс. А пу йывъяс сайсянь кыйӧдчис тӧлысь. Кор петас тырвыйӧ, югдӧдас ывласӧ.

— Тэрмасьны колӧ, а то югдас да йӧзасьны вермам, — зыр воропсӧ чабыртігмоз шӧпкӧдіс Даниел.

— А-а, — вочаасисны Витя да Петя.

Зонкаяс гусьӧн, копыртчыштӧмӧн котӧртісны конюшня дорӧ. Буретш конюшнясянь неылӧ, вӧвлӧм му чомъяс дорӧ, и гуыштӧмаӧсь чибӧсӧ. Гуасьӧм местасӧ пыр жӧ аддзисны выльысь шыблалӧм му серти.

— Зіля кодъям, — корис Даниел. — Мед оз суны.

Сатшкисны зыръяссӧ небыд муас да зіля заводитісны шыблавны. Перйисны чибӧсӧ, пуктісны сійӧс дӧра вылӧ да лӧсьӧдчисны кыскыны.

— Бӧр тыртам гусӧ, а то казяласны.

Зонкаяс шыблалісны гуас перйылӧм мусӧ, лӧсьӧдыштісны. Босьтісны дӧра помъяссӧ да заводитісны кыскыны чибӧсӧ. Муныштісны, кылісны муртса на наӧн эновтӧм гу дорысь кык мужиклысь сёрнисӧ, намгӧны.

— Ме кузь шылаӧн бытшки чибӧыслы сьӧлӧмас, мед оз тыдав вирыс да чайтасны висьӧм понда кулӧмӧн, — висьталіс ӧтиыс мӧдыслы.

— Бур, — вочаасис мӧдыс. — Вай перъям.

Даниел тӧдіс ӧтисӧ, коді ошйысис шыла бытшкӧмнас, да повзис. Тайӧ вӧлі конюкыс. Вай пӧ зіля татысь мунам, тэрмӧдліс другъяссӧ. Зонкаяс та бӧрын эз кутны мӧжгыны. Мый вынсьыс кутісны кыскыны чибӧсӧ. Джын туйсӧ мунісны, воисны первой барак дорӧ.

— Колӧ ки вылӧ босьтны, — вӧзйис Даниел. — А то кыскӧм туй кузяыс тӧдмавны вермасны.

Зонкаяс босьтісны чибӧсӧ ки вылӧ. Коді юрӧдыс, коді кокъясӧдыс. Дӧрасӧ шлапкисны вылас. Сідз сэсся лючки вайисны асланыс баракӧ. Воисны да висьталісны мамъясыслы кывлӧм сёрнисӧ. Сёрнитчасны, медым кывъяссӧ оз нюжйӧдлыны, оз висьтасьны. А то лёктор вермас лоны. Та бӧрын бабаяс чибӧсӧ дзебыштісны, гусьӧн кулисны да ва пытшкӧ пуктісны. Медым карасин дукыс бырыштас. Бура дыр сэсся барак пытшкысь шыд дук кыліс. Кушӧдз чибӧсӧ сёйисны.

Ӧтчыд Даниел паныдасьліс конюкыскӧд асланыс барак дорын. Конюкыс сюся видзӧдліс сы вылӧ, быттьӧ мыйкӧ кӧсйис юавны. Даниел пырысь-пыр тювкнитіс баракӧ. Бӧрас сэсся другъясыслы висьталіс.

— Эн пов, — шуис Витя. — Сійӧ ачыс тіралӧ, мед оз кывсьы, мый чибӧсӧ бытшкис.

Век жӧ та бӧрын зонкаяс бура дыр ывлаын видзчысьӧмӧн ветлӧдлісны, зілисны лоны ӧтлаын. Ковмас кӧ, мед кокньыдджык лоӧ водзсасьны.

Коркӧ, рытладорыс нин, Даниел аддзис машина кӧлесалысь косясьлӧм резина тор. Вундіс сыысь вӧнь кодь визь да пысаліс бадь вужйысь вӧчӧм вожа пуӧ. А пуляяс пыдди ӧктіс посньыдик изъяс.

— Вожка вӧчи, — ошйысис мамыслы. — Утка кыйны ю дорӧ лэччыла.

Сійӧ котӧртіс ичӧт ю дорӧ, коді усьӧ Нёбъюӧ да кытчӧ, лунвылӧ лэбигӧн, пырджык уткаяс пуксьылӧны. Заводитіс кыйӧдчыны бадьяс сайсянь. Дыр мысти дзик берег дорас пуксисны некымынӧн. Даниел зэвтіс вожкалысь резинкасӧ да мӧдӧдіс пулясӧ. Но весьшӧрӧ. Уткаясыс жбыр лэбзисны. Даниеллы ковмис вешйыштны да бара кыйӧдны. Кор уткаясыс выльысь пуксисны ю вылӧ, Даниел бура метитчис. Ас кежсьыс кевмысис, медым инмас. Весиг лов шысӧ кутыштіс, кор лэдзис чуньсьыс резинкасӧ. Шуд вылад ӧд веськаліс уткаыслы! Уткаыс доймис да шпорӧдчыны кутіс, сунліс ваас. Даниел тайӧс аддзис да сьӧлӧмыс чеччыны пондіс. Уськӧдчис паськӧмнас ваас. Кватитіс уткасӧ да бызӧдчӧмӧн бӧр петіс. Арся ваыс сотыштіс вир-яйсӧ, но тайӧ здукӧ Даниел кӧдзыдсӧ эз кыв. Петӧм бӧрас сӧмын йирмӧг босьтіс. Бергӧдіс сьылісӧ уткаыслысь да пуктіс эжа вылӧ. Сэсся кок пӧв йылас чеччалӧмӧн пӧрччис ва паськӧмсӧ да пыдзраліс. Зіля бӧр кышаліс ас вылас.

— Ы-ы, йирмӧг босьтіс.

Сійӧ котӧрӧн мӧдӧдчис баракъяслань. Но регыд паныдасис сы кодь жӧ куим зонпосникӧд. Ӧтиӧс Даниел тӧдіс. Тайӧ нёльӧд баракысь Коля Иванов. Пыр нырччӧ ыджыдавны да кинас ӧвтчыны. Сійӧ чужлӧма Шудӧгас нин. Коркӧ мамыс висьтавліс, мый налысь семьясӧ кулачитлӧмась. Мукӧдсӧ эз тӧд.

— Нолтӧ, мый нуан? — юаліс Коля.

— Он аддзы, утка кыйи, — морӧс бердас кыйдӧссӧ ёнджыка топӧдігмоз вочавидзис Даниел.

— Вай меным, немечьяслы уткасӧ оз позь сёйны, — скӧрысь корис Коляыс.

Та вылӧ кык зонкаыс серӧктісны. Ӧтиыс весиг тшӧтш кисӧ нюжӧдіс уткаысла. Но Даниел вачкис киас да горӧдіс:

— Ачыд кый!

— Тэ сідз! — Коля Иванов кватитіс Даниелӧс соскӧдыс да кӧсйис кыскыштны асланьыс. Даниел нетшыштчис да уськӧдчис пышйыны.

— Фашист! — горӧдіс Коля.

Сійӧ ырыштчис вӧтӧдны. Даниел кок вылас вӧлі удал. Но и Коляыс сыысь эз кольччы. А мӧд кык зонкаыс аштісны да колины бӧрӧ. Даниел мый вынсьыс зілис воӧдчыны ас барак дорӧдз. Кылӧ бӧрсяньыс Колялысь лов шысӧ. Вот-вот суас да тойыштас мышкуас. Мый вӧчны? Даниел друг уськӧдчис-водіс Колялы кок улас. Мӧдыс крукасис да лэбис сы вомӧн, павгысис ныр вылас.

— А-а! — доймӧмысла бӧрддзис сійӧ да вирсӧ ныр увсьыс кинас чышкыштіс.

А Даниел зіля чеччис да котӧртіс аслас баракӧ. Пыригас сувтыштліс, аддзыліс, кыдзи куимнан зонкаыс кулаксӧ сылы петкӧдлісны.

— Сюрлан! — горӧдісны найӧ.

Баракӧ Даниел пырис аштӧмӧн. Мамыс юаліс:

— Мый лои? Мыйла брӧд ва?

— Вӧтӧдісны, ӧдва пышйи, — шуис уткасӧ сетігмоз.

Сэсся висьтасис, кыдзи паныдасис Коляыскӧд да сылӧн другъяскӧд. А паськӧмыс пӧ кӧтасис уткасӧ судзӧдігӧн.

Мамыс куштіс уткасӧ да чишкаліс. Сэсся пыр жӧ пуктіс чугунӧ, пач вылӧ пуны. Талун налы мойвиис, утка шыдӧн чӧсмасисны.

— Чӧскыд, — паньсӧ нюлыштіс Даниел.

— Чӧскыд, — малыштіс юрӧдыс мамыс. — Вердысьӧй тэ менам.

— А-а, аски ветла на.

— Эн, кыйӧдасны да нӧйтасны.

— Мед сӧмын видласны! Ме Витяӧс чукӧста. Воасны кӧ, пыр жӧ водзӧс босьтам.

Мӧд луннас Даниел лӧсьӧдчис мунны Витякӧд. Найӧ вӧчисны нӧшта ӧти вожка. Сьӧрсьыс босьтіс пу палич. Бара кӧ воас Коляыс, тайӧн пӧ дорйысям.

Гоз-мӧд лун найӧ кыйӧдчисны ичӧт ю дорын. Дзебсясисны бадь кустъяс пытшкын. Лыйсисны вожкаысь, но весиг ӧти уткалы эз инмыны.

Та дырйи Коляыс на дорӧ эз матыстчыв. Даниел кутіс вунӧдны нин сыкӧд воддза паныдасьлӧмсӧ. Ӧтнас мӧдіс ветлӧдлыны грездӧд.

Ӧтчыд сійӧс мамыс мӧдӧдіс ОРС лавкаӧ няньла. Дӧраысь вурӧм сумкасӧ мыччигӧн мамыс сетіс ичӧтик кабалатор, нянь вылӧ карточка. Даниел кусыньтіс сійӧс да сюйыштіс сумкаса пытшкӧс зептӧ.

— Эн вошты, — петігас шуис мамыс. — Тайӧ медбӧръя.

Даниел сумкасӧ довйӧдлігтыр восьлаліс лавкалань. Нёльӧд барак дорӧд мунігӧн друг мыччысис Коля Иванов.

— А, немеч, сюрин! — горӧдіс сійӧ да пинь пырыс дульсӧ чилснитіс. — Ӧні кытчӧ пышъян? Баракыд ылын!

— Ог пышйы, матыстчыв сӧмын! — пыр жӧ вочаасис Даниел, чабыртіс кулакъяссӧ да лӧсьӧдчис зургыны Коляыслы.

Коля сулаліс Даниеллы паныд. Ныр розьясыс аштӧм вӧвлӧн моз паськавлісны скӧрысла.

— Мынтысь. Миян дорті ветлӧмысь колӧ мынтысьны.

— Ог.

— Бурыд кӧ колӧ, вай мынтысь!

— Вешйы, уличыс абу тэнад!

— Бӧръяысь кора, вай ӧти нянь карточка!

— Ог!

— Он? Но на тэныд, — Коля мый вынсьыс вачкис Даниеллы пельпомас.

Даниел чӧвтіс кисьыс сумкасӧ да шашаритчис Колялы паськӧмас. Зілис сконйыштны да уськӧдны сійӧс кок йылысь. Но Коляыс нетшыштчис. Тӧдчис, мый сійӧ тушанас ыджыдджык да выныс унджык. Кватитіс Даниелӧс коскӧдыс да шыбитіс муас. Ӧні зонкаяс туплясисны туйбокса эжа вылын да дітшкӧдісны ӧта-мӧдсӧ. Сэсся Коля друг песовтчис да сизьдыштіс Даниеллы веськыда шуйга синмас. Даниел никӧстіс доймӧмысла да кутчысис вачкӧминас. Сэк кості Коля звирк чеччыштіс, кватитіс дӧра сумкасӧ да пырысь-пыр шобис. Перйис нянь карточкасӧ да кӧсйис сюйыштны аслыс зептас, но Даниел уськӧдчис да мый вынсьыс тойыштіс Коляӧс. Зонкаяс бара туплясисны эжа вылын. Коля чабыртӧма кабырас карточкасӧ, а Даниел зільӧ бӧр мырддьыны.

— Абу тэнад, бӧр вай, — корис сійӧ.

— Ӧні менам нин, — вочавидзис Коля да зілис ёнджыка личкыны Даниелӧс.

Но Даниеллы сюри стрӧка да кутіс Колялысь кисӧ, кытчӧ вӧлі чабыртӧма кабалаторйыс. Сэсся чашнитіс асланьыс. Карточкаыс косяссис кык пельӧ. Та бӧрын Коля чеччис кок йылӧ да шыбитіс косялӧмсӧ Даниеллы чужӧмас.

— На, ӧні косяссьӧмтӧ лавкаад оз босьтны, — чилснитіс дульсӧ кок улас. — Колян долгӧн.

— Виччысь, сё во мысти, — шуис Даниел да чеччигмозыс пыркнитіс ас вывсьыс ӧшйӧм ёг турунсӧ.

Мольӧдіс косяссьӧм кабала торсӧ, йитліс ӧта-мӧдыскӧд да сюйис дӧра сумкаас.

Лавкаын ӧчередын сулалісны некымын пӧрысь тьӧтӧ, виччысисны ньӧбасьны. Даниел сувтіс на бӧрся. Сулаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн, мед лӧз син дорыс озджык тыдав. Кор воис вески дорӧ, мыччис кабырас топӧдӧмсӧ.

— Нянь меным, — небыдика шуис сійӧ.

— А карточкаыс кутшӧм? Косялӧмыд да, — пыр жӧ вочавидзис вузасьысьыс. — Татшӧмтӧ ог босьт.

— Эг ме, Коля Иванов косяліс.

— Кӧть коді, ме татшӧмтӧ ог вермы босьтны, — кывкӧрталіс вузасьысь да бӧр мыччис детинкалы.

— Миян сэсся абу, тайӧ медбӧръя, — доршасьӧм синвасӧ чышкыштіс Даниел.

— Даниел, вай вежсям, — кыліс бӧрвывсянь Анна Ивановналӧн гӧлӧс. — Ме тэныд сета дзоньсӧ, а тэ меным косяссьӧмсӧ вай.

Даниел эз аддзыв наставничаыслысь пырӧмсӧ. Сійӧ, вӧлӧмкӧ, локтӧма тшӧтш ньӧбасьны. Найӧ вежсисны нянь вылӧ карточкаяснас.

— Мойвиис тэныд, — няньсӧ мыччигмоз шуис вузасьысь.

Даниел виччысьліс Анна Ивановнаӧс, медым ӧтлаын мунны нёльӧд барак дорӧд да бара не паныдасьны Коля Ивановкӧд. Та бӧрын сійӧ зілис тайӧ местаӧд ветлӧдлыны Витя другыскӧд.

Арнас школа бӧрын зонкаяс матігӧгӧрса вӧрын вотчисны. Корсюрӧ Анна Ивановна тшӧтш накӧд ветлывліс. Вотчысьяслы висьтавлісны, мый вӧрын видзчысьны колӧ, медым ылӧ эз пырны. Матігӧгӧрын пӧ шӧйтӧ ош. Усьласьӧ йӧз вылӧ, чашйӧ-виалӧ. Вежон сайын на орчча сиктысь чапалӧма ӧти зонкаӧс. Некымын зонпосни пырасны пожӧма ягӧ тшак вотны. Ӧти вешйыштас, торйӧдчас. Ошкыд кыйӧдас да уськӧдчас. Мукӧд зонкаыс кыласны ошлысь равӧстӧмсӧ да уськӧдчасны баракъяслань. Бабаяс, пӧльяс да челядь босьталасны куш ведраяс, кык воропа пилаяс, черъяс да клёнгигтырйи котӧртасны мездысьны. Воасны да аддзасны, мый ошкыс виӧма нин детинкасӧ. Дыр мысти нин кывсьыліс, мый стрелокъяс кыйӧдӧмаӧсь да асьсӧ лыйӧмаӧсь.

Та понда шудӧгса вотчысьяс пыдӧ эз пыравны. Ӧта-мӧдсьыс ылӧ эз вешйывны. Босьтлісны аскӧдыс лёк ведра, мед клёнгыны позис. Кӧть и полан, тшыг кынӧмыд вӧтлӧ вӧрас.

Йӧзыслы ылӧсӧ мунны вӧлі оз позь нӧшта сы понда, мый комендантыс, кор волісны пасъясьны, ӧлӧдліс. Мунасны кӧ, лоасны пышйысьясӧн. А ставӧн тӧдӧны, мый вӧчӧны стрелокъяс пышйысьяскӧд. Нӧйтӧны да бӧр вайӧдӧны татчӧ, мед йӧзыс аддзыласны да мӧвпыштасны, колӧ-ӧ пышйыны. А бӧрас уна во кежлӧ пуксьӧдӧны лагеръясӧ.

Медся скӧрнас Шудӧгын вӧлі Даньӧ Микулай, комендантыс. Сылӧн бокас пыр ӧшаліс пистолет. Сійӧ весиг челядьӧс эз жалит. Быд мыжысь, ичӧт кӧть ыджыд, нӧйтіс тасмаӧн. Пӧрччас коссьыс тасмасӧ, гартыштас кулакас да мый вынсьыс мышку кузяыд пӧвсыштас. Ӧтчыд сюрлі и Даниеллы.

Коркӧ стрелокъяс Нёбъю йылысь кутӧмаӧсь пышйысь мужикӧс, нӧйтӧмаӧсь да вайӧдӧмаӧсь Шудӧгӧ. Шуасны узьны, а мӧд луннас лэччӧдны сійӧс горув. Мужиксӧ йӧршитасны кутузкаӧ.

Комендатура водзас вӧлі тувйыштӧма пӧвйысь асмогасянін. Сэтчӧ пыравлісны сӧмын комендантыс да стрелокъяс, кодъяс волывлісны Шудӧгӧ. Быд асыв первойӧн пыравлӧ Даньӧ Микулай.

Даниел да Витя думыштісны сылысь водзӧс босьтны. Та могысь локтісны пуӧн вӧчасянінӧ гусявны ножовка. Сёрнитчисны, мый Витя мыйӧнкӧ ылӧдлас уджалысьсӧ, а Даниел сэк кості босьтас ножовкасӧ.

— Вась дядь, — юаліс Витя. — Кыдз пу либӧ пожӧм топыдджык?

Пока Вась дядь висьтасис, сэк кості Даниел сюйыштіс пӧла улас ножовкасӧ. А регыд мысти кык друг котӧртісны нин баракъяслань.

Югдігас видзчысьӧмӧн локтісны комендатура дорӧ. Витя кольччис кыйӧдчыны, а Даниел пыраліс асмогасянінӧ да пилитыштіс пӧвсӧ, кытчӧ мортыс сувтлӧ гачсӧ лэдзигӧн.

Асывнас Даньӧ Микулай пырис да гуас и уси. Сылӧн гораа матькӧм улӧ котӧрӧн петісны локтӧм стрелокъяс. Первой серамныс петас, а сэсся тшӧтш дӧзмасны: диверсия пӧ тайӧ. Найӧ отсалісны Микулайлы петны гусьыс. Заводитчис туясьӧм. Быдӧнӧс допрос вылӧ новлӧдлісны, но весьшӧрӧ. Некод нинӧм эз висьтав. Сӧмын ас костас нюмъялісны. Весиг гуся удтысьысьясыс чӧв олісны. А Вась дядь паныдаліс зонкаясӧс да корис гусьӧник ножовкасӧ бӧр вайны. Грекысь пӧ ылӧджык.

Ставӧн думайтісны, мый та бӧрын Микулайыс ӧвсьыштас. Но сійӧ, мӧдарӧ, нӧшта на сямтӧм лои. Кадсӧ жалиттӧг кутіс йӧзыс бӧрся кыйӧдчыны да грӧзитчыны.

Даниеллӧн мамыс, Мария, мырсис вӧрын. Вӧв доддьын кыскаліс кражйӧм керъяс Нёбъю берег вылӧ. Сэні вӧлі бура ыджыд кушин, катище. Тулысладорыс кер чукӧръясыс кушинсӧ дзоньнас тыртлісны. Пӧрӧдчанінсянь катище дорӧдз вит верст. Колӧ вӧлі тыра додьясӧн вуджны Вад ты вомӧн. Шондіыс ёна нин шонтіс. Гӧгӧр сыліс, весиг шоръяс письтісны. Но вӧр лэдзысьяслӧн чинаяс эз кӧсйыны дугӧдчыны, ӧтарӧ тэрмӧдлісны йӧзсӧ унджык вӧр пӧрӧдны да план вевтыртны.

Ӧтчыд Вад ты вуджигӧн Мариялӧн вӧлыс бӧр кокъяснас сунгысяс-вӧяс. Заводитас пессьыны да ас увсьыс дзоньнас йисӧ жуглас. Вӧлыслы ваыс лоӧ кынӧм улӧдз. Бӧрса локтысьяс матыстчасны на дорӧ.

— Вӧяс кӧ вӧлыс, пуксьӧдасны. Колӧ додь вожсьыс мездыны, — горӧдіс ӧти нывбаба.

Мария паськӧмнас быз чеччыштіс ваӧ. Кӧдзыд ваыс сотыштіс вир-яйсӧ. Но та пӧрйӧ нывбаба ас йывсьыс эз думайт. Сылы кӧть кыдзи коліс спаситны вӧвсӧ, а сідзкӧ-й, асьсӧ да Даниелӧс. Ӧд пуксьӧдасны кӧ, пиыслы восьса туй детдомӧ. Мария нетшыштіс сийӧс супеньлысь гӧрӧдсӧ. Сэсся босьтчис разьны сиделка тасмасӧ додь вожсьыс. Тасмаыс кӧтасьӧма да вильсъяліс. Некыдз эз личав. Нывбаба копыртчис да пиньяснас разис гӧрӧдсӧ. Мегырыс прӧстмис, а вӧлыс мыні да ырыштчис петны васьыс. Мария уськӧдчис юж вылӧ да нывбабаяс отсӧгӧн ачыс петіс.

Вӧлыслы чеччыштӧмӧн удайтчис перйыны водз кокъяссӧ, а сэсся йӧз отсӧгӧн дзоньнас мездысис веськавлӧм налькйысь.

Та бӧрын Мария сьӧкыда висьмис. Пельшӧр, Кузьма дядь, видлаліс, сетіс лекарство да ышловзис. Нывбаба войбыд шыбласис вольпась вылын, вир-яйыс сотчис. Анна Ивановна ноксис висьысь дорын. Плеш вылас пуктыліс кӧтӧдӧм дӧратор, но здук мысти дӧраыс лолі пӧсьӧн нин. Мария заводитіс сӧрны, чуксаліс Даниелӧс, верӧссӧ, мамсӧ. Ырыштчылас чеччыны да бӧр усьӧ вольпасьӧ.

— Ме тані, мам, — шыасьліс Даниел да матӧджык матыстчыліс висьысь дорӧ.

Но мамыслӧн видзӧдласыс вӧлі гудыр. Сійӧ эз тӧд писӧ. Сӧмын асъядорыс висьысь лӧньыштіс да унмовсис.

— Гашкӧ, медся лёкыс коли бӧрӧ, — шуис Анна Ивановна. — Ме гортӧ ветла, бӧрас вола на.

Мӧд луннас бара локтіс пельшӧрыс. Юктӧдіс лекарствоӧн да колис на, медым быд нёль час мысти сеталім висьысьлы. Мунігас Кузьма дядь довкнитіс юрнас висьысьлань:

— Лыыс да кучикыс сӧмын бабаыслӧн. Вир-яйыс оз вермы водзсасьны висьӧмыслы. Бурджыка сёйны колӧ.

Кузьма дядь мунӧм бӧрын Даниел дзебсьӧмӧн пӧттӧдзыс бӧрдіс. Мамыс кӧ кулӧ, сійӧ вӧльнӧй светас кольӧ дзик ӧтнас. Сэсся чышкис син дорсӧ да чукӧстіс Витяӧс. Зонкаяс кутісны мӧвпавны, кысь позяс сёянсӧ корсьны.

Буретш сійӧ кадӧ нёльӧд класса велӧдчысьяс урокъяс бӧрын бӧрйисны картупель кӧйдыс. Сісьяссӧ сӧвтісны торъя ведраӧ да петкӧдлісны орччӧн сулалысь мӧс картаӧ, вердӧм вылӧ. Зонкаяс думыштісны гусьыштны картупельсӧ. Ведра пыдӧсас пуктісны бурсӧ, а выліас нин сісьсӧ лӧдісны. Сӧмын тадз позис сійӧс петкӧдны видзанінысь: мед картупельсӧ эз гусявлыны, удж эштӧм бӧрын, петігӧн зепъяссӧ шобисны.

Зонкаяс бур картупельсӧ дзебыштлісны карта дорас, а бӧрас вайлісны Анна Ивановналы. Сійӧ, кыдзи наставнича, оліс Витякӧд пача, торъя жырйын. Пач ваймӧм бӧрын пӧжавліс печенча. Печенчасӧ пӧсьвывсьыс Даниел котӧртӧдліс мамыслы.

— Со сёйышт, Анна Ивановна мӧдӧдіс, — шулывліс сійӧ.

Ӧтчыд Кузьма дядь вайис куштӧм дозмӧр. Перйис питшӧгсьыс да мыччис Даниеллы: пуышт пӧ мамыдлы. Орчча сиктысь тӧдса пӧль, кодлӧн чӧс туйыс Шудӧгсянь матын, вайис пӧ кыкӧс. Коркӧ старукасӧ сьӧкыд висьӧмысь мездӧма да сы пыдди.

— Сё пасибӧ, бур сьӧлӧма мортӧй, — вольпась вылысь кыпӧдчыштӧмӧн аттьӧаліс мамыс.

Гоз-мӧд лун дозмӧр яя шыдӧн номсасисны. Быд паньыштігӧн бур кывйӧн казьтыштлісны пельшӧрсӧ, Кузьма дядьӧс.

Кузьма дядь, кор дозмӧрсӧ вайис, баракысь петігӧн чукӧстіс ас дорас Даниелӧс да тшӧктіс ветлыны вӧрӧ, коляоз вотны. Ӧні пӧ буретш кӧсйӧ лэбзьыны. Коляозйыс пӧ мамыдлы бура отсалас. Заваритан да юышталас.

Даниел да Витя пыр жӧ котӧртісны коляоз вотны. Пожӧм да коз лапъяс помын чурвидзисны ичӧтик мича рӧма кольяс. А гӧгӧрыс быттьӧ пушитӧма. Сіяссӧ тӧлыс лэбӧдіс бокӧ, мукӧд пуяс вылӧ. Даниел нетшыштіс ӧтиӧс да сюйис вомас.

— Сирӧд и курыдкодь, — няклялігмоз шуис сійӧ.

— Лекарствоыд курыд и овлӧ.

— Менам пӧч шулывліс, мый олӧмыс мортыслӧн курыд жӧ.

— Абу быдӧнлӧн, со комендантыс тӧрыт на выя нянь вӧлі сёйӧ, ӧшинь дортіс муні да аддзылі, — верстьӧ морт моз шуис Витя.

— Эн гора, кывлас кӧ кодкӧ, тюрмаӧ нуасны.

— Тані ӧд некод абу.

— Сідз, кажитчӧ, пӧчӧй шуліс: уска дявӧлыслӧн пӧ пельыс ёсь, быдлаысь кылӧ.

— А гашкӧ, дявӧлыс абу?

— Эм, ме весиг вӧтӧн аддзылі.

Вотісны коляозсӧ ыджыд кружка тыр да котӧртісны баракӧ. Воисны да пыр жӧ пачсӧ ломтісны, чайникын васӧ пузьӧдны, медым коляозсӧ мамыслы заваритны.

Та бӧрын зонкаяс думыштасны гусьӧн артельнӧй картаысь мӧссӧ лысьтыны. Кодныслы тайӧ мӧвпыс юрас воис? Тыдалӧ, нырщикаліс Даниелыс. Налӧн вӧлі ыджыд алюминий кружка. Кык стӧкан тыр тӧрӧ. Ӧтчыд найӧ матыстчисны карта дорӧ. Видзӧдалісны, кыті позьӧ тӧдлытӧг пырны. Шуисны, турун сарай пырыс медбур веськавны. Чаштӧдісны кык пӧв пом. Уліӧдыс пӧвсӧ вештыштӧмӧн позис пытшкас кыссьыны.

— Тэ кыйӧд, шутёвтан, кодкӧ кӧ локны кутас, — пыригас тшӧктіс другыслы Даниел.

Сійӧ восьтіс гид ӧдзӧс. Кутіс видзӧдны, кутшӧм мӧс лысьтыны. Казяліс куканяӧс да сы дорӧ матыстчис. Мӧскыслӧн вӧраыс вӧлі мукӧд дорысь ыджыд. Детинка чайтіс, мый сылӧн йӧлыс уна. Сійӧ водзынджык аддзывліс, кыдзи тьӧткаыс ассьыныс Сюруксӧ лысьтывліс. Но ачыс матыстчис мӧс дорӧ первойысь. Полігтырйи лажыньтчис. Ӧтар киас кружкаыс, мӧдарнас заводитіс лысьтыны. Первойсӧ эз артмы, но сэсся велаліс. Кружка джынсьыс неуна унджык лои, да дугдіс. Поліс суӧмысь. Петіс гидысь, мыччис кружкасӧ Витялы, а сэсся нин ачыс пӧвъяс костӧдыс кыссис-петіс. Кыкнанныс юыштісны мӧс вӧра йӧвсӧ. Унджыксӧ Даниел нуис мамыслы.

— Со, Анна Ивановна мӧдӧдіс, юышт, — тшӧктіс зонка.

— Аттьӧав Анна Ивановнасӧ менам нимсянь, пӧгибӧ воӧмысь мездӧ сійӧ, — вочаавліс мамыс да джынсӧ бӧр мыччыліс пиыслы.

— Ачыд юышт.

Лун дас зонкаяс котралісны мӧс картаӧ. Даниел велаліс лысьтысьны. Лысьтас йӧвсӧ кружкаӧ, юыштас. Сэсся содтас да вӧлисти петас. Ӧні Витя юыштӧм бӧрын мамыслы унджык кольӧ. Мамыс заводитіс бурдны. Кутіс чеччывны да ачыс нин барак пытшкын ноксис. Гашкӧ, коляозйыс, Кузьма дядьлӧн лекарствоыс, либӧ куштӧм дозмӧрыс, а гашкӧ, мӧс вӧра йӧлыс либӧ ставыс ӧтлаын отсаліс мамыслы.

Сӧмын та бӧрын зонкаяслӧн картаӧ котралӧм помасис. Вӧлӧмкӧ, идрасьысьыс торйӧдас куксӧ мӧс дорысь. А пуксяс лысьтысьны, да вӧраыслӧн ӧти нёнь бара куш. Водзын думайтіс, мый кукйыс нёнялӧ. А ӧні коді?

Босьтас да висьталас картаса ыджыдыслы. А сійӧ комендантлы. Та бӧрын мӧд луннас жӧ Даньӧ Микулай кыйӧдас да тшапнитас зонкаясӧс.

— Сюриныд, шпанаяс! — горзіс сійӧ шошукӧдыс тракйигмоз.

Мария эськӧ ёна корис комендантсӧ, медым оз арестуйт писӧ, но весьшӧрӧ. Даниеллы сетісны кык во лагерын пукавны, кӧні видзисны ичӧт арлыда мыж вӧчысьясӧс. Витя мыні, сылы эз на вӧв дас кык арӧсыс. Дай Даньӧ Микулайыс туясян кабалаӧ гижӧма, мый ставсьыс мыжа Даниелыс. Быттьӧкӧ мырдӧн тшӧктӧма Витясӧ гусясьны.

Даниелӧс арестуйтӧм бӧрын лун-мӧд мысти воис юӧр: помасьӧма война. А регыд фронт вылысь воис Анна Ивановналӧн жӧникыс, и найӧ куимнанныс мунісны Шудӧгысь карӧ.

Кык во мысти Даниел бӧр воис Шудӧгӧ. Заводитіс уджавны вӧрын, увйысис. Гырысьяскӧд радысь мӧдіс босьтны нянь да мукӧд сёян норма. А мамыс омӧль дзоньвидзалун вӧсна веськаліс кокньыдджык удж вылӧ. Кутіс уджавны скӧт картаын, идраліс кукъясӧс.

Регыд, кор Даниел петіс лагерысь, Анна Ивановна Витякӧд кайлісны Шудӧгас, сёрнитісны мама-пиакӧд.

Даниел кольӧм кык вонас тӧдчымӧн быдмӧма, быттьӧ верстяммыштӧма. Весиг гӧлӧсыс вежсьыштӧма. Помалӧма квайтӧд класс. Юасьӧмъяс вылӧ вочавидзис эз окотаысь. Но век жӧ мыйсюрӧ висьтыштіс.

Колонияын сійӧс сы кодь жӧ пукалысьяс примитісны кӧдзыда. Виччысисны, кыдзи асьсӧ мӧдас кутны. Столӧвӧйын, школаын либӧ удж вылын чӧвтлывлісны синъяссӧ сы вылӧ коді кӧсӧя, коді наяна. Тані оланпасыс вӧлі сэтшӧм жӧ, кутшӧм верстьӧ йӧз пукаланінын. Вӧліны асланыс «бугоръяс», «шестёркаяс», «мужикъяс».

Узьны водігӧн Коля Исаев, кодӧс ставӧн нимтісны Шмырӧн, Даниеллы шӧпнитіс, мед видзчысис Жиганысь: сійӧ пӧ мыйкӧ лёкӧс тэныд кӧсйӧ вӧчны. Оз пӧ ков сетчыны, бурджык, «мужикӧн» кольччыны. Даниел эськӧ эз на тӧд, мый лоӧ «мужикыс», но сылӧн чайтӧм серти, кывйыс абу лёк. Бергӧдчис мыш вылас да кутіс думайтны. Медвойдӧр тӧд вылас уси мамыс. Кыдзи сійӧ ӧні олӧ, Шудӧгас?

Кор зонкаӧс арестуйтісны, колльӧдчисны сӧмын мамыс да Анна Ивановна Витякӧд. Мукӧд олысьяс велалӧмаӧсь нин, мый татысь тшӧкыда стрелокъяс нуӧдлісны йӧзсӧ. Ас костаныс сӧмын шӧпкӧдчисны. Эз лысьтны унджыкысь веськӧдчывны налы син улӧ.

Мамыс сюйыштіс зонкалы нопсӧ. Но комендант, Даньӧ Микулай, мырддис да шобис. Нинӧм лёкторсӧ эз аддзы. Перйыліс шоныд свитер, кодӧс кыліс пӧчыс. Бергӧдлыштіс киас, гашкӧ, кӧсйис кольӧдны, но сэсся бӧр сюйис.

Мам йылысь думъясӧн и личкис унмыс. Колонияӧ веськалӧм бӧрын узис кокниа. Быд шыӧ дрӧгнитліс да восьтліс синсӧ.

Ӧтчыд удж бӧрын Даниел пырис узьлан жырйӧ. Матыстчис аслас крӧвать дорӧ да пыр жӧ аддзис восьса тумбочка ӧдзӧссӧ. А джоджас туплясис нопсьыс шыблалӧм кӧлуйыс. Весиг мамыслысь снимоксӧ кабала пытшсьыс шыбитӧмаӧсь крӧвать улас. Зонка видзӧдліс гӧгӧр. Жыр пельӧсын пукалісны сы кодь жӧ зонкаяс да картіасисны. Ӧтилӧн, коді пукаліс мышкӧн, пасьталӧм свитерыс вӧлі дзик Даниеллӧн кодь.

Зонка чукӧртіс кӧлуйсӧ, лэптіс мамыслысь снимоксӧ да бӧр сюйыштіс нопсӧ тумбочкаас. Матыстчис картіасьысьяс дорӧ. Збыльысь, пӧчыслӧн кыӧм шоныд свитерыс ӧні вӧлі Жиган вылын. Даниел дӧзмис, гӧрдӧдіс. Жиганлӧн ненога вывтіасьӧмыс пузьӧдіс морӧс пытшкӧссӧ. Кватитіс пельпомӧдыс да скӧрысь горӧдіс:

— Пӧрччы!

— Мы-ый? — нюжӧдіс Жиган да бергӧдчис Даниеллань. — Ӧні сійӧ менам!

— Пӧрччы, гадина, крыса! — мый вынсьыс зургис кабырнас Жиганлы.

Жиган, тыдалӧ, виччысис татшӧмторсӧ да водзвыв лӧсьӧдчӧма.

— А, тэ сідз, но виччысь! — перйис гач зепсьыс ёсьтӧм лемень пань вороп да сійӧн ӧвтчӧмӧн уськӧдчис Даниел вылӧ.

Жиган колонияын пукалӧма быдса во нин. Ставсӧ удитӧма тӧдмавны. Дай тушанас ыджыдджык. Сійӧ асьсӧ лыддис нин «бугорӧн», та понда пыр зілис путкыльтны ас улас выльысь вайӧдӧмаясӧс.

Гашкӧ, мӧд пӧрйӧ Даниел эськӧ и повзис сыысь. Но сӧмын не ӧні. Кор аддзис сы вылысь пӧчӧн кыӧм свитерсӧ, коді ӧні сӧмын сійӧ и казьтыліс кулӧм пӧчсӧ, гудыртчис вежӧрыс. Сійӧ уськӧдчис Жиган вылӧ, вачкис киас, кытчӧ вӧлі чабыртӧма ёсьтӧм пань воропыс, да мый вынсьыс чужйис кок вож костас. Жиган кусыньтчис кык пельӧ и сэк жӧ кыліс усьӧм пань воропыслӧн гольсмунӧм. Даниел выльысь чужйис кокнас Жиганлы морӧсас. А здук мысти вӧлі нин сы вылын да вачкыліс кабырнас кытчӧ веськалӧ: чужӧмас, нырас, син дорас. Сійӧ вачкыліс, быттьӧ босьтіс водзӧс мырдӧн Шудӧгӧ вайӧмысь, кадысь водз пӧч кулӧмысь, юасьтӧг свитерсӧ босьтӧмысь да став ненога олӧмсьыс. Код тӧдас, мыйӧн эськӧ тышыс помасис, эз кӧ пыр колонияса чинаыс да сыкӧд кык надзирательыс.

Пырысь мужичӧй кватитіс Даниелӧс шошукӧдыс да нетшыштіс Жиган вылысь.

— Зверь, — кок вылӧ сувтӧдігмоз шуис чинаыс. — Карцерӧ!

Надзирательяс пырысь-пыр тшолкнитісны Даниеллы ки вылас наручникъяс да нуӧдісны карцерӧ. Мунігас зонка скӧрысь видзӧдліс джоджын куйлысь, никсысь Жиган вылӧ.

Карцерысь воӧм бӧрын Даниел аддзис аслас тумбочкаысь пӧчӧн кыӧм свитерсӧ. А зонкаяс сы дорӧ кутісны матыстчыны мӧд нога. Сійӧ лои ас мортӧн. Но «зверь» нимыс коли помӧдзыс, кытчӧдз вӧля вылӧ эз лэдзны.

Сталин кулӧм бӧрын Шудӧгын виччысисны личӧдъяс, но весьшӧрӧ. Кадыс колис, а некодӧс мунны эз лэдзны. Комендантыс нӧшта на чорыдджыка кутіс йӧзсӧ топӧдны.

Петя Круг уджаліс вӧрын Даниелкӧд ӧтвылысь. Ӧні найӧ пӧрӧдчисны кыкӧн. Том зонъяс быд лун вевтырталісны планъяс. Петялӧн тӧлысь сайын куліс мамыс. Регыдик висьӧм бӧрын и эновтіс таладорсӧ. Петя коли дзик ӧтнас. Шыасьліс комендант дорӧ, медым лэдзас мунны велӧдчыны. Но комендантыс эз лэдз, ыстысис кутшӧмкӧ оланпас вылӧ. Та бӧрын Петя чорыда думыштіс пышйыны. Заводитліс нуӧдны Даниелӧс. Но мӧдыс сӧмын юрнас довкнитіс, мамсӧ ӧтнасӧн оз вермы кольны.

Тулыснас катище вылӧ тырыс чукӧрмылісны кер бунтъяс. Найӧ паськалӧмаӧсь вӧрсяньыс дзик Нёбъю берег дорӧдз. Ыджыд ваӧн на керсӧ кылӧдасны.

Петя Круг кутіс дасьтысьны пышйыны. Лӧсьӧдчис йи мунӧм бӧрын, кер лэдзӧм водзвылын, кывтны горув. Воӧдчыны карӧдз, а сэсянь нин паськыдінӧ. Та могысь гусьӧн кыз пипуысь кодйӧма пыж да дзебӧма Шудӧгсянь неылӧ, ыджыд вужля улӧ. А вывсяньыс тупкӧма росъясӧн да коз лапйӧн.

И со воссис Нёбъю. Сійӧ паськаліс, визулыс нуис гырысь и посни йи пластъяс да тӧвбыдӧн чукӧрмӧм став лӧп-ёгсӧ. Петя аскинас жӧ кӧсйис петны туйӧ. Та могысь водзвыв лӧсьӧдіс сёян тыра нопсӧ. Пуктіс истӧг да пурт. Нопсӧ йӧз казявтӧг ӧтпырйӧ нуны он вермы. Та вӧсна питшӧгас сюялӧмӧн кыкысь лэччыліс ю дорӧ. Сэсся сэні нин чукӧртіс нопсӧ. Ю дор кер бунт улӧ, пыдӧджык, сюйыштіс сійӧс.

Кер бунтсӧ чукӧртлӧмаӧсь дзик берег дорас, пӧлӧсінас. Мед бунтыс оз киссьы, ӧтар-мӧдар уліас сюйыштӧмаӧсь тшалак.

Петя пырис Даниел дорӧ прӧщайтчыны. Висьталіс, мый водз асывнас петас туйӧ. Сёрнитігкості ывлаын друг кутісны горзыны. Даниел да Петя петісны баракысь. Аддзӧны, йӧз котӧртӧны ю дорӧ. Медводзын лесопунктса чинаясыс. Зонъяс тшӧтш бӧрсяньыс уськӧдчисны. Петялӧн сьӧлӧмыс ёкнитіс.

Ю дорын, кытчӧ сійӧ дзебліс ассьыс нопсӧ, кер бунтыс киссьӧма. Керъясыс разалӧмаӧсь. Джынйыс вӧлі ваын нин да кылалісны. А няйт пытшкын, керъяс пӧвстын, куйліс комендантыс, Даньӧ Микулай.

Пельшӧр, Кузьма дядь, видліс голя боксьыс вир сӧнсӧ да паськӧдліс кисӧ. Даньӧ Микулай кулӧма. Лязӧдӧма кер бунтыс. Тыдалӧ, кутӧд тшалакыс мынӧма да керъясыс став сьӧктанас быгыльтчӧмаӧсь горув.

Петя матыстчис матӧджык. Сійӧ пыр жӧ гӧгӧрвоис, мыйла веськаліс татчӧ Даньӧ Микулайыс. Пырӧма бунт пытшкас сылысь нопсӧ судзӧдны. Петя синнас корсис ассьыс нопсӧ, но некысь эз аддзы.

И бӧрас, кор воисны туясьны НКВД-саясыс, нинӧм эз сюр. Нопйыс, тыдалӧ, пысасьӧма увйӧ да кернас тшӧтш быгыльтчӧма ваас. Кывтіс либӧ юыс ас пытшкас дзебис.

Та бӧрын Петя эз эновт пышйыны кӧсйӧмсӧ. Бӧрынджык сійӧ век жӧ пышйис. Нёбъю кузя аръявылыс нин ас вӧчӧм пыжнас кывтіс.

А во мысти Даниеллы мамыскӧд сетісны личӧд. Лэдзисны мунны гортас. Сэки аддзысьлӧмыс лои карын, бӧръяысь. Ставсӧ тайӧс, мый Анна Ивановна ачыс эз тӧд, Витяыс висьтавлӧма. Найӧ Даниелыскӧд дыр на письмӧасьӧмаӧсь».

Лыддьӧмыс помасис. Челядь пукалісны чӧла, чужӧмъяс вывсьыс позис аддзыны шемӧсмӧмсӧ. И тайӧ чӧв-лӧняс кыліс Васьӧлӧн гӧлӧсыс.

— Ме вӧзъя вӧчны ыджыд крест, кӧртысь, да сувтӧдны сійӧс Шудӧгса шойна вылӧ.

— А крестас гижны: здесь покоятся жертвы ГУЛАГа, помните люди! — пӧся шуис Данила.

— Правильнӧ, — горӧдіс Нина Микушева. — Колӧ кайлыны Шудӧгас да весавны лӧп-ёгсьыс гу вывъяссӧ!

— И сюръяяс сувтӧдны шойна гӧгӧрыс, мед локтысь йӧз тӧдісны местасӧ, — вӧзйис Миша Макаров.

Марья Ивановна сулаліс дӧска дорын да кывзіс. Сылы любӧ, мый кӧкъямысӧд класса нывкаяс да зонкаяс матысянь кылӧны йӧз дойсӧ. Кӧть и ылысса нин. Помӧдз виччысис, мед ставӧн сёрнитасны. Кывзіс вӧзйӧмъяссӧ.

— Челядь, — медбӧрын шыасис сійӧ. — Ме думысь, крест вӧчӧмсӧ сетам котыртны Данилалы да Васьӧлы. А Миша Макаров сёрнитас батьыскӧд. Сійӧ вӧр пӧрӧдысьяслӧн ыджыдыс. Вермас отсавны сюръяяснас и тракторнас, мед Шудӧгас катӧдны. Ме ачым сёрнита директоркӧд, мед тулыснас, косьмыштас да, сетлас школьнӧй автобус. А Нина Микушева котыртас лӧп-ёг весалӧмсӧ.

— Ме думысь, тулыснас колӧ тшӧтш корлыны Алексей Шмидтсӧ, — вӧзйис Данила.

— Сідз и колӧ вӧчны! — ӧтпырйӧ горӧдісны некымынӧн. — Мед волас, аддзылас крест сувтӧдӧмсӧ.

Класснӧй час помасьӧм бӧрын челядь разӧдчалісны. Гортаныс мунігчӧж сёрнитісны Шудӧг йылысь. Кодлӧнкӧ пӧль-пӧчыс кайлӧма сэтчӧ. А кодкӧ ачыс батьыскӧд тшак вотігӧн веськавлӧма.

Данила да Васьӧ чӧла восьлалісны муртса на усьӧм лымйысь весалӧм туй кузя. Кежыштлісны бокӧ, кор паныдасьліс либӧ панйыліс кутшӧмкӧ машина. Но та пӧрйӧ машинаяс вылӧ зонкаяс кивыль эз вартлыны. Налӧн син водзын быттьӧ век на сулаліс тӧдтӧм зонкаыс, ылысьыс, важся кадсьыс. Сылӧн мӧдӧдлытӧм письмӧыс йӧлӧга моз воис сэтысь да пыдӧдз йиджис вежӧрас другъяслы.

— Данила, тэ эськӧ вермин гусясьны, ковмис кӧ мамтӧ мездыны кулӧмысь? — торкис чӧвлунсӧ Васьӧ.

— Верми, весиг думайтны эг кут.

— А колонияас вермин эськӧ асьтӧ сы моз жӧ дорйыны? — Ог тӧд.

— Но и ме ог тӧд, — ышловзис Васьӧ да лэптыштіс мыш вывсьыс сумкасӧ.

Другъяс кежисны колхоз гараж кузнечалань. Данила кӧсйысис шыӧдчывны Ёгор чож дорӧ. Сійӧ кузнечаліс сэні, вермис и сваритчыны.

Ёгор чож, ыджыд тушаа мужичӧй, буретш клёнӧдчис мӧлӧтӧн. Аддзис зонкаясӧс да пӧсьсӧ кымӧссьыс чышкыштігмоз юаліс:

— Мый могӧн воинныд?

Зонкаяс висьтасисны, кыдзи гожӧмнас веськалісны Шудӧгӧ. Кыдзи аддзисны письмӧсӧ. Туясисны, корсисны гижысьсӧ. И со ӧні воисны сы дорӧ могӧн.

— Ёгор чож, вӧчан ӧд крестсӧ? — коран синъясӧн видзӧдліс Данила. — Кӧсйысян кӧ, ми рисуйтам да ваям.

— М-да, — нюжӧдіс чожыс. — Задача, кӧртыс сюрас-ӧ. Но да ладнӧ, сёрнита предкӧд.

— Аттьӧ, — ӧтпырйӧ артмис зонкаяслӧн.

— Водз на аттьӧавны, вӧча да вӧлись.

Кык друг петісны кузнечаысь.

— Вот аддзылан, — шуис Данила. — Ёгор чож рытъяснас вӧчас.

Сёрнитчисны, мый рисуйтасны крестсӧ да петкӧдласны классын. Колӧ вӧчны сэтшӧмӧс, мед ставлы кажитчис. Кор рисуйтӧмсӧ ёртъясыс ошкисны, кык друг ветлісны кузнечаӧ. Та бӧрын зонкаяс пӧшти быд вежон пыравлісны сэтчӧ. Видзӧдісны Ёгор чожлысь уджсӧ.

Тулысладорыс нин, кор крестыс эштіс, став классыс локтіс. Ставлы окота первойӧн аддзывны. Крестыс и збыльысь артмис ыджыд да лӧсьыд. Коли сӧмын краситны да гижӧдсӧ тӧдчӧдны торъя краскаӧн. Ёгор чож гижӧдсӧ вӧчӧма сварканас да наждак вылын мольӧдӧма.

— Нэм чӧж тӧдчыны кутас, — вӧчӧмтор вылас индіс сійӧ.

Челядь аттьӧалісны Ёгор чожӧс. А кык друг аски жӧ кӧсйисны краситны крестсӧ. Кузнеча дорысь ставӧн мӧдісны гортаныс. Зонкаяс тэрыба восьлалісны мир туй кузя. Школа йӧр весьтӧ воисны да Данила тувкнитіс Васьӧлы бокас.

— Видзӧд, коляоз лэбзьӧ.

Школа йӧрын сулалісны гоз-мӧд пожӧм да коз. Лапъяс помас мыччысялӧмась ичӧтик мича кольяс. Быд лун зонкаяс таті кыкысь мунлісны. Но сӧмын ӧні казялісны коляоз лэбӧмсӧ. Данила нетшыштіс ӧтиӧс да сюйис вомас.

— Збыльысь, курыдкодь и эм.

БӦРКЫВ ПЫДДИ

Май дас витӧд лунӧ Шудӧгӧ мӧдӧдчис трактор. Телега тыр нуис кырссьӧм потш да пу сюръя. Выліас куйліс крестыс. Сійӧс, мед оз усь, Ёгор чож кӧрталӧма проволокаӧн. Трактор бӧрся вӧтчис школьнӧй автобус. Сэні кӧкъямысӧд классаяс кындзи вӧліны Данилалӧн да Васьӧлӧн батьясыс. Ёгор чож пукаліс Марья Ивановнакӧд орччӧн. Сійӧ ачыс кӧсйис сувтӧдны вӧчӧмторсӧ. Воддза пуклӧс вылын варовитісны Данила да Алексей Шмидт. Стӧчджыка кӧ, Алексей Данилович. Ӧд сылы вӧлӧма ветымын кык арӧс нин. Сійӧ воис эз ӧтнас, а пиыскӧд. Тшӧтш нимтӧмась Даниелӧн. Сылы кызь арӧс. Сійӧ пукаліс Васьӧкӧд орччӧн.

Шудӧгӧ воӧмаяс кытшовтісны киссьӧм барак колясъяссӧ. Сэсся мунісны шойна вылӧ. Ёгор чож да Данила босьтчисны лӧсьӧдны фундамент гу, крестыслы. А нывкаяс заводитісны весавны местасӧ лӧп-ёгысь. Зонкаяс кодйысисны, а батьяс сувтӧдалісны вайӧм сюръяяссӧ да на бердӧ тувъявлісны потшъяс. Алексей Данилович пиыскӧд аддзисны пӧрысь пӧчыслысь гусӧ да заводитісны сувтӧдны выль крест. Лӧп-ёгсӧ пыр жӧ сотісны кушинын. Лунтыр тырмис пелькӧдчыны. Кор уджыс эштіс, ставӧн сувтыштлісны Ёгор чожлӧн вӧчӧм крест дорӧ. Сулыштісны да казьтыштісны кыз му улын куйлысьясӧс.

Ланьтлісны и киссьӧм баракъяс дорын, снимайтчисны ӧтлаын. Фотосӧ шуисны сетны школьнӧй музейӧ. Ӧтлаын: небӧгсӧ, письмӧяссӧ да Анна Ивановналысь казьтылӧмъяссӧ. Мед дзӧлюкъяс вермасны тӧдмасьны.

— А тайӧс ми сетам тіянлы, — Данила нюжӧдіс сэтшӧм жӧ, кутшӧм вӧлӧма Анна Ивановналӧн, лӧз коркаа тетрадь Алексей Даниловичлы. — Тані Анна Ивановналӧн тіян бать йылысь казьтылӧмъясыс. Ми сійӧс вуджӧдім роч вылӧ.

Алексей Данилович босьтіс тетрадьсӧ, топӧдліс морӧс бердас да кутліс кисӧ другъяслысь, Данилалысь да Васьӧлысь.

— Бур сьӧлӧмаӧсь ті, — пӧся аттьӧаліс сійӧ.

Зонкаяс яндысьӧмӧн вашъялісны. Найӧ эз виччысьны некодсянь ошкӧмсӧ. Весиг дум вылас некоднанныслы тайӧ эз усьлы. Прӧстӧ налы письмӧ аддзӧм бӧрын окота лои тӧдмавны, мый лои ичӧтик Даниелыскӧд. А бӧрыннас став уджсӧ лои вӧчӧма ӧтвылысь, ёртъясыскӧд, Ёгор чожкӧд, Марья Ивановнакӧд. Таын налы унаӧн отсасисны. Сідзкӧ, бур сьӧлӧма мортыс на гӧгӧрын унаӧн.

Бӧрсӧ мунігӧн автобусӧ кык друг пуксисны орччӧн. Налӧн чужины выль могъяс и выль сёрнитчӧмъяс. Ӧд пӧшти ныр уланыс гожся каникулъяс.

Ас сиктӧ воӧм бӧрын зонкаяс нуӧдлісны Алексей Даниловичӧс Марпа пӧч дорӧ. Нӧшта ӧтчыд казьтыштісны Шудӧгӧ мырдӧн вайӧдӧм зонкаӧс, Даниил Шмидтӧс.

— Дерт, сэсся ог нин аддзысьлӧй, — син дорсӧ чышкыштігмоз шуис Марпа пӧч. — Но ті волӧй на.

— Волам, — кӧсйысисны ая-пиа.

Данила да Васьӧ колльӧдісны найӧс автобус дорӧ, коді регыд мысти лэччис карӧ.

Зонкаяслӧн луныс талун вӧлі озыр вежӧрӧ мӧрччӧмторъясӧн. А мыйта выльтор найӧс виччысьӧ водзын, локтан гожӧмын! Ӧта-мӧдыскӧд сёрнитісны, кыдзи да мый лӧсьӧдасны сэк кежлӧ.

— Тэ бара кар бердас мунан? — дзиръя ӧдзӧс восьтігӧн юаліс Васьӧ.

— Да.

— Тувъяс вӧчавны? — Ог. Батьӧ шуис, мый керка пытшсӧ колӧ лӧсьӧдны.

— Эштас да, дзикӧдз, кӧнкӧ, мунанныд татысь, — жальпырысь шуис Васьӧ.

— Каникул дырйи кута волывлыны. «Бригантинасӧ» ме ог эновт, и тэнӧ ог эновт. Ми ӧд другъяс, — чорыда кӧсйысис Данила.