КӦНІ ТЭ, МУС ЁКМЫЛЬӦЙ?

Аньяслы, шаньяслы, кодъясӧс радейтлі...

1

Кывтыдпомӧ, сикт мыш сайӧ, пуксьӧ ыджыд, кузь лунтырӧн югыдгӧрдӧдз доналӧм шонді. Ывлаыс молля сир кодь югыд, сынӧдыс сӧстӧм, ылӧдз ясыда тыдалӧны уна рӧмӧн пӧртмасьысь Важ Эжва, ю сайын тшемвидзысь джуджыд вӧр. Мӧдлапӧв весьтӧ вомӧнасьліс ӧшкамӧшка, веськӧдіс горш косьмӧмсӧ и ӧдйӧ бӧр вошис. Рытгорулын ӧшкамӧшкалӧн петкӧдчылӧмыс — шондіа, гажа лун водзӧ. Туй бокшаясын, потшӧс праслаяс пӧлӧн пуритӧ веж турун. Иван Купала лунӧдз вежон на, сэтчӧдз туруныс кутас на дзоридзавны, сэсся сиктсаяс петасны страдуйтны.

Вань Паш Тоня, кодӧс важӧн нин ыдждӧдлӧны Антонина Павловнаӧн, сулаліс бобӧняня да вижъюра луд вылын, видзӧдіс кытчӧкӧ лэччысь шонділаньыс, лолаліс душник дука сынӧдсӧ. Лунся жарыс личалыштіс, но ӧвадтӧм. Еджыд юра бобӧнянь вылӧ гораа зіньгигтыр сатшкысьлісны шоныд пася малямушъяс, чукӧртісны ма. Чирксисны чиркъяс, ӧта-мӧд бердас сибдӧмӧн лэбалісны вӧсни да югыд бордъя юрсигусьяс. Сиктыс шӧр туйсяньыс верст кык бокынджык и тані позьӧ на кывны да аддзыны ловъя вӧр-валысь серсӧ да гӧлӧссӧ. Важ туйыс мунліс сикт пырыс, ӧні сэті ветлывлӧны вотчысьяс, керка вӧр пӧрӧдысьяс, потш да пес кералысьяс. Ныв-зонпосни туй бокшаясысь оз сёйны котралӧны, вӧр діясас ворсны да.

Пӧльыштіс кос асыв тӧв, небыдик вом дорнас окыштіс нывбабалысь гожъялыштӧм бан боксӧ, кызіник кок пӧкъяссӧ, гильӧдыштіс вӧсни ковта увсьыс пелькиник мылькъяссӧ. Сэтшӧм меліа малаліс тӧвруыс, весиг, кылӧ, ылькмунліс сьӧлӧмыс. Кымын ёнджыка катовтчис увлань, сымын ёнджыка гӧрдӧдіс шондіыс. И быттьӧкӧ сэтшӧм матын, инмӧдчан кӧ кинад — сотан чунь помъястӧ. Нывбаба мыш вылын люньвидзис сьӧд юрси кольта, сю кольтаӧс моз гӧрд лентаӧн вӧнялӧма юрдзиб бердтіыс. Видзӧдӧмпыръяысь, кодӧскӧ сійӧ виччысис шӧр туйладорсянь, но ни подаяс, ни машинаӧн воысьяс эз вӧвны.

— Ӧсьт, ӧсьт, ӧсьт! — кӧнкӧ матын кыліс ыжъясӧс чуксалан нюркйӧдлана гӧлӧс. Антонина Павловна тӧдіс суседкаыслысь, коркӧя аслас велӧдчысь Анфисалысь, гӧлӧссӧ. Ыжъяс, кӧзаяс йирсьылісны Важ Эжва берегын пласьтвидзысь ольын — увтасінын, кытысь коркӧ керавлӧмаӧсь вӧрсӧ, вӧчлӧмаӧсь му ли, видз ли, и бӧр нин удитӧма вӧрсявны ляпкыдик кыдзьясӧн, а вутшъяс вылас быдмис небыдик турун. Антонина Павловна кӧ аслас ыджыд короминаын видзӧ сӧмын кутасьтӧм, кодзӧм каньӧс, Анфиса ас сертиыс дас вит арӧсӧн пӧрысьджык верӧссӧ вердӧ-юкталӧ и порсь яйӧн, и кӧза йӧлӧн, пасьтӧдӧ вурун кепысь-носкиӧн. Верӧсыс, Евгений Поликарпович, коді нэм чӧжыс велӧдіс и ылі, и ас районса школаясын да коді во сайын петіс пенсия вылӧ, водзӧссӧ чӧсмӧдлӧ шыльыд чужӧма да топыд вир-яя гӧтырсӧ чериӧн да пӧтка яйӧн. Дерт, ветымын вит арӧса мужикыд уджалысь на, но кыйӧм-вийӧм вӧснаыс и эновтіс школасӧ. Збыльысь кӧ, ветлӧны и мукӧд сикас сёрнияс: быттьӧ пӧ Анфисалӧн верӧсыс, кодкӧд гижсьытӧг, сідзкӧ, друга-пӧдруга моз, олӧны во сизим-кӧкъямыс нин, вӧтлысьӧ верӧстӧм, ӧтка Антонина Павловна бӧрся. Евгений Поликарпович бӧръя вояссӧ учителяліс сійӧ жӧ школаас, кӧні и велӧдліс, вель дыр весиг директоравліс Антонина Павловна: Мӧсер сиктсянь вит верстсайса ыджыд посёлокын, Чӧдъягын, кӧні олӧны да уджалӧны вӧр лэдзысьяс.

Но кадсӧ панйыны ог кутӧй, кутам эскыны асланым синъяслы да повесьтса войтырлӧн сьӧлӧм кылӧмлы, а огӧ йӧз сёрнияслы, кӧть и Евгений Поликарпович да Антонина Павловна, мыйлакӧ, пенсия вылӧ петісны ӧти и сійӧ жӧ кадӧ.

Антонина Павловна видзӧдсис арлыд сертиыс ёна томджыкӧн. Челядькӧд, том йӧзкӧд уджыс кутіс сійӧс кадысь водз чукырӧссьӧмысь, кӧть и верстьӧ олӧмыс эз жӧ вӧв ма панялӧм. Та йылысь висьталӧны сьӧд юрси кольтаас эзысь пратьясыс, вӧйыштӧм син гуранъясыс. Кадыс вӧчӧ ассьыс уджсӧ: юасьтӧг-висьтасьтӧг пӧрысьтӧ мортӧс. Но Антонина Павловна тӧдӧ аслыс донсӧ и некор оз уськӧд сійӧс. Бӧръя лунъяссӧ олӧ югыд лачаӧн: эз-эз да и Енмыс, тыдалӧ, мӧдӧдас сылы муса мортсӧ, мӧсерсаяс ног кӧ, мус ёкмыльсӧ. Сӧмын тай талунъя виччысьӧмыс, тыдалӧ, лои весьшӧрӧ. Нывбаба лажыньтчылӧмӧн чегис ӧти бобӧнянь, быдмӧглысь еджыд юрсӧ исалігтыр да окалігтыр и веськӧдчис сиктлань. Анфиса нуӧдіс ыжъяссӧ потшӧспӧлӧнса ордымӧд и эз нин тыдав, гашкӧ эз и казявлы весиг Антонина Павловнаӧс да.

Бара на помасьӧ лун. Мый бара-й ваяс Антонина Павловналы аскиыс-а?

2

Восьса синмӧн и ойбыралӧ гожся войыд. Шондіыс саяліс енкола горулӧ, но енэж помас колис кок туйсӧ — рытъя кыасӧ. Ывлаыс югыд, шоныд да лӧнь. Антонина Павловналӧн уна ӧшиня керкаыс мир туй бокын, батьыс на стрӧитліс. Ӧшинь улас ыджыд йӧр, картупель и кӧчан быдмӧ, лук и морков, свеклӧ и сёркни. Неыджыд парник эм, ӧгуреч сэні воӧ. Стын бӧжас пывсян, из горъя. Кильчӧыскӧд орччӧн заппеслы лэбув да пӧлыньмуныштӧм жытник. Жытникас коркӧя кыйсян-вӧралан кӧлуйыс батьыслӧн — ботанъяс, капканъяс, лызь-лямпаяс. Ставыс сісьмӧ-важмӧ, воз сёйӧ, лоӧ некодлы ковтӧмӧн. Сэк, кор сиктысь мир туйсӧ вевттисны асфальтӧн, муыс сырмис вынйӧра уна техникаысь. Сэки вель уна семьялӧн ва трубаыс вальдіс, тшӧтш и Антонина Павловналӧн. Дзик эськӧ пос помас и вӧлі да. Ваыс эз дзикӧдз пышйы, но гудырмис, сӧмын киськасьны и позьӧ гумлавны черпушкаӧн. Сёйны-юны да пывсянӧ Анфисаяслӧн трубаысь катлӧ васӧ, лайкыдик карнанӧн. Кор кытчӧкӧ мунӧ, томанысь ӧтдор кильчӧ ӧдзӧс вугъяс и нюдз карнансӧ тшӧтш пысавлӧ. Мед мир туйсяньыс и тыдаліс, абу пӧ ме гортын. Бӧръя кадас ӧд и сиктад гусясьӧмыд модаӧ пырис. Воим сэтчӧдз, кык син костсьыд ныртӧ гусяласны да он тӧдлы. Быд лун кутшӧмкӧ да кутшӧмкӧ лёк юӧр кывсьӧ: то челядьлӧн садикысь чугун плитасӧ гусялӧмаӧсь — веськыда пачсьыс перйӧмаӧсь, то вузасьысь-коммерсантлӧн посводзысь картон кӧрӧбнас шышнитӧмаӧсь «троя», то кодлӧнкӧ сарайысь пышйӧдӧмаӧсь бензопила, гидсьыс нуӧмаӧсь ыжсӧ.

Шыӧдчылӧны ӧбидитӧм йӧзыд нагана служба нуӧдысьяс дінӧ, но пырджык ӧти нога воча кыв кылӧны: ассьыныд озырлуннытӧ да эмбурнытӧ пӧ асьныд и караулитӧй. Кӧть и аддзасны шышсӧ, оз пуксьӧдны, милицияыслӧн сьӧмыс абу и нинӧмӧн вердны шпанауловсӧ. Сизимдас во стрӧитім коммунизм, а медбӧрти воим... адӧ. Бӧрд кӧть серав сэсся татчӧ.

Ӧшинь улас воӧм бӧрын, дзиръя дорас вочааліс Антонина Павловнаӧс паськыд уска тшӧг каньыс. Пушыд бӧжсӧ вывлань чургӧдӧмӧн небыда ниртчыштіс нывбабалӧн кокъяс бердӧ, нявзігтыр кутіс вӧзйысьны ки вылас.

— Мурка, тэнад ёсьӧсь гыжъясыд, косялан ковтаӧс, — морткӧд моз сёрнитіс каньыскӧд кӧзяйка. — Пыра, вежся, и босьта моздорӧ. Гӧгӧрвоин? Сэсся ӧтлаын киськасям, лунтыр со пӧжис.

Быттьӧ и збыльысь гӧгӧрвоис шуӧмсӧ, Мурка котӧртіс уна тшупӧда джуджыд кильчӧ вылас. Антонина Павловна пасьталіс спортивнӧй дӧрӧм-гач, чышъянасис, мед этшаджык дӧзмӧдчис ном-гебйыс, и петіс град йӧрӧ. Ӧгуреч да лук жуним ваӧн киськаліс, кӧчансӧ ас трубасьыс лэптӧм кӧдзыд ваӧн. Мурка, велалӧма да, кӧзяйка бӧрсьыс и вӧтлысьӧ, дзик еджыд сера понпи кодь. Дзоляник на вӧлі каньыс, кор Антонина Павловна лэччӧдліс сійӧс кодзнысӧ шӧр сиктса ветамбулаторияӧ. Мурка, надейнӧ, оз помнит кӧзяйкаыслысь тайӧ лёк вӧчӧмсӧ, та вӧсна и лӧгсӧ оз кут сы вылӧ, мӧдарӧ, ӧтарӧ леститчӧ, аслас кань кыв вылын мургӧ-сьылӧ. Оз пов орчча керкаясса понъясысь ни. Понъясыс на полӧны сылӧн чушнитлӧмысь, син бугыльнысӧ чашйӧмысь.

Вель сёрӧдз ноксьӧмыс лои, кӧть и челядь ни баля абу. Керкаас лунся жарыс йӧрмӧма. Кык жырйын олӧ, мӧд кык жырйыс тыртӧм. Гожӧмнас войладор комнатаын узьлӧ, кытчӧ сӧмын рытъя шондіыс веськавлӧ. Марля вон сэтчӧ паськыд пу крӧвать весьтӧ зэвтӧма. Мурка сэні жӧ узьлӧ, кӧзяйкаыскӧд орччӧн. Чӧдъягса школаын уджалігӧн посёлокас и оліс, пӧв керкаын, финскӧйӧн тай шуӧны. Мамыслӧн кувмысти батьыс, вӧвлӧм фронтовик Тит Иван Павел, сизимдас вит арӧсӧн гӧтрасис — вайис ветымын арӧса зэв востер дӧваӧс, Бырган Пеклаӧс. Пыр и паськаліс ва вылын гыяс моз сёрни бӧрся сёрни. Дивитісны и ӧтисӧ, и мӧдсӧ: Тит Иван Павелӧс выжывалӧмысь, Бырган Пеклаӧс горшасьӧмысь, ыджыд коромина радиыс пӧ Павел ордас муніс. Сідзи и вӧлӧма. Керкатӧ кӧ пӧ гижӧдан ме вылӧ, локта, дӧрӧм-гачтӧ пӧ кута пеславны и пуны-пӧжавны, и кытчӧдз пӧ лоан ловъя — друг видзны ог кут. Кывсис тайӧ сёрниыс Чӧдъягӧдз, Антонина Павловналӧн пельӧдз. Школаса директорыдлӧн тайкӧ юрыс эз усь яндзимысла. Сэки и сӧветуйтісны сылы вуджны овнысӧ сиктӧ, батьыс ордӧ. Бырган Пеклалы бӧр ковмис мунны сэтчӧ, кысь воліс. Ас кадӧ вевъяліс Антонина Павловна, ӧд гӧтрасьлӧм бӧрас батьыс тӧлысь-мӧд мысти и кувсис. Видзӧднысӧ эз на вӧв кулысь, Важ Эжваын ботаннад черитӧ на кыйліс, но вомсьыс чӧвтлытӧг куритчис, пӧдӧ вӧлі.

Нывбаба дзикӧдз личӧдчис, вач пасьтӧм яй вылас кокни халат чӧвтіс. Кӧсйис занавесавны туйладор ӧшиньяссӧ, и сы здукӧ казяліс воча керка ӧшинь улас руньялысь Евгений Поликарповичӧс. Куритчӧ талань чужӧмбанӧн, видзӧдӧ Антонина Павловналӧн вуджрасьысь мыгӧрлань. Сылы тайӧ абу выльтор, тӧдӧ: суседыс важӧнсянь нин абу веськодь ӧтка нывбаба дінӧ. Шань морт Евгений Поликарповичыс — абу скуп, быд здукӧ дась отсавны нывбабалы, отсавны вина стопкатӧг. А кыдзи да мыйӧн, и кор кутас мынтыны водзӧссӧ? Со тай тӧрыт на, ботайтчанінсьыс локтігӧн, пыртіс Антонина Павловналы пач пӧдан пасьта нёль гыч, некымын бугльӧс сир, дай Муркалы на тасьті тыр кельчи.

Бугжылясьӧ, кӧнкӧ, верӧсыс вылӧ, да и суседкаыс вылӧ тшӧтш, Анфисаыс? Гашкӧ и, бугжылясьӧ, но лӧглунсӧ явӧсӧ оз петкӧдлы. Пос помас жӧ тыдовтчис Анфиса — дженьыдик улыс дӧрӧма, лёзь юрсиа, ляпкыдик да тыра анькытш пуртӧс кодь гӧгрӧсіник. Тыдалӧ, верӧссӧ керкаас пырны корӧ. Улич кузя некод нин эз шӧйт, и Анфиса таджгӧдыштліс кокъяссӧ, лажыньтчывтӧг и кокниа личӧдчис. Дӧрӧмнас косӧдчис и пырис керкаас. Гӧтырыслӧн гӧптӧ кокньӧдчис и Евгений Поликарпович, чӧвтіс сэтчӧ чигарка помсӧ, и вошис Антонина Павловналӧн син водзысь. Лӧсьыд, кор ладман суседъясыдкӧд.

Да, абу пинькырӧса Анфисаыс, лабутнӧй нывбаба. Во-мӧд нин сиктса пошта вылын начальникалӧ, стӧчджыка кӧ, ачыс ас вылас ыджыдыс. Сыысь ӧтдор мӧд уджалысь абу сэн. Тӧдӧ, мый коркӧ вӧтлысьлӧма верӧсыс Антонина Павловна бӧрся, да и ӧні абу сы дінӧ веськодь, но кыпъялан модаыд абу. Кыдз тон и кыпъялан, кор ачыс эз жӧ вӧв гректӧм. Школа помалӧм бӧрас, дас сизим арӧсӧн, верӧс сайӧ уйкнитіс, посёлокса роч зон сайӧ. Тӧлысь и олісны гижсьытӧг, морттӧ армияӧ босьтісны. Виччысис кык во некодкӧд гусьӧн ни явӧ кутчысьлытӧг, а зонмыд бӧрсӧ эз лок, ёртъясыскӧд Эжваса вӧр комплексӧ кольччӧма. Со кутшӧм лёк морт сайӧ веськавлӧма: страминаыдлы нылыдлӧн дзоньыс и колӧ вӧлӧм, некутшӧм муслун абу вӧлӧма. Лэччыліс Анфиса Эжваӧдзыс сэтчӧ кольччӧм вылӧ лачаӧн, но зонмыслӧн выль мусукыс тайкӧ абу нӧйтӧма. Сыктывкарын ковмӧма узьны, ӧти тӧдса ордын. Бӧр воис гортас курыд сьӧлӧмӧн. Бур кӧть, удж вывсьыс эз мездысьлы да. Сэки Чӧдъягын на уджаліс, посёлоксалы разӧдіс письмӧ-газет. Поштаса начальникыслӧн отпускалігӧн вежлывліс сійӧс. Сэсся и нӧшта на ӧтчыд верӧс сайӧ петаліс, муса морт сайӧ. Сылӧн овӧн и олӧ Анфиса.

3

...1978 вося ар вӧлі. Посёлокса том мортлы, тракторист Семён Воробьёвлы (ёртъясыс шуисны Сеняӧн), Керчомъясянь телеграмма воис. Рӧдвужыс чолӧмалӧ сійӧс кызь вит ар тырӧмӧн. Рытнас, сиктӧ мунігмозыс, и кӧсйис пыртны телеграммасӧ Анфисаыс. Воробьёв коддьӧм ӧтка йӧзыс олісны общежиттьӧын. Чӧдъягын сулалісны и керйысь тшупӧм, и нёль патераа финскӧй керкаяс. Быд патераын кухня да ӧти жыр, сэтшӧминас инавлісны кык-куим мортӧс. Антонина Павловна, школаса директорыд, патераас ӧтнас оліс. Семьяа войтыр, зільджыкъясыс, аслыныс торъя керкаяс кыпӧдісны, паськыд йӧр вӧчалісны, град выв пуктасъяс быдтылісны и скӧтӧс видзлісны. Сӧвет власть дырйиыд посёлоксаыд нинӧм вылӧ эз норасьлыны. Орсыдлӧн лавкаясыд озырӧсь вӧвліны, столовӧйясад чӧскыда да пӧтӧса вердлісны. Бур удждон воліс. Вӧр лэдзысьясӧс гажӧдлісны асланыс сьылысь-йӧктысьяс.

Семён Воробьёв, пашкыр гӧрд юрсиа, ыджыд да ён, эз шапкаасьлы весиг медся кӧдзыдъяс дырйи, оліс ӧтлаын электромеханиккӧд — том зонкӧд, Виталийкӧд, кодлӧн чужаніныс не то Лебежнӧй, не то Парч. Сылӧн казеннӧй кӧрт крӧватьыс пыдіджык жыръяс; Семёнлӧн, коді воис тайӧ лесопунктас ёртыс серти сёрӧнджык, дорладорас — кухняас. Чӧдъягын уджаліс вынйӧра кык дизель электростанция, токыс муніс сэсянь тшӧтш и матыса сиктӧдз — Мӧсерӧдз.

Сэк, кор сьӧрас телеграммаӧн Анфиса восьлаліс Сеня ордӧ, кыськӧ ӧдйӧ матысмис рытъя рӧмыд. Том нывбаба аслас чужӧмбанӧн кыліс рытгорувъя ывлаыслысь ыркмунӧм лов шысӧ. Эм на кадыс, вевъялас Мӧсерӧ мунысь автобус вылӧ — рыт-асывсӧ автобуснас новлӧдлісны посёлокын уджалысьясӧс. Веськыдавны кӧ вӧрса ордым кузя, Чӧдъягсянь сиктӧдзыс эськӧ куим верст и лоӧ. Пӧв керкаыд гӧлӧсъястӧ оз кут. Анфиса ӧшинь увсяньыс на и кыліс мужичӧйяслысь варов сёрнисӧ. Шоныдӧн онялысь жырйын, сёян-юана да водкаа пызан сайын, пукалісны куимӧн. Коймӧдыс, медся олӧмаыс, Валерий Ильичӧн шуисны, бензопилаӧн пӧрӧдчысь. Эз вӧв ни ӧти нывулов.

— Но, ачыс кӧ Енмыс татшӧм мича нывсӧ вайис-а?! — виччысьтӧмысла шензьыштіс Семён.

— Чӧскыда сёйны-юны тіянлы... А ме телеграмма вайи, со, кырымась. И ме тшӧтш чолӧмала тэнӧ чужан лунӧн! — нывлӧн ичӧтик, небыдик киыс вошліс Семёнлӧн ыджыд кепысь кодь кабырын. Ныв кӧсйис манитчытӧг петны, но мужикъяс корисны личӧдчывны, пуксьывны пызан саяс, Ен могысьӧн пӧ.

— Аттӧ пиӧ, автобусӧ вед сёрма, — пыксьыштіс Анфиса. И вӧлі помкаыс, мед пыксьыны. Сійӧс оз позь шуны юысьӧн, но вомас кӧ веськалас, вунӧдлӧ вес да мерасӧ. Корсюрӧ овлӧ тадзисӧ, дерт, оз йӧзын, а гортас, ен праздникъяс дырйи. Мӧсерын ыджыд вежа лунъястӧ пыдди на пуктӧны, кӧть и юрбитӧмыд да кослунъялӧмыд бырны кутіс. Пызан вылад лэптасны медчӧскыдторъяссӧ. Сэні и тшай-сакар, банйӧм шаньга-кӧвдум, кеня пӧжӧм йӧв, чери-яйысь да град выв пуктасъясысь дасьтӧмторъяс, и, дерт жӧ, роч вина. Анфиса пырджык мамыскӧд. Пуксясны эня-ныла воча ныр, вошйӧдасны шонъян Евдокимӧс, Анфисалысь батьсӧ, пызан сайӧ, и кургӧны кыкӧн гулюяс моз. Казьтылӧны Евдокимӧс медбур кывъяснас, бӧрддзыласны и быдӧн. Жалитӧны, ар ветымынӧн и кувсис батьыс да. Юр сӧн потӧмысь, инсультӧн тай шуӧны. Сы весьтын, кӧні пукавліс Евдоким, пызан вылас кока румка тыр жӧ винаыс, исыштантор и. А бать кулан лунсӧ пасйыны чукӧртчылӧны став семьяӧн — Анфисалӧн кык вок на эм, ыджыдджыкӧсь. Найӧ абу татӧнӧсь, ӧтиыс Югыдъягын, мӧдыс Дереваннӧйын. Ставнысӧ казьтыласны мама-ныла, сьывны горӧдласны и. Этша лэптӧны винасӧ, вина жарыс вынаджык нывбабаяс серти. Но юр веськӧдан модаыд абу некоднанныслӧн. Мӧс вӧра йӧлӧн бурдӧдчӧны. Сэсся локтан ен праздникӧдз оз ло вина юӧмыс. Субӧтаад, пывсян бӧрын, пӧсь самӧвар сайын пукалӧны. Мыйкӧ век варовитӧны, век эм сёрнитанторйыд. И со, Анфисаӧс корӧны чужан лун пасъян пызан сайӧ.

— Колльӧдам, сёрман кӧ. Пос помӧдзыд колльӧдам, — кӧсйысис Семён, ныв синъясӧ веськыда видзӧдіг.

Эз вермы кутчысьны Анфиса, личӧдіс плащ вӧньсӧ, пӧрччис дзиб йылас ыджыд шмака ас кыӧм вурун шапкасӧ. Пыраліс пыді жыръяс, шыльӧдчыштіс. И мужикъяслӧн син водзӧ сувтіс ловъя акань: вурун шӧртысь кыӧм еджыд ковтаа, сьӧд юбкаа, мыш вылас топыда кыӧм еджгов кӧсаа. Сысянь сявкйис томлунӧн да югыдлунӧн. Ковта морӧсыс зэвтчӧма, бан бокъясас ворсӧ вир. Став ныв мичлуныс на сылӧн ас местаын, кодлыкӧ лоас на мусаник гӧтырӧн. Пукалысьяс пӧвстысь сӧмын Валерий Ильич и тӧдіс нывлысь куим во сайын зонмыскӧд ӧтувтчылӧмсӧ. Анфиса, тыдалӧ, поліс бара лёк морт шӧрӧ веськалӧмысь, и выль мусуксӧ лӧсьӧдны эз тэрмась. Кызь ӧти арӧс сылы, вевъялас на и мамавны, и ма панявны.

Мыйӧн меститчисны пызан сайӧ, киас водка тыра стӧкансӧ кутігтыр, Валерий Ильич, ар нелямына, гӧтыра и котыра, шуис бур сиана татшӧм тост:

— Миян кытшӧ лэбзис еджыд гулю, тайӧ бур водзӧ. Сеня, Витя, вайӧ ӧні юамӧй тайӧ гулюыслӧн шуд вӧсна!

Анфиса гӧгӧрвоис, мый тайӧ кывъяссӧ Валерий Ильич шуис сы йылысь, и нывлӧн вирыс ылькмунліс пель йылӧдзыс. Лэптісны тыра стӧкансӧ, ставӧн тотшнитчисны.

— А ме юа Сеня вӧсна... Шань гӧтыр сиа тэд, Сеня! — шуис Анфиса и ньӧжйӧник ньылаліс водкасӧ, вилкиӧн судзӧдіс ляпкыдик тасьтіысь кутшӧмкӧ пражитӧм чери. Сёянторъяссӧ Воробьёв вайис столовӧйысь.

Виталий бара кисьталіс водкасӧ стӧканъясӧ, джынйысӧдз. Ныв локтӧдз мужикъяс юисны нин быдса доз, но некод на весиг эз варовмы. Ёна уджалӧны, уна сёйӧны, та вӧсна и дыр кутчысьӧны. Тшыг кынӧм вылад да, Анфиса кыліс вир сӧнӧдыс винаыслысь визлалӧмсӧ.

— Вайӧ юыштамӧй, — шуис Виталий. — Чужан луныд вонас ӧтчыд овлӧ, а кызь вит арӧсыд — и нэмнад ӧтчыд. Став бурсӧ тэн, Сеня!

— Став бурсӧ! — ӧти вомысь артмис и Валерий Ильичлӧн, и Анфисалӧн.

— Пасибӧ. Мед и водзӧ колям тіянкӧд бур ёртъясӧн! — аттьӧаліс Семён. — Анфиса, сёй, мый аддзан пызан вывсьыс. Ю и сёй. Аски ставнымлӧн шойччан лун, тэрмасьны некытчӧ.

— Виталий, петам пос помас, куритчам, — шыӧдчис Валерий Ильич, кӧть и том ёртыс некор на эз босьтлы вомас чигаркасӧ. Тыдалӧ, мыйкӧ гусьӧн кӧсйис висьтавны сылы.

Ывлаыс ыркнитӧма. Джуджыд сюръяяс йылын ӧзйысь электролампаяс поткӧдісны арся сук пемыдсӧ. Валерий Ильич латшкӧсіник, бритчытӧм да, ус-тошкыс щӧть моз зарвидзӧ, ачыс мӧсерса, но уна во нин олӧ да уджалӧ Чӧдъягын. Тані гӧтрасис медичкакӧд, лӧсьӧдіс семья, вӧр бердланьыс стрӧитіс кык судта керка, нажӧвитіс аслас зільлунӧн орден да медаль. Ыджыд нылыс велӧдчӧ карын, таво пырис пединститутӧ, ичӧтджыкыс кӧкъямысӧд классӧ ветлӧ. Унаысь вӧзйылісны Валерий Ильичлы лунвыв курортӧ путёвка, но отпускъяссӧ пыр коллялӧ чужан вӧр-ваас. Посёлоксянь верст дас вит сайын аслас вӧр керка, сэні жӧ кыйсян чӧс туйыс.

— Вӧрад пӧ кор этша пелысьыс, кос лоӧ арыс. Сідз тай и лоис таво, — папироссӧ ӧзтігмоз чӧвтіс Валерий Ильич. — Тэ, Витя, молодеч, он куритчы да. Заводитан кӧ, дугдынытӧ зэв сьӧкыд. Вӧр керкаад табактӧгыд ме ог вермы. Но эг та вӧсна ме тэнӧ чукӧст. Казялі да, Сенялы кажитчӧ Анфисаыс...

— Ме тайӧс казялі жӧ.

— Анфисатӧ ме тӧда ичӧтсяньыс, зіль ныв сідзсӧ. Толькӧ вот сэтшӧмӧсь тай нывбабаясыд, мелі кыв шуан и сывны нин дасьӧсь. Гашкӧ, вой кежлас налы оз ков петны Мӧсер туй вылас да, куим верстыд вед абу куим воськов. Код тӧдас, мый юрас воас Сенялы пемыдінад? Гашкӧ, гортӧ нуӧдны Анфисасӧ?

— Валерий Ильич, Сеняыд шань морт, сійӧ и гутӧс оз ӧбидит. Но вӧрса туй вылад ӧні и збыльысь сап пемыд.

— Ладнӧ, вай колям найӧс ас кежаныс, асьныс и сёрнитчасны мед. А тэ ме ордӧ лок, миянын узян. Мед бурджыка тӧдмасьӧны том йӧз, друг да и збыльысь мусмасны ӧта-мӧдныслы. Кыкнанныс вӧсна эськӧ радлі ме. Сёрнитчим?

— Сёрнитчим.

Сідзи и вӧчисны. Валерий Ильичлӧн мунӧм бӧрын лӧсьӧдчис войпукны и Виталий. Быд субӧтаӧ клубын йӧктӧмъяс. Волывлісны сэтчӧ став посёлокӧн, томъяс и олӧмаяс. Арлыдаджыкъяс ворслісны шахматӧн, доминоӧн, зунясьлісны клуббердса библиотекаын. Некӧн эз кывлы зык-шум, а юраліс сӧмын гаж. Гажсӧ котыртлісны том йӧз, тшӧтш и ачыс участкӧвӧй милиционер — гӧтыртӧм на, нывъяс вылӧ зэв окоч лейтенант.

— Ме войпукны мӧді. Тіянӧс ог нуӧд, видзӧда да, тіянлы тані гажаджык клубад серти, — пасьтасигмозыс сёрнитіс Виталий. И порог дорас нин содтіс: — Анфиса, Мӧсерад лэччӧмыд талун оз нин ло, ассьым крӧватьӧс тэныд коля, со, пыді жыръяс.

— А ачыд? — виччысьтӧг артмис Анфисалӧн. Винаыд вӧчис сылысь паськыд синкыма, чангыль ныра чужӧмсӧ нӧшта на мичаджыкӧн, асьсӧ збойджыкӧн. И пуртӧсын веж анькытш тусь кодь вазільмыштӧм синъясыс югнитлісны Семёнлань.

— Ме Валерий Ильич ордын лоа.

— Мы-ы-й? — чуймис Семён.

— Миян сёрнитчӧма нин. Бур вой да мича вӧт тіянлы, — сиис Виталий и петіс керкасьыс.

Колисны кыкӧн.

— Аттӧ пиӧ, мамӧ, кӧнкӧ, пывсьыны менӧ виччысис, а ме со кӧні, — майшасис Анфиса. — Гашкӧ, колльӧдан?

— Колльӧда эськӧ да, ковмас кытшолӧн мунны, паськыд туйӧдыс. Сэті огӧ кутӧй сунтшикасьны, эз зэр да, абу няйт ни.

— Ылын сэт. Ме дзик код, ме этша лэпта винатӧ. Мунам веськыда, визирӧдыс.

— Вӧрад ӧні дзурс пемыд. Ковмас карасина пӧнар корсьлыны, пӧнартӧгыд став пусӧ кутам люкавны.

— Кысь ӧні сюрас сэтшӧм пӧнарыс, быдлаын электричество да, гидын и гӧбӧчын.

— Сідзкӧ, узь тані дай. Али полан меысь?

— Тэысь ог жӧ пов, Сеня. Чайта да, тэ на меысь полан.

— Пола... Любитчи ме тэ вылӧ, а шунысӧ пола. Важӧн нин ме тэ вылӧ синмӧс чӧвтлі, а матыстчыны эг лысьтлы. Эскы кӧть эн, тайӧ дзик збыльтор.

— Сэтшӧм мича тэнад гӧрд юрсиыд, сьӧлӧм ӧзйӧдана.

— А тэнад гӧгӧр мича...

— Збыльысь глянитча?

— Збыльысь.

— Честнӧй комсомольскӧй? — ышмана гӧлӧсӧн мырдӧн пычкис Анфиса.

— Честнӧй комсомольскӧй, кӧть и некор эг вӧвлы комсомолечнас.

— Уп, менӧ пӧсьӧ шыбитіс.

— Пӧрччы ковтатӧ.

— Ывлаӧ петала, ыркӧдча.

— Ме тшӧтш.

— Эн. Ме ӧтнам, ме бӧра-водз. А тэ сы кості мен вольпась лӧсьӧд. Ме рытъя унма. Ой, шатлӧдлӧ, ме дзик код, Сеня. Прӧстит... Йӧз, юыштасны да, сьылӧны-йӧктӧны, а менӧ унмӧй личкӧ, сё пӧгиб тай...

— Абу код, абу. Эн асьтӧ вӧйп. Жарысла, кӧнкӧ, ониш босьтіс, — лӧньӧдіс Семён.

«Абу лӧсьыд, пӧръялӧма лои нывсӧ да: кӧсйи гортӧдзыс колльӧдны, а со тай...» — крӧвать дорышас пуксьӧмӧн аскӧдыс сёрнитіс Семён. И сэк жӧ, нимкодь сьӧлӧм вылас нывкӧд тӧдмасьӧмысь. Гашкӧ, сӧмын збойджыкӧн колӧ лоны? Гашкӧ, окыштны? «Мужик али абу ме? Окала, бытьӧн окала, сэсся тон тыдовтчас. Скӧрмас кӧ, прӧща кора. Аслам килы да эбӧслы вӧлясӧ ог сет! Ог! Татшӧм шань нылӧс коньӧртны оз позь. Мыйся водка? Дзикӧдз тай нӧ сайкалі. Водӧм водзвылас, кӧть и вом тырӧн-а, ньылыштам на винасӧ. Дыр тай оз пыр, пышйис али мый менам еджыд гулюӧй? Часлы, пырас да, ставсӧ пыркӧда пос помын: вата перинасӧ и шебрассӧ, табак дуксьыс тӧлӧда. Ог водтӧд Анфисаӧс йӧз вольпасьӧ, асламӧ водтӧда. Тырмас бурлачитны, кад нин и семья лӧсьӧдны. Видла пӧкӧритны Анфисаыслысь сьӧлӧмсӧ...»

Ыркӧдчыштӧм бӧрад воши Анфисалӧн онишлуныс, лӧсьыдджык лоис. Сиктсаыд, велалӧмаӧсь да, водз водӧны. Сэсся водз жӧ и чеччӧны, скӧтӧн олігад некор дырсӧ стынитны. Анфисаяс мӧска-ыжаӧсь, страда дырйиыд турунсӧ пуктыны вокъясыс отсасьны волӧны.

— Со татчӧ тэ водан, — индіс Семён. — Йӧз крӧватьӧ тэнӧ ог водтӧд.

— Пасибӧ, юр пуктанін кӧ лоӧ и. Битӧ позьӧ кусӧдны? Ме пӧрччысьны кӧсъя.

— Водз на вед, пукыштам на, — Семёнлӧн киӧ нинӧм оз пыр, сьӧлӧмыс ёпкӧмӧн ёпкӧ, кыдзкӧ колӧ сибӧдчыны ань дінас, а полӧмсӧ венны оз вермы. Шуис сэсся: — Ньылыштам вом тырӧн, аддзысьӧм ради.

— Надейнӧ, мыйкӧ кӧсъян шуны, да бара на полан?

— Пола.

— Ладнӧ, сӧмын вом тырӧн.

Юисны.

— Шу нин, — корис Анфиса.

— Кунь синтӧ.

— Куня.

И Семён, коді вольпасьсӧ пыркӧдӧм бӧрын пукаліс майка кежсьыс, меліа топӧдіс нылӧс паськыд морӧс бердас. Анфиса чатӧртіс юрсӧ, воча сывйыштіс зонмӧс сьылі гӧгӧрыс.

Окасисны.

— Менӧ бара пӧсьӧ шыбитіс, — шуис Анфиса.

— Пӧрччысь.

— Пӧрччыся. Кусӧд бисӧ. Бур вой.

— Бур вой, — Семён пырис пыді жыръяс.

Чӧв-лӧнь.

Оз узьсьы Семёнлы. Восьса синмӧн байкӧвӧй шебрас улын гатшвидзӧ Анфиса. Ӧтмӧдар бок вылас бергалӧ Семён, чегъялӧ юрлӧссӧ. Ышловмунлӧ Анфиса. Кодныс збойджыкӧсь? Кодныс шыӧдчасны водзджык?

— Сеня! — кыліс чирыштӧм ныв гӧлӧс.

— А?

— Сень, шань морт тэ.

— Кысь кывлін?

— Сьӧлӧмӧн кыла.

— И тэ зэв шань.

— Кысь кывлін?

— Сьӧлӧмӧн кыла.

— Бур вой, Сень.

— Бур вой, Анфиса.

Бара чӧв-лӧнь.

— Анфиса! — здук-мӧд мысти водзджык шыӧдчис Семён.

— А?

— Кӧсъя окыштны тэнӧ.

— Окышт.

Пыді жырйысь, трусик да майка кежысь, ныв дінӧ матыстчис Семён. Нёрыньтчис, сывйыштіс Анфисаӧс. Юкмӧсын кодь пемыд, но окасьнытӧ и пемыдінын тыдалӧ. Кымын водзӧ, сымын ёнджыка ярмис Семён, сымын ёнджыка усис вын-эбӧссьыс Анфиса.

— Сэтшӧм тэ мусаник, — шӧпкӧдӧ Семён.

— Тэ мусаник жӧ, — вочавидзӧ Анфиса.

— Тӧрӧдча бокад, — вӧзйысьӧ Семён.

— Тӧрӧдчы, — вештыштӧ небыд бекъяссӧ Анфиса.

— Сьӧлӧмӧй чеччӧ, кылан? — шуӧ Семён.

— Менам чеччӧ жӧ.

— Гашкӧ?..

— Сень, вай огӧ на... Сьӧктӧмысь пола... Батьтӧм кагаысь пола...

— Сылӧн бать лоӧ.

— Збыльысь?

— Збыльысь!

Сӧмын сап пемыдыс кыліс ныла-зонмалысь ӧддзӧм да гораммӧм лов шынысӧ...

— Жугыльмин? — вежсьӧм гӧлӧсӧн сэсся лӧня юаліс лигышмунӧм, юрси йылӧдзыс пӧсялӧм Анфиса. Ӧд сійӧ кутчысьліс зонмыскӧд эз нин кыдзи вӧрзьӧдлытӧм нывка, а кыдзи том нывбаба.

— Эн думайт сы йылысь, Анфиса, — гӧгӧрвоис юалӧмсӧ Семён. — Тайӧ здуксяньыс му вылас тэ меным меддона, медмуса нывбабаыс. — И зонмыд водзӧ меліаліс-окаліс, топӧдліс да шыльӧдіс ассьыс еджыд гулюсӧ.

— И тэ лоин меным медмуса мортнас. — Турвидзысь морӧснас Анфиса жмитчыштіс зон бердӧ: — Мус ёкмыль тэ менам...

И бара ӧддзыліс да гораммыліс ныла-зонмалӧн лов шыныс.

— Выльлунӧ пырала кантораӧ, начальник ордӧ, — шойччигмозыс паніс сёрнисӧ Семён.

— Мыйла?

— Патера корны. Талунсянь ме семьяа морт. Ставсӧ ладмӧдам и лэччылам загсӧ, гижсьыны.

— Ой, он пӧръясь?

— Ог. Анфиса Воробьёваӧн лоан. Лӧсьыда кылӧ? Лӧсьыда!

— Нинӧмла миянлы тані патерасьыс. Тэнад быдса керка лоӧ, зэв шань тьӧща и. Мӧсерын кутам овны, а тані уджавны, мӧсерсаыд тані унаӧн уджалӧны. Ыджыд пачтӧгыд да паччӧртӧгыд керкаыд абу керка.

— Кыдзи шуан, сідзи и вӧчам.

— Тӧдан, мыйӧн ме тэнӧ кута вердны?

— Мыйӧн?

— Картупеля банйӧм шаньгаӧн, пушыд кӧвдумӧн, пувъя-чӧдъя пирӧгӧн, мӧс вӧра йӧлӧн.

— Ачыд пӧжасян?

— Ачым и, мамӧ и.

— Аски, югдыштас да, лэччам Мӧсерад ӧтлаын. Благӧслӧвенньӧ корам мамыдлысь.

— Ой, виччысьтӧмысла мамӧ весьӧпӧрас.

— Ме повзьӧдчысь кодь али мый?

— Сень, тадзи он жӧ шу. Чӧдъягас и Мӧсерас, гашкӧ и, му вылас да, тэ медмича зонмыс.

— Сідзнад, эн пов, оз весьӧпӧр. Быд мам аслас челядьлы став медбурсӧ кӧсйӧ. А мамыд дінӧ ме локта медмича думъясӧн.

— Сідз, сідз, Сень. Но, век жӧ, полышта. Сень, мус ёкмыль, вай сэсся огӧй... Эн на мӧй мудз? Сэсся, вай, асывнас...

— Ме кӧсъя, мед тайӧ войыс пӧрысьӧ-нэмӧдз колис менам и тэнад паметьӧ. Прӧстит, ог кӧ кывзысь...

— Сідзтӧ кӧ, прӧстита.

И сап пемыдыс бара на кывзіс ныла-зонмалысь ӧддзӧм да гораммӧм лов шынысӧ.

Сё майбырӧй, томдырӧй!

...Кызь во колис сэксянь. Анфиса Воробьёва югыда помнитӧ сійӧ арся пемыд войсӧ, помнитӧ быд здук. И кӧть кымынысь оз петав верӧс сайӧ, Сеняыс кутас пукавны нывбаба сьӧлӧмын медся шоныдінас.

А ӧні видзӧдласнымӧс чӧвтлам Антонина Павловналӧн керкалань.

4

Антонина Павловна занавесаліс ӧшиньяссӧ. Стенса календарысь нетшыштіс листсӧ, кытчӧ ыджыд шыпасъясӧн пасйӧма: 1998, июнь 30, воторник. Лунъясыс лэбӧны усьысь кодзув моз ӧдйӧ, торъя нин тэрыб восьласа войвыв гожӧмным. Югзьӧдіс «Панасоник» телевизорсӧ, небыд диван помӧ чӧвтіс еджыд эжӧда юрлӧс, и нюжӧдчис сэтчӧ кокъяссӧ кресталӧмӧн. Диван бокас ляпкыдик гӧгрӧс пызан, кӧні куйлісны помсяньыс рӧвнӧя косялӧм конверта письмӧ, «Советская Россия», «Коми му» да районса «Парма гор» газетъяс, сэні жӧ кузь кока, ичӧтик абажура лампа. Тайӧ пыді жыръяс сулалысь став эмбурыс Чӧдъягса патераысь вайӧмъяс. Ӧти стен бердын стеклӧа шкап, кӧні тыдалісны Достоевскийлӧн, Толстойлӧн, Чеховлӧн, Айтматовлӧн, Искандерлӧн, Распутинлӧн кыз книгаяс. Джаджйын математика учебникъяс да пособиеяс. Тӧдчис: Антонина Павловна велӧдлӧма школаас тайӧ предметсӧ.

Кӧзяйкаыслӧн кок дорӧ пуксьӧмӧн, кывнас дуллялӧм лапанас, вой кежлас дыр мыськис гӧгрӧс чужӧмсӧ Мурка. Сылы дзик веськодь гӧбӧчас шыръяслӧн гуджгӧдчӧмыс. Антонина Павловна вайлывлӧ кутасьнысӧ Анфисаяслысь каньсӧ. Телевизор вылын тічкысь часі-будильник петкӧдліс дас ӧти час рыт. Югыд, и войсӧ шуны войӧн кывйыд оз бергӧдчы. Позьӧ и телепередачаяс на видзӧдны. Сюсь йӧз вӧчӧмаӧсь тайӧ дивӧсӧ — телевизорсӧ. Эз кӧ вӧв сійӧ, гажтӧм эськӧ вӧлі му вылас олӧмыс. Нӧшта на шензьӧдана, диванысь чеччывтӧг позьӧ корсьны аслыд колана петкӧдчӧмъяссӧ да.

И корсис Антонина Павловна, но ас сьӧлӧм сертиыс нинӧм эз аддзы: быд канал вылын петкӧдлісны лыйсьӧм-виӧм да кырсасьӧм. Сэк, кор став олӧмсӧ асланыс чорыд кабырын кутісны коммунистъяс, ӧнія кодь страм йывсьыс и думыштны эз кужлы велӧдысь-математик. Кор босьтчылас муртавны ассьыс олӧмсӧ, пырджык волӧ ӧти и сійӧ жӧ мӧвпӧ: водзті олӧмыс вӧлі гажаджык, тыр судзсянаджык. Да и вермас-ӧ кулитны бӧрӧ кольӧм вояссӧ, ӧд ачыс кызь вит во коммунисталіс, некымын во, школаса директорысь орӧдчывтӧг, веськӧдліс посёлокса партиечьяслӧн уджӧн, вӧвлі пропагандистӧн и агитаторӧн, унаысь бӧрйылісны водзмӧстчысь аньӧс сиктсӧветӧ да райсӧветӧ депутатӧн. Сылӧн медводзын пыр сулалісны школа да общественнӧй удж, ассьыс олӧмсӧ лӧсьӧдӧм вылӧ кадыс эз вичмыв. И со, ветымын кӧкъямыс арӧса мича нывбаба паськыд эрд вылын ӧтка дзоридз кодь — мужикъясӧн меліавтӧм, мужикъясӧн вӧрзьӧдлытӧм, сьӧрас на ныв мывкыдлуныс. Йӧз костын татшӧм аньяссӧ шуӧны Исус Кристослӧн невестаӧн. Кымын татшӧм невестаыс Коми муын, Россияын, му шар пасьтаын — дзик некод оз тӧд, тӧдӧ сӧмын ачыс Енмыс: зэв этша.

Во вит сайын, гожӧмнас, Антонина Павловна лэччыліс Сыктывкарӧ. Веськаліс буретш вежа Троица лунӧ, воліс Кӧджпомса вичкоӧ. Став йӧзыс пытшкас абу тӧрӧма, унаӧн сулалісны ӧшинювса йӧрас, олӧма нывбабаяс вузасисны кыдз пу лапъясӧн, дзоридзьясӧн. Антонина Павловна писькӧдчис вичкоас, ӧбразвывса Енъяслӧн синмӧ видзӧдіг, аслас верстьӧ олӧмын медводдзаысь юрбитіс, корис Енлысь прӧща уна во сійӧс омӧльтӧмысь. Молитваяс пыдди партбилета тайӧ нывбабаыс лыддьыліс ЦК-лысь, обкомлысь да райкомлысь кузь да кос постановлениеяссӧ. А ӧні кокни сьӧд кокошничаа сулаліс эзысьӧн дзирдалысь, сись дукӧн ӧвтысь вичкоын да кывзіс мичаа сьылӧмсӧ. Сэсся сувтӧдіс важӧн нин кувсьӧм мамыслы да рӧдвужыслы сисьяс. Кольквиж рӧма вӧсньыдик сись сувтӧдіс и Денислы, Денис Алексеевич Кузнецовлы, кодкӧд коркӧ окасьліс свадебнӧй пызан сайын и коді эз вевъяв лоны Антонина Павловналы верӧсӧн.

Петіс ывлаас лолыштны, ыркӧдчыштіс вуджӧр сайын. Кытшовтіс вичко гӧгӧрыс. Бара на пыраліс. Ньӧбис ки пыдӧс пасьта вежӧдӧм Ен-ӧбраз, эзысь перна да эзысь чеп. Сэні жӧ вузалісны и Библия — вӧсни бумага вылын, посни шыпаса, ӧтлаын важ и выль Заветыс. Ньӧбис. Петіс вичкоысь кокни сьӧлӧмӧн, быттьӧ пыркнитіс сэтысь став грекъяссӧ. Да и вӧліны-ӧ грекъясыс? Эз горшасьлы, эз гусясьлы, эз кырсасьлы. Кӧть кыдз, но нывбаба кыліс ловнас кутшӧмкӧ кокньӧдлун и сы йылысь кывъясӧн висьтавны он вермы.

Гатшвидзӧ Антонина Павловна диван вылас, Кӧджпомын ньӧблӧм югыд пернапас дзебсьӧма некодӧн нёнявлытӧм гӧгрӧс нёньяс костас. Помсянь помӧдз важӧн нин лыддис и Библиясӧ, да и ӧні, медшог здукъясас, киас босьтлывлӧ шкапсьыс ен книгасӧ. Дерт жӧ, этшсьыс петмӧн Енлы эскӧмӧ эз сетчы, но вичко вылӧ видзӧдласыс вежсис. Сійӧ, вӧлӧмкӧ, велӧдӧ бурӧ, пыртӧ йӧз олӧмӧ христианалысь нэмӧвӧйся оласног да видзӧдласъяс. Но ӧд эз вӧв войтырлы паныда сулалысьӧн и компартия, коді мыйлакӧ нэм чӧжыс тышкасис Енлы эскысьяскӧд. Гашкӧ, Антонина Павловналӧн кызь вит вося взносыс тайӧ тыш вылас и муніс да? Мыйла нӧ эськӧ аслас, уна миллион морта компартияыслӧн, тайкӧ лолыс эз пет, а Енлы эскысьяслӧн лыдыс ӧтарӧ содӧ? Быдторйыс дум вылас усьлӧ Антонина Павловналы, уна юалӧм вылӧ оз аддзы воча кывсӧ. Ӧні сійӧ оз эскы ни талунъя коммунистъяслы, ни налы, кодъяс асьнысӧ шуӧны демократъясӧн. Олӧмыс арся енэж моз ӧтарӧ гудырмӧ, оз тыдав сылӧн сэзьдӧмыс. Сэзьдылас-ӧ коркӧ?

Антонина Павловна бара югзьӧдіс уна рӧма телеэкрансӧ, и аддзӧмторсьыс сыркмуніс весиг. Вӧсни коска, ыджыд нёньяса, быттьӧ морӧсас шыльӧдӧм кык турун юр, вач пасьтӧм ныв кыпъяліс вир пасьтӧм мужичӧй вылын, быттьӧ рӧдтіс зуркыд верблюд вылын. Вежыс-ӧ, лӧгыс-ӧ петіс — кӧсйис пыр жӧ кусӧдны, но чунь помъясыс эз аддзыны «лентяйка» вывсьыс колана кизьсӧ. Нявӧстіс Мурка, вӧлӧмкӧ, мыссьӧм бӧрад ыджыд синъяснас видзӧдӧ экранлань, и быттьӧкӧ тшӧтш жӧ гӧгӧрвоис экранвывса ныла-зонмалысь мошкоритчӧмсӧ. Кӧзяйкаыслы и збыльысь яндзим лои Мурка водзын, помӧдз кусӧдіс телевизорсӧ. Абу велалӧма видзӧдны татшӧм фильмъяссӧ, оз лыддьы и ӧнія роч гижысьяслысь книгаяс, кӧні помсянь помӧдз — лыйсьӧм да нывъясӧс ылӧдлӧм.

Комиӧн художествоа литературатӧ лыддьывліс школаас на велӧдчигӧн, а кор ачыс кутіс велӧдны, чужан кывъя книга дінӧ ӧтарӧ кӧдзаліс, кӧть и рочӧдӧм коми литературасӧ радейтӧм эз кус. Шкапын орччӧн сулалӧны Юхнинлӧн, Фёдоровлӧн, Тороповлӧн, Юшковлӧн да Смоленцевлӧн книгаяс — ставныслӧн роч кыв вылын. Эм жӧ, эм комиыс — Савинлӧн гӧрд коркаа «Бӧрйӧм гижӧдъяс». Сэк, кор шӧр сиктын уджаліс книгаӧн вузасян ыджыд лавка, позис на бӧрйыны колана литературасӧ. Ӧнія коммерческӧй магазинын кызвыныс детектив, лекарство кодь сьӧлӧм шаньмӧдана выль небӧгыс Антонина Павловналӧн киӧ эз нин веськавлы. Ӧти кадӧ корсис сэтшӧм роман, кӧні эськӧ вӧлі петкӧдлӧма сылӧн кодь жӧ судьбаа нывбабалысь олӧмсӧ, да и ӧнӧдз корсьӧ, но, ок-ок-ок, аддзӧм вылӧ надеясӧ воштіс нин. Арнас, меститас град вывсьыс став быдтӧмторсӧ да, бытьӧн лэччылас карӧ, лун-мӧд кӧть олас воча чойыс ордын, дырджыксӧ оз лысьт — каньыс шогысла кулас, ачыс Муркаыс вӧсна ли. Сэки и ньӧбас мый лолыслы колӧ, гашкӧ и ас кодьыс героиняа книгаыс весиг сюрас. Унаыс ӧд оз нин и ков, ӧткӧнтӧ олігӧн да вина ютӧгыд, уджалігас на мича кӧм-пасьсӧ ньӧбавліс. Во на и оз велӧд, а весь олӧмысла мудзис нин. Каитчан здукъяс овлӧны, эз на пӧ ков пенсия вылас петны. Кыдзи нӧ он пет? Том велӧдысьяс локтӧны, кытчӧкӧ ӧд найӧс инавны колӧ, институт помалӧмаӧсь да.

Кадыс вой шӧрлань матысмис. Ывлаыс кымӧртӧм и керкаын югыд. Оз и рӧмдыв лючкисӧ, регыд асъя кыаыс енэж джынсӧ алӧймӧдас. Мир туй кузя, кылӧ, ризъялӧны фермер Кӧсьталӧн вӧвъясыс — кык кӧбыла, ӧти мерин да зэв тшап, тэрыб кокъяса уж. Оз сӧмын ризъявны, но и, велалӧмаӧсь да, сёян-юанӧн вузасян лавка кильчӧлысь пос тшупӧдъяссӧ йирӧны. Вузасьысьыс пӧгибӧ воӧма, пинялӧ фермерӧс, а Кӧсьта нинӧм вӧчны оз вермы — вӧлыд абу пон, вомсӧ он тасав. Лавкаыс Антонина Павловналӧн керкакӧд орчча и войбыд кылӧ пос тшупӧдъяссӧ гуджгӧмыс. Абу кивыв, лавкаыс матын да. Праздник лунъясад юысь мужикъясыд дӧсадитчӧны: то удждысьны локтӧны, то стӧкан корӧны либӧ мыйкӧ исыштантор. Овлӧ, кор и дӧвечьяс либӧ гӧтыртӧмъяс, шоммӧм юрнаныс, гӧтрасьны вӧзйысьӧны. Пидзӧсчанясьласны и быдтор, сэтшӧм ёна кӧсйысьӧны радейтны петавлытӧм нывбабатӧ. Садь юраясыс волывлӧны жӧ, ас сертиыс ёна томджыкъяс весиг сисьтасьӧны, но эз на тай некодӧс матӧсӧ сибӧдлы-а.

Анфисаяслӧн йӧрӧ оз лысьтны пырнысӧ, ӧшинь улас Евгений Поликарповичлӧн кык кыйсян пон: ӧтиыс энь, мӧдыс кыр — эня-пиа. Рыжӧй понъяс, кыкнанныс пурсьӧны. Кор абу чеп йылынӧсь да веськалан кӧ йӧрас, добратӧгыд сэсь верман петны. Уськӧдчӧны увттӧг да эргытӧг. И сэк жӧ, оз вӧрзьӧдны ни Антонина Павловнаӧс, ни Муркаӧс, суседъястӧ тӧдӧны.

Антонина Павловна судзӧдіс орчча пызан вывсьыс рӧвнӧя косялӧм конверта письмӧсӧ, и кӧть тӧдӧ нин сійӧс кывйысь кывйӧ, бара на кутіс син пырыс нуӧдны сэтчӧ гижӧмторсӧ. Посниа, мичаа гижӧм кузь письмӧыс ӧттшӧтш и нимкодьӧдіс, и воштіс этш вывсьыс нывбабаӧс. Ни ӧти роман на татшӧм ёнасӧ эз вӧрзьӧдлы сылысь сьӧлӧмсӧ, кыдзи вӧрзьӧдіс квайт лист бока тайӧ письмӧыс.

«Видза олан, Антонина Павловна! Видза олан, менам дзолядырся да томдырся дона ныланӧй, мичаник Тонюкӧй! Гижӧ тайӧ письмӧсӧ тэӧн важӧн нин вунӧдӧм Кальӧ Митьӧ, Дмитрий Каллистратович...» — Оз, оз ставнас лыддьы вой кежлад, аски лыддяс, а то нормас сьӧлӧмыс и чужӧмбаныс бара тырас синваӧн. Тӧкӧтьӧ нӧрӧвитіс, и, век жӧ, эз вермы кутчысьны и лыддис бӧръя строкаяссӧ: «...лун-мӧд мысти пиӧй воас Германияысь и аслам машинаӧн вола чужан сиктӧ, ог вотчыны, ог кыйсьыны, а корасьны. Гижи бӧръя кывсӧ и весигтӧ пӧсявлі. Син водзӧ сувтіс кывтыдпомса гажа эрдным, а сэтӧні — быттьӧкӧ тэ! Збыльысь кӧ тадзи и лоас, пола ӧтиторйысь: мед эськӧ нимкодьӧйла эз жӧ пот сьӧлӧмӧй... Аддзысьлытӧдз. Тэнад земляк Кальӧ Митьӧ. 1998 вося июнь 25 лун».

Абу терпенньӧыс Антонина Павловналӧн, кор нин и тыдовтчас кывтыдпомас Кальӧ Митьӧыс. Со и ветлывлӧ сыланьӧ, ловъя дзоридзьяса паськыд эрд вылас. Гашкӧ, ачыс Енмыс аддзӧдӧ ичӧтдырся тайӧ зонмыскӧд да? Гижӧма тай: корасьны пӧ локта. Письмӧсӧ окыштіс, пуктіс пызан помас. Босьтіс моздорас вугралысь Муркаӧс и петіс войладор жыръяс, пушыдмӧдіс гӧн юрлӧсъяссӧ, пернапасасис и пырис вонйӧ. Мед жӧ Енмыс уськӧдас сылы мича вӧт.

5

Гусяторъясыд абу сӧмын енэжын, но и му вылын, торъя нин уна дзебсьӧма тӧдтӧмторйыс йӧз сьӧлӧмъясӧ. Быд сьӧлӧм — сійӧ нӧдкыв, и тӧдмавны сійӧс зэв сьӧкыд, торъя нин нывбабаяслысь. Евгений Поликарпович, шӧр тушаа, векньыдик нырбордъяса веськыд ныра, зумыд бан лыяса, дженьыдик киясыс кызӧсь да сӧнӧдӧсь, морӧсыс штангистлӧн кодь вылын да паськыд — том вир-яйыслысь быд юкӧн быттьӧ вурӧма сиралӧм пыш гезйӧн — медводдза нылыслысь сьӧлӧмсӧ пӧкӧритны босьтчыліс институтас велӧдчигӧн. Воддза кык восӧ кӧ кадсӧ пырджык коллявліс ас коддьӧм зонъяскӧд, коймӧд курсын синсӧ чӧвтіс витӧд курсса студентка вылӧ. Нылыс буретш велӧдчис сійӧ факультетас, кӧні и ас сиктсаыс — Тоня.

Студенткаыс, кузиник да вӧсньыдик, небыдик гӧлӧса, шуисны Людаӧн, вӧлі Лӧкчимдінысь. Велӧдчигас оліс Сӧветскӧй уличавывса общежиттьӧын, кӧні и Евгений. Ӧтлаын ветлывлісны кино вылӧ, Киров паркса йӧктанінӧ, институтын рытъяс вылӧ. Кадыс-ӧ мый эз тырмы, ныла-зонмалӧн бур ногӧн ёртасьӧмыс сідз эз и вудж радейтӧмӧ, кӧть и, коймӧд курссӧ помалӧм бӧрын, Евгений ырыштчыліс весиг гӧтрасьны. Людалы, тыдалӧ, тайӧ эз вӧв кивыв: сылӧн киын велӧдысьлӧн диплом, и нинӧмла кӧвъявны аслас вӧсньыдик сьылі вылӧ тайӧ гӧлиник студентсӧ. Евгений тӧдіс: и Антонина, и Людмила вӧзйысьӧмаӧсь чужан районас. Гожӧмнас, Мӧсерын, аддзысис Тонякӧд. Ныв висьтасис: кута пӧ велӧдны Чӧдъягын. Сэсся юаліс:

— Людмилаыдкӧд письмӧасян?

Тайӧ юалӧмыс Евгенийлы вӧлі бан бокас кучкӧм кодь.

— Ог, ог, — мӧмъялыштіс сійӧ. Надейнӧ, тайӧ здукас гӧгӧрвоис Людаыскӧд ылавлӧмсӧ. Жалитіс, некор эз пондывлы Тоня дінас да. Со тай кутшӧм мича невеста, мамыслы да роч дядьыслы эськӧ ас сиктса велӧдчӧм монь вӧлі. Колясны вояс, а тайӧ каетаыс дыр кутас дойдны Евгений Поликарповичлысь сьӧлӧмсӧ. А сэки, локтан арнас, Евгений веськаліс, стӧчджыка кӧ, вӧзйысис, практика вылӧ Лӧкчимдінӧ — Лӧкчим ю вомӧ пуксьӧм ыджыд посёлокӧ. Думсьыс, тыдалӧ, кӧсйис аддзысьлыны Людакӧд либӧ кӧть нин мыйсюрӧ тӧдмавны сы йылысь. Практикантлӧн зільӧмыс эз ло весьшӧрӧ. Лӧкчимдінса велӧдысьяссянь и кыліс: Людмила Осиповнаыд пӧ уджалӧ Негакерӧсса школаын, петӧма пӧ верӧс сайӧ... Кӧть и ёнасӧ майшасьӧмыс эз ло, век жӧ зонлӧн сьӧлӧмӧ пуксис кутшӧмкӧ неджӧг. Сэсся и, лӧньыштіс да, думсьыс ӧвтыштіс кинас: «Мырдӧн мусаӧн он ло. Ло шудаӧн, Людмила Осиповна!»

Институт помалӧм бӧрас историкъясӧс сэки мӧдӧдісны медылі сиктъясӧ да посёлокъясӧ. Евгений Лобановлы вӧзйисны кык район: либӧ Удора, либӧ Чилимдін. Бӧрйис мӧдсӧ. Тадзи сійӧ веськаліс Чильма ю берегса роч сиктӧ, велӧдны история сэтчӧс кӧкъямыс вося школаын. Гырысь чинаяс уна излісны вомнаныс том специалистъяс вӧсна тӧжд йылысь, но этша мый вӧчлісны. Лобановӧс сиктсӧвет овмӧдіс дӧва ордӧ, кодлӧн быдмис кӧкъямыс арӧса пи. Керкаыс и збыльысь ыджыд да зумыд, сӧмын кӧзяинтӧм — во куим сайын вӧйӧма йи кылалігӧн чери кыйигӧн. Керка ӧти джынъяс медпункт, кӧні и пельшӧраліс кӧзяйкаыс, Мария Трофимовна — вира чужӧмбана, ар комын кӧкъямыса визув нывбаба. Синкымӧдзыс зэвтӧм уна рӧма юр кӧртӧда, шань да мелі лӧз синъяса, и сэк жӧ збой видзӧдласа, бура примитіс патерантӧс. Сылы торйӧдіс аслас комната пыр ветлан ыджыд да югыд жыр, кӧні вӧлі став коланаыс мортлы олӧм вылӧ.

Медводдза здукъясас кажитчис, Мария Трофимовнаыс быттьӧкӧ иналіс ас ордас том велӧдысьсӧ пи пыдди. Но тайӧ эз вӧв тадз. Нывбабалы керка помас коліс верстьӧ мужичӧй, мужичӧй ру, мужичӧй ки. Йӧз дінӧ сибалысь, сёрнитны кужысь историк регыд лоис сиктсалы ас мортӧн. Ачыс Мария Трофимовна абу жӧ Печора вожысь, а чужлӧма Ленинградскӧй областьын. Война воясӧ мамыскӧд да ыджыдджык чойыскӧд веськаласны Сыктывкарӧ. Коми му налы лоис мӧд Рӧдинаӧн. Помаліс шӧр школа, велӧдчис пельшӧрӧ. Уджавліс Выльгортса больничаын, петіс коми морт сайӧ, но ӧтувъя олӧмныс эз артмы. Нёль во мысти, сюрс ӧкмыссё ветымын кыкӧд воын, юксисны. Верӧсыслӧн мам-батьыс эз вӧвны руаӧсь Маша монь дінас: нёль во чӧжӧн эз сьӧкты и шулісны сійӧс кос сювъяӧн. Во-мӧд мысти, карын медикъяслӧн чукӧртчылігӧн, Мария Трофимовна тӧдмасис пинь бурдӧдысь врач Ефим Дуркинкӧд, коді и нуис сійӧс Чильма берегса мойдын кодь мича сиктас. Комын арӧсӧн Мария Дуркина чужтіс пиӧс; чужтіс эз сэт, кыті чужтылӧны, а перйисны больничаын кынӧмсӧ вомӧнног вундылӧмӧн. Кӧть кыдз, но абу кос сювъя вӧлӧма нывбабаыд, а тырмымӧн на вӧлӧма кага артман сӧзыс. Шуда семья оліс Чильма ю берегын. Дуркин кыйис-вийис, йӧймымӧныс радейтіс писӧ и гӧтырсӧ. И аслас жӧ радейтана юыс ньылыштіс олӧмсӧ... Ӧдва и аддзисны шойсӧ.

Кужліс кывзыны кӧзяйкаыслысь висьтасьӧмсӧ том патерантыс. Мария Трофимовна тӧдіс коми кыв, ас кежаныс пырджык сёрнитлісны комиӧн. Ӧдйӧ велаліс тӧдтӧм дядьӧ дінӧ и пиыс, Олегӧн шуисны. Ас коддьӧмыслы зонкаыд ошйысьліс весиг, мый на ордын олӧ сэтшӧмтӧ велӧдысь. Верман ӧмӧй кыйсьытӧг ю дорын олігӧн? Мария Трофимовна верӧсыслысь став угоддьӧсӧ петкӧдліс кӧні мый куйлӧ. Вежон-мӧд мысти том патерант да арлыдаджык кӧзяйка кутчысьлісны, пансис ӧтувъя олӧм. Велаліс да, Олег кутіс шуны тайӧ сибыд дядьӧсӧ батьӧн. Некод эз кӧритлы, некод эз шуасьлы, некод эз кыскыштлы ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ налӧн олӧмын татшӧм воськовсьыс. И кыкнанныс жалитлісны, эз ло ӧтувъя каганыс да. А сэтшӧма виччысисны нылӧс. Пиыд пӧ тай семьяыдлӧн мыджӧд, а нылыд — семьятӧ мичмӧдан рӧмыс. Та вылӧ видзӧдтӧг, гозъя пыдди пуктылісны ӧта-мӧднысӧ, тӧждысьлісны ӧта-мӧд вӧснаыс. Евгений Поликарповичӧс эз кыскы том бабаяс дінӧ, сійӧ некор эз воштыв ассьыс морт нимсӧ. Важ коми йӧзыд абу весь шулӧмаӧсь: пӧрысь нывкӧд ӧти керкаын ов — некутшӧм сӧтана оз ков!

Шань мортыдкӧд олігӧн эз кыв ассьыс пӧрысьмӧмсӧ и Мария Трофимовна; век мичаа кӧмасис-пасьтасис, видзӧдіс ас бӧрсяыс, кужліс воны сьӧлӧм вылас сылы, кодлӧн сой вылын коллявліс войяссӧ. Вежӧртӧм выныд пӧ абу ыджыд озырлун, но Женялӧн, тадзи шуліс мужиксӧ гортас, тырмис и вежӧрыс, и вын-эбӧсыс.

Бабауловӧс шоныда радейтӧмыс Евгений Поликарповичлӧн чужис ичӧтсяньыс. Ачыс чужис война мунан мӧд вонас, сідзкӧ, мамыслӧн кынӧмын гӧрддзысьлӧма батьсӧ фронт вылӧ босьтан лун-войясӧ. Нелямын коймӧд воын коми салдат усис Курск дорса сьӧкыд косьясын. Евгений аддзыліс батьсӧ сӧмын фотография вылысь, и кор нин быдмыштіс да кутіс вежӧртны, киас кутліс воинскӧй частьсяньыс воӧм усьӧм йылысь юӧрсӧ.

Война бӧрын Чӧдъягӧ вайисны власовечьясӧс, быд пӧлӧс национальностя йӧзсӧ. Мыйкӧ мында кад кольӧм бӧрын Мӧсерса дӧваяс, тшӧтш и петавлытӧмъяс, тӧдмасисны накӧд, ас кодьныс жӧ томиник «спецпереселенечьяскӧд» — тадзи найӧс шулісны. Нелямын кӧкъямысӧд воын Чӧдъяг вӧлі нин уна баракъяса мича посёлокӧн. Сиктсаяс нулісны налы вузавны йӧв да картупель. Асланыс клубыс эз на вӧв, и шойччан лунъясӧ гажӧдчыны волывлісны Мӧсерӧ. Евгенийлы вӧлі сизим арӧс, кор мамыс медводдзаысь вайӧдіс гортас коми кыв тӧдтӧм роч дядьӧӧс — шӧр тушаа, косіник, вӧйыштӧм бан бокъяса. Зонкалы сійӧ кажитчис ыджыдӧн да ёнӧн. Стӧчмӧда: абу роч, а белорус, но мӧсерсаяс ставнысӧ шулісны рочьясӧн. Евгений Поликарпович ӧнӧдз кылӧ мамыслысь тіралыштана гӧлӧссӧ: «Тайӧ дядьӧыс, Женюк, лоас тэн бать пыдди». И лоис. Дядьыс регыд велаліс сёрнитны комиӧн, кутшӧмсюрӧ роч кыв кутіс гӧгӧрвоны и Евгений.

Кор мырдӧн вайӧм йӧзлы сетісны ыджыдджык вӧля, кор унаӧс дзикӧдз мездісны кывкутӧмысь, дядьыс муніс отпускӧ Белоруссияас, кӧні война бӧрас ловйӧн кольӧма сӧмын ыджыдджык чойыс. Мамыс чайтліс: оз бергӧдчы сэтысь бӧрсӧ. Бергӧдчис, и олісны ӧтлаын нэм помӧдзныс. Евгений Поликарпович некор эз дивитлы мамсӧ, а дядь йывсьыс колины медбур казьтылӧмъяс.

Сэтшӧм нин тай олӧмыс: со и аслыс Евгений Поликарповичлы мойвиис томсянь лоны Олеглы дядьӧн и батьӧн, кывкутны сійӧс быдтӧм-велӧдӧм вӧсна. Олег Дуркин помаліс Москваса ветеринарнӧй академия, лоис чужан районас нималана мортӧн.

Гашкӧ и, ӧнӧдз на эськӧ Евгений Поликарпович оліс войвылын, да лӧня кывтысь олӧмыс путкыльтчис кӧкъямысдас витӧд воын. Квайтымын арӧсыс тыртӧдз на, гожӧмнас, Мария Трофимовна сьӧкыда висьмис. Дыр куйліс весиг карса больничаын, но отсавны эз вермыны. Кувнысӧ вайисны Чильма ю берегса сиктӧ.

— Окышт менӧ, шань мортӧй... Пасибӧ, шань мортӧй, томлунтӧ меным сетӧмысь, да прӧстит ставсьыс... Дзебӧй менӧ Ефимкӧд орччӧн... — сьӧкыда шуаліс бӧръя кывъяссӧ Мария Трофимовна, Евгений Поликарповичлань вазільмӧм синъяснас видзӧдіг.

Здук мысти шоныд чунь помъяснас патерант-верӧсыс тупкис кӧзяйка-гӧтырыслысь синъяссӧ. Покончаӧс дзебисны, кыдзи и ачыс корис, Ефим верӧсыслӧн гуыскӧд орччӧн. Прӧщай, Мария Трофимовна! Югыдін да шоныдін тэн!

Кувмыстиыс нелямын лун бӧрын, кор Мария Трофимовналысь ловсӧ колльӧдісны му вывсянь мӧдар югыдӧ, Евгений Поликарпович, шӧрипельӧ потӧм сьӧлӧмӧн, прӧщайтчис Чильма юыскӧд, сиктыскӧд, сэтчӧс олысьяскӧд — томкӧд и верстьӧкӧд, и выль велӧдчан во кежлӧ воис Эжва катыдӧ.

6

Керкаыс, кӧні чужліс Евгений Поликарпович, мир туйсяньыс бокынджык, асыввылӧ видзӧдысь кильчӧа, ыджыд арлыдысла щальдалӧма, сьӧдӧдӧма. Кык во эз вӧв татӧні, мамсӧ дзебӧмсянь, и пӧвйӧн накӧсалӧм ӧшиня керкасӧ аддзӧм бӧрын гӧрддзасис горшыс, быттьӧ тасасис сэтчӧ из. Пуксис нитшсялыштӧм плакаа кильчӧ вылас, дольсъясьысь синъяснас гӧгӧртіс ӧшинь увсӧ. Коркӧ, комынӧд воясӧ на, батьыс садитлӧма эстчӧ томиник льӧм пуяс. Найӧ быдмисны, паськалісны. Пӧрысь пуясыс кулалісны, вужсяньыс енэжлань писькӧдчылісны выльяс. Со тай, сьӧкыд розъя вожаӧсь таво пуясыс. Помӧдз кисьмасны-сьӧдӧдасны, небзясны тусьясыс да, вотас. Неуна веськыдвылынджык вӧвлі юкмӧс, кӧдзыд да чӧскыд ключ ваа. Юкмӧс бурняыс эз тыдав, сідзкӧ, сісьмӧма. Помнитӧ, кыдзи вӧв бӧж сиа лэчьясӧн, ӧшинь увсьыс да сарай пос дорсьыс, кыйліс уркайясӧс. Мамсӧ, пӧчсӧ да роч дядьсӧ вердліс уркай шыдӧн да яйӧн. Ӧшаліс эськӧ жытникас батьыслӧн вӧралан пищальыс, но мамыс эз лысьтлы сетнысӧ, ичӧтик на вӧлі да. А роч дядьыслы пищальӧн вӧдитчыны эз позь. Зверь-пӧткаыд уна сэк оліс коми пармаад, Важ Эжваын пуӧмӧн пуис чериыд. Верстьӧ мужика семьяясыд война бӧрад, весиг медсьӧкыд кадас, тшыгтӧ эз пыклыны. Но Мӧсерын сэтшӧм семьяыс этша вӧлі, Мӧсерӧс тырвыйӧ позис шуны дӧваяслӧн, батьтӧм челядьлӧн сиктӧн.

Пырны керкаас Евгений Поликарпович эз вермы, ыджыд кольчаа кильчӧ ӧдзӧсыс томана. Ключыс воча чой ордас, Зина ордын, коді оліс водзынджык, катыдланьыс. Сиктыс пуста, сулаліс пельтӧ чунӧдана чӧвлун. Август шӧр, шондіа, и совхозса уджалысьяс, тыдалӧ, гӧгрӧстӧны кӧрым заптӧм. Колӧ перъявны ӧшинь накӧсъяссӧ, мед узьысь керкаыс ӧдйӧджык восьтіс синъяссӧ. Куньӧм синмаӧн сулаліс кык во. Часлы, босьтас кыкнан сьӧкыд чоботансӧ и воӧдчас Зинаясӧдз. Зятьыс совхозын трактористалӧ, сылӧн быд сикас кӧрта кӧлуйыс эм. Чойыслӧн верӧскӧд и тупкавлісны ӧшиньяссӧ челядьӧн жулльӧмысь.

Зинаыс, совхозса лысьтысьысь, гортас тшукис, скӧт картаӧ мунны эз на вӧв кад. Воксӧ вердіс-юкталіс, ӧтлаын корсисны чер-мӧлӧт, сюрис и «г» шыпас кодь кӧрт тув перъялан. Зятьыслысь, Ис Микол Кольыслысь, дӧрӧм-гач пасьталіс и муніс ас керкаас. Ӧдйӧ и нетшкис накӧса пӧвъяссӧ, сэсся вӧлисти восьтіс кильчӧ томансӧ. Гурйыв восьтіс став ӧдзӧссӧ, дзиръя ӧшиньяссӧ, мед гӧгӧр тӧлалӧ, мед ылькйӧны-пырӧны ывла шоныдыс, туруна луд вывсьыс чӧскыд дукъясыс. Посводзсяньыс ӧти ӧдзӧс пыртӧ лунвывладор, мӧд ног кӧ, гожся, оланінас; мӧд — мир туйладор, либӧ тӧвся, оланінас; коймӧд — сарай-картаас. Во дас сайын, тадзи жӧ гожӧмнас, гортсасӧ видлыны волігӧн, Евгений Поликарпович, дядьыс да Коля зятьыс вежлалісны керка подувсьыс сюръя-кокъяссӧ, рӧшкыдмӧм керъяссӧ. Чӧдъягын пилитісны тьӧс-плака, кулисны гырысь пластъясӧн сюмӧд и топыда вевттисны керкасӧ. Сійӧ дыр сулалӧ, эм кӧ бур кӧзяин. Роч дядьыс сэтшӧм и вӧлі. Пенсия вылас петӧм бӧрын, а нэм чӧжыс уджаліс вӧрын, пыр мыйкӧ ноксьыліс горт гӧгӧрыс. Ӧні колӧ лолыштны керкаас выль олӧм — Евгений Поликарпович кутас велӧдны Чӧдъягса школаын тасянь ветлӧмӧн.

Лобанов медводз пырис туйладор оланінас. Пуксис порогдорса лабичӧ. Восьса ӧдзӧса гӧбӧчсянь кайис улис сынӧд, сатшкысис нырас и горшас. Кыдзи и уна-уна во чӧж, Ен-ӧбраза ен ув пельӧсын сулаліс важ пызан, шуйгаладорас занавесавтӧм пачводз, залавка вылас кымыньтӧм сёй гырничьяс; ыджыд пач вомыс пӧдантӧм, печуркаас сьӧд чугунъяс, шом чеплялан, ӧтар помсӧ дӧраӧн гартовтӧм кусыня коса пурт; сулалісны укват да нянь зыр, кыз сутугаысь куснялӧм коколюка. Печурка весьтас, джоджас, ляпкыдик кокъяс йылын кӧрт пач. Евгений Поликарповичлы син водзас сувтіс пач вом дорас ноксьысь мамыс, а ӧні быттьӧкӧ здук кежлӧ петӧма, вот-вот пырас моздорас пескӧн и ломтас пачсӧ. Паччӧрыскӧд орчча гӧбӧч вывсьыс ру пиын моз аддзӧ ичӧтик, косіник, мусаник пӧчыслысь шог синъяса чужӧмбансӧ. Дас арӧс вӧлі Женюкыслы, кор кувсис пӧчукыс. Олысь на эськӧ вӧлі, но потіс сьӧлӧмыс, жугӧдіс сьӧлӧмсӧ моньысӧн роч мужиксӧ гортас вайӧдӧмыс. Лун и вой сійӧ виччысис ассьыс вир тусьсӧ, Поликарпӧс, а сы пыдди керкаӧ воськовтіс тӧдтӧм сёрниа морт. Евгений тӧдіс, роч дядьыс кӧть и некор эз кедзовтлы пӧчсӧ, пӧчыс бӧръя здукӧдзыс мустӧмтіс сійӧс, думсьыс кӧритіс моньсӧ.

Кӧтшас ӧшинь дорын важ пу крӧвать. Ӧні тыртӧм. Гӧн перинаа, уна юрлӧса крӧватьыс коркӧ мичмӧдліс керка пытшкӧссӧ — синмад шыбитчыліс югыд серӧн кыӧм да прӧшвиалӧм крӧвать выв вевттьӧдыс. И гӧн перинаыс, и небыд юрлӧсъясыс Зина чой ордас, и мый ковмас, ставсӧ ваяс выль кӧзяиныс важ местаас. А эсійӧ пӧлатьыс зонкалы вӧвлі потан кодьӧн. Зэв нин важӧн, сюрс ӧкмыссё нелямын ӧкмысӧд воын, кор Евгений лӧсьӧдчис мунны первой классӧ, дядьыс сувтӧдіс сійӧс гӧбӧч ӧдзӧс дорас, и карнизас пуртӧн вӧлыштіс пас: со мый судта пӧ тэ. Матыстчис, и корсис коркӧя вӧлыштӧм туйсӧ. Бура на тӧдчис нёль пас. Шылькнитіс карнизсӧ — шылькнитіс быттьӧ ассьыс челядьдырсӧ. Топӧдліс да окаліс эськӧ ӧні ассьыс челядьдырсӧ, но верман ӧмӧй топӧдлыны да окавны кадсӧ?! Сійӧ кывтӧ-исковтӧ визув ю моз, и тӧрытъяыс некор нин оз бергӧдчыв. Бергӧдчылӧ сӧмын морт паметьын.

Ывлаас лӧнь, и керка пытшкӧсӧдыс тӧвруыс ыргис вӧляникысь. Евгений Поликарпович пуксис катыдлань видзӧдысь ӧшинь дорӧ, ӧзтіс чигарка. Дзолядырйиыс сиктыс кажитчыліс кузьӧн да паськыдӧн, а ӧні быттьӧ топалӧма, пӧрысьмӧма. Со эсійӧ кык судта керкаас, шулісны кулак керкаӧн, коркӧ вӧвлі колхоз правленньӧ. Ӧні ӧшиньтӧм, бедь вылӧ мыджсьӧм пӧль моз нёрӧма, ӧтар бокнас пидзӧсӧдзыс пырӧма муас. Водзынджык клуб, быттьӧ пӧлыньтчӧм важ баржа. Сюрс ӧкмыссё кызьӧд воын сійӧс стрӧитлӧмаӧсь сиктса войтыр часовня пыдди, вичкоыс сотчылӧма да. Эз вевъявны дыр юрбитны сэні Енлы эскысьяс, коммунистъяс асалісны часовнятӧ и кутісны вӧдитчыны сыӧн ас коланінас. Тонӧ, тасянь вель ылын, тыдалӧ уна ӧшиня керка, вӧвлӧм кулак семьялӧн жӧ, ӧти жырйын сэн пошта. Эсійӧ кык судта керкасӧ сюрс ӧкмыссё дасӧд воясӧ стрӧитлӧма Мӧсерса зэв зіль морт, Шупчик Иван Педӧр. Челядьыс абу вӧлӧма асланыс, гозъяыдлы нинӧм та ыджда керкасьыс, и вылыс судтаас школа тшӧктас восьтны. Велӧдчисны сэні том йӧзлӧн ок уна кӧлена.

Этша на тӧдӧ аслас чужан сикт йылысь велӧдысь-историк. Некор вӧлі тӧдмавнысӧ. Но чорыда тӧдӧ ӧтитор: Сӧвет власть воясӧ коммунистъяс эз кыпӧдны сиктын ни ӧти общественнӧй стрӧйба. Олісны, кыдз шуласны, дарӧвӧй вылас. Ӧні, гашкӧ, мыйкӧ вежсьыштас. Бӧръя куим воӧн кувсисны куим дзӧрысь генсек. Ставныс тешитчылісны Ен вылын, и, дерт жӧ, куимнанныс, накӧд тшӧтш и медыджыд антикристъясыс — Ленин да Сталин — веськалісны адӧ, пуан сир пӧртйӧ. Но Енмыд пӧ бур сьӧлӧма, гашкӧ и, прӧститас на, райӧ пыран ӧдзӧс дорас караулӧ сувтӧдас пернатӧм сьыліясӧс. Странаӧн да партияӧн веськӧдлыны босьтчис паськыд плешкас паськыд мампаса коммунист Сергей Миш. Ура-а! Мед оласны странаын вежсьӧмъяс! Ыджыд надея кутісны унаысь нин бӧбйӧдлӧм сӧветскӧй войтырыд том вождь вылад. Март тӧлысьын, кор Сергей Мишӧс бӧрйисны партияса генсекӧн, меставывса парторганизацияяс, торъя коммунистъяс мӧдӧдісны сылы чолӧмалана телеграммаяс. Мӧдӧдіс и коммунист Лобанов, сійӧ жӧ и историк Евгений Поликарпович.

Кӧзяин кусӧдіс чигаркасӧ, петіс мӧдарас, кӧні унджык ӧшиньыс видзӧдіс лунвылӧ, мӧдлапӧвса вӧрланьӧ. Таладорас, кыдзи помнитӧ, некор эз овлыны, сӧмын кынтысигъясӧн ӧтдор, и шулісны горничаӧн. Тӧвнас эз ломтывны, а гожӧмнас тані узьлісны Евгений да пӧчыс. Коркӧ, дзолядырйиыс на, тані вӧвлі медпункт. И ӧні зэв кыпыд жырйыс, уна пырӧ шондіыс да. Быттьӧкӧ позис и нимкодясьны: йӧзын дыр олӧм бӧрын воис гортас! Но кыдз сӧмын дум вылас усьліс Мария Трофимовна, жугыльмыліс сьӧлӧмыс. Колӧ панны выль олӧм. Сылы нелямын куим арӧс, синма-пеля, киа-кока, эм удж, эм оланін, колӧ аддзыны сэтшӧм аньӧс, коді эськӧ вермис вежны Мария Трофимовнаӧс. Абу гӧль Коми муыд нывбабаяснад, бытьӧн аддзас ас сьӧлӧм сертиыс. Оз кут вӧтлысьны быд юбка бӧрся, оз кут корсьысьны ни, мед эськӧ ачыс бур аньыс казяліс сійӧс, кыдзи коркӧ казяліс Мария Трофимовнаыс.

Шань мужик дорын и йӧй баба прӧсуж, но сэтшӧмыд оз жӧ ков Евгений Поликарповичлы. Лёк баба дінад и ачыд на верман торксьыны: юсьыны ли мый ли. Уна мӧвп чужтӧ Чильма дорса аньӧс казьтылӧмыс. Жалитӧ да и казьтылӧ. Кутшӧм лоӧ водзӧсӧ аслас чассьӧ-рӧкыс-а? Гашкӧ, пӧдруга видзӧмӧ сетчывны? Этша бурлачитіс том дырйиыс, и ӧні, гашкӧ, верстайтны воштӧмторсӧ? Мед коркӧ, пӧрысьмас да, эз кут жалитны кольӧм кадсӧ. Ӧткодявны кӧ арлыдсӧ кадыскӧд, то сылӧн олӧмын гожӧм. А войвылад гожӧмыд дженьыдик, востым моз югнитлас — и ар нин. Тэрмась, Евгений Поликарпович, овнытӧ: кыкысь помся гожӧмыд оз овлы. Тэрмась и корсьысь. Весиг пӧтка аслыс гозпӧвсӧ корсьӧ, а тэ — морт! Мария Трофимовнаыд, надейнӧ, мӧдар югыдас аддзысис верӧсыскӧд, Дуркин Ефимыскӧд. Тӧдӧмысь, кыкнанныс лэбалӧны райын, йӧзлы бур вӧчысьястӧ Енмыс ас дінас босьтӧ, оз сет Омӧльяслы.

Слабог, позьӧ овны керкаас, ӧтарсӧ, мир туйладорсӧ, кутас ломтывны. Поліс зэр ва войталӧмысь, но некыт абу письтӧма, вевт тьӧскыс, сідзнад, бур на. Тырвыйӧджык овмӧдчас да, шиферӧн вевттяс. Дзоля кӧрт пачыс ӧдйӧ сетӧ шоныдсӧ, сійӧс водзджык и лӧсьӧдас. Сюръя йывсяньыс воысь электропроводсӧ орӧдӧма, ковмас электрикӧс корлыны. Аски Чӧдъягӧ ветлас, школаас пыралас, тшӧтш и машина пес ньӧбас. А ӧні пошта вылӧ кежалас, бӧръя квартал кежлас газет-мӧд судзӧдас. Историкыдлы ӧти кокысь олӧмыскӧд колӧ восьлавны. Керка ӧшиньяссӧ эз тупкы, кильчӧ ӧдзӧссӧ пӧдлаліс, понъяс пырӧмысь.

Пошта жырйын, вель джуджыд весйӧд сайын, пукаліс том нывбаба; весйӧд таладорас машина-чачаӧн ворсіс ар вит-квайта, пемыдгӧрд юрсиа зонка.

— Здравствуй, шофёр, — чолӧмасис тӧдтӧм дядьӧ.

— Дластвуй.

— Кыдз нӧ нимыд, зарни пи?

— Лёня.

— И овтӧ тӧдан?

— Тӧда. Лёня Волобьёв.

— Кымын арӧс жӧ тэн, Лёня Волобьёв?

— Квайт.

— О-о! Жӧник нин тай. Регыд нин школаӧ.

— Абу на. Мамӧ шуӧ, локтан во пӧ.

— Бур лун, кӧзяйка, — юрнас довкнитіс Лобанов. — Тӧдмасям, кӧть эськӧ и ме татӧні важ выль морт. Евгений Поликарпович... учитель...

— А ме Анфиса, Евдӧк Анфиса... Батьӧс Евдокимӧн шулісны.

— Тӧдлі батьтӧ, тӧдлі, и мамтӧ тӧда. Тані вед, помнита да, мӧд морт уджавліс?

— Пенсия вылӧ петіс. Коймӧд во нин ме татӧні. Таӧдзыс? Чӧдъягса пошта вылын уджавлі.

— Овны ме татчӧ локті, чужан сиктӧ. Чӧдъягын кута велӧдны.

— Бур, бур, воинныд кӧ. Нӧшта ӧти керка ловзяс. Семьянад воинныд?

— Ме гӧтыртӧм, кыдз шуласны, котыртӧм и.

— Эз и вӧвлы? — чуймыштліс Анфиса, паськыд синкым увсьыс югнитлісны гырысь руд синъясыс.

— Вӧвлі, да кувсис... — ышловзис мужичӧй.

— Прӧститӧй, Евгений Поликарпович.

— А тайӧ нӧ детинкаыслӧн коді батьыс?

— Ме... Ме мам пыдди, и бать пыдди... — вошис син югыдыс нывбабалӧн, чужӧмыс пемдыштіс, быттьӧ сьӧд кымӧрлӧн вуджӧрыс бан бокас ӧшйис. Казяліс тайӧс Лобанов, шуис:

— Ачыд прӧстит, мыйкӧ кӧ эг сідз шу.

— Нинӧмысь... Кувсис батьыс, мӧйму кувсис... Ті сійӧс эн тӧдлӧй, эз вӧв мӧсерса. Зэв шань морт вӧвлі, Керчомъяысь, Воробьёв Сеняӧн шулісны. Лесопунктад трелюйтчан трактор вылын уджавліс.

— Висис али мый?

— Эз. Некор нинӧм вылӧ эз норасьлы. Винанад эз ышмыв ни, унатӧ эз юлы. Гортас лэччыліс бать-мамсӧ видлыны, челядьдырся ёртъясыскӧд сэки юыштӧмаӧсь, пызан саяс и унмовсьӧма... Кувсьӧм йылысь бумагаас «отравление алкоголем» пасйӧма.

— Аскуртӧ, кӧнкӧ, юисны.

— Ог тӧд. Мӧсерад ни Чӧдъягад самӧкуртӧ оз вӧчны, а винаыд уналысь жӧ нин олӧмсӧ помаліс.

— Том на тэ, Анфиса. Шоглы эн сетчы.

— Шогсьыд тай он пышйы ни он дзебсьы. Дум вылысь Сеняӧй оз вунлы, узигӧн и вунлӧ став шогыс.

— Мый лоны, лоӧма нин. Пиыд ӧні тэнад олан гажыс, эм код дінӧ инавны сьӧлӧмтӧ.

— Сійӧтӧ сідз. Ті ӧд, Евгений Поликарпович, надейнӧ, могӧн локтінныд?

— Могӧн. Мыйсюрӧ судзӧдны кӧсъя, позьӧ кӧ.

— Позьӧ, — Анфиса мыччис некымын квитанция.

— Сиктсаыд ёна-ӧ лыддьысьӧны?

— Коми газет-журналтӧ унаӧн на судзӧдӧны.

— Ӧні вежсисны газетъясыд, лыддянаӧсьджык, — Лобанов гижсис «Правда», «Красное знамя» да районын петысь «Ленин туйӧд» вылӧ. Анфиса ӧлӧдіс: письмӧносечыс пӧ абу и газетъясыдла ковмас аслыныд волыны, сэсся юаліс:

— Мам керкаад вӧлінныд нин?

— Сэсянь и локті.

— Шыд да рок пуысьӧс ковмас корсьны. Ыджыд пач вом дорад кӧзяйка колӧ.

— Аддза сэтшӧмсӧ?

— Но, Мӧсерсьыд, майбыр, сюрас на сэтшӧмыд. Кутшӧмӧс кӧсъянныд, сэтшӧм на и сюрас. Прамӧй мужикъясыс вот кутісны бырны-а.

— Кутшӧмӧсь нӧ эськӧ прамӧй мужикъясыс?

— Кутшӧмӧсь? Коді оз ю, сійӧ и прамӧй. Кӧні оз ю мужикыс, сэні и бура олӧны, челядьнысӧ бура быдтӧны.

— Пӧдлиннӧ, кыдзи нин олӧ Антонина Павловна? — кыв йылас важӧн нин бергалӧ, но сӧмын на сюрис стрӧкаыс юавнысӧ.

— Гожӧмнад тані отпускалӧ, а кызвынсӧ Чӧдъягын, директоралӧ сэтчӧс школаас. Сійӧ ӧд миян век на невеста.

— Невеста? — шемӧсмыліс Лобанов. — Меысь сійӧ кык арӧсӧн ыджыдджык, сідзкӧ, сылы...

— Да, менӧ на велӧдліс, витӧд-кӧкъямысӧд классъясын.

— Збыль мӧй бырӧны-йывмӧны прамӧй мужикъясыс? Али ачыс Тоняыс мыжа?

— Том дырйиыс ыджыд шог сійӧс сулӧма, сы бӧрти абу петавлӧма верӧс саяс. Но радейтӧны Антонина Павловнатӧ ичӧт и верстьӧ, зэв прӧстӧй, абу вылӧ пуксьысь.

— Кутшӧм сэтшӧм ыджыд шог нӧ?

— Ме сэки ичӧт на вӧлі, бурасӧ ог и тӧд. Мамӧ коркӧ висьтавліс, Чӧдъягын пӧ кутшӧмкӧ ускӧттьӧ сулӧма-а, — Анфиса бура тӧдіс сійӧ лоӧмтор йывсьыс, но, тыдалӧ, эз кӧсйы паськӧдчыны сёрнинас.

— Пасибӧ, Анфиса, сёрни-баснисьыд; мен татӧні зэв лӧсьыд, но колӧ мунны. Аддзысьлытӧдз.

— Аддзысьлытӧдз. Водзлань волӧй, — Анфиса сувтіс ӧшинь дорас, видзӧдіс мужичӧйлӧн ылысмысь мыгӧрлань. Сёрни сертиыс нывбаба гӧгӧрвоис: да, кодлыкӧ тӧлка мужик мойвиас.

7

Мича вӧт пыдди Антонина Павловнаӧс войбыд шобрӧдліс. Югыд войяснас оз узьсьы, торъя нин пенсия вылас петӧм бӧрын. Пасибӧ батьыслы тайӧ керкасьыс, оз ков коллявны нэмсӧ Чӧдъягса пӧв баракын да. Ӧтнас, но абу шуштӧм, кӧть и ыджыд гажлуныс абу жӧ. Деливӧ сьӧлӧм вылас, сёрнитыштны со некодкӧд, Мурка и мургыштӧ. Муртса ойбыртас и черебтӧ нин, став вир-яйнас сыркмунлӧ, сідзкӧ, зэвтчӧмаӧсь вӧйясыс.

Коркӧ шонді петандорыс, тыдалӧ, унмовсис. Сідзи тай аслыс кажитчис-а. Унйывсьыс дзолядырсӧ аддзӧ, и оз вермы некыдз гӧгӧрвоны: вӧт али вемӧс тайӧ? Вемӧс! Вемӧс! Вемӧс! Мед эськӧ вемӧс жӧ! Со сійӧ кывтыдса шор пос вылын, перилӧас мыджсьӧмӧн кывзӧ тэрыб шорыслысь бузгӧмсӧ. Нывкалы ар квайт, оз на ветлы школаӧ. Мыйла та дыра оз лок шор пос дорас эсійӧ Кальӧ Митьӧыс? Локтас да, келалыштасны ваӧдыс, резйысясны, ворсасны шоныд лыа вылас. Шор поссяньыс мӧд керкаас и олӧ Митьӧыс, оз мӧй аддзы Тонясӧ. Али аддзӧ да нарошнӧ оз лок; гашкӧ, скӧралӧ Тоня вылас да: нывкалӧн локтіс батьыс война вылысь, а Митьӧлӧн эз. Но ӧд абу Тоня таысь мыжа.

Оз кӧ лок Митьӧыс, сэсся некор оз кут ворсны сыкӧд. Сэтшӧма пӧръясьӧ Кальӧ Митьӧыс — кӧсъяс, да оз лок. Скӧрмас кӧ Тоня, дугдас Митьӧкӧд ёртасьӧмысь, выль зонкаӧс аддзас. Эсійӧ Ячеславыс кӧть и абу Митьӧ кодь мича, нарошнӧ сыкӧд кутас ворсны, мед и вежалӧ сэсся Митьӧыс. Ойя, оз ков Тонялы Ячеславыс, ыджыд юрысла да кыз нырысла ли мый ли «палюрӧн» сійӧс нимтӧны да. Некод оз тӧд, мый сійӧ палюрыс, а кодкӧ тай нимтыштӧма тадзисӧ. Колӧкӧ, Митьӧыс важӧн нин ю дорын, эсійӧ кӧсӧй Тасяыскӧд, колӧкӧ, ворсӧны; важ мельнича дорын купайтчӧны ли. Тасяыс эськӧ абу и кӧсӧй, но ӧтчыд, мачасигӧн, Тоня да Тася пиньӧ воисны. Сэки и нимтыштіс пӧдругасӧ кӧсӧйнас, мед мисьтӧмтны сійӧс. А Тасяыс ньӧти абу мисьтӧмджык Тоня сертиыс; мӧдарӧ на, кӧсаыс кузьджык и тушанас ыджыдджык. Гашкӧ, Митьӧыслы Тасяыс ёнджыка и кажитчӧ? Оз, оз! Тася бӧрсяыс век Ячеслав ротъялӧ...

Вежӧгтӧмысла Антонина Павловна садьмыліс весиг, восьтліс синъяссӧ и ӧдйӧ бӧр кунис, мед син водзсьыс эз пышйыны дзолядырся серпасъясыс. И аддзӧ асланьыс матысмысь Митьӧӧс: ӧти волыса, ас кыӧм дӧра гача, шырӧм юра, турвидзысь пельяса. Гач вожыс восьса, надейнӧ, абу тырмӧма кизьыс, и нывка син улӧ усис зонкалӧн кок вожын тоньялысь, карандаш кодь кузь да ёсь чилсканыс. Митьӧ босьтӧ Тоняӧс киӧдыс, и ныла-зонка котӧртӧны доналӧм лыа вылӧ...

Мурка аддзӧ кӧзяйкаыслысь унйывсьыс нюмъёвтлӧмсӧ, и мед эз садьмы, дугдылӧ весиг мургӧмсьыс. Шобрӧдлана вӧтъясыс кутісны локны Кальӧ Митьӧсянь письмӧ бӧрын. Унатор нин вунлӧма челядьдырсьыс, а ӧні серпас бӧрся серпас сувтӧ син водзас, быттьӧ тӧрыт на и вӧлі сылы квайт арӧсыс. Вӧт нисьӧ вемӧс сертиыс кӧ, сэки нин Тоня кужлӧма и радейтны, и вежӧгтыны. Нелямын сизимӧд воын ныла-зонма ки на ки кутчысьӧмӧн мунісны школаӧ. Ӧти воӧн Тоня нюжаліс и тушанас ӧтвесьтасис Митьӧкӧд. Зонка, чӧскыдтӧм да нуртӧм сёяннад, быдмис ньӧжйӧ. Сиктса дӧва-бабаясыд мырсьылісны колхозад ныр вылас усьтӧдз, а водзӧссӧ мынтысьлісны трудоденьясӧн. Быд трудодень вылӧ сетлісны китыр нянь, а кор кынтавліс — и сы мындаыс эз вичмыв. Скӧттӧ эськӧ и видзлісны, но йӧв-яйыд уна мунліс поставка вылӧ, аслыныс этша мый кольліс. Югыдджык вӧлі челядьдырыс Тонялӧн, батя нывкаыдлӧн.

Ныла-зонка ӧти парта сайӧ и пуксисны. И школаын, и ворсігӧн пыр ӧтлаынӧсь. Во помнас бырӧдісны сёян-юан вылӧ карточкаяс, и йӧзыс кокниджыка лолыштісны. А Тонялысь коммунист батьсӧ, Тит Иван Павелӧс, райком мӧдӧдіс Чӧдъяг лесопунктӧ начальникавны. Власовечьясыдкӧд сійӧ и стрӧитіс Эжва бокас мича посёлоксӧ. Но во куим мысти, кор кутісны ӧтувтавны ичӧт колхозъяс, мӧсерсаяс бӧрйисны Павел Ивановичӧс асланыс овмӧсса юралысьӧн. Ыджыд лача найӧ кутісны морӧс тырыс медальяса да Гӧрд Звезда ордена вӧвлӧм фронтовик вылӧ, но мужикъястӧм сикттӧ кок йылас сувтӧдны абу кокни. Колӧ и оз, быдлаӧ нырсӧ сюйліс райком, индавліс, кымын гектар мый кӧдзны да пуктыны. И арнас став урожайсӧ идравны эз вермывны, лым улӧ медсясӧ кольлісны морков да мӧс сёркни. Кӧть сідзи и вошлісны, эз позь весиг шепасьны колхоз му вылад, гусясьысьясӧн шулісны.

Ветымын коймӧд воын пракмуніс Сталин. Сиктса войтырлӧн олӧмыс вӧлі воддза кодь сьӧкыд. Чинтыштісны госпоставкаяс да вотъяс, но найӧ колисны на зэв гырысьӧсь. Картаыд кӧть и куш, колхозниклӧн семьялы коліс сдайтны вонас комын кило яй. Кӧть сэсся лядьвейсьыд да сітан бексьыд чӧлав, но сдайт! Он кӧ, судитасны. Да и асьныс дӧваясыс вӧліны кос печкан кодьӧсь, нинӧм налысь чӧлавнысӧ, кучикныс и кутыштіс лынысӧ киссьӧмысь. Кодлӧн эм мӧс, тшӧтш и рабочӧйлы да служащӧйлы, быд душлысь коліс сдайтны сё литра йӧв, быд ыжысь кыксё грамм вурун. Сэсся заёмъяс! Мам оз вермы ньӧбны пиыслы гач кизь, а колӧ гижсьыны заём вылӧ.

Мӧсерса быд колхозниклы вонас коліс нажӧвитны этша вылӧ кыксё трудодень, а коді эз тыртлы тайӧ нормасӧ — поставкасӧ ковмыліс мынтыны ветымын прӧчент вылӧ унджык. Мамъясныс эз вермывны велӧдны челядьсӧ, и ныв-зонлӧн велӧдчӧмыс помасьліс начальнӧй школаӧн. Колхозникъяс и водзӧ пышъялісны сиктысь коді кытчӧ вермис. Унджыкӧныс сетчисны лесопунктъясӧ.

Кальӧ Митьӧ быдмис писькӧс зонкаӧн, эз кольччы сыысь и Тоня. Кыкнанныс вӧліны медбура велӧдчысьясӧн. Ветымын коймӧд вося гожӧмнас колхозса юралысь дінӧ шыӧдчис и Митьӧлӧн мамыс:

— Павел Иванович, Ен могысьӧн, лэдз менӧ колхозсьыд, челядьӧс ни ачымӧс кӧмӧдны-пасьтӧдны ог вермы, велӧдны ни. Нылӧй эськӧ оз нин велӧдчы, да Митюкӧс окота водзӧ велӧдны. Ущительыс ошкӧ Митюкӧс, зэв юра зонка пӧ... — нывбабалы, кодлы эз вӧв на и нелямын арӧс, окота вӧлі бӧрддзыны, но пычкӧма нин став синвасӧ, син гураныс важӧн нин кос.

Юралысь чеччис гӧрд дӧраа пызан сайсьыс, матыстчис нывбаба дінӧ, лолыс тасасис и кывсӧ шуны оз вермы, дульсӧ сӧмын ньылалӧ.

— Каллистратыдкӧд, Матвеевна, ми другъясӧн вӧвлім... Колис кӧ ловйӧн, кутшӧма эськӧ нимкодясис аслас ныв-пиӧн. Митьӧыд да менам Тонюкӧй ӧд тшӧтшъяӧсь.

— Ӧти арӧс вӧлі Митьӧлы, кор батьсӧ пронт вылад босьтісны.

— Жаль меным тэ, Матвеевна, челядьыд жальӧсь и. Лэдза ме тэнӧ, Матвеевна, Кальӧ другӧйлӧн паметь кузя лэдза. Толькӧ вот, кыдзи-й шунысӧ, оз збыльмы гӧтырӧйлӧн кӧсйӧмыс-а, ылын кӧ лоанныд.

— Мый оз збыльмы? — эз тырвыйӧ гӧгӧрво Матвеевна.

— Миян челядьным, Тоня да Митьӧыд, дзолясяньыс дружитӧны. Вот и чайтлім гӧтыркӧд, мися, тэкӧд, Матвеевна, ми коркӧ сват-сваттяясӧн лоам...

— Пасибӧ бур кывсьыд, Митюкӧс пыдди пуктӧмсьыд. Но, Енмыс кӧ шуас, коркӧ и аддзысясны на, гашкӧ. Коми муын вед лоам, огӧ роч муын.

...Матвеевна аслас челядькӧд лэччис Эжва горувса посёлокӧ, сэні неважӧн восьтісны выль лесопункт и уджалысьыс уна коліс. Пароход дорӧдз (сійӧ сувтліс Чӧдъягӧ, а эз Мӧсерӧ) Митьӧӧс колльӧдіс Тоня. Зонка бӧр панйис сійӧс тушанас, ки вомлӧсӧн джуджыдджык нин; сьӧд юрсиыс эз кывзысь, ӧтарӧ лэччис плеш вылас. Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас, эз тӧдны, мый йылысь сёрнитны прӧщайтчан здукъясас. Тася моз жӧ Тоня быдтіс юрсисӧ, кӧсаас шыр гӧрӧда еджыд лента, ӧні чунь помъяснас ворсіс морӧсвывса кӧса помнас. Ю берегын пӧлясьысь тӧвру вӧрӧдіс платтьӧ бӧждорсӧ, нывка ӧтарӧ кутыштліс кинас, мед сійӧ эз павтыртчы. Арнас кыкнанныс пырасны сизимӧд классӧ, кутасны велӧдчыны разнӧй школаясын. Код тӧдас, мый ӧні керсис кык том сьӧлӧмын. Тӧдӧмысь, сьӧлӧмныс пуис-ворсіс том ырӧш моз, пуис-ворсіс мичаа, югыда, ӧта-мӧднысӧ жалитана.

— Письмӧтӧ гижан? — юалӧ нывка.

— Гижа.

— Мен тэтӧг гажтӧм лоӧ.

— Тэ гортад колян. Мен ковмас велавны выль йӧз дінӧ.

— И вунӧдан менӧ?

— Некор ог.

— Ме ог жӧ.

— Тэкӧд мен век вӧлі лӧсьыд да гажа.

— Мен вед сідзи жӧ. Ӧні ме кута дружитны Тасякӧд.

— Тасяыд шань нывка, сыкӧд позьӧ лӧсявны.

Букӧстіс пароход.

Посни, эзысь гыясӧн дзирдаліс Эжва.

Тонялӧн ыпмуніс мичаник чужӧмыс, вӧрзисны вазілля вом доръясыс. Сэсся тӧвруыс кодь кокньыдик нывка чикыш моз паськӧдыштліс сывсӧ и топӧдчис зон бердӧ:

— Мить, вай прӧщайтчам чоя-вока моз. И эн пов, окышт менӧ...

— Ме тэнӧ некор ог вунӧд... Кута век помнитны тэнсьыд гӧлӧстӧ... — зонка воча топӧдыштіс Тоняӧс, и аслас дженьыдик на олӧмын медводдзаысь чупнитіс нывкалысь вом дорсӧ.

Джуджыд кыр йылын дыр сулаліс Тоня, кинас дыр ӧвтчис ылысмысь пароходлань. Палуба вывсянь кинас ӧвтчӧмӧн Митьӧ прӧщайтчис чужан сиктыскӧд, аслас муса челядьдыркӧд — Тонякӧд.

...Письмӧасисны во кык.

...Кыкнанныс ӧтарӧ верстяммисны, челядьдыр вуджис томлунӧ.

Му шар весьтӧ кыпӧдчис морт киӧн вӧчӧм спутник, синмасис да сёрнитіс сьӧла чипсан гӧлӧсӧн мувывса олысьяскӧд. Антонина пырис велӧдчыны Коми пединститутӧ, Дмитрий — Ухтаса горнӧй техникумӧ, киас зрелостьлӧн аттестатӧн жӧ. Ӧта-мӧд йывсьыныс нинӧм эз тӧдны. И ӧтиыслӧн, и мӧдыслӧн водзын вӧлі быдса олӧм.

Вай жӧ, дона лыддьысьысь, водзӧ листалам повесьтса геройяслысь олӧмсӧ.

8

Сэк, кор Антонина Павловна учитель-математик дипломӧн воис Чӧдъягӧ, сэні сулаліс нин брусысь кыпӧдӧм ыджыд школа. Велӧдісны кӧкъямысӧд классӧдз. Витӧд классянь посёлокӧ ветлісны и Мӧсерса челядь. Уджалысьясыс лесопунктӧ воисны эз сӧмын коми сикт-грездъясысь, но и ыджыд страна пасьтаысь медасьӧмъяс, шулісны найӧс вербованнӧйясӧн. Посёлоксӧ панысь власовечьяс пиысь унаӧн, мездісны да, мунісны чужан муаныс, кодсюрӧ аскӧдныс нуисны коми аньясӧс — гӧтырнысӧ челядьыскӧд Азербайджанӧ, Белоруссияӧ, Украинаӧ, Татарияӧ... Унаӧн кольччисны и Чӧдъягӧ. Вӧрӧ вайисны сэки вынйӧра техника, колісны пыр унджык механизаторъяс, велӧдчӧм йӧз. Квайтымынӧд во заводитчигӧн нин начальникӧн да главнӧй механикӧн вӧліны вуз помалысьяс; вель дыр технорукаліс практик, олӧма морт, но и сійӧ сетіс ассьыс местасӧ том инженерлы, коді воис институтысь жӧ. Чужаніныс сылӧн эз вӧв Коми, шуисны инженерсӧ Денис Алексеевичӧн. Овыс — Кузнецов.

Бурланьӧ вежсьӧмъяс петкӧдчисны посёлокса олӧмын. Уджалісны народнӧй дружина, тӧварищескӧй суд, нывбабаяслӧн сӧвет, сьылысь-йӧктысьяс. Чӧдъягса клуб дыр кад вӧлі Коми АССР-са медбур клубӧн. Культурнӧй олӧмӧ ыджыд пай пуктісны школаын велӧдысьяс. Сэтчӧс физруклӧн водзмӧстчӧмӧн стрӧитісны волейболӧн ворсан кык площадка, нуӧдлісны ордйысьӧмъяс и шахматӧн да шашкиӧн вермасьӧм кузя. Уна бур панӧмторйын нырщикаліс и том математик Антонина Павловна. Казялісны тайӧс чӧдъягсаяс. Колис кык во, и посёлокса парторг корис сійӧс дасьтысьны партияӧ пыригкежлӧ.

Парторгаліс ичӧт тушаа, зумыд тэчаса, чужӧмыс кажитчис эз гӧгрӧсӧн и эз кузьмӧсӧн, а нёль пельӧсаӧн, Вячеслав Вячеславович. Велӧдчылӧма Кебанса учебно-курсӧвӧй комбинатын и лесопунктса вӧр пӧрӧданінын мастераліс. Кебаныс, кыдзи и Чӧдъяг, Эжва пӧлӧнса посёлок, сӧмын горулынджык. Медводдза баракъясыс чужисны сэн комынӧд воясӧ на, кыпӧдісны Комиӧ мырдӧн вайӧмъяс — высланнӧйяс. А паськавны заводитіс, кыдзи и Чӧдъяг, война бӧрын, кор Кебан вӧр участокӧ вайӧдісны сё ветымын кык мыждӧм мортӧс, на пӧвстын унджыкыс вӧліны власовечьяс, некымын вӧвлӧм кулак, нёль немеч, куим украинеч — бандеровечьясӧн шулісны. Кебан быдмис зэв ӧдйӧ, Эжва катыдын лоис медыджыд да медуна йӧза посёлокӧн. Та вӧсна и восьтісны сэні курсъяссӧ, мед велӧдны мастеръясӧс, трактористъясӧс, судоводитель-механикъясӧс, бензопилаӧн пилитчысьясӧс. Ӧти вонас помавлісны курсъяссӧ лесопунктъясысь воӧм сё ветымын мортӧдз. На пиын и Вячеслав Вячеславович.

Мӧсерын ичӧтсяньыс шулісны сійӧс Ячеславӧн, а ӧні быдӧнлы — Ячеслав Ячеславович. Дзолядырйиыс быдмӧмнас ас коддьӧмсьыс эз кольччыв, сэсся воис кад, и ус-тош мыччысьтӧдзыс на, сійӧс пановтісны тушанас сиктса став ӧттшӧтшъя ныв-зонмыс. Кодсюрӧ шензьыліс, кыдзи татшӧм ляпкыдик морт вылас ыштӧма мичаник гӧтырыс — Тасяыс, Антонина Павловналӧн ичӧтдырся пӧдругаыс. Помавліс сійӧ карса дошкольнӧй педучилище и уджаліс посёлокса ясли-садикын. Кор гозъя мунлісны орччӧн, паныдасьысьяс дыр колльӧдлісны найӧс синнаныс. Но и мед, кодлы кутшӧм делӧ налӧн туша-мыгаӧдз. Эз на кывсьыв, мед коркӧ Тася каитчыліс Ячеслав сайӧ петӧмысь, а ӧтувтчӧмсяньныс во вит нин, быдтӧны нывкаӧс. Гӧтрасьӧм бӧрас верӧсыс медводз лэптіс пывсян. Сыӧдзсӧ ветлывліс ӧтувъя пывсянӧ. Мужикъяссянь паськавліс сёрни: парторглӧн пӧ мужик пасыс ыджыдджык лесопунктса кузнечлӧн балдаысь. Ячеслав Ячеславович эз дӧзмыв таысь, а, мӧдарӧ, тшапмыліс, ӧд тайӧ ӧткодялӧмас мыйкӧ мында вӧлі и збыльыс. Сідзкӧ, вӧлі мыйысь радейтны Тасялы ассьыс ляпкыд верӧссӧ. Сэсся Ячеслав Ячеславович стрӧитіс уна жыръя да верандаа ас керка.

Сійӧ кадас бурланьӧ вежсьӧмыс югыда петкӧдчис и сиктын, и посёлокын. Мед кыпӧдны парторганизацияяслысь тӧдчанлунсӧ, и промышленнӧй, и сиктса парткомъяс шуисны примитны асланыс радъясӧ уджвывса унджык водзмӧстчысь йӧзӧс. Тыртін кӧ планъяс — тэ нин вермин лоны коммунистӧн. Чӧдъягын ӧти собранньӧ вылын партияӧ да кандидатӧ ӧтпырйӧ вӧзйисны дас вит мортӧс, на лыдын и Антонина Павловнаӧс. Унджыкыс вӧліны вӧр пӧрӧдысьяс, трактористъяс, шофёръяс, увйысьысьяс, и... ӧти велӧдысь, столовӧйын пусьысь да пывсян ломтысь, мӧд ног кӧ, банщик. Вячеслав Вячеславович йылысь районса газет йӧзӧдіс ошкана статья, а райком наградитіс сійӧс Почёт грамотаӧн — и кыдзи парторгӧс, и кыдзи мастерскӧй участокса водзмӧстчысь мастерӧс.

Чӧдъягсалысь опытсӧ босьтісны и мукӧдлаын. Вот и артмис: Эжва катыдын ӧти воӧн коммунистлысь да партияӧ кандидатлысь билетъяссӧ босьтісны витсё гӧгӧр морт. Дерт жӧ, политика да мораль боксянь унаӧн вӧліны компартияӧ шогмытӧмӧсь. Лыдсӧ пӧльтӧмыс эз ёнмӧд, а рӧшкыдмӧдіс партияӧс. Сюрс ӧкмыссё квайтымын витӧд воын кык партком пыдди бӧр котыртісны ӧти райком.

Коммунистъяслӧн восьса ӧти собранньӧ вылын, кӧні сёрнитісны выль во кежлӧ могъяс йылысь, Антонина Павловна матысянь тӧдмасис ас кодьыс жӧ том, семьятӧм на технорук Денис Кузнецовкӧд. Собранньӧыс муніс клубын, лабичьясас йӧзыс эз тӧрны и унаӧн сулалісны зал помас, восьса ӧдзӧс дорас жуисны куритчысьяс. Сценавывса пызан сайысь кыпӧдчис Вячеслав Вячеславович и кыз гӧлӧсӧн юӧртіс рочӧн:

— Кора ставнытӧ ӧвсьыштны! Пуксялӧй, лӧньӧй! Миян собранньӧ вылӧ воис райкомса первой секретарь Алексей Данилович Кузнецов, — и парторг заводитіс клопайтны, — локтӧй пызан саяс, Алексей Данилович. И водзӧ кывзӧй: собранньӧ бӧрас дон босьттӧг лоӧ петкӧдлӧма кинофильм.

— Кутшӧмӧс?! — кылісны гӧлӧсъяс.

— Владимир Ильич Ленин йылысь... «Человек с ружьём», — кыз нырсӧ парторг чатӧртліс вывлань, быттьӧ исалыштіс сынӧдсьыс табак дуксӧ.

— Ок эськӧ, Чапаев йылысь кӧ, — нурбыльтіс кодкӧ.

Йӧзлӧн клопайтӧм шы улӧ медводдза радысь кыпӧдчис ыджыд тушаа, мышкыртчыштӧм, сьӧд костюма да быгъеджыд дӧрӧма, шом кодь сьӧд юрсиа секретарь. Позис сетны сылы ар нелямын. Копыртліс юрсӧ заллань и веськӧдчис сцена вылӧ. Антонина Павловна, коді веськаліс лабичас Денис Кузнецовкӧд орччӧн, этшаника, но тӧдса нин Алексей Даниловичкӧд — буретш сылӧн киысь босьтіс партияӧ кандидатлысь билетсӧ.

— Видзӧдтӧ, Денис Алексеевич, ті абу-ӧ пи Алексей Даниловичыслӧн? — гусьӧник наяна юаліс Антонина Павловна. — Вичныд и овныд лӧсялӧ...

— Жаль, но абу, — нюмыдбанӧн вочавидзис мӧдыс. — Сійӧ коми, а ме роч.

— Мыйла жаль?

— Ме эг тӧдлы ни батьӧс, ни мамӧс, — шоколад рӧма синъяссӧ технорук чӧвтліс нывланьӧ.

— Прӧститӧй, Денис Алексеевич, — Антонина Павловна инмӧдчыліс зонмыслӧн киӧ, и тадзисӧ артмис ас тӧдлытӧгыс.

Собранньӧ муніс кыпыда, ӧд сэні сёрнитанторъясыс инмисны посёлокса быд олысьлы: вӧрын да чинтасянінын удж котыртӧм йылысь, паськӧмӧн да сёян-юанӧн вузасьӧм йылысь, йӧзлӧн шойччӧг йылысь, вина юысьяскӧд тыш йылысь. Комсомолечьяс да том йӧз шуисны котыртлыны субӧтникъяс и дасьтыны площадка, кытчӧ эськӧ вермис пуксьывны ӧти бордъя ичӧтик ЯК. Тайӧ самолётыс омӧлик туйяса районад вӧлі нинӧмӧн вежны позьтӧм, и лэбаліс медпосни сиктъясӧ да посёлокъясӧ.

— Киносӧ видзӧдны кольччанныд? — юаліс Антонина Павловна.

— Ог. А ті?

— Ог жӧ, унаысь нин видзӧдлі.

Клубысь петісны ӧтлаын. Некоднанныс эз тэрмасьны гортаныс. Арся енэжыс пемыдруд, кӧнсюрӧ дзирдыштлӧны кодзувъяс и ӧдйӧ бӧр кусӧны. Ывлаын да керка ӧшиньясын ӧзйысь бияс югзьӧдӧны уличасӧ. Кылӧ посёлок помын дизель станциялӧн баткӧдчӧмыс. Руньгисны Эжва береглань. Лунын кӧ, джуджыд кыр йывсяньыс гӧгӧр тыдалӧ зэв ылӧдз. Рытыв-войладорын, вӧр весьтас, енэжыс быттьӧкӧ востымасьӧ — тадзи петкӧдчӧны Мӧсерын ӧзйысь биясыс. Эжва горулын, пемыдас, кылӧ катысь катерлӧн жуньгӧмыс; шолга йылас сигнал сетысь лампаясыс то ӧзйылӧны, то куслӧны. И ныв син водзӧ кыськӧ ылысь-ылысь локтіс бӧрӧ кольӧмыс, Кальӧ Митьӧӧс колльӧдӧмыс. Буретш тані, тайӧ кыр йылас найӧ прӧщайтчисны, тайӧ кыр йывсяньыс нывка дыр ӧвтіс кияснас пароход палуба вывсянь ӧвтчысь Кальӧ Митьӧлы. «Кӧні тэ, менам гажа челядьдырӧй? Кӧні тэ, Кальӧ Митюкӧй — дзолядырся менам мус ёкмыльӧй?..»

— И дыр-ӧ кӧсъянныд уджавны миян Чӧдъягын? — кыдзкӧ тай мездысис жӧ аслас думъясысь и шыасис Антонина Павловна.

— Мен тэрмасьны некытчӧ. Со кутшӧм гажа посёлок, позьӧ тан овны и уджавны. Эм места комбинатын, главнӧй инженер сэтчӧ колӧ, но кори, мед татысь менӧ эз вӧрзьӧдны.

— Кывлі да, асьныд Ленинградысь?

— Ме детдомысь... Пашпорт серти кӧ, чужсьылӧма Ленинградын, комын ӧкмысӧд воын. Ме ог тӧд ассьым збыль нимӧс, вичӧс ни овӧс. Став рӧдвужӧй кувсьӧма блокада дырйи... Прӧститӧй, Антонина Павловна, ог радейт казьтывны та йылысь. А Комиад ме вӧвлі водзджык нин, практика дырйи. Кажитчӧ меным татӧні, ме вед вӧрын уджалысь инженер, помавлі лесотехническӧй академия. Гӧгӧр со татӧні вӧр, гӧгӧр юяс.

— Бур тіян профессияныд, збыльысь мужичӧй специальность.

— Но и тіян абу лёк; велӧдысьыдлӧн уджыс, пӧжалуй, му вылас медся на почётнӧй. Позьӧ тіянлысь юавны ӧтитор, сӧмын, Ен могысьӧн, прӧститӧй веськыда юалӧмысь.

— Позьӧ.

— Мыйла ті, Антонина Павловна, татшӧм лӧсьыдик ныв и пыр на верӧстӧм?

— А мыйла асьныд гӧтыртӧм, татшӧм лӧсьыдик зонмыс?

— Ме виччыси татшӧм юалӧмсӧ. Вочавидза: ме кид морт, ог куж матыстчыны нывъяс дінас, сёрнитны ог куж ни, вомын быттьӧ ва кынмӧма.

— Да и ме ачым сэтшӧм жӧ. Карын, институтын весиг некодӧс эг лӧсьӧдлы. А кодсюрӧ коймӧд-нёльӧд курсын нин верӧс сайӧ петіс.

— Вот и аддзысим кык ӧткодь.

— Ті абу радӧсь?

— Рад. Сё ей-бог, рад. А ӧні, мед эн кынмӧй, колльӧда тіянӧс.

— Пасибӧ.

Берег дорсянь мунысь ордымыс векни, и водзынджык восьлаліс Антонина Павловна — вӧня плаща, дженьыд гӧленя сапӧга, кокни чышъяна; бӧрсяньыс вӧтчис Денис Алексеевич — кучик курткаа, дӧра картуза. Посёлокса лыаа туйыс трактор-машинаӧн ветлӧмысь лошсьӧма. Улич пӧлӧн вольсалӧм пӧв моски вылас орччӧнсӧ ӧдва жӧ тӧран. Но тӧрӧдчисны, ныв кутыштіс зонмӧс сой кусыньӧдыс. Воисны битӧм ӧшиня керка дорӧ. Сюръя йылын ӧзйысь лампаыс югзьӧдіс и ныла-зонмаӧс, и ӧшинь увсӧ. Сувтісны воча, сьӧд кодзувъясӧн дзирдыштлісны ӧта-мӧдыслӧн синъясныс.

— Аски аддзысьлам? — юалана шыӧдчис Денис Алексеевич.

— Аски?.. — мыйкӧ быттьӧ вӧрзис нывлӧн морӧспань улын. — Позьӧ и аски. А кӧні?

— Эжва берегад, кысь воим.

— Ой, огӧ, огӧ. Аддзысям клуб дорын. Аски пӧ татчӧ концертӧн локтӧны Валентина Есева да Вацлав Мастеница. Кывлінныд на йылысь?

— Кывлі радио пыр.

— Но, вот, аски аддзыланныд комиӧн мичаа сьылысьӧс. Ме карын вӧвлі налӧн концерт вылын: мужикыс ворсӧ баянӧн, а гӧтырыс сьылӧ. Ачыс Есеваыс мичаник и.

— Гозъя али мый?

— Гозъя. Мастеницаыс абу прӧстӧ музыкант, а тшӧтш и композитор. Сьылӧ тшӧтш и. Сёрнитчим?

— Сёрнитчим.

Ӧта-мӧдыслы сиисны бур вой и янсалісны.

9

Вӧлі вежалун. Антонина Павловна вӧрса ордымӧд муніс Мӧсерӧ, бать-мамыс ордӧ, юӧртны виччысьтӧмтор: сійӧ лӧсьӧдчӧ петны верӧс сайӧ — лесопунктса технорук Денис Алексеевич Кузнецов сайӧ. Паськыд лапъяса сё арӧса пожӧм-козъяс костӧдыс тайӧ ордымсӧ писькӧдісны комынӧд воясӧ на, кор Чӧдъягӧ медводдзаысь вайисны странаса лунвыв да шӧр районъясысь кулачитӧм да ыстӧм йӧзӧс. Сьӧд вӧр шӧрын мырдӧн уджӧдӧмӧн партия кӧсйис «воспитайтны» Сӧвет властьлы паныд сулалысьясӧс. Но воспитайтчӧм пыдди кынмалӧмла, тшыгла, висьӧмъяс вӧсна унаӧн кулісны. Кор пансис война, роч мужичӧйясӧс босьтісны фронт вылӧ, мукӧдсӧ кытчӧкӧ нуисны, и Чӧдъяг спецпосёлок кушмис. Война чӧжнад мӧсерсаяс разисны баракъяссӧ, и власовечьяслӧн воигкежлӧ кольӧма вӧлі сӧмын некымын му керка — землянка.

Тайӧ ордымыс, кыті ӧні муніс Антонина Павловна, тӧдліс сьӧкыд судьбаа войтырлысь кок туйяссӧ. Но мыйлакӧ ордымсӧ сідз эз и паськӧдны, он тӧр сэтчӧ ни телегаа, ни пу доддя вӧлӧн. Гашкӧ, эз жугӧдны вӧрсӧ сы вӧсна, мый ордым бокъясыс зэв вотӧсаӧсь, торъя нин уна быдмӧ чӧд. Тані вотчылӧны и чӧдъягсаяс, и мӧсерсаяс. Таво ар уліті лэбисны лун саридзлань юсь-дзодзӧгъяс, кыдз пуяс вылысь ӧдйӧ киссис кор — сідзкӧ, локтан тӧлыс лоӧ кӧдзыд. Но шоныда кутас тӧвйыны Антонина Павловналӧн сьӧлӧмыс Денис Алексеевичлӧн сьӧлӧм бердын. Татшӧм лачаӧн сійӧ восьлаліс Мӧсерлань. Паськыд туй вылӧ воӧм бӧрын ывлаыс лои югыдджык. Водзын кык чукыль, и тыдовтчас катыдпом. Ылын, эжтас помас, чукӧра руд кымӧръяс костӧд мыччысьлӧ кельыдлӧз рӧм. Татшӧм жӧ кельыдлӧзӧн верстьӧ ныв аддзис ассьыс аскиа лунсӧ. Лоас гӧтырӧн, чужтас челядьӧс — мый нӧшта колӧ нывбабалы? Ой, кутшӧм на ылын сэтчӧдз!

А сэки, Мастеница гозъялысь концертсӧ видзӧдӧм бӧрын, ныла-зонма ывлаті шӧйтны эз кутны. Абу нин найӧ сэтшӧм арлыдаӧсь, мед ӧта-мӧд бердас кутчысьӧмӧн, пыльсъялігтыр да йӧз синъясысь сайласьӧмӧн, ветлӧдлыны пемыдінъясті. Антонина Павловна корис пыравны Денис Алексеевичӧс гортас: чайӧн пӧ юктала. Но мый сійӧ куш чайыд мужик мортыдлы — сюв пожйӧг да и ставыс. Электроплитка вылын яя шыд шонтіс, и латкаын ас чери. Бать-мамыс сиктад скӧтӧн олісны, Павел Иванович кыйис-вийис, со и чӧскыд вӧлӧгаа нылыслӧн пызаныс. Асывсяньыс ачыс аслыс шуис, вайӧдла пӧ техноруксӧ гортӧ, сы вӧсна унджык да чӧскыдджыка и пусис. Кыдзкӧ ӧд бур боксянь колӧ петкӧдлыны асьтӧ, мыйӧнкӧ воны зонмыслы сьӧлӧм вылас. А вот лоас-ӧ Денисыс ныв сьӧлӧм серти — нинӧм на шуны эз вермы. Абу ошйысьысь, этша сёрниа, косіник да кузиник, и зэв кид — таысь унасӧ Антонина Павловна эз на и тӧд. Кык вежон аддзысьлісны, аддзысьлісны топӧдчывтӧг да окасьтӧг, мед воны ӧти кывйӧ: гӧтрасьны. Водзджык шуис тайӧ кывсӧ Денис. И мыйла нӧ оз кут петны прамӧй морт сайӧ? Быд боксянь шань мужичӧйӧс мӧсерсаяс шуӧны прамӧй мортӧн.

И кор воис гортас да висьтасис, бать-мамыс сідзи и шуисны:

— Прамӧй морт саяд нӧ мый он пет, пет дай.

Шуисны ӧтлаасьны гора свадьбатӧг, рыт котыртлӧмӧн, чукӧртлыны сӧмын медся матыссаяссӧ. И мед ставыс артмис ыджыд шум-зыктӧг, рытсӧ нуӧдны Чӧдъягын, Антонина Павловна ордын. Кӧлысь лун водзвылас жӧника-невеста пукалісны ныв ордын асъядорӧдзыс, индалісны, кодъясӧс корлыны. Гӧстьяс лыдӧ веськалісны, невесталӧн рӧдвужысь ӧтдор, лесопунктса начальник гӧтырыскӧд, Тася пӧдругаыс верӧсыскӧд, школаса некымын велӧдысь, киномеханик — сійӧ жӧ баянист. Артыштісны да, пытшкӧсладор жыръяс и тӧрасны ставныс. Мӧсерас и пусяс-пӧжасяс мамыс, коляскаа мотоцикл эм киномеханиклӧн, ваяс, мый ковмас. А вина-водкаыс посёлокын тырмымӧн. Сёрнитчисны и кӧм-паськӧм йылысь. Жӧникыс лоӧ сьӧд костюма да еджыд дӧрӧма; невестаыс еджыд платтьӧа, абу эськӧ вӧсни шӧвкысь, но мича, гоз-мӧдысь на и пасьтавліс.

Антонина Павловналӧн гуся надеятор вӧлі: вӧзйысяс жӧникыс узьмӧдчыны сы ордӧ, но мӧдыс весиг кыв ни джын эз чӧвт. Да и мыйла кутас панйыны кадсӧ, кор сӧмын на аски найӧ лоасны верӧсӧн да гӧтырӧн. Аски медводдзаысь и водасны ӧти вольпасяс, пансяс том гозъялӧн ма панялан тӧлысь — гильӧдчана да окасяна, юрси йылӧдз пӧсявлана, ӧта-мӧдлы сьӧлӧманыс пыравлана тӧлысь. Оз ло яндзим Тонялы сибӧдны морӧс бердас ассьыс верӧссӧ, сылӧн сьӧрас на Енмӧн козьналӧм озырлуныс — ныв мывкыдлуныс. Кык вежон чӧж колльӧдчигӧн Денис сідз эз и пондыв ныв дінӧ, эз сетлы вӧлясӧ киыслы. Сӧмын бӧръя куим рытсӧ, янсӧдчиганыс, Денис топӧдыштліс невестасӧ морӧс бердас, чупнитліс сылысь ныр йывсӧ, бан боксӧ, сэсся пӧся окыштліс вом дорсӧ. Окасисны прамӧя ног, кыкнанныслӧн донавліс вир сӧнныс, но кыдзкӧ тай вермисны кутчысьны, эз воштыны этшсӧ. А коліс-ӧ кутчысьны кызмырдӧнсӧ, мучитны асьнысӧ, кор шуӧма нин вӧлі лоны ӧта-мӧдыслы?

...Субӧта рыт. Октябрь пом. Арся лесӧб поводдя. Кынмытӧм му вылӧ усис паськыд уль лым, вӧчис содтӧд няйт. Мӧсерса гӧстьяс ставныс нин воисны Чӧдъягӧ, нывбабаяс мыйкӧ ноксисны керкаас, мужичӧйяс пес видзан лэбулӧ саймовтчӧмӧн куритчисны. Антонина Павловна вӧтчытӧм на; мед эз лякӧссьы, еджыд платтьӧсӧ пасьталас бӧръя здукас, пызан сайӧ пуксялӧм водзвылын. Невеста майшасьыштіс кольӧм войся тешкодь вӧтысь. Кӧть и ассьыс майшасьӧмсӧ эз петкӧдлы, сьӧлӧм вылас век жӧ эз вӧв лӧсьыд. А вӧтыс и збыльысь тешкодь вӧлі.

Денискӧд окасьӧмӧн янсалӧм бӧрын Антонина Павловнаӧс ӧдйӧ и личкис унмыс. Мыйлакӧ пырджык локтӧны вӧтнас челядь дырйиыс вежӧрас мӧрччӧмторъясыс. Аддзыліс Кальӧ Митьӧӧс — ӧти волыса сера гача, гач вожыс восьса и тыдалӧ пасыс, мыйӧн торъялӧ сійӧ нывкаысь. Митьӧлӧн киас нюдз ньӧввуж, ёсь йыла ньӧвсӧ веськӧдӧма Тонялань... Эз вевъяв пезьдӧдны ньӧвсӧ, повзьӧмысла садьмис. Весиг каитчыштіс, Дениссӧ эз кольӧд ас бокас узьнысӧ да. Позис ӧд чоя-вока моз узьны, а эз гозъя моз. Мыйла нӧ Кальӧ Митьӧыс ньӧввужсьыс лыйнысӧ кӧсйис? Али ӧлӧдіс, мед Денис саяс эз пет? Садьсяв пӧ, садьсяв, мый пӧ вӧчан?! Гашкӧ, зонсӧ радейттӧг петӧ верӧс саяс да? Код тӧдас, мый сійӧ радейтӧмыс. Радейтліс дзолядырйиыс Кальӧ Митьӧсӧ — тайӧс стӧча тӧдӧ Антонина Павловна. Дерт жӧ, унаторйӧн кажитчӧ Денисыс, а кыдзи водзӧ лоӧ — олӧмыс петкӧдлас. Шуласны тай: олыштан пӧ да муса лоан. Гашкӧ, кутшӧма на мусмасны ӧта-мӧдыслы. Сідзкӧ, Кальӧ Митьӧ, эн повзьӧдчы аслад ньӧввужйӧн, мевмӧдчы дзолядырся Тоньӧ дінад. Каитчӧ Тоньӧыд, эз гӧгӧрволы гач вожад кизьсӧ судзӧдны да. Позис ӧд батьыслӧн гачысь нетшыштны кизьсӧ да тэн сетны, а то эз сӧмын Тоня, но и мукӧд нывкаяс тшӧтш аддзылісны тэнсьыд ньӧввужъяд зэвтӧм ёсь ньӧвйыс кодь жӧ мужик пастӧ.

Унйывсьыс быд дивӧсӧ думайтіс Антонина Павловна. Тӧрытъяыс вунӧ, а вот мӧсерса зон-поснилӧн ньӧввужйысь лыйсьӧмыс син водзас. Ордйысьлісны, коді медстӧча пасӧ инмӧ, кодлӧн ньӧвйыс медвылӧ качлас либӧ медылӧ лэбовтас. Пыр вӧвлі Кальӧ Митьӧладор сулалысь да зонкаӧс дорйысь, сійӧ — Тоня. Нывка некодысь эз повлы, и асьсӧ некод эз лысьтлы ӧбӧдитны: Тонялӧн эм бать. Батя зырым бедьясӧс некод эз лысьтлы ни печиктыны, ни дзерӧдны.

Со тай, топӧдчыліс батьыс нылыслӧн жӧниккӧд — Денис Алексеевичкӧд, коді сӧмын на воис невеста ордас. Воисны и посёлокса мукӧд корӧм гӧстьяс, быдӧн кутшӧмкӧ да козинӧн. Тӧрӧдчисны кузь пызан сайӧ, стӧчджыка кӧ, некымын орччӧдӧм пызан сайӧ. Жӧника-невестаӧс благӧслӧвитана кывъяс медводз шуис Павел Иванович — дженьыд голяа, паськыд сьӧд уска, рач моз гӧгрӧса кушмӧм юр пыдӧса, зэв на пӧрнӧй мужик. Дерт на пӧрнӧй ветымын ӧти арӧснад. Павел Иванович казьтыліс тшӧтш и войнабӧрса сьӧкыд вояссӧ, сы йылысь, кыдзи власовечьясӧс вайӧм бӧрын сійӧс индіс райком веськӧдлыны Чӧдъяг вӧр участокӧн. Сэки стрӧитӧм баракъясыс и ӧні сулалӧны, олӧны сэні йӧз.

Колӧ шуны, Павел Иванович йӧзӧс пыдди пуктысь да на дінӧ сибалысь морт. Медсьӧкыд воясас колхозникъяс сійӧс бӧрйисны юралысьӧн, гӧгӧрвоана, райкомлӧн тшӧктӧм серти. Во-мӧд мысти, райкомлӧн жӧ индӧд серти, «коммунистлысь нимсӧ лякӧсьтӧмысь», председательысь сійӧс чӧвтісны. Вӧлӧмкӧ, кодкӧ вежалысь морт мӧдӧдӧма райкомӧ суклясяна письмӧ: миян председатель пӧ юысь морт и бабник. Тайӧ суклясьӧмас вӧлыштіс и збыльыс, и лӧжыс, но збыльыс унджык. Войнабӧрса воясад, кӧть и олісны сьӧкыда, дӧваясыд вӧчлісны аскуртӧ, самӧкурӧн тані шулісны. Вийӧдлісны сійӧс пищаль ствол пыр. А колхозса предыд быд керкаын дона гӧсть. Вот и гӧститӧдлісны морттӧ. Пӧдругатӧ видзліс и, эз этша дӧва-аньлысь сьӧлӧмсӧ бурмӧдлы. Ачыс жӧ и уна нывбабаӧс тӧдмӧдіс власовечьясыдкӧд, сетіс найӧс верӧс сайӧ.

Во кык Мӧсерса колхозын сы бӧрын предаліс мӧд вӧвлӧм фронтовик-коммунист, но ичӧт грамотаа. Вося отчётнӧй собранньӧ вылын ачыс сійӧ и чуксаліс колхозникъясӧс бӧр пуктыны Павел Ивановичӧс. Райкомысь воӧм морт эз сувт паныдсӧ, тыдалӧ, сёрниыс та йылысь водзджык нин вӧлӧма. Уна вын да кад пуктіс Павел Иванович, мед ӧтувъя овмӧссӧ сувтӧдны зумыд кок йылӧ. И сувтӧдіс — овмӧсыс лоис колхоз-миллионерӧн. Жалитіс мортыд, кор кыптіс сёрниыс колхозъястӧ бырӧдӧм йылысь. Кык тӧлысь сайын, августын, Мӧсерса видз-му артель лоис ыджыд совхозлӧн отделениеӧн, а Павел Иванович — сэтчӧс управляющӧйӧн. Мый на лоас водзӧ, дерт жӧ, нинӧм эз тӧд.

Ичӧтик да косіник, гортса кӧрпи кодь рам да ӧтьведтӧм Антонина Павловналӧн мамыс — Олимпиада. Верӧссьыс ар нёль-ӧ-витӧн ыджыдджык, тайӧ нывбабаыс шог-печальсӧ кужліс кутны ас пытшкас. Весиг сэк, кор верӧсыс пӧдруга видзліс, эз кывлы Олимпиадалӧн ямзян гӧлӧсыс. Ӧні, нылыслӧн свадьбакодь вылас, пукаліс верӧсыскӧд орччӧн, мыйкӧ сюяс вомас да вель дыр аклялӧ, этша юр пиня, тыдалӧ.

— Любов да сӧвет сиа том йӧзлы, нук-нучка чужтыны миянлы... Мый тэсся сиа? Горко нӧсь!.. — шуис Олимпиада, лэптіс тыра румкасӧ.

— Горко!

— Горко! — кылісны гӧлӧсъяс.

Кодкӧ водка юис, а кодкӧ и гӧрдӧс. Варовитісны рочӧн и комиӧн, и лавгӧм шы улас этша мый позис гӧгӧрвоны. Сӧмын сэк ланьтлісны, кор кодкӧ кыпӧдліс тост. Нывбабаяс медъёна чеплялісны Олимпиадаӧн пӧжалӧм черинянь, мужичӧйяс няклялісны мый веськалӧ, медсясӧ яя сёян. Тася вилкиӧн чутйӧдліс кит яй — посёлокӧ вайлісны татшӧм консервсӧ, ӧти лунӧн ньӧбисны став банкасӧ.

— Номсасян али мый? — гӧтырыслы пеляс шӧпкӧдӧ Ячеслав.

— Видлы, ыж яйысь на чӧскыд кансерыс, — эз веськыда вочавидз Тася, вилки помсьыс яй торсӧ сюйыштіс верӧсыслы вомас. Ньылыштіс, лэптіс румкасӧ, шуис партийнӧй тост:

— Ме юа и невестаыс вӧсна, и жӧникыс вӧсна, выль шуда семья котыртчӧм вӧсна. И Денис Алексеевич, и Антонина Павловна — кыкнанныс коммунистъяс, сиа тіянлы чужтыны да быдтыны ас кодьныд жӧ шань ныв-пиянӧс — миян странаын коммунизм стрӧитысьясӧс. Горко!

— Горко!

— Горко! — ӧти вомысь кылісны и мужичӧй, и нывбаба гӧлӧсъяс.

Эз вевъявны тыртӧммӧдны румкаяссӧ, пӧтӧлӧкын ӧшалысь электролампа другӧн пемдіс, сэсся и дзикӧдз кусіс. Керкаын лоис Эжва гобльӧгын кодь пемыд. Гӧстьяс пиысь ӧти, Антонина Павловналӧн чожыс (батьыслӧн томджык вокыс), кылӧ, мисьтӧма ёрччыштіс, зэв пеж вома да. Сідзсӧ трактористалӧ Мӧсерын.

— Пока пемыд, вайӧ сьылыштамӧй, а жӧника-невеста мед окасьӧны, — шуис чожыслӧн гӧтырыс, гажӧдчыны радейтысь зэв ёсь кывъя нывбаба.

Баянист босьтчис ворсны «Пукала кӧть ветлӧдла». Кывъяссӧ босьталіс Тася:

Пукала кӧть ветлӧдла,

Уджала кӧть ог,

Кӧть ме ворсӧм видзӧда —

Пыр мем мыйкӧ шог.

Сьылісны мужичӧйяс и нывбабаяс, коді эз куж — мургыштіс. Гӧлӧсныс медъёна торъяліс Тасялӧн да аслас баянистыслӧн — ӧтиыс вӧсни, мӧдыс кыз гӧлӧса. Синныс велалыштіс пемыдас, но сёйны ни юны эз тыдав. Чожыс петаліс ывлаӧ, куритіс, тыдалӧ, донтӧм сигарет и керкаас пыртіс аскӧдыс лёк табак дук.

— Посёлок джынйыс югыд биа, мӧд джынйыс быттьӧ ош гуын, — пӧдӧм гӧлӧсӧн шуис сійӧ. — Линия вылас, тӧдӧмысь, кутшӧмкӧ нелючки.

— Подстанцияыс важ, вежны колӧ, — стӧчмӧдіс жӧник-технорук. — Оз нин медводдзаысь тадзисӧ. Нӧрӧвитлам, вӧчасны, а оз кӧ, муна ачым вӧча. А ӧні сьылӧй, — тадзи эскӧдана Денис Алексеевич вермис шуны сы вӧсна, мый сійӧ бура тӧдіс электротехника; ӧти кывйӧн кӧ, Кузнецов петіс академияысь уна тӧдысь инженерӧн. Чӧдъягӧ вотӧдз сійӧ уджавліс тайӧ жӧ районса мӧд вӧр лэдзан предприятиеын. А кор заводитісны ыдждӧдавны-ӧтувтавны леспромхозъяс, комбинат мӧдӧдіс татчӧ технорукӧн. На пиысь унаӧн, кодъяс коркӧ помавлісны лесотехническӧй институтъяс да академияяс и кодъяс уджавлісны Эжва катыдса вӧр предприятиеясын, бӧрынджык лоисны Коми муын гырысь чина йӧзӧн — директоръясӧн, партийнӧй да сӧветскӧй уджалысьясӧн. Сюрс ӧкмыссё ветымын кӧкъямысӧд воын, Москваса лесотехническӧй институт помалӧм бӧрын, «Усть-Куломлес» комбинатӧ воис гӧгрӧс ён морӧса, кызіник ныра, букыш плешка том инженер. Шуисны Мельников Владимир Ивановичӧн. Нёль во чӧж веськӧдліс сійӧ Носим лесопунктӧн, быдмис Коми АССР-ысь Министръяс Сӧветса председательӧдз, сэсся и партия обкомса первой секретарӧдз. Да, вермис быдмыны ыджыд чина мортӧдз и Денис Алексеевич Кузнецов, но...

— Мый кутам сьывны? — баяннас назӧдчигмоз юаліс баянист.

— «Бур батькӧд-мамкӧд олӧм», — кылісны нывбаба гӧлӧсъяс, и кывъяссӧ бара на босьталіс Тася:

Бур батькӧд-мамкӧд олӧм

Оз некор сійӧ вун.

Ме сэки шог эг тӧдлы,

Эг аддзыв гажтӧм лун.

.............................

Ме кула, кыдзи кулӧ

Кӧрт садӧк пиын кай.

Бать-мамӧй, муса зонмӧй,

Прӧщай, прӧщай, прӧщай.

Сьыланкыв помасис, нормӧдіс гӧстьясӧс, а би сідз эз и ӧзйы.

— Эз-ӧ нарошнӧ кусӧдны бисӧ? — майшасис Павел Иванович, рочӧн ропкӧдчигтыр. — Гашкӧ, лӧг ради кодкӧ кусӧдіс?

— Оз вермы лоны! — керыштіс баянист.

— Быдтор вермас лоны... Прӧститӧй, дона гӧстьяс, мен аслым ковмас ветлыны гаражӧдз, видзӧдла, мыйын помкаыс, — эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас Денис Алексеевичлы. Би сетысь дизель станцияыс сэні жӧ, кӧні и лесопунктлӧн гаражыс — посёлок помас, вӧр бердас нин, тасянь абу ылын.

«Гараж» кывйыс татчӧс олысьяслӧн быдӧнлӧн кыв йылас:

«Кысь нӧ корӧсьтӧ чегъялін?»

«Гараж сайысь».

«Кысь нӧ та мында гӧрд гобсӧ вотін?»

«Гараж сайысь».

«Кысь нӧ та мында чӧдсӧ ӧктін?»

«Гараж сайысь».

— Ме тэкӧд, дона зять, ветла гаражӧдзыд, — тадзинас ыдждӧдлӧмсӧ жӧник кыліс медводдзаысь. Невесталӧн чожыс ыдждӧдліс.

— И ме тшӧтш, — пызан сайысь петіс и Вячеслав Вячеславович.

Пемыдас и пасьтасисны. Ю берегдорса керка ӧшиньясын и сюръяяс йылын ӧзйысь биясыс кажитчисны бледӧн, а ньӧжйӧник усьысь уль лым чиръясыс вӧрисны сынӧдас еджыд бобувъяс моз. Дизельыс, жуньган шы сертиыс, уджаліс тыр ӧдӧн. Сэсянь неылын, нёль кок йылын, сулаліс ток содтан подстанция. Сэні лукйысис мужичӧй, бура кыліс матькыштлӧмыс. Парторг тӧдіс станцияса механиклысь гӧлӧссӧ, юаліс:

— Мый лоис, посёлок джынйыс пукалӧ битӧг?

— Ӧти рубильникыс уджалӧ, мӧдыс оз, кытчӧкӧ вошӧ токыс. Кытчӧ вошӧ — бесыс кӧ тӧдӧ...

— Корлін эськӧ электрикӧс, — водзӧ сёрнитіс парторг.

— Гортӧдзыс ветлі, но удитӧма нин шоммӧдны юрсӧ.

— Код али мый?

— Код, пызан саяс ныргорӧн узьӧ.

Вячеслав Вячеславович сёрнитіс станцияса механиккӧд комиӧн, и рочӧдіс сёрнисӧ Денис Алексеевичлы.

— Вай лэччыв сэсь, ме видзӧдла! — кыпӧдыштліс гӧлӧссӧ технорук, и палича кӧрт пос кузя кайис рубильниклань. Сюръя йывсянь усьысь би югӧрыс жебиника югзьӧдіс подстанциясӧ, сылӧн «морӧсын» пуӧмӧн пуис синлы тыдавтӧм ыджыд электроэнергия, и рубильник кӧрӧбыс век ён томана кӧрт ӧдзӧс сайын.

— Денис зять, видзчысьӧмпырысьджык сэн, зэв вильыд; и кытчӧ оз ков, чуньтӧ эн сюй! — ӧлӧдіс Тонялӧн чожыс, коді локтіс картузтӧгыс, кузь юрсиыс дзугсьӧма, юрыс вашля поз кодь, вомсьыс чӧвтлытӧг куритчӧ.

— Денис Алексеевич, на, на, резина кепысь кепысялӧй! — вӧзйис механик, кӧсйис нин мыччыны и сы здукӧ рубильник кӧрӧбысь чардби моз сявкнитіс кельыд би. Посёлок ставнас вӧйтчис пемыдӧ, кусіс биыс и сюръя йылысь. Денис Алексеевич сырк усис кокувса площадка вылас...

Посёлоксаӧс шемӧсмӧдіс виччысьтӧм ыджыд шоглун. Весьӧпӧрмӧныс вӧрзис сьӧлӧмыс Антонина Павловналӧн. Бать-мамыс полісны, мед эськӧ нывныслӧн эз жӧ торксьы вежӧрыс.

Денис Алексеевичӧс дзебисны Мӧсерса кладбище вылӧ, дзебисны став посёлокӧн (волісны и мӧсерсаяс) нор музыка шы улын. Свадьбуйтан пызаныс и лоис жӧниклысь ловсӧ мӧдар югыдӧ колльӧдан пызанӧн. Антонина Павловна вылын вӧлі арся войсьыс на сьӧдджык платтьӧ, а шог чужӧм вылас арся парма вӧрлӧн пемыд вуджӧрыс. Прӧщай, Денис Алексеевич! Войвыв муыс мед лоас тэн гӧн кодь небыдӧн.

10

Уна вабергачьясӧн кывтӧ Эжва-матушка. Кымын нэм нин кывтӧ? А код тӧдас! Аслас туй вылын кырӧдӧ алькӧс и крут берегъяс, пӧрӧдлӧ паськыд вужъяса гырысь и посни пуяс, писькӧдӧ выль сёртасъяс. Лӧнь дырйи ва веркӧсыс кымӧртӧм енэж кодь шыльыд, тӧла дырйи юыслӧн морӧсыс кыпъялӧ сьӧкыд гыясӧн, быттьӧ пыдісянь ышлолалӧ. Эм мыйкӧ ӧткодьлуныс Эжва ю кывтӧмын да морт олӧмын. Эз этша ышлолав жӧникыслӧн кулӧм бӧрын Антонина Павловна. Ботанӧ шедӧм чери моз пессис-водзсасис сьӧлӧмыс, мед помӧдз не косьмыны киськавтӧм дзоридз моз. Дерт жӧ, сійӧ колис тыр вир-яя нывбабаӧн, но мужикулов дінӧ дзик веськодьӧн, весиг кӧдзыдӧн. Тайӧ лоис сылӧн олӧмын медыджыд воштӧмӧн, и аскӧдыс вӧчны нинӧм эз вермы. Вӧвліны здукъяс, кор жалитліс, Денисыскӧд эз кутчысьлы да. Мусукасисны кӧ, гашкӧ и, мужичӧйяс вылӧ видзӧдласыс вӧлі мӧд сикас.

Кымын водзӧ, сымын ылысмӧ виччысьтӧг орӧм свадьбасӧ казьтылӧмыс; сымын ёнджыка шылялӧ Денислӧн гувывса мылькйыс. Куим вӧла-доддьӧн котӧртӧны вояс, быттьӧ кодӧскӧ суӧдӧны, но некыдз оз вӧтӧдны; тулысын кыдз пу вылын веж коръяс моз ӧкмӧ мортлӧн арлыдыс. Он и казявлы, воӧма ар, и кыдз пу вылысь гылалӧны пӧрысьысла вижӧдӧм коръяс. Му гӧгӧр унаысь кытшовтліс шондіыс, югыд войяса гожӧм вежсьыліс пашлякӧн лыйсьысь войяса кӧдзыд тӧлӧн. Вежласисны власть кутысьяс — ыджыдъяс и ичӧтъяс, чужисны йӧзлӧн выль кӧленаяс, гӧтрасялісны и юксялісны, и бара на воюйтім. Афганистанын. Мый сэсь корсим, йӧз мусьыс — некод оз тӧд. Воюйтім и ӧттшӧтш стрӧитім асланым странаын коммунизм. Эз вӧв ӧтпертаса олӧмыс Антонина Павловналӧн, ӧтпертасаӧсь вӧліны войясыс. Нывбаба тӧдіс: шудыд абу лэбач, ӧшинь курич вылад оз пуксьы. Но сійӧ лыддис асьсӧ шудаӧн. Ӧткӧн олӧмыс эз чорзьӧд сьӧлӧмсӧ, оз ю ни оз куритчы. Сійӧ радейтіс челядьӧс, и челядьыс радейтісны небыдик гӧлӧса математиксӧ.

А сэк, кор Чӧдъягса школаӧ локтіс выль велӧдысь, историк Лобанов, быдӧн чайтліс: тайӧ мортыс ныма Антонина Павловналы. Кыкнанныс мӧсерсаяс, кыкнанныс велӧдысьяс, ӧтиыс — дӧва, мӧдыс — дӧвеч, кыкнанныс пӧшти ӧткодь арлыдаӧсь. Мый нӧшта колӧ? Дӧваыд — дӧвечлы энь пӧв! Но тӧдісны этшаӧн, либӧ пӧшти некод эз тӧд, мый Антонина Павловна аслыспӧлӧс дӧва — мужикуловӧн вӧрзьӧдлытӧм ань. Олӧмаджык йӧз эз на вунӧдны Антонина Павловналысь уна восайса свадьбасӧ, а ныла-зонмаыд пырджык гӧтрасьлісны бура нин кутчысьлӧм бӧрын, весиг нылыслӧн нӧбасигӧн. Сэсся и, техноруклӧн кувсьӧм бӧрын, Антонина Павловна дыр эз во ас садяс, ассьыс шогалӧмсӧ ни Денисӧс жалитӧмсӧ эз дзеблы йӧз син улысь. Посёлоксаяс воддза кадсӧ чайтлісны: кольӧма, тыдалӧ, аньыс кынӧмаӧн, та вӧсна и вийсьӧ сыметьыс. Но тайӧ, кыдзи нин казялінныд, эз вӧв тадз.

Антонина Павловна, сэки школаса директор, бура примитіс Евгений Поликарповичӧс велӧдысьяслӧн семьяӧ. Лобанов став пытшкӧснас кутіс овны да уджавны Антонина Павловна йылысь думъясӧн. Школаын нывбаба дінӧ ассьыс сьӧлӧм кылӧмсӧ нинӧмӧн эз петкӧдлы, сэні вӧліны сӧмын делӧвӧй сёрнияс. Урокъяс бӧрын виччысьліс директорлысь прӧстмӧмсӧ, мед колльӧдыштны кӧть нин ӧшинь улӧдзыс. Лобанов нинӧм дзебтӧг висьтасьліс Чилимдін районын олӧм йылысь, сы йылысь, мый Мӧсерын ӧтка олӧмыс сылӧн ӧні абу олӧм. Таӧн кӧсйис тӧдчӧдны: колӧ пӧ корсьны аслым пӧв. Но асьсӧ вӧзйӧм пыдди Антонина Павловна индавліс посёлокса да мӧсерса мукӧд аньяслысь нимъяс. Эз вӧв тайӧ сьӧлӧм сертиыс Лобановлы, быттьӧкӧ кыліс ас дінас кутшӧмкӧ кӧдзыдлун да. Эз кажитчыв и сійӧ, мый директор, кӧть и ас сиктса, эз нуӧдлыв керкаас, шуам, пукалыштны чай юигмоз. Сулалыштасны пос помас, и таӧн помасьліс колльӧдчӧмныс: Лобанов мунліс Мӧсер туй вылӧ. А кор сёрмыліс, веськӧдчыліс рабочӧйясӧс сиктӧ нуан автобус сувтланінӧ. Лесопунктлӧн машинаыс новлӧдліс йӧзсӧ дон босьттӧг рыт и асыв.

Тӧвнас Евгений Поликарповичлы Мӧсерын кыисны кык ботан, куимӧс ньӧбис киысь, Ис Микол Коль зятьыс сетіс кокньыдик пипу пыж, и тулыснас, кор Важ Эжваысь ытваыс вӧтліс йисӧ ыджыд Эжваас, босьтчис чери кыйны. Рытнас, Чӧдъягысь воӧм бӧрын, чӧвтавліс ботанъяссӧ; водз асывнас, посёлокӧ мунтӧдз, лэччывліс кыйны. Гырысь и посни синма ботанъясад пысасьліс быд пӧлӧс чериыс — сирыс и кельчиыс. Кор уна шедліс, мыйкӧ мында нуліс воча чойыслӧн семьялы, нуліс и школаӧ, юкліс велӧдысьяслы. Сӧмын Антонина Павловна эз босьтлы, батьыс пӧттӧдзыс вердіс черинад. Во сизим нин Павел Иванович пенсия вылын, бӧр лоис Тит Иван Павелӧн, том дырйиыс мӧд ногджык шулісны — Тит Вань Пашӧн. Сы пыдди том морт веськӧдлӧ овмӧснас, карса видз-му техникум помавлӧма.

Эз весь пукавлы Евгений Поликарпович гожся каникул дырйи, отпуск чӧжыс сиктсакӧд страдуйтліс. Пырджык зільліс веськавны бригадаӧ, кӧні куртліс да чукля воропа косаӧн ытшкыліс Антонина Павловна. Ю берегад пуктысигӧн, кӧні ӧвадыс этша, аньясыд трусик-липӧдзыс пӧрччысьлісны, сӧмын медгусяторсӧ тупкылісны и мужичӧйяс. Лобанов, вын-эбӧса мужикыд, зорӧд чӧвтліс. Пажнайтігад ӧтарӧ шмонь-серам кылӧ, быдӧн кывсӧ песӧ коді кыдз кужӧ, медсясӧ пеж анекдотъяс висьтавлӧны. Тані ставныс ӧткодьӧсь — велӧдысь кӧть совхозник. Посниджык ныв-зон, вӧлӧн юр кыскалысьяс, сёйыштасны и тринь-бринь котӧртӧны турун пиӧ муткылясьны либӧ уявны. Чилзігтыр морӧсӧдзныс вӧйтчылӧмӧн кӧтӧдчӧны и олӧмаджык аньяс. Кӧть кутшӧм вир-яйныс, некод оз яндысь ӧта-мӧдсьыс.

Эмӧсь зэв лӧсьыдик том нывъяс, но Лобанов гуся видзӧдласӧн сёйӧмӧн сёйӧ Антонина Павловнаӧс. Арлыда нин нывбабаыс, но некыті на абу ропмунӧма. Восьлалӧ да гӧгрӧс лядьвейясыс оз сыркмунны весиг, топыд бекъясыс улӧ-вылӧ вӧрыштӧны, донӧдӧны историклысь сьӧлӧмсӧ. Кӧсасӧ гартовтӧма балябӧжас и голяыс вӧсниӧн да кузиникӧн кажитчӧ. Вермас-ӧ пӧкӧритны сирӧд мыр кодь зумыд Лобановыс орӧм коска нывбабасӧ-а? Эм на кутшӧмкӧ лача, эм. Терпенньӧ сӧмын колӧ. И мед эськӧ гожӧмыс дырджык на нюжаліс и тадзи жӧ лышкыда гожйӧдіс шондіыс страдуйтысьясӧс.

Эз, эз нюжав гожӧмыс. Кадыс вӧчӧ ассьыс уджсӧ: тӧв йылын кос коръясӧс моз листалӧ лунъяссӧ и вояссӧ. Жӧник да невестаяс быдмӧны Вячеслав Вячеславовичлӧн да Тасялӧн, гозъя кыкнанныс уджалӧны, мӧскӧн да ас вӧлӧгаӧн олӧны. Медводдза нывныс помаліс Ижевскса мединститут, велӧдчигас тӧдмасьлӧма студенткӧд, ӧтлаасисны, и верӧсыс нуис гортас — Ульяновскӧ. Важӧн нин абу парторг, но юыштас да, кыв йывсьыс сідзи и петӧ Вячеслав Вячеславовичлӧн: менам нылукӧй пӧ врачалӧ сійӧ карас, кӧні чужліс мувывса уджалысь йӧзлӧн вождь.

Петіс ку письыс Евгений Поликарпович, дӧзмис дӧвечалӧмысь и шуис пуктыны пом ӧтка олӧмлы. Вӧлі кӧкъямысдас ӧкмысӧд вося гожӧм. Лобанов паныдасис Антонина Павловнакӧд рытгорувнас катыдпомын, сиктыс нима ю вомӧн пос вылын. Поскыс вель кузь да джуджыд, уна пу мыджӧд вылын. Сэті ветлісны и вӧлаяс, и машинаяс, и тракторъяс.

— Чӧдъягсянь али мый? — юаліс Лобанов.

— Сэсянь. Пӧгибӧ куті воны, талун бара кыкӧн вайисны партияысь петӧм йылысь шыӧдчӧм. Медбур йӧзыс петӧны.

— Мый нӧ тайӧ миянкӧд? Газетъясын и радио пыр быд ногыс омӧльтӧны партияӧс и некод нинӧм вӧчны оз вермы. Кытчӧ видзӧдӧны райком, обком, и, сідз кӧ нин шуны, кытчӧ видзӧдӧ Цӧкаыс? Нинӧм бурсӧ эз вай перестройкаыд, а кутшӧма ме надейтчылі...

— Кык лун сайын ме вӧлі райкомын, первой секретарь Михеев ордын отчётӧн. Райкомыс ачыс тырӧма татшӧм шыӧдчӧмнас. Мый лоас водзӧ, Евгений Поликарпович? Кыдз кутам водзӧсӧ овны? Вочавидз мен, историк.

— Вочавидза: колӧ овны, Антонина Павловна, и оз ков усьны сьӧлӧмӧн. Прӧстит, но со мый кӧсъя нӧшта шуны: гашкӧ, воис нин кад ӧти позйӧ позйӧдчыны тэа-меалы? А?

— Мый, тайӧ корасьӧм? — нюммуніс нывбаба.

— Да.

— Ме серти томджыкӧс тэ аддзан, ме серти мичаджыкӧс да.

— Оз ков мен томыс ни мичаыс. Меным тэ колан, Антонина Павловна.

— Шань морт тэ, Евгений Поликарпович. Любӧй тэ сайӧ петас, медся бурыс да. А тэа-меа вай колям бур ёртъясӧн.

— Гажтӧммӧдін тэ менсьым сьӧлӧмӧс. Ок, кыдзи гажтӧммӧдін. А ӧд, збыльысь кӧ, лачатор куті.

— Чой туйӧ пукты менӧ. А ме тэнӧ кута радейтны вокӧс пыдди. Ладнӧ?

— «Ладнӧсӧ» шуны кывйӧй оз бергӧдчы. Сёровно кута радейтны, гусьӧник, но радейтны кыдзи нывбабаӧс, сэсся нин вӧлисти кыдзи чойӧс.

— Жень, эн лӧгась ме вылӧ. Но мӧд ногыс ог вермы.

И орччӧн руньгисны кывтыдлань.

Велӧдчан во пансьытӧдз вӧлі на тӧлысь, и Лобанов шуис ветлыны Чильма юбокса сиктӧ аддзысьлыны важ тӧдсаяскӧд, волыны Мария Трофимовналӧн гу вылӧ. Гашкӧ, эз на эськӧ ло мӧдӧдчӧмыс, но ёна нин корӧма волыны гӧститны сыӧн быдтӧм Олегыс — Дуркин Олег Ефимовичыс. Сэсся и ветлӧмыс, гашкӧ, кӧдзӧдас сьӧлӧмсӧ Антонина Павловна дінас. Ачыс Лобановыс мыжа, та дыра надея кутіс сы вылӧ да. Кӧсйис кӧ вед, збыльысь томджыкӧс эськӧ аддзис. Но вежыс мыйлакӧ сӧмын Антонина Павловна вылӧ петіс. Петны на кутас и.

Абу тай баба сьӧлӧм Вань Паш Тоньӧыслӧн, некутшӧм ис абу мужикулов дінас. Кысь нӧ исыс, ӧнӧдз кӧ эз кывлы мужичӧйыслысь весиг киняув дуксӧ. Тьпу! Велӧдчӧм морт, институт помавліс, а эндӧм нылӧн нэмсӧ коллялӧ. Кӧсаыс кузь, а вежӧрыс петук добра кузя. Тасясянь Лобанов кывліс, абу пӧ вӧрзьӧдлӧма эсійӧ, кыдзи нин и овыс, да-да, Кузнецовыс, Тонясӧ. Сідзкӧ, сапӧг гоз кодь ӧткодьӧсь вӧлӧмаӧсь, кыкнанныс нюнюяс сідзнад. Бурджык эськӧ, муніс кӧ кутшӧмкӧ баба манастырӧ да эсійӧ сьӧд шабурсӧ пасьталіс. Код на сэтчӧ примитас коммунисттӧ, да парторг на нӧшта дай. Юрсисӧ кӧ тшӧтшӧдас да кучик пинжакасяс — вот тэныд и юбкаа комиссар. Морӧсас сьӧлӧм пыддиыс, надейнӧ, важӧн нин партбилетыс. Яй сьӧлӧм кӧ вед вӧлі, синма-пеля бабаыд эськӧ эз нутреч моз ов. Гашкӧ, збыльысь нутреч да? Бабаяскӧд жӧ пывсьылӧ да, сідзкӧ нывбаба яндзима. А бекъясыс, бекъясыс кутшӧмӧсь! Аслас синмӧн Лобанов аддзыліс видз вылын страдуйтігӧн: быттьӧ шӧри чӧлыштӧм глобус ӧшйӧма Антонина Павловналӧн сюрса лы горулас. Бурджык эськӧ вӧлі, эз кӧ аддзыв. А то водзсяньыс и бӧрсяньыс аддзӧ Тоняӧс и некыдз оз вермы мездысьны сылӧн мыгӧрысь.

Кымын унджык думайтӧ, сымын унджык юалӧм чужӧ Евгений Поликарпович юрын. Мунас и вежон кымын шойччас Чильма ю берегын, волас аслас томдырӧ, лолалыштас сійӧ сынӧдсӧ, кутшӧмӧс лолавлісны Мария Трофимовнакӧд. И, дерт жӧ, Олег Ефимовичкӧд ветласны чери кыйны. Вань Паш Тоньӧнас и ставнас! Коркӧ жалитны кутас, да сёр лоӧ. Лобановӧс татшӧм улӧ пуктӧмсьыс — чой туйӧ пӧ лоа — водзӧс на мынтас Тоняыслы. Нарошнӧ, сы вылӧ лӧглунӧн, томджыкӧс да мичаджыкӧс ваяс. Кодӧс? Сӧмын шутёвт, и яй дорӧ пон мында энюловыд чукӧрмас.

Лун дас оліс Чильма вожад Евгений Поликарпович. Ёна и бура примитіс да гӧститӧдіс сійӧс Олег Ефремовичлӧн семьяыс. Чукӧстлісны пукавны и важ тӧдсаясыс. Сэтчӧ воан и сэсь мунан лун водзвылас воліс Мария Трофимовна гу вылӧ. Крестсӧ тапкӧдыштӧмӧн чолӧмасис и сідзи жӧ прӧщайтчис сьӧлӧмас олысь тайӧ аньыскӧд — талунӧдз медводдза и медбӧръя на гӧтырыскӧд. Узьліс сійӧ жӧ крӧватяс, кӧні коркӧ коллявлісны войяссӧ Мария Трофимовнакӧд. Уна шань нывбаба му вылад, медшаньяссӧ и медводз чукӧстӧ Енмыс ас дінас.

— Гӧтрась, Евгений Поликарпович, — ним-вичаліс прӧщайтчиганыс дядьсӧ Олег Ефремович. — Мед эськӧ тэ кодь шань мортыдлы мамӧ кодь жӧ шань гӧтыр веськаліс-а.

— Пасибӧ, Олег, бур кывсьыд. Коркӧ бара на вола, гажӧй бырас да.

— Ми век лоам радӧсь...

Мӧсерӧ воӧм бӧрын, кыдзи и сёрнитчылісны Олегкӧд, Лобанов сы ним вылӧ телеграмма вартіс: бура пӧ вои гортӧ. Пошта вылын вель дыр висьтасис Анфисалы войвылӧ ветлӧм йылысь. Анфиса эз жӧ видз кывъяссӧ водз пинь саяс, радейтіс варовитны быдтор йылысь. Ёна жалитіс, мӧскысь лэдзчысьӧма да. Мамсӧ Анфисаыслӧн вокыс ас дінас Югыдъягӧ катӧдӧма, кага видзны. Посни на сылӧн челядьыс. Дас арӧса Лёня пиыскӧд кыкӧн кольӧмаӧсь. Кӧза ньӧбӧма посёлоксалысь. Чӧдъягын кӧзатӧ унаӧн видзӧны — кӧть и этшаник, но век нин ас йӧв.

И бара заводитчис велӧдысь-историклӧн быд лунъя олӧм. Лунъясыс кӧ школаад ӧдйӧ кольӧны, арся рытъясыс гортас кузьӧсь. Помсянь помӧдз газетъяс лыддьӧ, коммунистъяс да демократъяс веськыда «пурсьӧны». Мыйӧн ставыс помасяс-а? Чӧдъягӧ ӧні Антонина Павловнакӧд ӧти жӧ автобусӧн ветлӧны. Олимпиада во сайын кувсис, и Тит Иван Павел ӧтнас горт оліс. И нывсьыс гусьӧн гортас том бабаӧс вӧлі вайӧдӧма, гӧтыр пыдди пӧ. Сэки и локтіс Антонина Павловна батьыс дінӧ, вӧтліс ичиньсӧ — Бырган Пеклаӧс. Посёлокас кутӧ жӧ патерасӧ, корсюрӧ и сэн узьлӧ, кор уджыс талялас да воймас. Регыд коммунистъяслӧн отчёт да бӧрйысьӧм лоӧ, весиг здук кежлӧ оз кӧсйы кольччыны парторгавнысӧ. Школаса директорсьыс вӧзйысьӧ и. Ӧтияс партбилетсӧ вайӧны Антонина Павловналы, мӧдъяс нуӧны веськыда райкомӧ. Путкыльтчӧ олӧмыс, путкыльтчӧ. Му вежандыр матысмӧ. Тшӧтш и Выль во — сюрс ӧкмыссё ӧкмысдасӧд.

Выль во водзвылын Лобанов ньӧбис посёлокса лавкаысь уна рӧма телевизор да зіб йылӧ антенна. Кузьсьыс-кузь зіб Коля зятьыс вайис, сыкӧд и сувтӧдісны да ладмӧдісны телевизорсӧ. Сёрнитысь «ёрт» лоис керкаас, аслыспӧлӧс гаж пырис. Рытнас пошта вылӧ мӧдіс, Олег Дуркин семьялы Выль воӧн чолӧмалана телеграмма мӧдӧдны. Мича сера пимиа, каракуль воротника сьӧд пальтоа, пыжик шапкаа, гыӧрзьӧм синкыма Лобанов чолӧмасис Анфисакӧд.

— Шонтысьӧй, Евгений Поликарпович.

— Пасибӧ. Скӧралӧ кӧдзыдыс, чеплясьӧ.

— Могӧн? А то лӧсьӧдча нин мунны вӧлі.

— Телеграмма кӧсъя сетны. Тэрмасян кӧ, позьӧ и аски.

— Примита.

— Анфиса, тӧдан мый сиис мен Олег Ефремович прӧщайтчиганым?

— Мый?

— Выль воын мед аддзи шань гӧтыр.

— Мый эськӧ онӧ гӧтрасьӧй? Ме сы моз жӧ думайта.

— Гашкӧ, ӧти керка кутам шонтыны? А? Гашкӧ, ачыд и лоан мен шань гӧтырнас?

— Шмонитанныд? — чангыль нырсӧ лэптыштліс Анфиса, чуймӧм синъясӧн дзӧрнитліс Лобановлань.

— Ог. Важӧн нин думайта та йылысь, но стрӧка виччыси, корджык шыӧдчыны.

— Кӧдздӧдӧм виччысинныд? Кок шонтысь ковмис?

— Эз. Сьӧлӧм шонтысь. А ки-кокыд менам сідз на шоныд, вайлы китӧ.

Анфиса кыпӧдчис улӧс вывсьыс, лӧсьӧдыштіс ас кыӧм ковтасӧ, и нӧшта на зэлаліс чурвидзысь морӧсыс.

— Но, кыдз? — нюм сорӧн юаліс Лобанов.

— Шоныд и эм.

— Менам арлыдӧй повзьӧдлӧ?

— Оз. Мӧдтор повзьӧдлӧ.

— Мый?

— Ме радейтлі Семенӧс, верӧсӧс...

— И менам вӧвлі радейтана ань... Но ӧд олӧмыс эз помась.

— Сійӧтӧ сідз. Видзӧда да, ми тіянкӧд кык шудтӧм морт.

— Абу «тіянкӧд», а «тэкӧд».

— Ладнӧ. Тэкӧд.

— Лэдзан гортад патерант пыдди?

— Ог.

— А верӧс пыдди?

— Юав Лёнялысь, Лёня Воробьёвлысь.

— Ӧткажитас кӧ?

— Вӧч сідз, мед эз ӧткажит.

— А век жӧ?

— Кыдз шуас, сідзи и лоӧ. Ме ӧні ола сӧмын сы ради.

— Анфиса, тэ зэв на том, колӧ овны тшӧтш и ас радиыд.

— Сы вӧсна и шуа: вӧч сідз, мед эз ӧткажит.

— Нёльӧд классын велӧдчӧ?

— Да, нёльӧдын. Шань детина быдмӧ.

— Гортӧ кӧ нуӧдла, ветлас?

— Пӧжалуй, ветлас. Рытбыдтӧ сылы мекӧд гажтӧм, а ывлаад ворсны кӧдзыд.

— Ме талун телевизор сувтӧді, уна рӧмаӧс.

— Миян эм телевизорыд, сьӧда-еджыда сӧмын-а.

— А кӧн ӧні Лёняыд?

— Гортын. Гортса уджъяссӧ, кӧнкӧ, вӧчӧ.

— Велалӧ?

— Мый оз артмы, отсала.

— Пасьтась, ме тэнӧ виччысьла.

Евгений Поликарпович, Анфиса да Лёня Выль во пасйисны ӧти пызан сайын. Лун-мӧд мысти Лобанов вуджис овны Анфиса ордӧ эз патерантӧн, а верӧсӧн. Мыйла жӧникыс вуджис невеста ордас, а эз мӧдарӧ? Евдӧк Анфисаяслӧн стын-картаыс топыдджык и шоныдджык, ыж-кӧзаыс гидын тӧвйӧны. Думсьыс быттьӧкӧ и Лобанов вечмасьыштіс на Антонина Павловна син водзын: тэ пӧ, ерӧмакань, эн менӧ пыдди пукты, а со кутшӧм том да мича баба петіс ме сайӧ! Ӧні ньылав дультӧ, директор! Да, парторгысь мездісны сійӧс, отчётнӧй собранньӧ вылас ачыс райкомса мӧд секретарыс воліс, Мӧкиев памилльӧ-овыс вӧлі. Директоравнысӧ колисны на, выль велӧдчан воӧдз пӧ. Мӧсерын, бать керкаас жӧ, тӧвйӧ Антонина Павловна, воча керкаясын ӧні олӧны историк да математик, суседъясӧн лоисны.

Ӧдйӧ и ямис Лобановлӧн суседка вылас думсьыс скӧралӧмыс. Нинӧмысь скӧравнысӧ. Быдӧнлӧн аслас судьба, аслас олӧм. Ӧні Евгений Поликарповичлӧн эм Анфиса — чукыръястӧм, краситчытӧг-баситчытӧг мичаник, быдлаӧ киподтуя — пусьыны и пӧжасьны, кыны и печкыны. Абу на нитш юр вема историкыд, тӧдӧ, кутшӧм баба дінӧ ляскысьны. Сӧмын тай Анфисаыс нимсӧ корсюрӧ дзуглӧ: Женя пыдди Сеняӧн шулӧ. Мед дзуглӧ кӧ, таысь оз дузъяв Лобановыс. Кутчысьлігад ставыс прӧститана. Дырджык оласны да, гашкӧ, кутшӧма на мусмас Женяыс, сэки и вунӧдас Сенясӧ. Вунӧдас-ӧ? Пиыслы быттьӧ ассьыс чужӧмсӧ ляскӧма батьыс да. Кор гортас Лёняыс, керка пытшкӧсыс весиг югдылӧ сылӧн гӧрд юрсиысь. Эз на велав дядьӧн ни батьӧн шуны Лобановсӧ, ним-вичалӧ. Батьнас шуны оз и статит, зонкаыслӧн вичыс ни овыс оз лӧсяв. Но Лёня ӧдйӧ велаліс на ордӧ локтӧм велӧдысь дінӧ, сибыда олӧны. Евгений Поликарповичлӧн гӧлӧс кыпйӧдлан модаыд абу. Сійӧ тӧдӧ нин, кыдзи кутны асьтӧ кагаа бабаыдкӧд олігӧн. Быдтіс тай Мария Трофимовналысь Олегсӧ, велӧдіс и, кӧть и эз вӧвны ӧти вираӧсь. Лобанов асьсӧ шудаӧн лыддьӧ, Олег Дуркин бур мортӧн лоис да. Гынмас кӧ ӧтувъя олӧмныс Анфисаыскӧд, оз сетны вошны и Леонид Воробьёвлы, велӧдасны. Но ӧнія медыджыд вийсьӧм-мырсьӧмыс Евгений Поликарповичлӧн — ӧдйӧджык сьӧктӧдны Анфисаӧс. Кымын водзджык сьӧктас, сымын ӧдйӧджык кӧдзалас эсійӧ нывбаба дінас — Антонина Павловна дінӧ.

11

Тӧлк ни слӧй ыджыд страна олӧмын. Ёсьмӧ власть вӧсна тыш. Йӧлӧгаыс паськалӧ и Коми мулӧн быд пельӧсӧ. Пыр ныжмӧ пиньыс коркӧя лэчыд водзира компартиялӧн. Вежсьӧ, код тӧдас кодарӧ на, йӧзлӧн духовнӧй олӧмыс. Помӧдз гугӧдіс олӧмсӧ ӧкмысдас ӧтиӧд воын август тӧлысся путч. Путчистъяс дор сувтісны чӧдъягса этшаникӧн кольӧм коммунистъяс, тшӧтш и Вячеслав Вячеславович, Антонина Павловна да Евгений Поликарпович. Посёлоксянь звӧнитлісны райкомӧ, юалісны: мый вӧчны водзӧ? «Кутам кыв шутӧг пӧртны олӧмӧ гӧкӧчӧпӧлысь, торйӧн кӧ, вице-президент Янаевлысь, став индӧдъяссӧ!» — кыліс воча кыв райкомсянь, кӧні ӧтсӧгласӧн сувтӧмаӧсь гӧкӧчӧпӧ дор. Коймӧд лунас, середаӧ, демократическӧй вынъяс Москваын пӧдтісны заговорщикъяслысь бунтсӧ. Партияса уна член асьсӧ петкӧдліс гуга-бана шаньгаӧн: тӧрыт ошкис Янаевлысь шуӧмъяссӧ, весиг газетъясын, а лун-мӧд мысти найӧ жӧ дасьӧсь вӧлі окавны Ельцинӧс. Татшӧм партиечьясыдкӧд чӧскыд роктӧ он пу. Эжва катыдын райком тупкысис, районнӧй тӧдчанлуна вождьяс ӧта-мӧд вежӧмсьыныс уськӧдчисны карӧ, ӧдйӧджык удитны да инасьны бара шоныд местаясӧ. И инасисны.

Во помас куим код юра веськӧдлысь гусьӧн чоталісны ыджыд странанымӧс, а сэсся и, Белоруссияса вӧрӧ дзебсьӧмӧн, конйыштісны сійӧс. Югыд ӧкӧнча моз пусь-пасьмуні торпыригъяс вылӧ эс-эс-эс-эрным. Пансис збыльысь му вежандыр. Овмӧслӧн быд юкӧнӧ писькӧдчис выль кыв — кризис. Быдлаын уджтӧмалӧм, тшыгъялӧм, гусясьӧм, юӧм, мыж вӧчӧм, кулысьыс унджык чужысь серти... Кодкӧ озырмис, кызвыныс гӧльмис. Заводитісны киссьыны нэмӧвӧйся коми сиктъяс, бырны школаӧ котралысь нывкаяс да зонкаяс. Эз гажмӧдны йӧзлысь сьӧлӧмъяссӧ демократъяслӧн реформаясыд. Гажмӧдісны сӧмын налысь, кодъяс вевъялісны асавны-куравны ас кианыс ӧтувъя озырлунъяс. Прӧстӧй войтырлы, кодъяс нэм чӧжныс вӧліны странаын олӧм пыкӧдъясӧн, нинӧм эз вичмы. Быдӧн кутчысис коді кыдз вермис. Ок-ок-ок! Коньӧръясӧй дай коми войтырӧй! Олам Енмӧн сетлӧм медозыр му вылас корысьяс моз. Коркӧ комияс корлісны милӧстынясӧ царь-батюшколысь, сэсся большевик-коммунистъяслысь, ӧні корам демократъяслысь. И век корам...

Ок, олӧм, олӧм! Мича нима страна тэ — Россия. Ӧвсьылан-ӧ коркӧ сильничайтны ассьыд войтыртӧ, виавны ассьыд ныв-питӧ? Ӧкмысдас коймӧд вося октябрын военнӧйяс лыйлісны странаса Верховнӧй Сӧвет, во мысти пансис гражданскӧй война — йӧзӧс изан изкиӧн лоис Чечня. Кодъясӧс виавны мунанныд сэтчӧ, коми зонъяс? Найӧ кӧсйӧны овны асланыс ӧбычайяс серти, сёрнитны асланыс чечен кыв вылын, оз кӧсйыны копрасьны мукӧд кывъя господинъяс водзын — таысь? Найӧ оз прӧститны тіянӧс, кортӧм гӧсьтъясӧс, ӧружиеӧн налӧн керкаӧ пырӧмысь. Кымынӧн нин пуктінныд сэтчӧ ловнытӧ, федералъяс? Мый ради сетінныд ассьыныд том олӧмнытӧ? Коді нажӧвитчӧ тіян шойяс вылын?

Сюрс ӧкмыссё ӧкмысдас витӧд вося кӧдзыд январӧ цинк горт воис и Чӧдъяг посёлокӧ. Сэні куйліс пуляӧн розьӧдлӧм дас ӧкмыс арӧса коми салдат Ян Вячеславович Попов — Вячеслав Вячеславович да Тася гозъялӧн каганыс. Коркӧя парторг эз дзеб мужичӧй синвасӧ, ыджыд кулакнас горт пельӧсас камӧдіг, быттьӧ кӧсйис садьмӧдны писӧ, медомӧль кывъяснас ёрис демократъясӧс да президент Ельцинӧс. Горт вылас ӧшӧдчӧмӧн ырзӧмӧн бӧрдіс Тася — мӧсерса коркӧя медмича нывъясысь ӧти. Лун-мӧдӧн сійӧ ропмуніс, лоис сё арӧса пӧчӧ кодь. Быттьӧ тӧрыт на сійӧ нёньӧдіс пиньтӧм вома зарни писӧ, вежлаліс кагукыслысь рузумсӧ; быттьӧ тӧрыт на батьыс качӧдліс вылӧ-вылӧ: быдмы пӧ ыджыда, зарни пи! А талун колльӧдӧны нин медбӧръя туйӧ. Чӧла сулаліс горт дорас сьӧд шалля, шемӧсмӧм синъяса невестаыс — Ис Микол Кольлӧн нылыс, Евгений Поликарповичӧс чожӧн шуысьыс карса университетысь студентка, коді воис прӧщайтчыны аслас жӧниккӧд.

Кымын том мортлӧн на орас олӧмыс, кымын мамлӧн на дзормас сьӧлӧмыс, кымын невеста коляс жӧниктӧг, политикъяс кӧ оз дугӧдны Чечняын пурсьӧмсӧ?

Кавказын война апаліс уна сьӧм. Сэки жӧ ас визув вылас лэдзӧм рынок ӧтарӧ гӧльмӧдіс страналысь деньга кӧшельсӧ. Джӧмдавны кутіс коркӧя нималысь Чӧдъяг лесопункт, пидзӧсчань вылас кутіс усьны Мӧсерса коркӧя колхоз-миллионер. Ставыс тайӧ нюкрӧдлӧ сьӧлӧмсӧ Антонина Павловналысь, велӧдысь-математиклысь, кодлы куим-нёль тӧлысьӧдз оз мынтыны нажӧткасӧ. И ассьыс медрадейтана праздниксӧ — Великӧй Октябрлы кӧкъямысдас во тырӧмсӧ — сійӧ пасйис пенсионеркаӧн. Сэки жӧ, кор школаӧ нажӧтка пыдди кутісны вайны тшай-сакар, шыдӧс да пу вый, дугдіс велӧдӧмысь и Евгений Поликарпович. Велӧдан уджсӧ вежис чери кыйӧмӧн да вӧралӧмӧн.

12

Вон ортсыын зыньгисны номъяс. Кад нин чеччыны и Антонина Павловналы. Кильчӧ ӧдзӧсдорса розьӧд ывлаӧ уйкнитіс Мурка. Сиктыс купайтчис шонді югӧръясын, ачыс шондіыс кӧчасис керка ӧшиньясын. Гожӧм шӧр, Антонина Павловналӧн медся мича да медся гажа пӧраыс. Ноксьыштас горт гӧгӧрыс и бара на ветлас кывтыдпомса дзоридза эрд вылӧ, видзӧдлыны: оз-ӧ тыдовтчы ыджыд туйладорсянь Кальӧ Митьӧлӧн гӧрд «Жигулиыс». Аттӧ пиӧ, татшӧма вӧрзьӧдіс Митьӧсянь письмӧыс нывбабалысь сьӧлӧмсӧ. Гижӧма вит лун сайын, а ачыс абу и абу. Сідзкӧ, пиыс эз на во Германиясьыс, и нинӧмла тэрмӧдлыны кадсӧ. Кыдзи нӧ он тэрмӧдлы, кор сы дінӧ локтӧ ичӧтдырся муслуныс?

Нывбаба пырис керкаас, пӧрччис халатсӧ, мыш вылас лёзьгӧдіс юрсисӧ, и сувтіс рӧмпӧштана гардероб водзӧ. Сэтысь аддзис асьсӧ юрсянь кокӧдзыс. Эз, эз повзьӧд аслас мыгӧрыс Антонина Павловнаӧс, мӧдарӧ, чужис асьсӧ жалитӧм и кутшӧмкӧ каета. Каета сыысь, мый татшӧм лӧсьыдик вир-яя нывбаба оліс му вылас кос конда моз; мый гӧгувса сьӧд парма вӧрас сідз эз и вошлы ни ӧти мужичӧй. Каета сыысь, мый этійӧ пемыдгӧрд нёнь юра нёньясас эз инмыв кагалӧн вом дорыс. А ӧд вермис чужтыны сы мында ныв-пиӧс! Лок нин, лок ӧдйӧджык, Кальӧ Мить, чуксалӧ тэнӧ Тоньӧыдлӧн сьӧлӧмыс; абу на кос конда Тоньӧыд, нывбаба на Тоньӧыд, да нӧшта кутшӧм нывбаба, кӧть и кага ваян пӧраыс важӧн нин кольӧма.

Аснас нимкодясиг Антонина Павловна личыдика кыис кӧсасӧ, сюра, ыргӧн мыссян чуманысь пожъяліс чужӧмсӧ. Тайӧ дозсьыс на мыссьылісны пӧльыс и пӧчыс, сэсся мамыс и батьыс. Нуръясис ачыс, вердіс Муркаӧс. Пырис шойччан жыръяс, лэдзчысис диван вылас и бара босьтіс Кальӧ Митьӧлысь письмӧсӧ. Чукӧстіс ас дінас каньсӧ, пуксьӧдіс водзас; ӧтар кинас шыльӧдіс Муркаӧс, мӧднас кутіс письмӧсӧ, кысукыс моз жӧ мургиктыр и босьтчис лыддьыны — тэрмасьтӧг, кытсюрӧ син пырыс нуӧдліс мӧд пӧв на:

«Видза олан, Антонина Павловна! Видза олан, менам дзолядырся да томдырся дона ныланӧй, мичаник Тонюкӧй! Гижӧ тайӧ письмӧсӧ тэӧн важӧн нин вунӧдӧм Кальӧ Митьӧ, Дмитрий Каллистратович.

Прӧстит менӧ та мында во бӧрын дӧсадитчӧмысь. Збоймӧдчи вель дыр, мед юӧртны тэн аслам олӧм йылысь. Дыр думайті, кыдзи да мыйджык гижны. Сэсся сувтін син водзӧ и дум вылӧ усис медводз став челядьдырӧй, Мӧсерын быдмӧмӧй. Челядьдыр йылысь став казьтылӧмӧй йитчӧма тэкӧд. Помнитан, кымынысь юавлім кӧкыдлысь: «Кӧканӧй-кӧкиньӧй, висьтав, кымын во овны ме кута?» И лыддиганым пырджык торксьывлім кӧкыслӧн тшӧкмунтӧдз на. Помнитан, кыдзи котравлім кывтыдпомса ягъясад тусьтӧ вотны? Ӧнӧдз син водзын гажа вӧрыс, сэні шувгысь пожӧм-козъясыс, кытчӧ волывлім киын чуманӧн. А мӧдлапӧлад мыйта сёйлім кисьмӧм льӧмтӧ! А су потшӧс пӧлӧныд кутшӧм гырыся быдмыліс чӧдлачыд!

Казьтышта ӧтитор, мый йылысь тэ эн тӧдлы и он тӧд. Ухтаӧ велӧдчыны мунӧм водзвылын мамӧ мен висьтавліс батьыдкӧд сёрни йылысь. Вӧлӧмкӧ, тэнад бать-мамыд менам мамӧкӧд кӧсйылӧмаӧсь лоны сват-сваттяясӧн. Мӧд ног кӧ, тэнӧ думайтлӧмаӧсь сетны ме сайӧ; дерт, кор быдмам. Но олӧмыс янсӧдіс миянӧс. Быдмим, кутім пӧрысьмыны, а ӧта-мӧднымлы сідз эг и лоӧй. Эгӧ збыльмӧдӧй тэнад бать-мамлысь кӧсйӧмсӧ. И мамӧ, и ме, и чойясӧй век жалитлісны, лоис эновтны чужан сиктнымӧс да. Став олӧмӧс гижны ог кут, а то гажтӧм лоӧ и письмӧӧс помӧдзыс он лыддьы. Кызь квайт арӧсӧн гӧтраси, кызь квайт во жӧ и олім, ныла-пиаӧс быдтім, а ӧні сизимӧд во дӧвечала. Гӧтырӧй кувсис эз пӧрысьла, эз висьӧмла, а веськаліс автомобильнӧй катастрофаӧ. Заочнӧ помавлі Ленинградса высшӧй партийнӧй школа, уджавлі ыджыд предприятиеясын, начальникавлі.

Нылӧй экономист, верӧсыс немеч, ӧкмысдас ӧтиӧд воын мунісны овны Германияӧ. Найӧс видлыны ме ветлі воддза во, а таво муніс пиӧй. Пиӧй, Максим, юрист, важӧн нин олӧ Сыктывкарын. Ухтаысь ме вузалі патераӧс, и кольӧм во локті овны пи ордӧ, аслым вылӧ ньӧби гӧрд «Жигули». Инасьлі на тані уджавны, но Максим тшӧктіс петны, внуктӧ пӧ воспитайт. Нылӧйсянь кык внучка, пиӧйсянь — внук, ичӧтӧсь на. Внучкаясӧй, дерт жӧ, лоасны немкаясӧн. Максим коми кывсӧ оз тӧд, гӧтырыс роч. Внукӧйкӧд, сылы вит арӧс, заводитла сёрнитны комиӧн да, бать-мамыс таысь менӧ видӧны. Торъя нин моньӧй видӧ: нинӧмла пӧ сылы тӧдны некодлы ковтӧм кывсӧ. Немеч да английскӧй сёрниӧ пӧ велӧд, а кыдзи нӧ ме велӧда, кор коми да роч кывъясысь ӧтдор мукӧдсӧ ог тӧд. Забеднӧ, чужан кывным кутіс бырны чужан муаным да.

Тӧлысь куим сайын, март помнас, дзик виччысьтӧг рынок вылын паныдаси асланым медводдза велӧдыськӧд — Евлампия Владимировнакӧд. Вӧлӧмкӧ, нылыс уджалӧ карын, и тӧвйыны волывлӧ татчӧ, а водз тулыссянь арӧдз олӧ Мӧсерын. Евлампия Владимировна нуӧдліс чай юны, быдторсӧ юаси мӧсерсаяс йылысь. И медъёна юаси тэ йылысь. Эг кӧ паныдась сыкӧд, эз эськӧ и ло тайӧ письмӧыс. Сысянь и тӧдмалі тэнад олӧм-вылӧм йылысь. Та бӧрти ме вошті инӧс, пыр думайта тэ йылысь, быттьӧ вои аслам челядьдырӧ. Кымын ёнджыка думайта, сымын окотаджык аддзысьлыны тэкӧд, волыны чужан местаясӧ.

Евлампия Владимировналы тырӧма сизимдас вит арӧс, а век на сэтшӧм мича да визув. Мӧсерса вӧр-ваыс да сынӧдыс пӧ оз лэдзны менӧ пӧрысьмыны. Жалитӧ, олӧмтӧ гугӧдісны да, кӧть и аслас олӧм вылӧ оз норась. Сійӧ вед абу прӧстӧй, а военнӧй пенсионерка. Сӧвет власть дырйиыд мен некымын орден да медаль сетісны жӧ, ӧні прӧстӧ кӧрт торъясӧн лоисны, яндзим и морӧсӧ пысавнысӧ. Талунъя демократъясыд — найӧ тӧрытъя коммунистъяс: тӧрыт на сьӧлалісны Ен вылӧ, а талун стройӧн мунӧны юрбитны вичкоӧ, быттьӧ партсобранньӧ вылӧ. Ог эскы ме сэтшӧм демократъясыдлы. Ме ог пет партияысь, но партия вылӧ видзӧдласӧй ёна вежсис. Демократъясыд уна пакӧсьт вӧчисны: мый вӧлі водзті бурыс, ставсӧ другӧн бырӧдісны. Веськыда грабитісны йӧзсӧ, кык кока бесыс, Чубайсыс, аслас ваучеръясӧн унаӧс корысялӧмӧдз вайӧдіс. Помасьӧ кызьӧд нэм, а тӧлк вылас эз и пуксьыв миян странаын олӧмыс. Ӧтарӧ нуӧдам кутшӧмкӧ экспериментъяс, а тӧлк ни лад сыысь.

Менам, сӧветскӧй коммунистлӧн, видзӧдласӧй вежсис сы бӧрти, кор ветлі гӧститны Германияӧ. Шуны кӧ прӧстӧйджыка, быттьӧ гӧбӧчын дыр пукалӧм бӧрын веськавлі уна ӧшиня югыд горничаӧ. Капиталистъясыд, вӧлӧмкӧ, олӧны нин коммунизмын, а ми кужлім изны сӧмын вомнаным да горзыны демонстрацияяс вылын: мед олас коммунизм! Германияад ставыс шензьӧдӧ аслас мичлунӧн да озырлунӧн. Эг кӧ аддзыв аслам синъясӧн, эг эськӧ эскыв, мый эм сэтшӧм олӧмыс. Зять уджалӧ ӧти фирмаын инженер-проектировщикӧн, а нылӧй сэні жӧ экономистӧн. Олӧны карбердса посёлокын асланыс кык судта керкаын, удж вылас ветлӧны машинаӧн, кыкнанныслӧн торъя машина. Мукӧдлӧн моз жӧ керка гӧгӧрыс дзоридзьяса клумбаяс, веж пуяс. Улич вывсьыс он аддзы некутшӧм ёг. Посёлокыс, кӧні олысьыс дас сюрс гӧгӧр морт, нинӧмӧн оз торъяв карысь. Кытчӧ он видзӧдлы, сэні и магазин, ньӧб, мый колӧ лолыдлы. Пӧжалуй, абуыс сӧмын и абу. Сэні бура уджалӧны, босьтӧны ыджыд удждон. А коді оз вермы инасьны удж вылӧ, сылы мынтӧны пособие. Нылӧй висьтавліс татшӧмтор: воддза кадсӧ пӧ весиг бӧрдлі забеднӧысла, мый немечьяс олӧны татшӧм бура, асьнысӧ морт туйӧ пуктӧмӧн, а миян Россияын — сэтшӧм коньӧра да гӧля.

Мыйла гижа та йылысь? Менам эм дум, мед коркӧ нулыны тэнӧ мойдын кодь озыр да югыд странаас, кодкӧд коркӧ воюйтлісны миян батьясным. Мед аслад синъясӧн аддзылін, кутшӧм странаын олам ми — войнаын вермысьяс, и найӧ, кодъясӧс, кыдзи гижӧны газетъясын, пасьвартім прук и прак. Та могысь тэа-меалы колӧ бергӧдчывны асланым челядьдырӧ и бара лоны орччӧн, восьлавны ки на ки кутчысьӧмӧн. Чайта да, ылӧсалан, мый йылысь ме тэкӧд сёрнита. Тайӧ менам медыджыд кӧсйӧм, и мед кывны тэсянь воча кыв, кӧсъя волыны Мӧсерад.

Ыджыд поклон месянь Евлампия Владимировналы. Сійӧ висьтавліс тэ йылысь медшань кывъяссӧ, и менам сьӧлӧмын бара на ыпмуніс сійӧ бипурйыс, кодӧс тэа-меа ӧзтылім зэв нин важӧн...»

«...вола чужан сиктӧ, ог вотчыны, ог кыйсьыны, а корасьны...» — тайӧ кывъяссӧ Антонина Павловна гораа лыддис некымынысь нюмыдбанӧн. Казяліс, тыдалӧ, кысукыс кӧзяйкаыслысь радлунсӧ; быттьӧкӧ и Мурка тшӧтш нюмъяліс, гырысь синъяссӧ куньтыралігтыр. Рытъявылыс, кор лунся жарыс личалыштас, бара ветлас кывтыдпомӧ. Сэні, эрд вывтіыс котралысь тӧвру улас, ыркӧдчыштас, дзоридз дукъяснас лолалыштас. Код тӧдас, кор на Кальӧ Митьӧыслӧн пиыс Германиясьыс воас. Видзӧдліс календарь вылӧ: талун середа, луныс куим минут нин чинӧма.

Кузь на, кузь луныс. Ӧд ывлаын югыд шондіа гожӧм.

13

— Жень, ме аски шӧр больничаӧ лэччыла, — узьны водӧм бӧрын верӧсыслы юӧртіс Анфиса. — Аски четверг, абу пошта ваян лун, ме прӧстджык.

— Кыт нӧ висьмис, нинӧм вылӧ эн норасьлы да?

— Сьӧлӧм вылын мыйкӧ абу лӧсьыд.

— Нерничайтін, письмӧыд дыр эз вӧв Лёнясяньыд да.

— Слабог, кӧть абу Чечняад веськалӧма. Кык воыд ӧдйӧ коляс, мед сӧмын Ен видзас лёкторсьыс-а.

— Локтас да, институтӧ мӧдӧдам, университетӧ ли.

— Бурджык, шоперӧ кӧ велӧдасны армияас, унджык сьӧм сэк кутас нажӧвитны.

— Ладнӧ, локтас да тыдовтчас. А ӧні вай топӧдыштла...

— Оз позь тавой. Гинекологлы колӧ петкӧдчывны.

— Гинекологлы? Мый могысь?

— Коймӧдысь дорвыв нин тӧлыссяӧй абу.

— Гашкӧ, баба нэмыд нин помасис? Мыйкӧыд воис, кыдзи-й шусьӧ, вунӧді кывсӧ... Да, да, климаксыд.

— Нелямын арӧснас? Арнас нелямын ӧти на-й тырӧ да. Климакс дырйиыд пӧ костӧ жугӧдӧ. Менам, зонмӧ, коскӧй эз на юкавлы.

— Шӧйӧвоштін тэ менӧ, — Лобанов бура тӧдіс: нывбабалӧн тӧлыссяыс бырӧ сэк, кор сійӧ сьӧктӧ. Со и шӧйӧвоши мортыд.

— Аски видзӧдлас врачыд да висьталас.

— Мый видзӧдлас?

— Ну, Жень, тӧдан жӧ мый. Узь, вай, узь. Сӧмын эн вильшась, дзоля женяыдлы эн сет вӧлясӧ, ладнӧ?

— Ладнӧ, узь, — сывйыштіс вир сӧнсӧ донӧдана гӧтырсӧ, чупнитіс бан боксӧ Евгений Поликарпович.

Аски асывнас мӧсерсаяс — томъяс и олӧмаяс, нывбабаяс и мужичӧйяс — люзьгисны улич кузя кывтыдлань, автобус дорӧ. Тайӧ эз вӧв рейсӧвӧй автобус, мыйӧн новлӧдлісны йӧзӧс, тшӧтш и велӧдчысьясӧс Мӧсерсянь Чӧдъягӧ. Талун, сиктсаяслӧн корӧм серти, автобус лэччӧдлас найӧс шӧр сиктӧ и бӧр ваяс Мӧсерӧ. Быдӧнлӧн аслас мог: кодкӧ кутшӧмкӧ учреждениеӧ либӧ организацияӧ, кодкӧ сэтчӧс базар вылӧ, кодкӧ больничаӧ. Быдӧн пасьталӧма медмича дӧрӧм-платтьӧсӧ, кодлӧн кутшӧм эм. Антонина Павловналӧн могыс эз вӧв, и кольччис ноксьыны град йӧрас. Сылӧн юрыс тырӧма мӧдторйӧн — Кальӧ Митьӧӧн. Киас сумкаа, кокни платтьӧа петіс дзиръяӧдыс Анфиса.

— Ме лоа Важ Эжва вомын, — шуис, кылӧ, гӧтырыслы Евгений Поликарпович, и босьтчис чукӧртны потш вылын ӧшалысь ас кыӧм ботанъяс. Пос помас коляскаа мотоцикл, мотикӧн шуӧны. Ю вомӧдзыс верст кымын и лоӧ, но пырджык мотикнас журъялӧ. Ботанъяссӧ да кыйдӧссӧ оз нин ков вылас кыскавны.

— Аддза, аддза, Мӧсерыд абу на Сибыр, — мир туй вывсяньыс воча кайтыштіс Анфиса. Нывбаба кыліс, мыйкӧ вӧчсьӧ сылӧн гырк пытшкӧсын, тӧдчымӧн ёсьмис нырисыс, сёян кӧр кылӧмыс, но Женяыслы веськыдасӧ висьтасьны эз лысьт. Эз лысьт сы вӧсна, ачыс аслыс на эз эскы да, аслас чайтӧмлы. И врач дінӧ сійӧ муніс ӧні Ен дінӧ моз.

— Бур асыв, Витя! — автобус дорын сулалысь шофёркӧд чолӧмасис Анфиса.

— Бур асыв. Ньӧбасьны? — воча шыасис мӧдыс, кодлӧн тыр ним-овыс Виталий Булышев. Буретш кызь во сайын тайӧ Виталийыскӧд ӧти пызан сайын Анфиса пасйис Семён Воробьёвлысь чужан лунсӧ. Буретш тайӧ Виталийыс колис сэк Анфисалы ассьыс крӧватьсӧ, а ачыс петіс узьны Валерий Ильич ордӧ. Виталий ветліс курсъяс вылӧ, велӧдчис шофёрӧ и вель уна во нин руль сайын. Водзтісӧ йыла вӧр кыскавліс, сэсся вӧзйысис автобус вылӧ. Оз ю, оз куритчы, и зэв шань гӧтырыс — Валерий Ильичлӧн ыджыдджык нылыс. Стрӧитчисны Мӧсерӧ, а отпускъяс дырйи тестьыскӧд Виталий кыйсьӧ-вӧралӧ.

— Да, ньӧбасьны. Колӧ кежавны и больничаӧ. Кымынын гортаным бӧрсӧ? — ылӧга моз сёрнитіс Анфиса, кодлӧн могыс, дерт жӧ, эз вӧв ньӧбасьӧм.

— Час кыкын. Эн пов, тэтӧг ог вӧрзьӧдчы. Лёняыд кӧні служитӧ?

— Ленинградскӧй областьын, сэсянь воис бӧръя письмӧыс.

— Мед сӧмын эстчӧ, Чечняас, эз веськав-а. Сеня гу вылад важӧн нин эн вӧв?

— Ачыд нӧ катӧдлін мӧйму, Лёнякӧд тай кайлім.

— Пӧдлиннӧ, ме и вунӧді.

— Лёня воас армиясьыс да сэк сэсся кайлам, пӧль-пӧчсӧ видлігмоз.

— Прӧстит, важ дойтӧ вӧрзьӧді. Сӧв машинаас, мӧдӧдчам.

Паччӧр кодь чорыд да шыльыд туй кузяыд ичӧт автобуснад ӧдйӧ и воан шӧр сиктӧдз, час весиг оз коль. Базар дорас и сувтӧдіс автобуссӧ Виталий. Весь лун, а уличаас йӧзыс вель уна жуис. Жуасны, дерт, сиктыслӧн тані шӧриныс да — шуйгавылас со больнича, ичӧтик киоскъяс, книга лавка; веськыдвылас — пошта, культура керка, районса чиновникъяслӧн контора, столовӧй. Уліс туйсянь кыпалысь кыр йылас усьӧм салдатъяслы памятник. Мӧсерсаяс разӧдчисны кодлы кытчӧ колӧ. Анфиса муніс больничаӧ. Сэні сы мында йӧзыс, некытчӧ тувччыны. Слабог, гинеколог дінӧ морт нёль сӧмын вӧлі. Кыкыс, видзӧдӧмпыръяысь, томӧсь на, мӧд кыкыс олӧмаджыкъяс. Олӧма аньясыс сёрнитісны рочӧн пӧшти шӧпкӧмӧн, но Анфиса гӧгӧрвоис налысь быд кыв:

— Кымын челядьыд?

— Кык. Тырмас. Ӧнія кадӧ нинӧм уна йылӧмсьыс.

— Перйыны кӧсъян?

— Кӧсъя. Врачсяньыс бумагаысла и пукала. А ачыд?

— Ме эськӧ ог да. Мужикысь гусьӧн локті.

— Кыдзи гусьӧн?

— Ме ог жӧ кӧсйы уна кагасӧ. Ӧти эм нин.

— Мӧдтӧ эськӧ позис на да.

— Коркӧ мӧдысь. А ӧні мед мыйӧнкӧ тупкасны матка вомсӧ, быд пӧлӧс дивӧыс тай ӧні эм. Тӧдмалас кӧ мужикӧй, нӧйтас эськӧ да.

— Оз жӧ ӧд нӧйт.

— Нӧйтас бара-й, код юрнас зэв кокни киа да. Вежӧгтысь, суседъяскӧд весиг вежӧгтӧ. Сыӧдз менам вӧвліны нин зонъясыд, эг нин вӧв мывкыда ныв. Ӧтарӧ другъясӧс юасьӧ: висьтав пӧ, ставнысӧ пӧ джагӧда.

— Мыйла сэтшӧм саяс петін? Ме тай нӧ кутчысьлӧм нылӧн жӧ нин петі, да некор эз юасьлы.

— Тӧдмасигад вед ставныс зэв меліӧсь.

— Сійӧтӧ сідз. Мыйла сетчан? Эн сетчы. Мед ачыс эсійӧс, аптекасьыс резинасӧ, пысалас.

— Мун сэсь, коми мужик резина пысалас. Ӧтиысь вӧзйылі да, тайкӧ эз весьӧпӧр, пачӧ шыбитіс. Сэсся вед резинанад помӧ он во, меысь вит арӧсӧн томджык верӧсӧй, енгаг кодь на яр.

Анфиса бӧрын ӧчередьӧ сувтісны нӧшта куим ань, ӧти вомӧдзыс рушкуа. Мый йылысь водзӧ варовитісны эсійӧ кык нывбабаыс, Анфиса эз нин кыв: ме пӧ ывлаас петала, ыркӧдчышта. Майшасьӧмысла сьӧлӧмыс чеччӧмӧн чеччӧ. Мед нин ӧдйӧджык врач дінас веськалас. Ывлаас нӧшта на жарджык, синтӧ восьтны он вермы, сэтшӧм югыд. Орчча киосклань кежаліс, небыд сулеяын кутшӧмкӧ ва ньӧбис. Пуксис вуджӧр сайӧ, помсьыс ньылаліс чӧскыдтӧм, пӧдӧм кӧра васӧ. Туй саяс ветліс, базарланьыс, синнас донтӧмджыкторъяс корсис. Женяыслы майка да кузь кока трусик ньӧбис, кӧть нин ӧшинь ув йӧрас мед трусик кежысь вермис ӧттор-мӧдтор вӧчны. Больнича бӧрас, вевъялас кӧ, сёян-юан лавкаӧ пыралас, кампет-печенньӧла, тані ӧд донтӧмджык Мӧсерын серти. Бара пукалыштіс вуджӧр сайын, эз дыр, а то панъясны ӧчередяс.

— Коді сэн, пырӧй! — кыліс медсестралӧн гӧлӧсыс.

Анфиса воськовтіс порог вомӧныс и повзьӧмысла тайкӧ эз лажмун: пызан сайын пукаліс мужичӧй-гинеколог. Аттӧ пиӧ, тӧдіс кӧ, эз и лок эськӧ талун.

«Воробьёва Анфиса Евдокимовна» — гораа лыддис врачыд медицинскӧй карточкаысь.

— Да.

— Пуксьӧй, висьтасьӧй. Миян дінӧ могтӧг оз волыны, — комиӧн сёрнитіс гинеколог — ар комына, нывбабалӧн кодь мича чужӧма мужичӧй.

Висьталіс ассьыс майшасьӧмсӧ.

— Пӧрччысьӧй.

Трусикӧдз личӧдчис.

Кузиник тушаа врач стетоскоп помъяссӧ сюйис пельнянь кодь посньыдик пельясас, кывзіс топыд яя нывбабаӧс водзсяньыс и бӧрсяньыс. Сэсся карандаш кодь чорыд помъяснас личкыштіс тургӧдчыштӧм нёнь юръяссӧ, быттьӧ инмӧдчыліс гудӧк кизьясӧ.

— Эн полӧй, Анфиса Евдокимовна. Нерничайтанныд. Ті зэв лӧсьыдик нывбаба, но некодлысь ог мырддьы, ме гӧтыра нин. А ӧні пӧрччӧй трусиктӧ и эстчӧ, — кинас индіс гинеколог кутшӧмкӧ тешкодь креслӧлань.

Медсестра колана ног пуксьӧдіс. Сэтшӧма яндысис, кык юр кӧ вӧлі, ӧтиыс усис эськӧ. Аддзыліс на, кыдзи мича врачыд вӧсни чуня кепысясис, сэсся Анфиса кунис синъяссӧ и эз восьтлы. Тадзисӧ кокъяссӧ таджгӧдліс сӧмын Лёняӧс чужтігӧн, и ӧні со мӧдысь.

— Аборт вӧчлінныд? — юаліс врач.

— Эг.

— Челядьныд кымын?

— Ӧти.

— Кымын арӧс сылы?

— Дас ӧкмыс. Армияын.

— Верӧс сайын?

— Да. Пиӧйлӧн батьыс кувліс. Мӧд сайӧ петлі.

— Мӧдсяньыс эн сьӧктылӧй?

— Эг.

— Али оз ков сылы кагаыс?

— Колӧ.

— Дыр нин оланныд?

— Ӧкмысӧд во.

— Сідзкӧ, ті тані абу рушку вӧтлӧм ради?

— Кутшӧм рушку?

— Анфиса Евдокимовна, ті нӧбасянныд.

— Мый? — эз эскы Анфиса.

— Ті нинӧмӧн он висьӧй, тіян гӧгӧр гум-пӧлян кодь сӧстӧм, ті нӧбасянныд. Маткаыд ыдждӧма, дас кык вежонся кымын нин...

— О, Енмӧй, Енмӧй! — чужӧмсӧ кияснас тупкис Анфиса, и мый шуаліс врач, нинӧм эз кыв.

— Верӧстӧ кыдз шуӧны? — мӧдысь юаліс гинеколог.

— Женя. Евгений Поликарпович.

— Чолӧмалӧй Женятӧ, сійӧ лоӧ бать. Пасьтасьӧй.

Нывбаба, тыдалӧ, век на эз вӧв тыр садяс, пасьтӧгыс и матыстчис врач дінӧ, окыштіс бан боксӧ:

— Пасибӧ нимкодь юӧрсьыныд.

— Воанныд Мӧсерад и верӧснытӧ окалӧй... Миянлы петкӧдчывны воланныд сэсся тӧлысь мысти, — висьталіс врач и сетіс нӧбасьысь нывбабалы сӧветъяс. Тшӧктіс унджык сёйны сэтшӧм вӧлӧга, кӧні эм белок да йод.

Анфисалысь сьӧлӧмсӧ быттьӧ выя бордйӧн мавтыштісны. Петіс больничаысь кокни бордъя бобув кодь, дась вӧлі пыр жӧ лэбзьыны Мӧсерӧ. Кывліс, мужичӧй-гинекологъяс пӧ меліӧсьджык, сьӧлӧмаӧсьджык нывбаба-врачьяс серти. Тайӧ, тыдалӧ, тадзи и эм. Кажитчис ӧнія врачыс Анфисалы. Сы дінӧ и кутас волывлыны.

Автобус дорын ас сиктсаясыс эз на тыдавны. Видзӧдліс часі вылӧ: эм на кадыс, ветлас сёян-юан лавкаӧ. Чой горув лэччис уліс уличӧдз (сійӧ коркӧ вӧвлі шӧр уличӧн), веськӧдчис кывтыдлань. Сэні паныдасис мӧсерсаяскӧд, ньӧбасьӧм бӧрас ӧтчукӧрӧн и мунісны автобус виччысянінӧ, некодлы эз висьтав аслас радлун йылысь. Медводз верӧсыслы ошйысяс, кага вӧчысьыслы.

Йӧз тыра автобус тӧвзис Мӧсерлань. Анфиса пукаліс ӧшинь дорас, видзӧдіс ӧдйӧ бӧрӧ котӧртысь вӧр-пу вылас, ас кежас нюмъяліс. Чайтліс, Женяыскӧд оз лӧсяв вирныс и некор оз вермы вӧчны сійӧс батьӧн. Кылӧма, тыдалӧ, майшасьӧмнысӧ Енмыс, и со, ветымын квайт арӧса Евгений Поликарпович Лобановлӧн чужас аслас кага — пи ли ныв ли. Сылӧн олӧмын та ыджда шудыс, тӧдӧмысь, эз на вӧвлы.

Чукыль, нӧшта чукыль, и автобус кежис веськыдвыв, Мӧсерлань. Виталий сувтӧдіс машинасӧ лавка дорӧ, кысянь и кывтыдӧ, и катыдӧ пӧшти ӧтылнаын. Дзиръя дорсяньыс Анфиса чукӧстіс понъяссӧ:

— Пойдём! Мӧдім!

Но понъяс эз сетны гӧлӧссӧ, сідзкӧ, кӧзяиныс босьтӧма аскӧдыс. Стӧчмӧдам: Пойдём нимаыс энь — мамыс, Мӧдім нимаыс кыр — пиыс. Велӧдӧма Евгений Поликарпович да, кыкнанныс радейтӧны журъявны мотоцикл коляскаын. Кӧзяйка пыраліс керкаас, мича платтьӧ пыддиыс пасьталіс важиник ковта да трикотажысь вурӧм гач, и бекъяссӧ вежньӧдлігтыр тивксьӧдіс Важ Эжва вомӧ. Ю пос вывсянь на казяліс кыр йылын сулалысь мотиксӧ.

— Пойдём! Мӧдім! — горӧдіс Анфиса.

И вӧрладорсянь, ӧта-мӧднысӧ панлалігтыр, кывнысӧ ортсӧ люньгӧдӧмӧн, уськӧдчисны кык рыжӧй пон. Водз лапаяснас чеччыштлісны кӧзяйкаыслӧн морӧс вылӧ, пӧсь кывнаныс нюлыштісны чужӧмсӧ.

— Ак ті, менам мусаяс! Кӧзяинныдлы бур юӧр вая, — тапкӧдіс сюсь вежӧра кывтӧм пемӧсъясӧс Анфиса. — А ӧні мунӧй, мунӧй, котралӧй вӧрӧдыс. — Рыжӧй понъясыс нывбабалы тӧд вылӧ уськӧдлісны Семён верӧссӧ да Лёня писӧ. Гӧрд рӧма Пойдёмсӧ ачыс на Анфиса бӧрйыліс, Женяыс кӧть и сьӧд понпи кӧсйыліс босьтны.

Ю вылын пыжаыс эз вӧв, сідзкӧ, кӧзяиныс кӧнкӧ косінын. Бадьяс костӧд тыдовтчис берегас зургӧм пыжыс. Кыр бокшаас, турун пиын, гатшвидзис Евгений Поликарпович, куритчис. Анфиса котӧрӧн сорӧн, исковтігмоз лэччис кыр горувсӧ, вожасьӧмӧн пуксис верӧс вылас.

— Но, кутшӧм юӧр вайин? — телепит Лобановлы.

— Жень, Жень, ме...нӧбася!

Мӧдыслӧн быттьӧ сувтіс сьӧлӧмыс, воштіс кыв-ворсӧ, сӧмын чӧв олысь синъясыс югыда сатшкысисны гӧтырыслӧн ыджыд руд синъясӧ.

— Нӧшта шу, гашкӧ, бӧрӧн кылі да.

— Кагук быдмӧ кынӧмын, дас кык вежонся нин. Тэнад кагук...

— Господьӧй-Енмӧй! Збыль?

— Со, пернапас.

Лобанов топӧдіс гӧтырсӧ, ас вывсьыс путкыльтіс турун пиас, разис ковта кизьяссӧ и босьтчис яра да пӧся окавны. Лун шӧра лунӧ, пыдӧстӧм лӧз енэж да югыд шонді улын, веж турун пиын веськыда быгльӧдліс Анфисаӧс; кыт вермис, сэті и тошкаліс, малаліс, нюліс. Кок уланыс туплясис нывбабалӧн трико гачыс, и колис вӧчны сӧмын сійӧс, мый вӧчлӧны ныла-зонмаяс, кор ӧзйӧны ӧта-мӧд дінас. Татшӧм нимкодь юӧр бӧрын Лобанов кыліс асьсӧ кызь-комын арӧсаӧн, и кытчӧдз кыкнанныслысь эз личӧд зэлалӧм вир сӧннысӧ, сэтчӧдз эз лэдз гӧтырсӧ аслас топыд сывйысь. Шудлунӧн тырӧм гозъялы тивзісны Важ Эжва весьтын жбыръялысь еджыд каляяс; гыбыштлісны черияс, быттьӧ кыйӧдісны, мый вӧчӧны сэні берегас пасьтӧм параыс. Анфиса чӧвтліс синъяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, казяліс ассяньыс неылын куйлысь Пойдёмӧс да Мӧдімӧс.

— Жень, пасьтӧд менӧ, рудзмуніс ки-кокӧй. Ӧдйӧджык пасьтӧд, а то понъясным, вӧлӧмкӧ, видзӧдӧны. Найӧ вед быдтор гӧгӧрвоӧны, вежӧгтасны да, пурны вермасны тэнӧ.

— Кӧн?

— Со, турун пиас.

— Аттӧ, трасичаяс. Талунсянь сӧмын пуны-пӧжасьны кутан, чери керны да, сэсся жель бергӧдны ог лэдз гортын, — пасьтӧдігмоз шуаліс Лобанов. — Кӧзаястӧ ачым кута лысьтыны.

— Кокни уджтӧ ставсӧ на ачым вӧча, дзоля на вед кагукным, — ньылӧмсӧ ковта пӧланас чышкаліг шуис Анфиса.

— Аски звӧнитлы загсӧ, тӧдмав, кор гижӧдӧны сэн том гозъяяссӧ.

— Гижсям али мый?

— Тырмас друга-пӧдруга моз овны. Гижсям.

Мӧдыс чӧв олыштіс, чирӧм гӧлӧсӧн, ӧдва и тӧдіс ассьыс гӧлӧссӧ, шуис:

— Чужта тэнсьыд вир тусьтӧ, сэки и гижсям.

— Мыйла?

— Мед эз вомдзась каганым, кынӧмын на вед сійӧ. Ог на тӧдӧй весиг ныв али зон сэні гӧрддзысис.

— Ныв кӧть зон, мед сӧмын синма-пеля вӧлі-а. Ладнӧ, тэ тан гожъялышт, а ме лэчча да ботанъяс лэптавла. Тӧрытъя вӧйтлӧмъяссӧ на эг кый, тэнӧ виччыси.

Евгений Поликарпович лэччис ю дорӧ, сӧліс кокни пипу пыжас и кык лопта кузь пелыснас йӧткыштчис берегысь: «Мунін тэ, Антонина Павловна, менам сьӧлӧмысь... Талунсянь лоам чоя-вока кодьӧсь...»

Сэтчӧдз, кытчӧдз Важ Эжваыс лоӧ на чериа; сэтчӧдз, кытчӧдз Чӧдъяглань нуӧдысь туйбокса эсійӧ ягыс лоӧ на тшак-вотӧса; сэтчӧдз, кытчӧдз кутасны на нӧбасьны коми аньяс — лоас на коми морт му вылас олысьӧн, кутас на кывны енэжа-муа костас коми сёрни. Тивзӧй-чипсӧй, еджыд быг кодь сьӧд борд йыла каляяс, кокалӧй ва веркӧссьыс шонді югӧръяссӧ, гажӧдӧй коми вӧр-васӧ и Анфисалысь талунъя Важ Эжваыс кодь жӧ лӧнь сьӧлӧмсӧ.

14

Аскинас, пекничаӧ, пажнайтны локтігмозыс Анфиса кежис Антонина Павловна ордӧ. Сійӧ ноксис йӧрас; Мурка, бӧрӧздаӧ саймовтчӧмӧн, кыйӧдчис кайяс бӧрся.

— Ёг нетшкан, Антонина Павловна?

— Петі тай. Кыськӧ йӧн кӧвъясис, зэв пыді вужъя. Войнас зэрыштіс да, кокниа шедӧ.

— Куйӧднас локтӧ ёгыс. Ми эсійӧ посни гӧрд номырсьыс эг кутӧй мынны дай, проволочникӧн тай шуӧны. Картупельнымӧс ёна тшыкӧдӧны номыръясыс.

— Унаӧн норасьӧны, пӧгибӧ воӧмаӧсь проволочникнад.

— Пыркнитыштлы китӧ. Ме тэн письмӧ вайи.

— Письмӧ! Кодсянь бара-й-а? — быгалӧм халатас чышкаліс кияссӧ Антонина Павловна.

— Карсянь, — конверт вылас видзӧдліс Анфиса. — Ассьыс овсӧ абу прамӧя гижӧма, он гӧгӧрво.

— Зэв тай вӧсни.

— Мед вӧсни кӧ, пытшкӧсас, колӧкӧ, мый гижӧма.

Анфиса дырйи и косяліс конверт помсӧ, кыскис бумага листсӧ. Дерт жӧ, пыр и тӧдіс, кодсянь письмӧыс, лыддис да вӧлисти шуис нимкодьпырысь:

— Кальӧ Митьӧсянь. Ускӧ-ускӧ, эн пӧръясь, тадзи мамӧ шулывліс. — Мортыд дась вӧлі окавны письмӧсӧ, но Анфиса дырйиыд кутчысис. — Аски Кальӧ Митьӧ воӧ, дзолядырся кавалерӧй. Тэ сійӧс эн тӧдлы, Женяыд помнитӧ. Час ӧкмысын пӧ пета карысь, гӧрд «Жигулиӧн». Кымын часын нӧ воас?

— Лун шӧрын кымын.

— Евгений Поликарповичыд гортад?

— Абу. Тӧдан ӧд кӧн сійӧ — ва вылын.

— Пырам, ме ордын копей юам.

— Пасибӧ. Понъясӧй со чеп йылынӧсь, найӧс вердны колӧ, каньӧс и.

— Ёгнас и ставнас, пыра, Кальӧ Митьӧ воигкежлӧ лӧсьӧдчыны кута. — Татшӧм кыпыднас Анфиса некор на эз аддзыв ассьыс вӧвлӧм велӧдысьсӧ. — Аски водз чечча да пӧжася. Рытсяньыс няньшом гудырта, мед бура ловзяс.

— Аски ме пӧжасьны жӧ кӧсъя. Пара черинянь тэнлы вылӧ пӧжала.

— Ой, пасибӧ, Анфиса. Груз виччысьӧ вузасьысь, воас тӧвара машинаыс да петала магазинӧ, ньӧба мыйсюрӧ.

— Аддзам, аддзам ӧтвылысь, мыйӧн гӧститӧдны дзолядырся кавалертӧ, — Анфисалӧн кыв йылас нин вӧлі больничаас тӧрытъя лэччылӧмыс, телепит юксьыны аслас радлунӧн, но мырдӧн сорӧн кутіс асьсӧ.

— Гашкӧ, воигкежлас пывсян ломтыны? Али абу лӧсьыд?

— Мыйла абу лӧсьыд, кузь туй бӧрад коми мужикыдлы зэв на и кивыв лоӧ.

— Ломта, сідзкӧ?

— Ломты, ломты. А мый могысь нӧ локтӧ? Чужан сиктсӧ видзӧдлыны?

— Оз, оз, Анфиса. Лок, пырам. Лун-мӧд сайын тай воис письмӧыд, Кальӧ Митьӧсянь и вӧлі. Лок, лыддя, кыдзи помалӧ письмӧсӧ, и ставсӧ гӧгӧрвоан, — Антонина Павловнаӧс быттьӧ вежисны, лоис Мурка каньыс кодь шань да мелі. Кальӧ Митьӧсянь выль юӧрыс дзикӧдз небзьӧдіс нывбабалысь сьӧлӧмсӧ.

Кӧмнысӧ пӧрччӧмӧн пырисны керкаас.

— Манита тэнӧ? — пыді жырсянь кыліс кӧзяйкалӧн гӧлӧсыс.

— Он, он. Мӧсерса поштаыд оз на пышйы некытчӧ.

— Со, кывзы, мый гижӧма Кальӧ Митьӧыд, дженьыдика лыддя: «...Лун-мӧд мысти пиӧй воас Германияысь и аслам машинаӧн вола чужан сиктӧ, ог вотчыны, ог кыйсьыны, а ...корасьны. Гижи бӧръя кывсӧ и весиг пӧсявлі. Син водзӧ сувтіс кывтыдпомса гажа эрдным, а сэтӧні — тэ! Збыльысь кӧ тадзи и лоас, пола ӧтиторйысь: мед эськӧ нимкодьӧйла эз жӧ пот сьӧлӧмӧй...» и сідз водзӧ.

— Корасьны? Сідз, Антонина Павловна?

— Да, корасьны.

— Ой, сэтшӧм ме рад. Мед эськӧ ставыс жӧ ладмас тіян костын.

— Ен отсӧгӧн. Ме вед абу нин пернатӧм сьылі, Енлы эскысь ме. Перна новла морӧс вылын.

— Ме новла жӧ, дзолясянь. Асьтӧ ме манита, пета, верда пемӧсъясӧс. Лӧсьӧдчы гӧстьтӧ примитігкежлӧ, дона гӧсть тай тэнад локтӧ.

— Пӧрысьмим да, гашкӧ, ог нин и тӧдӧй ӧта-мӧднымӧс да.

— Абу на пӧрысь, абу, гӧгӧр на зэв мича да лӧсьыд. Невеста кодь на и эм.

— Пасибӧ, мый эм менам тэ кодь шань пӧдруга.

Порог дорас нин Анфиса юаліс:

— Няньшомтӧ кӧтны эм рокӧсыд?

— Эм.

И суседкаыс петіс.

Нӧшта ӧтчыд лыддис дженьыдик письмӧсӧ Антонина Павловна. Локта пӧ субӧтаӧ, июль нёльӧд лунӧ. Сідзкӧ, аски, пӧшти сутки на. Быгалӧм халатсӧ эз пӧрччы, пыртіс ыджыд пачас и пывсянӧ пес, катліс ва. Вӧчис сідзи, мед сӧмын бисӧ чуткыны сюмӧдас. Сэсся босьтчис пелькӧдны сідзи нин сӧстӧм керка пытшкӧссӧ. Ва ветьӧкӧн чышкаліс ӧшинь вывъяссӧ, шкапъяссӧ, аски вежлалас вонсьыс узьлан кӧлуйсӧ. Кутас кӧ узьны, гӧстьтӧ вонъяс ковмас водтӧдны, ачыс мӧд жырйӧ диван вылӧ инасяс. Косіник вӧлі быдмигас, а ӧні кутшӧм Кальӧ Митьӧыс-а? Мед эськӧ абу жӧ лёллялысь яя щӧкаа да дун рушкуа, сэтшӧм мужикъяссӧ терпитны оз вермы Антонина Павловна. Но и асьсӧ бур боксянь колӧ петкӧдлыны; мед тӧдчис, мый тані олӧ сиктса интеллигент, а оз кутшӧмкӧ торкмешӧк. Кальӧ Митьӧлӧн рӧдняыс Мӧсерын некод абу, сідзкӧ, буретш да Антонина Павловналы ковмас тӧждысьны морт вӧснаыс. Оз кут яндысьны сиктсаысь, мед шензьӧны, Антонина Павловна пӧ пӧрысьӧ-нэмӧ друг видзны заводитӧма, кор аддзасны найӧс сикт кузя орччӧн мунігӧн.

Код тӧдас на, мыйӧн помасяс, карса гӧстьыслӧн корасьны волӧмыс. Гашкӧ, оз нин и кажитчыны ӧта-мӧдныслы. Быттьӧкӧ тай Антонина Павловнаыс зэв на туяна-а. Лӧсьыдтӧм кӧ вӧлі, Евгений Поликарпович эськӧ эз татшӧма вежавлы. Да и сӧмын-ӧ Евгений Поликарпович? Антонина Павловна лӧсьыдик абу сӧмын туша-мыганас, чужӧм-ӧбликнас, но и оласногнас мича. Ладмӧдчасны кӧ, мойвиас Кальӧ Митьӧлы сэтшӧм нывбаба, код йылысь вӧтӧн ни вемӧсӧн думыштны эз кужлы. Кор вот висьтасяс Кальӧ Митьӧыслы, мый сійӧ вӧрзьӧдлытӧм ань? Дерт жӧ, сэк, кор медводдзаысь водасны гозъя моз ӧти вольпасьӧ. Абу жӧ ӧд глобус кодь мольыд юра Митьӧыс, дзолядырйиыс тай сьӧд юрсиа вӧвлі-а. Куш юра кӧ да нопъя черань кодь кыз? Но и мый? Вый! Оз ков сэтшӧмыд Антонина Павловналы; сылы сэтшӧм Кальӧ Митьӧ колӧ, кутшӧмӧс тӧдліс дзолядырйиыс — веськыд, лӧсьыд тушаа, косіник, кокньыдик...

Абу нин дыр, абу, аддзысянныд аски. Аски Антонина Павловна олӧмын зэв кыв кутана лун.

15

Водз асывнас увтасінъясын куйліс нӧгыль ру. Кымын вылӧджык кыпӧдчис шондіыс, сымын кизьӧрмис руыс, сымын вылӧджык качисны оръясьысь руд кымӧръяс. Сэсся найӧ едждісны и лун сьӧмӧсланьыс лоисны лымйӧн вевттьысьӧм гӧраяс кодьӧсь. Шондіыс частӧ дзебсьыліс кымӧр-гӧраяс саяс, и ывлаас эз вӧв лёк жар. Рытыв-войладорын енэжыс пемдыштліс, яр чибӧлӧн гӧрдлан шыӧн гымалыштіс, но кымӧрыс муніс Мӧсерысь бокиті, кӧть и зэрыс эз вӧв эськӧ лишнӧй.

Пошта вылӧ мунігмоз Анфиса пыртіс суседкаыслы банйӧм коркаа кык черинянь. Радейтӧ кӧ пӧ Кальӧ Митьӧыд ас сола черитӧ, вая жӧ. Анфиса висьтасис, кӧзӧдас пӧ бура кутчысьӧ йиыс и нинӧм оз тшык сэн. Ог на пӧ тӧд, мый радейтӧ Кальӧ Митьӧыд, — висьтасис мӧдыс, — но сола черитӧ нӧ коді оз радейт Эжва катыдын. Му пуксьӧмсяньыс коми войтырыд черитӧ сёйӧны. Кыйлісны уна ног да быд сикас черисӧ. А миян войвыв юясын да тыясын пӧ, лыддьӧмаӧсь учёнӧйяс да, чериыс олӧ комын квайт пӧлӧс. Дерт, Эжваыд абу Печора ю кодь озыр, кытчӧ кульмыны уйӧны Войвыв йиа океансянь чими семьяӧ пырысьяс. Но и Эжва да сылӧн вожъясын абу этша чӧскыд чигъя чериыс. Вӧр-ватӧ тшыкӧдтӧдз Мӧсер юысь комтӧ уна вугравлісны. Антонина Павловна Эжва юса став чериыслысь кӧрсӧ тӧдӧ. Тит Иван Павел кыснанӧ черлядьыд эз этша пысасьлы. Латкаад пуктан пражитны да, чигйыс оз и коль пӧшти, ставнас выйӧ пӧрӧ, сэтшӧм сыла стерлядьыд. А веськавлӧма сійӧ Эжваӧ Волгасянь.

Квайтымынӧд воясӧ ӧсетриналысь да черлядьлысь пӧкъяссӧ лэдзисны и Печораӧ. Уна чӧскыд чери кыйліс Чильма берегын олігӧн Евгений Поликарпович, а ӧні кыйсьӧ Эжваын — поснисӧ косьтӧны. Батьыс кулӧм бӧрын эз черитӧг коль пызан вылыс Антонина Павловналӧн, суседыс пыр вичмӧдыштӧ. Вӧзйылас эськӧ сьӧм нывбабаыд, но мӧдыс сӧмын дӧзмӧ таысь. Оз овны черитӧг мӧсерсаяс; став лёкыс сыын, регыд кыйсьысьыс оз ло: «трояыд» виӧ мужичӧйяссӧ, квайтымынӧдз на мунӧны мӧдар югыдӧ.

Асывнас Антонина Павловна пырис пывсянас, кӧсйис горъяс би сюйны, но быттьӧ кодкӧ кутыштіс киӧдыс: абу на верӧс Кальӧ Митьӧыд и оз вӧраланінысь лок, мыйла сылы пывсяныс? И киас пӧльышттӧг кусіс истӧг тувйыс. Гор вом дорас лажвидзыштіс, но мӧд тув эз нин гирснит. Кывлывліс, быд керкаын и пывсянын пӧ эм тыдавтӧм олысь. Гашкӧ, сійӧ и кусӧдіс истӧг тувсӧ да? Ладнӧ, оз лун шӧра лунӧ, а рытгорувнас пывсьылӧны. Пырас керкаас, асьсӧ шыльӧдас-мольӧдас, мичаджык платтьӧ пасьталас.

Дерт, позис и горт ӧшинь улас виччысьны гӧсьтсӧ, но Кальӧ Митьӧыс ачыс сетӧма тӧдны, мед кывтыдпомса эрд вылын аддзысисны. Керкасӧ ӧд эз тӧд, кӧні олӧ Антонина Павловнаыс. Сэк, кор Мӧсерысь мунісны Кальӧ Митьӧяс, Тит Иван Павел семьялӧн керкаыс туй мӧдар бокас на вӧлі, Важ Эжвалань лэччысь туй бокын. Павел Иванович ӧніясӧ, кӧні олӧ нылыс, квайтымынӧд вояс помын кыпӧдіс.

Дас ӧти час вӧлі, кор кильчӧ ӧдзӧс вугъяс карнансӧ сюйыштіс Антонина Павловна.

— Кытчӧ нин татшӧм мичаа вӧччӧмнас? — кыліс мир туйладорсянь гӧлӧс. Тайӧ вӧлі Евлампия Владимировна.

— Дмитрий Каллистратович вот-вот воас, сылы воча кӧсъя ветлыны.

— Ме нукӧс виччыся карсянь. Кайысь автобуснад, гашкӧ, воас да, сылы воча петі. Ыджыд туй вылӧдзыс кайла.

— Рейсӧвӧй автобусыд ӧд кежавлӧ Мӧсерад, мыйла сэтчӧдз кайнысӧ.

— Ыркӧдчигмоз. Друг да, пӧпутнӧйӧн локтас.

— Эн коль, тшӧтш мунам, — орччӧдчис коркӧя аслас велӧдыськӧд Антонина Павловна.

— Юӧртіс локтӧм йывсьыс?

— Юӧртіс. Мый эськӧ шуин тэ, Евлампия Владимировна, коравны кӧ менӧ кутас Кальӧ Митьӧыд?

— Думайта да, сы ради и локтӧ.

— Воддза письмӧас, кор тай тэн поклонтӧ сысянь висьталі, сідзи и гижӧма: корасьны пӧ вола.

— Ме, олӧма морт, мый верма тэн шуны? Ӧтка мортыд тӧв йылын ӧтка пу кодь: кыдз кӧсйӧ, сідзи и куснялӧ тӧлыс. Ме ӧд дас во нин дӧвуйта, ас олӧм серти тӧда. Эг кӧ ныв ордын тӧвйы, гашкӧ, гажтӧмысла кулі нин да. Тэ кодь ыджыд вӧляа нывбабаыд зэв этша; ме эг и казявлы, мед кодкӧдкӧ кутчысьлін Кузнецовыдлӧн кувсьӧм бӧрын.

— Миян ӧд и сыкӧд нинӧм эз вӧв. Вӧлі кӧ, гашкӧ и, олӧмӧй мӧд нога вӧлі.

— Но, Енмӧй! Збыль али мый?

— Збыль, збыль, Евлампия Владимировна.

— Сёрнияс кывлі, но эг эскывлы. Ӧні ассяньыд кылі да эска. Дмитрий Каллистратовичыд зэв тӧлка мужик, сідз тай мен кажитчис-а. Абу на пӧрысь ни. Ачыд лӧсьыдик и.

— Тшӧтшъяяс ми.

— Ставсӧ помнита. Ӧти парта сайын пукавлінныд. Томиник на сэки ме вӧлі, а ті ичӧтикӧсь. Быттьӧ тӧрыт на и вӧлі, а кольӧма нин сы мында во, менам велӧдчысьясӧй нин пенсия вылынӧсь. Дженьыд морт олӧмыд, тэрмасьны колӧ овнытӧ. Верӧс пыдди кӧ кӧсйӧ локны, примит Дмитрий Каллистратовичтӧ. Ме кӧ тэ местаын, примиті эськӧ, век нин вом ёрт лоӧ. Абу весь шулӧмаӧсь важ йӧзыд: ӧти ньӧртӧ пӧ кокни чегны, а видлы корӧсь чегны. Мортыд чужлӧ семьяӧн олӧм вылӧ. Семйитчы.

— Тайӧс и кӧсйи кывны тэсянь. Пасибӧ, Евлампия Владимировна. А кутшӧмджык нӧ ачыс? Ёна вежсьӧма?

Эз удит вочавидзны, ыджыд туйладорсянь юркнитіс ичӧтик машина. Нывбабаяс буретш воисны бобӧняня эрд вылӧ, сувтовкерисны.

— Гӧрд машина! Гӧрд! — ёвкмуні сьӧлӧмыс Антонина Павловналӧн, чужӧмыс ыпмуні нимкодьысла.

«Жигули» надзмӧдіс ӧдсӧ, веськӧдіс нырсӧ туй мудӧдлань. Кабинаысь петісны кыкӧн: ар дас вита зонка да мужичӧй — восьса кӧлыса еджыд дӧрӧма, еджыд гач пӧдпушка вылас сьӧд тасмаа, пемыдгӧрд туплиа, пелькиник тушаа.

— Бур лун! — нывбабаяслань копыртліс юрсӧ мужичӧй, сывсӧ паськӧдӧмӧн матыстчис Антонина Павловналань. — Тоня! Тонь!

— Мить! Тэ дзик на сэтшӧм, кутшӧмӧс колльӧдлі паракод вылад. Помнитан? — кияссӧ воча паськӧдіс нывбаба.

— Помнита!

Топӧдчылісны, окыштісны ӧта-мӧдыслысь бан боксӧ, чупнитісны вом дорнысӧ. Сэсся мужичӧй небыдика топӧдліс Евлампия Владимировнаӧс. Мӧдыс нимкодясис жӧ:

— Пасибӧ менсьым нукӧс вайӧмысь.

— Шӧр сиктӧ кежанінсянь сӧмын, сэтчӧдз автобусӧн воӧма. Но, мый? Сӧлім. Олӧ на Мӧсерным, слава богу, олӧ на.

Машина ньӧжйӧник гӧгыльтчис катыдлань.

— Со, тайӧ керкаыс менам, — кинас индіс Антонина Павловна.

— Водзӧ на мунам. Ассьыным керка местанымӧс видзӧдла.

— Бӧрӧ нин колис тіян керка местаныд, — шуис Евлампия Владимировна.

— Кыдзи колис? Шор поссӧ эгӧ на вуджӧй да? — шай-паймуніс Дмитрий Каллистратович.

— О-о-о! Шорыд ни шор поскыд важӧн нин абу. Вӧртӧ жугӧдісны да шорыд косьмис, поссӧ тракторӧн ныръялісны, — висьталіс Антонина Павловна.

— А тайӧ миян керканым, — туй бокын сулалысь верандаа керкалань индіс Евлампия Владимировна.

— Ладнӧ, ветлам нин катыдпомӧдзыс, сэні и бергӧдчам, — ӧтарӧ-мӧдарӧ дзӧръяліс машинаӧн веськӧдлысь. — Ю поскыд эм на?

— Эм. Сэні и помасьӧ аспальтыс, — шуис медводдза велӧдысьныс.

— Машина ӧшинь пырыд этша мый тыдалӧ. Думайта да, Антонина Павловна петкӧдлас мен мӧсерса став нималанторсӧ.

— Петкӧдла, петкӧдла.

Шопералысь крута бергӧдіс «Жигулисӧ», и бӧрсӧ мунігӧн медводз чеччисны машинаысь нукыс ыджыд мамыскӧд.

— Дмитрий Каллистратович, видлынытӧ волы жӧ, — корис Евлампия Владимировна.

— Метӧм оз на ло, бытьӧн вола, — мортыд судзӧдіс бӧр пуклӧс вывсьыс ыджыд сумка, перйис сэсь мича кӧрӧб, мыччис аслас вӧвлӧм велӧдысьлы: — Тайӧ тэн, Евлампия Владимировна! Кампет сэн, шоколаднӧй, пытшкӧсас коньяка.

— Пасибӧ гӧстинечсьыд.

— Этані, веськыдвылас, тіян вӧвлі керканыд, — индіс Антонина Павловна, кывтыдлань водзӧ муныштӧм бӧрын.

— Сэтшӧма вежсьӧма гӧгӧр, эг и тӧд эськӧ. Туй бокас паськыд луд вӧвлі, жытник да вирич сулавлісны... Кодкӧ зэв нин матӧ, мир туй бердас лэптӧма керкасӧ?

Антонина Павловна вочавидзаліс юасьӧмъяс вылас, сэсся висьталіс, кытчӧ кивывджык сувтӧдны машинасӧ. Ӧшинь улыс ыджыд, уна местаыс, но заворсӧ эз восьтавны, ортсыладорас сувтӧдісны. Дмитрий Каллистратович петіс машинасьыс и ачыс аслыс эз эскы: уна-уна во мысти сійӧ сулалӧ чужан му вылас, сьӧлӧмыс тырӧ нимкодьлунӧн и кутшӧмкӧ дойӧн; ньылалӧ дульсӧ, горш гольганыс улӧ-вылӧ ветлӧ. Ставыс быттьӧкӧ и тӧдса, но сэк жӧ ставыс тӧдтӧм. Некӧн оз тыдавны асыкӧн котралысьяс. Кӧні нӧ челядьыс? Кӧнӧсь нӧ коркӧя Митьӧ да Тоньӧ коддьӧмъясыс? Потшӧспӧлӧнса веж луд вылын руксӧны порсьяс, ныръялӧны эжасӧ. Кӧні код олӧ — некодӧс оз тӧд, чужан сиктыс ачыс тӧдтӧм жӧ. Мир туйпӧлӧнса став керкаыс кажитчис арся рыт рӧмаӧн, посни ӧшиньясаӧн. Гӧгӧр йӧр, йӧр, йӧр. Сикт кывтыдладорын и катыдладорын, горувланьын и вывланьын — вӧр, вӧр, вӧр. Копыр да поклон тэн, муса Мӧсерӧй, аслад писянь — Кальӧ Митьӧсянь!

Дмитрий Каллистратович босьтіс сьӧкыд сумкасӧ, пырис йӧрӧ. Кӧзяйка сулаліс кильчӧ вылас, виччысис гӧсьтӧс.

— Добро пожаловать, Дмитрий Каллистратович, — рочыштіс сійӧ, йӧткыштіс кильчӧ ӧдзӧссӧ. — Пыр, ме тэ бӧрысь.

Мужичӧй чӧвтіс коксьыс кӧмсӧ, воськовтіс порог вомӧныс.

— А ӧні татчӧ, — посводзсяньыс шуйгавыв ӧдзӧссӧ восьтіс кӧзяйка, — пыр.

Гӧсьтлы синмас медводз шыбитчисны уна сера ас кыӧм югыд джодждӧраяс. Ӧшиньӧд пырысь шонді югӧръяс улын найӧ пӧртмасисны ӧшкамӧшка рӧмӧн. Пуктіс сумкасӧ, сувтіс нывбабалы воча:

— Ӧні вай видзӧдла тэ вылӧ тыр синмӧн.

Кӧзяйка лэптыштіс сьӧкыд кӧсаа юрсӧ, видзӧдлассӧ чӧвтіс мужичӧйлань:

— Пыр на дзолядырся кодьыд — косіник, а син рӧмтӧ вот вунӧдлі.

— Косньӧд мортыд пӧ ды-ыр оз пӧрысьмы.

— Сідзи-й эм, тыдалӧ.

Сэсся кыкнанныс чӧв олісны, сӧмын ӧта-мӧдныслӧн лӧз синъясӧ быттьӧ сявкйисны лӧз би киньяс. Дмитрий Каллистратович кутыштіс нывбабаӧс векньыдик, нюз пельпомӧдыс, юаліс:

— Вань Паш Тоньӧ, кӧсъян-ӧ лоны Кальӧ Митьӧлы гӧтырӧн?

— Кӧсъя, Кальӧ Мить, — падъявтӧг вочавидзис мӧдыс, виччысис нин татшӧм юалӧмсӧ да.

И морӧснаныс жмитчисны ӧта-мӧд бердас. Пыді жыръяс, диван вылын, вальмасис Мурка, гырысь турунвиж синъяссӧ куньтыралігтыр корсюрӧ лӧга видзӧдлывліс тӧдтӧм дядьӧлань. Дмитрий Каллистратович гач зепсьыс кыскис кык ичӧтик кӧрӧбка, пуктіс пызан помас. Ӧтисьыс перйис вӧсньыдик зарни чунькытш, нетшыштіс сунис йылын ӧшалысь биркасӧ.

— А ӧні ӧта-мӧднымлысь сьӧлӧмнымӧс йитам… чунькытшӧн. Ноко, кӧні чуньыд? Лӧсялас-ӧ? — жӧник пысаліс югыд чунькытшсӧ невестаыслы нимтӧм чуняс. — Буретш тай быттьӧкӧ лоис-а.

Мӧд кӧрӧбкасьыс сэтшӧм жӧ чунькытш жӧникыслы пысаліс невестаыс.

— Кыдз тэн юрад воис татшӧмторйыс? — виччысьтӧмысла шензис Антонина Павловна. — Ме некор на эг чунькытшасьлы.

— Но, кыдз сідз? Воддзаысьсӧ мӧй чунькытштӧг петлін? — эльтыштӧм кодь артмис Дмитрий Каллистратовичлӧн, и пыр жӧ корис прӧща. — Кысь тӧда? Евлампия Владимировнасянь...

— Да, чунькытштӧг, — дженьыда да коса, некутшӧм дӧзмытӧг вочавидзис мӧдыс. — Коркӧ сы йылысь ставсӧ посклоннӧ висьтала. Кутан кывзыны?

— Ме олӧм помӧдз кута кывзыны тэнсьыд гӧлӧстӧ, — Дмитрий Каллистратович ӧтарӧ лӧсьӧдыштіс плеш вылас исковтысь юрсисӧ. Лестукъясӧн дзормӧм юрсиыс мичмӧдіс мужичӧйлысь чужӧм-ӧбликсӧ. Паськыд плешыс и бан бокъясыс шыльыдӧсь, серӧктігас сакар кодь еджыд пиньяс костас тыдовтчылӧ некымын зарни пинь. — Тоня, ректы сумкаӧс, мыйсюрӧ позьӧ холодильникад, фруктысӧ пызан вылад лэпты. Мича кӧрӧбкаас коньяк, тшӧтш жӧ сувтӧд.

— Вай пуксьы пызан саяс, тэ туй морт, нуръясьышт, — кӧзяйка босьтчис ваявны ӧттор-мӧдтор, тшӧтш и кык ичӧтик румка сувтӧдіс да коньяк доз — эз Кальӧ Митьӧӧн вайӧмсӧ, а аслас шкапысь перйис, тӧрыт рыт ньӧбис.

Керкаын разаліс чӧскыд дук — ас пӧжалӧм нянь да черинянь дук. Пуксисны воча ныр.

— Эг чайтлы, мый коркӧ тадзи кутам пукавны ӧти пызан сайын, — Дмитрий Каллистратович босьтіс коньяк дозсӧ, кӧрт пробкасӧ разьтӧдз лыддис сулеяас клеитӧм бумагаысь: «Коньяк «Белый аист» характеризуется нежным, приятным ароматом и мягким вкусом». Быттьӧ тэ йылысь гижӧма, тэ еджыд аист кодь жӧ мича...

— Эн менӧ гӧрдӧд. Мича кадыс кольӧма нин.

— Нинӧм на абу кольӧма. Тэа-меалӧн водзын ӧтувъя кузь олӧм на. Вай та вӧсна и юам.

— Юам.

Тотшнитчисны. Румкаыс сэтшӧм ичӧтик, винаыскӧд тшӧтш вомад тӧрас.

— Ачыд пӧжасян?

— Но, Мить, татшӧмтор он жӧ юав. Ачым, дерт.

— Чӧскыд чериняньыд.

— А вот чериняньыд и мӧд пачысь. Тэнад воигкежлӧ Анфиса пӧжаліс, со туй мӧдарас керканыс. Верӧсыс кыйсьӧ. Помнитан вед Пӧльӧ Женьтӧ?

— Кыдз ог помнит, помнита.

— Бӧръя кадсӧ Мӧсерса школаын жӧ велӧдіс. Пӧльӧ Женьнад сійӧс ӧні некод нин оз тӧд. Евгений Поликарпович сійӧ быдӧнлы.

— Мӧд румкаӧн ньылыштам? — вӧзъяна юаліс Дмитрий Каллистратович.

— Ньылыштам. Мед ог кольӧй син пӧлаӧн.

— Сэсся ветлам кладбище вылӧ?

— Ветлам, бать-мамӧс видлігмоз.

— Менам куйлӧны сэні пӧльӧй и пӧчӧй, ыджыд мамӧй и ыджыд батьӧй. Гунысӧ, дерт, ог аддзы, пу крестъясыд важӧн нин сісьмисны, но кладбище водзас кӧть копыртла юрӧс.

— Позьӧ веськыда подӧн, позьӧ и машинанад, ыджыд туй кузяыс верст вит лоӧ.

— Огӧ жӧ подӧн.

— Тэ нуръясь, а ме сумка дасьта: мыйсюрӧ сьӧрысь босьтам, мед гу выланыс пуктыны.

«Жигулинад» шойна вылӧдзыс син лапнитлӧм дыраӧн воан. Медводз волісны Антонина Павловна бать-мамлӧн крестъяс дорӧ, орчча гуясын куйлӧны. Кампет да небыд кӧвдум колисны, румкаысь водка коялыштісны гуяс вылас. Сэсся важӧн нин дзебӧмъяс дорті кытшлалісны. Пӧрӧм крестъяс костын сулаліс джуджыд кӧрт крест, сэтчӧ и нуӧдіс Митьӧӧс Тоняыс. Гу веркӧсыс ӧтвесьтасьӧма муыскӧд, эжмӧма, пожӧм кольясӧн тырӧма.

— Ноко, лыддям, коді тані? — матыстчис крестланьыс Дмитрий Каллистратович, чышкыштіс кикарнас крест бердас пузьӧдӧм пластинкасӧ: «Кузнецов Денис Алексеевич. 1939 — 1965». Сэсся крестас инмӧдчыліс Антонина Павловна, пуктіс китыр кампет, банйӧм кӧвдум, гу вылас кисьтіс румка тыр водка.

— Тан куйлӧ менам жӧникӧй... Царство небеснӧй тэн, Денис. — И нывбаба некымынысь чӧвтіс пернапас. — Крестсӧ дорисны Мӧсерса кузнечаын, нэмъяс кежлӧ.

— Жаль, томӧн кувсьӧма.

— Эз кувсьы, токӧн сотчис. Коркӧ ставсӧ висьтала. Сотчӧм водзвылас тэнӧ вӧтӧн аддзылі, киад ньӧввужйӧн: тайкӧ эн лый менӧ. Нэм чӧж сулалӧ сійӧ вӧтыс менам син водзын. И мыйлакӧ пыр вӧлі уськӧдчан вӧтӧ киад ньӧввужъя, ӧти волыса гача, и... — тыдалӧ, кӧсйис на шуны, гач вожыд пӧ век восьса, но тшӧкмуніс. Абу лӧсьыд водзӧсӧ висьтавны. — Эстӧні, уліас, нӧшта на водзджык дзебӧмъяс. На, босьт водкасӧ, кушӧдзыс кисьтав пӧрӧм крестъяс дорас. Кампет на некымын эм и.

— Кыпыд местаын Мӧсерса кладбищеыд, тані и кулӧм бӧрад оз ло гажтӧм, — синнас гӧгӧртіс крестъяса джуджыд нӧрыссӧ Дмитрий Каллистратович.

— Мамыд гу вылӧ волывлан?

— Кольӧм во сэн вӧлі. Локта, овмӧдчам, и ӧтлаын ветлам и мамӧлӧн, и менам гӧтырлӧн гуяс вылӧ. Ладнӧ?

— Ладнӧ, ветлам. Удж вылӧ сёрмӧмысь миянлы оз ков повны. Мед сӧмын деньга вӧлі-а.

— Лоас. Миянлы сёйны-юны и кӧмасьны-пасьтасьны тырмас. Ме чӧжи пӧрысьмигкежлӧ, доллара сберкнижка вылын. Ме ог кӧсйы, мед пӧрысьлунӧй вӧлі сэтшӧм жӧ гӧль, кыдзи и челядьдырӧй.

— Ме и синмӧн на эг аддзыв, кутшӧм пӧ-й долларыс.

— Роч рубтӧ чӧжны ӧпаснӧ. Чӧжны кӧ, сӧмын доллар вылӧ вуджӧдӧмӧн.

— Талун субӧта, сиктад пывсян лун. Ломтыла?

— Зэв на-й ладмас.

— Сідзкӧ, мӧдӧдчам.

И сӧлісны лайкыд машинаӧ. Пывсян ломтыны водзджык на; юисны копей, и Дмитрий Каллистратович корис Тоняӧс лэччывны Важ Эжва дорӧ, кӧні коркӧ и юыс, и паськыд берегыс шыавліс войнаӧдз чужлӧм челядьлӧн гора гӧлӧсъясӧн. Эстӧні вӧвлі рӧв, сэні челядь ворслісны «войнаысь»; кадыс шыльӧдӧма кырӧмъяссӧ, вӧчӧмаӧсь сэтчӧ кӧчан градъяс. Мӧдлапӧлас коркӧ вӧвліны колхозлӧн картупель муяс, ӧні эновтӧма. Ю горувланьыс тыдалісны кык зонка, гач кокнысӧ пуджӧмӧн да ваас келыштӧмӧн вуграсисны. Гут вугырнад посни кельчитӧ позьӧ кыйны кизьӧриник юква вылад. Вӧрбердса кушинас тыдалісны кӧзаяс, сыладорсянь жӧ кылісны мӧс жыннян шыяс.

Берегысь воӧм бӧрын Дмитрий Каллистратовичӧс кӧзяйка нуӧдіс ыркыд жыръяс: пыр пӧ вонъяс и шойччы, и чукӧста пӧ сэк, кор бура тӧпитчас пывсяныс. Сэки жӧ юаліс:

— Мить, гашкӧ, гӧсьтъясӧс чукӧстлам пукалыштны? Анфиса гозъяӧс корлам, Евлампия Владимировнаӧс. Асьным кыкӧн. Аски и позьӧ.

— Тоня, аски ме лэччыла карӧ. Ме ӧд эг босьт весиг вежан дӧрӧм-гачӧс. Полі, мися, гашкӧ, весь лоӧ волӧмӧй. Кӧсйи аслам пельӧн кывны: сибӧдан-ӧ менӧ? Шуин сибӧдны, и, сідзкӧ, воторникӧ сӧвта машинаӧ став коланасӧ и олӧм овны локта. А рытнас позьӧ и чукӧртчывны. Ме тай тадзи думайта-а.

— Мед лоас сідз, кыдз шуӧ верӧспу.

— А мыйла абу верӧс?

— Кор дзикӧдз локтан, сэки и лоан верӧсӧн, — тадзисӧ Антонина Павловна сетіс тӧдны, мед Митьӧыс ӧні эз кыскы сійӧс вонъяс. Дерт, ёна кӧ кутас пондыны, нывбаба водзсасьны оз кут, пырас и водас мужичӧй сой вылӧ.

Ветымын кӧкъямыс арӧса мужикыдлӧн вирыс ворсӧдчӧ лагунын пуысь сур моз, но кутӧ асьсӧ, оз сет вӧлясӧ аслас колӧмлы. Сійӧ кутіс лачатор: вот-вот ачыс нывбабаыс петас ку письыс и шыбитас вывсьыс платтьӧсӧ. Но Дмитрий Каллистратович эз тӧд медся тӧдчанасӧ: мый сы водзын сулаліс вӧрзьӧдлытӧм на ныв.

— Гашкӧ, ӧтлаын шойччыштам? — пузьӧм самӧварысь ру моз чепӧсйис вомсьыс Митьӧыслӧн, лӧз синъясыс чуксалісны ас бердас мӧдыслысь шӧйӧвошӧм синъяссӧ.

Мый вочавидзас нывбабалӧн чеччысь сьӧлӧмыс? Воськов, сӧмын воськов, и сійӧ вермас воштыны Исус Кристослӧн невесталысь нимсӧ. Воськовт нин, воськовт, Антонина Павловна! Пӧрччы платтьӧтӧ и джуджыд енэжӧ чикыш моз жбыркнит паськыд вонъяд, лым пиӧ еджыд байдӧг моз пурскысь гӧн вольпасяд! Гашкӧ, эм кӧ кӧнкӧ райыс, Енмыс тайӧ вонъяс и дасьтіс тэн райсӧ? Тьпу! Быттьӧ кынмӧмаӧсь нывбабалӧн кокъясыс джодж плака бердас — ни водзӧ, ни бӧрӧ. Вазілля вом доръясыс быттьӧкӧ мыйкӧ шуалісны, но мужичӧй нинӧм эз кыв; сідзкӧ, нывбаба думсьыс вензис аслас сьӧлӧмкӧд.

— Мить, эн лӧгась, но тэа-меалӧн ставыс на водзын, — чӧв-лӧняс кыліс кӧзяйкалӧн оръясян гӧлӧсыс. — Тэ тӧдлін гӧтыра олӧм, и жалита, водз кувсьӧма гӧтырыд да. Ме ставсӧ вӧча сы могысь, медым тэ вермин радейтны менӧ гӧтыртӧ моз жӧ. Письмӧ бӧрад ме тэнӧ виччыси Енмӧс моз, вошті унмӧс и инӧс, и со, олӧмыс аддзӧдіс тэа-меаӧс. Тэ талун на сӧмын воин, тэн велавны колӧ ме дінӧ, чужан сикт дінад, тайӧ керка дінас, сэсся вӧлисти...

— Прӧстит, Тоня, мыйкӧ кӧ эг сідз шу. А ӧні вода и думайтны кута, тэ йылысь думайтны ичӧтдырйи моз, — орӧдіс нывбабалысь кузя висьтасьӧмсӧ Дмитрий Каллистратович.

— А ме тэ йылысь думъясӧн пывсян ломтыны пета.

Век жӧ, эз-эз да и мужичӧй мортыд петкӧдліс збойлунсӧ: матыстчис Тоня дінӧ, босьтчис окавны.

— Ойя да ойя, ме вед и окасьнысӧ ог куж, — синсӧ куньӧмӧн шӧпкӧдіс кӧзяйка. Окав, ёна окав...

Кальӧ Митьӧ абу нин доддявлытӧм уж, тӧдӧ, кыдзи небзьӧдны нывбабатӧ: ӧтар кинас топӧдыштіс аньӧс, мӧднас шыльӧдіс-малаліс платтьӧ пырыс коссӧ, бекъяссӧ, сэсся унджык вӧлясӧ эз лысьт сетны киыслы. Сідз эз и ӧзйы Тоняыс, медым вонйын кусӧдчӧмӧдз воны. Терпитны, тыдалӧ, ковмас карысь кӧлуйнас вотӧдзыс. Дерт жӧ, ӧзйыліс Антонина Павловна, муртса кӧ личлэдзчысис, и нёрис эськӧ вонъяс, но дыр кадся ӧтка олӧмыс велӧдіс кутны асьсӧ киас. Петіс посводзас кольмӧм гут кодь, кинас мыджсьыштіс стен бердас и некымынысь ыджыда лолыштіс, мӧд кинас сьӧлӧмас кутчысьӧмӧн. Пырис пывсянас и чуткис бисӧ сюмӧдас. Пуксис гор водзас ляпкыдик джек вылӧ, чунькытшсӧ чунь гӧгӧрыс гӧгльӧдлігтыр пукаліс тшыннас вӧтлытӧдз. Юрйыв ӧшиньӧд тшыныс петіс дышпырысь, и ӧдзӧссӧ колис косталыштӧмӧн. Из горйыд гожӧмнад ӧдйӧ доналас, лӧдсавтӧг весиг.

Эз вермы ойбыртны тӧдтӧм вонйын Дмитрий Каллистратович. Ас кежас шензьӧмыслы абу помыс: «Сё морӧ баба, сыметь кутчысьны вермӧ. Абу на кӧ тӧдлӧма мужик кӧрсӧ-а?» Ёк, ёк, ёк! — сы здукӧ лыйыштіс шуйга бокас; код тӧдас, мый эськӧ лоис, лыйыштіс кӧ нёльӧдысь?! Кольӧм во карын ветліс «узи» вылӧ, машинаыслы техосмотр водзын кытшовтіс став врачьяссӧ — майшӧдланаыс нинӧм эз вӧв. Сӧмын «узи» нуӧдысь врач, коді видзӧдіс экран вылӧ, нузнитіс: «М-да, лёкыс нинӧм абу, но и бурыс абу жӧ: тіян кык пӧрйӧ нин вӧлӧма микроинфаркт. Ӧнія гудыр олӧмас этша морт, кодлӧн эськӧ эз вӧв татшӧм висьӧмыс». Сэксянь сьӧрас лекарствоӧн ветлӧ, таблеткаясыс сьӧлӧм висьӧмысь да морӧспань ув дойысь.

Кӧзяйка дасьтіс дона гӧстьыслы, верӧспуыслы (огӧ на лысьтӧй шуны верӧсӧн) пывсянӧ лэччигкежлӧ таз, майтӧг, бон ветьӧк, сарай сёрйысь бӧрйис ыджыдджык корӧсь (выльсӧ эз на позь чегъявны), гӧна кузь ки чышкӧд. Кальӧ Митьӧыс водзджык пывсяс, кос жарас, сэсся ачыс. Чукӧстлас эськӧ Анфисаӧс, но найӧ асьныс ломтасны, гозъя ӧтлаын радейтӧны пывсьыны. Талун нинӧм оз кут вӧчны град йӧрас. Зэр колӧ, кытшлалӧны сьӧд кымӧръясыс да кытчӧкӧ бокӧ пышйӧны. Неважӧнсянь ӧшинь ув град вылас быдтӧны сиктсаыд оз, клубникаӧн шуӧны. Кызь кымын котыр эм и Антонина Павловналӧн. Тӧрыт на тусьясыс вӧліны вежӧсь либӧ еджыд бокаӧсь, талун гӧрдӧдісны, кайясӧн кокавтӧдз колӧ вотны. Чӧскыд тусь вылад чукӧрӧн усьласьӧны лэбачьясыс, велалісны тшӧтш и ракаяс. Том рӧсадаӧн пуктіс да, таво абу на уна да гырысь тусяӧсь кустъясыс, коймӧд вонас бур урожайыс воӧ. Век жӧ вотіс ыджыд тасьті тыр, позьӧ нин вомтӧ юммӧдны. Сідз на тай эськӧ, юммӧдтӧг, окалӧ Кальӧ Митьӧыс да.

Мурка, кӧть и кодзӧм кань, тыдалӧ, вежӧгтӧ кӧзяйкасӧ тӧдтӧм дядьӧ дінӧ — кок бӧрсяыс и вӧтлысьӧ, пывсянӧдз ӧтлаын петалісны. Голялӧ горйыс, ӧдӧба ломтысьӧ кос пескыд. Загунас ставыс кыдз пу пес. Чӧдъягас уджалігӧн на посёлоксьыс чуркаяссӧ поткӧдлӧмӧн вайліс. Гӧвкъялыштӧ на тшыныс, оз на тупйы юрйыв ӧшиньсӧ. Уліс и выліс джоджсӧ тӧрыт пелькӧдіс, пӧварнясӧ чышкис и. Зэв нин важ пывсяныс, но бура кутӧ жарсӧ. Сиктса мортыдлы пӧсь пывсяныд юысь мортлы алкоголь кодь жӧ. Мӧсерсалӧн унджыкыслӧн сьӧд пывсян. Кодсюрӧ сувтӧдлӧмаӧсь кӧрт пач, да абу кажитчӧма, бӧр тэчӧмаӧсь из гор. Кыдз корӧсьыд сараяныс некымын сёр вылын ӧшалӧ, ӧти корӧсьнад кыкысьтӧ оз пывсьыны.

Шурыд нывбаба сідзсӧ Антонина Павловнаыс — ставсӧ ӧдйӧ да киподтуйӧн вӧчӧ. Пывсян горсьыс шомсӧ коколюкаӧн вӧрӧдыштіс, под пасьталаыс разӧдіс, мед некутшӧм сэрапом эз коль. Тупйис юрйыв ӧшиньсӧ, час кымын тӧпитчас и Кальӧ Митьӧӧс позьӧ мӧдӧдны пывсьыны. Думсьыс чӧскыд жар вӧчис верӧспуыслы.

Тайӧ здукъясас Дмитрий Каллистратович чӧскыда узис. Пу керкаыд, майбыр, потан кодь: ывлаас жар, а тані ыркыд, сынӧдыс небыд. Абу, небось, карса бетон панеля кӧрӧбыд, кӧні сынӧдыс бетон кодь жӧ сьӧкыд. Сиктад весиг номйыд небыдджыка курччасьӧ: он и тӧдлы, виртӧ юас да, польдӧм рушкунас лэбигӧн зыньгӧм шысӧ и кывлан. Карса номйыд курччас патераад да, поркъялас весиг яйтӧ, час-мӧд чӧсӧдас, вель дыр лоӧ гыжъясьны. И некор ки улад оз сюрӧдчы. Некутшӧма ӧткодявны оз позь и сиктса да карса ывла сынӧдсӧ. Сиктад кӧ сынӧдыс турунӧн да дзоридзӧн ӧвтӧ, то карад — бензин да бус дука. Сӧмын тай Россияса веськӧдлысь-чиновникъясыд сиктса олысьястӧ морт туйӧ эз пуктавны, асланыс вердысьяс вылӧ букыша видзӧдлісны. Он эскӧй? А шыӧдчылӧй Кызьӧд нэм дінас, юалӧй — и сійӧ вочавидзас.

— Дмитрий Каллистратович! — и ним-вичавліс, и прӧзвищенас, и куш нимнас шуліс верӧспусӧ Антонина Павловна. — Пет, пывсьы, зэв бура тӧпитчӧма.

Нывбаба сулаліс вонъя крӧвать дорын, марля пырыс тыдаліс шебрастӧг куйлысь мужичӧйлӧн мыгӧрыс. Кӧзяйка кок улын кузяа нявӧстіс Мурка, быттьӧ скӧраліс сы вылӧ: яндысьтӧм бугыль пӧ, кодӧс лысьтӧмыд водтӧдны менам местаӧ?!

Кӧзяйка моздорас босьтіс кысуксӧ, петіс комнатасьыс. Киняулас тазйӧн руньгис пывсянӧ Дмитрий Каллистратович. Антонина Павловна висьталіс, кӧні кутшӧм ва, кыдзи небзьӧдны корӧсьсӧ, кӧть и сьӧд пывсянад пывсьӧмыд мӧдыслы абу выльтор. Мӧсерсалӧн унджыкыслӧн нин пывсяныс ваймис, а Анфисаяслӧн пывсянысь тшыныс эз и мыччысьлы. Тыдалӧ, мыйлакӧ эз ломтыны. Ӧшинь пырыс казяліс: суседкаыс пошталадорсянь локтӧ. Пос помас петалӧмӧн юаліс:

— Пывсянтӧ нӧ эн ломтӧй?

— Эг. Женя войколӧн чери кыйны муніс, — сувтовкерис Анфиса.

— Сэтшӧм ылӧдз али мый?

— Ылӧ. Мотора пыжнас Лапъя тыӧдз. Лун куим кӧсйис ветлыны. Выльлунӧ локтас, буретш купальнича лунӧ. Сэки и пывсям выль корӧсьӧн.

— Менам воис гӧстьыд. Тайӧ сылӧн машинаыс.

— Кывлі. Коді оз пыр пошта вылӧ, сы йылысь и сёрнитӧны. Пажнайтны волігӧн тай нӧ эськӧ эз сулав машинаыс?

— Кладбище вылӧ ветлім. Сэсся подӧн Важ Эжва дорӧдз лэччылім. Мед сёрнитӧны кӧ: луныд пӧ — синма, войыд — пеля. Ӧні пывсьӧ Дмитрий Каллистратовичыс. Лок, пывсям мекӧд.

— Вола нӧсь. Чукӧст дай.

— Чукӧста.

Анфисалы окота вӧлі ошйысьны аслас нӧбасьӧмӧн. Пывсянас и ошйысяс, а то верӧссьыс ӧтдор некод на оз и тӧд. Антонина Павловналӧн эм жӧ ошйысянторйыс: зарни чунькытшъясӧн Кальӧ Митьӧыскӧд йитісны нин олӧмнысӧ, окасьӧмӧн да. Мый вӧчны, кутас кӧ войнас пондыны Кальӧ Митьӧыс? Гашкӧ, кутчысьлыны да? Юалас, мый сӧветуйтас томджык пӧдругаыс, коді тӧдӧджык мужичӧйясыдкӧд олӧмтӧ. Оз ков чайтны, быттьӧкӧ Анфисаыс лёк оласнога. Некор другтӧ эз видзлы. Медводдзаысьсӧ верӧс саяс петігӧн челядь руа на вӧлі. Челядь руыс моз и сыліс воддза мужикыс. Мӧдыскӧд, Семён Воробьёвыскӧд, мусмисны ӧта-мӧдныслы, радейтӧмӧн олісны, кытчӧдз эз су ускӧттьӧыс. Ӧніяыскӧд, Евгений Поликарповичыскӧд, шудаӧсь найӧ — кынӧмас сысянь кагукӧс новлӧдлӧ.

— Пывсин-пӧлясин, Дмитрий Каллистратович. С лёгким паром, либӧ, — комиӧн шуис и рочыштіс тшӧтш Антонина Павловна, кор керка порогсӧ воськовтіс Кальӧ Митьӧ. — Сёян-юаныд со пызан вылас. «Тефальсӧ» чуткыв, пузьӧд васӧ и копей ю, щай ли.

— Пасибӧ, пасибӧ, Тоня. Быттьӧ эг и мунлы Мӧсерысь, сэтшӧм лӧсьыд сьӧлӧм вылын. Мӧсерса ваӧн мысси, мӧсерса корӧсьӧн пывси, мӧсерса сынӧдӧн лолала, гӧтырӧй мӧсерса... Уна-уна во мысти ачым бӧр лои мӧсерсаӧн.

— Ми лоам шудаӧн, Дмитрий Каллистратович, тэ кӧ збыльысь лоан мӧсерса Кальӧ Митьӧӧн, а ме, кыдзи и ичӧтдырйи, Вань Паш Тоняӧн. Сідз?

— Мӧд ногыс и лоны оз вермы.

— Ладнӧ, ме петі пывсьыны. Суседкаӧс чукӧста, Анфисаӧс. Ӧнтай сёрнитчим нин.

— А мыйла Евгений Поликарповичсӧ эг чукӧстлӧй?

— Абу пӧ гортас, чери бурскӧ Лапъя тыын.

Нывбабаяс водзджык шуисны корӧсясьны. Быттьӧ гор вылас абу на и койыштлӧма васӧ, сэтшӧм уна жарыс.

— Кай вылыс джоджас, — корӧ ас дінас Антонина Павловна.

— Мен оз позь ёна жарас.

— Мыйла?

— Ме нӧбася.

— Эг кыв.

— Ме, мися, нӧбася!

Антонина Павловна шливкнитіс уліс лабичӧ, кӧні и корӧсясис Анфиса, чуймӧмпырысь юаліс:

— Евгений Поликарповичсянь?

— Серам петкӧдлысь. Сысянь, дерт. Кодсянь сэсся?

— Абу рушкуыд да, — тапкӧдыштіс пӧдругасӧ гӧг весьттіыс.

— Дзоля на.

— Больничаын вӧлін?

— Вӧлі. Мужик гинеколог видлаліс, зэв шань морт. Тӧлысь мысти бара корис.

— О, Енмӧй, та ыджда чассьӧ тіян!.. Дыр эз вӧв каганыд, сы вӧсна и юалі, кодсянь, мися. Менам Денис Кузнецовӧй кӧ ловъя вӧлі, нук-нучкаяс нин эськӧ быдмисны. Лёкатӧ кувсис да, сэсся эг и лысьтлы лӧсьӧдны мужиктӧ, другӧс ни.

— А Дениссяньыд сідз эн и сьӧктыв?

— Ачыд тэ серам петкӧдлысь. Нинӧмысь вӧлі сьӧктынысӧ. Эг кутчысьлӧй ми сыкӧд, эг удитӧй.

— Сэсся нӧ некодӧс эн и лӧсьӧдлы?

— Эг тай, мися. Мый мен вӧчны, Кальӧ Митьӧ кӧ тавой пондыны кутас?

— Пыр кежлӧ локтіс?

— Эз. Аски бӧр лэччӧ карӧ, кӧлуйысла.

— Вот локтас кор дзикӧдз, сэки и... Гӧгӧрвоин?

— Сійӧ и луннас нин дась вӧлі пыртны вонйӧ да.

— О-о! Локтӧмӧн тшӧтш? Олӧма морт нин, а сэтшӧм терпенньӧтӧм..

— Но ме кыв сеті лоны сылы гӧтырӧн. Со, чунькытш пысаліс. Евгений Поликарповичкӧд пӧшти тшӧтшъяяс, а Женяыд кага на вӧчӧма...

— Видзӧдӧмпыръяысь, радейтан?

— Ме некодӧс эг радейтлы, Кальӧ Митьӧысь ӧприч.

— А сійӧ?

— Эз кӧ радейт, эз лок та ылнаӧ...

— Дырджык эн сетлы и ещӧ на ёнджыка радейтны кутас. Менам Женя кодь кӧ, ёна на маӧн паньӧдас... — веськыда крапӧдіс Анфиса.

— Сідзкӧ, дзикӧдз локтӧдзыс ог и вод бокас.

— Эн. Вай корӧсясям, сэсся мыссям.

— Часлы, ме койышта гор вылас.

Пывсянысь петӧм бӧрын Антонина Павловна эштыліс нуӧдны Анфисаӧс пызан сайӧ тшай юны, но мӧдыс сідзи и пыксис. Женякӧд пӧ волам, кор Митьӧыд олӧмӧн овны локтас. Рытыс пуксис шоныд да лӧнь, кыа югӧр улас сынӧдыс кажитчис пӧжӧм йӧв рӧмаӧн. Телевизор пыр видзӧдісны «Кад» программа, и Тоня да Митьӧ петісны ывлаӧ, мунісны катыдлань. Перилӧас мыджсьӧмӧн вель дыр сулалісны ю пос вылын. Казьтылісны челядьдырсӧ. Войнабӧрса сьӧкыд, тшыг воясӧ тані юргыліс гаж: рытъяснад сьывлісны-йӧктылісны. Колльӧдчывлісны. Чунавліс сынӧдыс челядь гӧлӧсъясысь. Ӧні чӧв-лӧнь. Унмовсьӧма катыдпом. И ӧтиыслы, и мӧдыслы кажитчис, быттьӧкӧ сялькӧдчысь визув юыс ӧні котӧртіс налӧн сьӧлӧм пыр, сӧлькнитіс кык сьӧлӧм ӧти сьӧлӧмӧ.

Быттьӧкӧ нинӧм нин эз падмӧд кык олӧма мортӧс узьмӧдчыны ӧти вольпасьӧ, но Антонина Павловна тӧд вылас кутіс Анфисалысь сӧветсӧ: кымын дырджык кутчысяс, сымын ёнджыка мусмас Митьӧыслы. Кӧзяйка водіс диван вылӧ, верӧспуыс — вонйӧ. Некоднанныс прамӧясӧ эз и ойбыртлыны. Антонина Павловна некымынысь чеччыліс диванысь, ырыштчыліс петны мужичӧй дінӧ, но эз тырмыв выныс воськовтны порогсӧ. Думсьыс ачыс асьсӧ видіс Кальӧ Митьӧ: сы пыдди, медым петны да моздорас босьтӧмӧн вайны татчӧ Тоняӧс, сійӧ гатшвидзӧмӧн лапйӧдліс синъяссӧ.

Асывнас кыкнанныс сӧлісны машинаӧ. Антонина Павловна шуис колльӧдны Дмитрий Каллистратовичӧс ыджыд туй вылӧдз.

— Виччысьны кута воторникӧ, со тайӧ дзоридза эрд вылас.

— Ме вот думайта, кутшӧм козин тэн дасьтыны, — карлань лэччысь туйланьӧ бергӧдіс машина нырсӧ Дмитрий Каллистратович, кусӧдіс моторсӧ.

Ӧтарӧ-мӧдарӧ тыдалӧ верст куим, рӧмпӧштан моз югъялӧ шыльыд асфальтыс. Мӧсерӧс саймовтісны ыб выв муяс да паськыд мир туйбокса сораса вӧр. Тшака воад тані быдмӧ гӧрд гоб, часӧн позьӧ вотны паськыд мешӧк тыр.

— А менам дасьтӧма нин козинсӧ. Тэ и думыштнытӧ он куж, кутшӧм козин ме дасьті тэн, — кабинаысь петіс Антонина Павловна, матыстчис руль сайын пукалысь Митьӧ дінӧ.

— Кутшӧмӧс? Кытчӧдз он висьтав, сэтчӧдз ог вӧрзьӧдчы.

— Кальӧ Мить, мус ёкмыль, ме век на радейта тэнӧ дзолядырся моз; ме... век на нывка, тэн видзи... — нывбаба окыштіс мужичӧйлысь вом дорсӧ. Со ӧд, эз вермы кутны гусяторсӧ пинь саяс, эз на кӧсйы висьтавны, да коркӧя ӧти волыса гача Кальӧ Митьӧлӧн ньӧв моз чепӧсйис вомсьыс.

Мӧдыс измис сэтчӧ: йӧй али прӧсуж Тоньӧыс? Петіс машинасьыс, топӧдіс нывбабаӧс:

— Бергӧдча!

— Он жӧ бергӧдчы. Локтан, и козьнала сійӧ козинсӧ. Сэки и лоам збыль гозъяӧн. Вӧрзьӧдчы, бур туй.

— Ог.

— Ӧні тэн нинӧм нин повны, аслыд мойвиас.

— А мыйла эн лок менам вонйӧ?

— Сы дыра терпиті, и кык лунтӧ терпита нин. Локтан пыр кежлӧ, сэки и тэнад лоа. Сӧв, вӧрзьӧдчы.

Окасисны. Окасисны азыма. И медводдзаысь Кальӧ Митьӧ окаліс Вань Паш Тоняӧс нёньяссӧ вӧсни платтьӧ пырыс вӧрӧдігтыр.

16

Воторникыс асывсяньыс вӧлі букыд, Иван Купала луныд мича овлӧ-а. Уліті, сюра мегӧяс моз, ӧта-мӧднысӧ панлалігтыр да люкасигтыр, кывтісны сьӧд кымӧръяс. Буситіс. Кӧтӧдыштіс му веркӧссӧ. Ӧтитор жалитіс Антонина Павловна: Кальӧ Митьӧыс керкаас эз коль табак дуксӧ. Вӧлӧмкӧ, оз куритчы. Велавтӧгыд, син улас ӧтарӧ усьӧ зарни чунькытшыс. Талунсянь Антонина Павловналӧн помасьӧ ӧтка олӧмыс и нылалӧмыс. Час кык мысти бобӧняня эрд вылӧ колӧ мунны, сэні вочаавны Кальӧ Митьӧӧс. Сэтчӧдз, гашкӧ, разалас на сьӧд кымӧрыс, мыччысяс шондіыс. Тӧрыт, лунсӧ коллялігмоз, важ туй пӧлӧн кыкысь ветліс веж корӧсь чегъявны. Купальничатӧ водзті гажаа коллявлісны, ӧні важъясьыс пывсьӧм мода нин и кольӧма. Тӧрыт Анфисаясӧ петаліс пывсьынысӧ. Кыпыда пасйылісны важӧнтӧ и Иван Купала лун — горанясян сьыланкывъясӧн, йӧктӧмъясӧн, бипур вомӧн чеччалӧмӧн, юын купайтчӧмӧн. Помнитӧ на татшӧм гажсӧ Антонина Павловна. Ӧнія войтыр ставсӧ нин вунӧдісны, сьӧлӧмтӧ кыпӧдана гаж пыдди сиктад паськаліс выль мода — юӧм. Тадзи абу сӧмын Мӧсерын, но и Коми му пасьта. Коми мужикъяс кутісны эновтны таладор югыдсӧ квайтымын ар тыртӧдз на. Коми аньяслӧн быттьӧ косьмис гырк пытшкӧсныс — челядьтӧммӧны посни грездъяс, сиктъяс, тупкыссьӧны ичӧт класса школаяс. Коми интеллигенция, Антонина Павловналӧн Мурка кань моз, либӧ вугралӧ, либӧ сӧмын мургыштӧ. Да и эм-ӧ коми интеллигенцияыс? Эз-ӧ кув сійӧ Нёбдінса Витторкӧд, Тима Венькӧд да Варышкӧд? Уна коми интеллигент сы выйӧдз тшапмис, эз кут пыдди пуктыны чужан кывсӧ. А классик шулӧма: коді пӧ мустӧмтӧ чужан кывсӧ, сійӧ — дикар. Та боксянь кӧ, коми пӧвстысь унаӧн нин лоисны дикаръясӧн.

Пуктӧм пиня пӧчьяс да пӧльяс кӧ корсюрӧ петавлӧны на комиӧн сьывны-йӧктыны, то бипур вомӧн ныла-зонмаыдлӧн чеччалӧмыд абу нин. Некод нин татшӧм ног оз гадайт, кутшӧм лоӧ сылӧн аскиа луныс — шуда али шудтӧм, водз али сёрӧн гӧтрасясны. Вунӧдны кутім важ коми йӧзлысь ӧбычайяссӧ, бырны кутім и асьным — коми войтыр. Дерт жӧ, вермисны кӧ вӧрзьӧдчыны чугунысь кисьтӧм Куратов да Савин, колскӧбтісны эськӧ сьӧкыд кулакнаныс кодлысюрӧ юраныс зырым петмӧнныс да сетісны сӧвет: «Пальӧдчӧй, коми войтыр, энӧ вугралӧй! Ті узянныд, коми войтыр! А лудікъясыд мортыдлысь вирсӧ юӧны буретш да сылӧн узигӧн! Пыркнитчӧй, коми войтыр!»

Век на эз пет коми йӧз юр весьтын Куратовӧн туналӧм югыд шондіыс, век на рӧммӧ кӧнкӧ ылын-ылын...

Антонина Павловна Енлы эскысь мамсяньыс кывліс да тӧдіс вичко праздникъяслысь тӧдчанлунсӧ, но эз пыдди пуктыв. Сӧмын бӧръя воясас, кор пакталіс компартиялы эскӧмыс, вежис видзӧдлассӧ. Талун, Иван Купала лунӧ, водз асывнас петаліс стын бӧжас, кӧні пуритӧ-быдмӧ джуджыд турун. Мыссис турунвывса югыд лысванас. Татшӧм лысваыс пӧ бурдӧдӧ морттӧ висьӧмъясысь, чужӧмтӧ вӧчӧ мичаджыкӧн, томджыкӧн. Со и томмӧдчыштіс Антонина Павловна Кальӧ Митьӧыс воигкежлӧ. Платтьӧ бӧждорсӧ павтыртӧмӧн келалыштіс лысва питіыс, весиг петшӧрасисны кок пӧкъясыс. Жалитіс, некӧн матын оз быдмы лудік турун да, кӧть нин эськӧ шылькнитіс паськыд коръяссӧ. Иван лунлы паныда войӧ пӧ лудік турун вылас здук кежлӧ ыпнитлӧ зарни дзоридз. Коді вевъялас нетшыштны дзоридзсӧ, сійӧ вермас лоны тӧдысьӧн-тунӧн, а дзебан кӧ вомкӧтшад — лоан мукӧдлы тыдавтӧмӧн. Но некодлы на абу мойвилӧма нетшыштны тайӧ дзоридзсӧ.

Лун шӧрланьыс сьӧд кымӧръяс разалісны, быйкнитіс шонді. Быттьӧ ачыс Иоанныс (Иваныс), вежа Елисаветалӧн пиыс, небыд веж корӧсьӧн чышкаліс енэжсӧ — лоис сійӧ лӧзсьыс-лӧз, сӧстӧмсьыс-сӧстӧм. Антонина Павловна сулаліс дзоридзьяса эрд вылын, синсӧ читкыралігтыр видзӧдлассӧ чӧвталіс ыджыд туйлань. Талунсянь сылӧн пансяс выль олӧм — семьяӧн олӧм. Енмыс, тыдалӧ, прӧститіс нывбабаӧс коммунисталігӧн сійӧс омӧльтӧмысь, и аддзӧдіс Кальӧ Митьӧыскӧд. Нывбаба ӧні сійӧс виччысис сьӧлӧмас ыджыд да югыд лачаӧн.

Слабог, тыдовтчис шонді улын дзирдалысь машина, ӧтвесьтасис сыкӧд. Джӧм сувтіс «Жигули», петіс сэтысь мича дӧрӧм-гача, сьӧд уска том мужичӧй, коді чужӧм-ӧбликнас муніс Кальӧ Митьӧлань.

— Бур лун, — рочӧн чолӧмасис мужичӧй; ньӧжйӧник, видзчысьӧмпырысь матыстчис нывбабалань. — Ті Антонина Павловна?

— Да, Антонина Павловна, — лигышмунісны, кылӧ, нывбабалӧн ки-кокъясыс.

— Ме — Максим, Максим Дмитриевич. Батьӧлӧн тшӧктӧм серти вои.

— О, Енмӧй!.. — нывбаба усис вын-эбӧссьыс, вот-вот лажмунас туруна луд вылас.

— Тӧрыт батьӧлысь топӧдіс сьӧлӧмсӧ.., инфаркт.., нуим больничаӧ...

Мый шуаліс водзӧсӧ Кальӧ Митьӧлӧн пиыс, Антонина Павловна нинӧм нин эз кыв, чужӧм кузяыс тюрмуніс асъя лысваыс кодь сьӧкыд синва. Сідз мӧй и коляс Антонина Павловна Исус Кристослӧн невестаӧн?