КӦЛАЧ БӦЖА РЕКС

Вӧралысьлӧн висьт

Уна во чӧж ме мӧвпалі пон лӧсьӧдӧм йылысь. Арнас муна вӧлі вӧравны, кыла кутшӧмкӧ понлысь пармаын увтчӧмсӧ, и сьӧлӧмӧй ёкнитас.

Карын олігӧн, дерт, понйӧс видзны абу кокни: сылы торъя оланін колӧ, и дом йылын ковмас видзны, но век жӧ нёль кока другӧс быдтӧм кузя думъясӧй пыр бергалісны юрын.

Торъя нин ме кӧсйи быдтыны лайкаӧс. Коми вӧралысьяслӧн тайӧ сувтса пеля, кӧлачӧн гартыштчӧм бӧжа понйыс пыр вӧлі да лоас бур отсасьысьӧн. Лайка понйыд и ур да тулан увтӧ, таръясӧс да дозмӧръясӧс корсьӧ, утка кыйигъясӧн ёна отсасьӧ. Аддза вӧлі ме татшӧм понсӧ да дыр видзӧда, любуйтча сыӧн.

Век жӧ менам кӧсйӧмӧй да думъясӧй збыльмисны. Отсаліс удораса матыса друг Юрий Константинович, кодӧс пыр кута аттьӧавны.

Сёрнитчӧма сійӧ ӧти тӧдса вӧралыськӧд да корӧма кычипи, медым ыстыны сэсся сійӧс меным.

САМОЛЁТ ЛЭБЗЬӦ СЫКТЫВКАРӦ

Ӧти гожся лунӧ Косланса аэропортысь кыпӧдчис самолёт да мӧдіс лэбзьыны Сыктывкарӧ. Ӧти пассажир пидзӧс вылын тыдаліс кучик сумка. А сумкаас пукаліс аслыссяма «пассажир», ичӧтик понпи. Юрий Константинович сійӧс мӧдӧдӧма аслас тӧдсакӧд меным, висьталӧма, кыдзи аддзыны менсьым керкаӧс тӧдтӧм карысь.

Юрий Константиновичлӧн челядьыс, кодъяслы, дерт, жаль вӧлі торйӧдчыны вильыш понпикӧд, сумкаас Рекслы тэчӧмаӧсь быдпӧлӧс гӧснечсӧ: печенньӧ, кампет, еджыд нянь.

Рекс немтор эз тӧд, кытчӧ сійӧс лэбзьӧдӧ тайӧ паськыд бордъяса лэбачыс. Пукаліс сумкаын юрсӧ мыччӧмӧн да сюся кывзысис самолёт моторлӧн жургӧм шыӧ. Гашкӧ, дзескыд сумкаын пукавны эз во сьӧлӧм вылас. Котраліс эськӧ ӧні ӧшинювса йӧрын, веж луд вылын, а сы бӧрся чилзігтыр вӧтлысисны челядь да горзісны: «Рекс! Рекс! Эн пышъяв. Миянлы тэкӧд зэв окота ворсны».

Понпиӧс вайысь том морт эськӧ заводитліс Рексӧс гӧститӧдны челядьӧн пуктӧм гӧснечӧн, но сійӧ печенньӧ вылад эз и видзӧдлы. Кутшӧм нин сёйӧм, кор тэнӧ тӧдса сиктысь нуӧны кутшӧмкӧ выль местаӧ.

Мый виччысьӧ сійӧс выль местаын? Кодкӧд кутас овны-вывны?

А самолёт лэбзис пыр водзӧ. Лэбзис зумыш пармаяс вомӧн, нюръяс да эрдъяс вывті.

ЧОЛӦМ, ДРУГ!

Рытыс вӧлі шоныд да лӧнь. Гожся шонді дышиникпырысь вуньгыртіс аслас туйӧд. Веж коръясӧн вевттьысьӧм пуяс вылын сьылісны мыла гӧлӧса лэбачьяс. Пуяс дінысь ӧвтіс чӧскыд кӧр.

Локті ме удж вылысь. Эг на удит восьтыны веранда ӧдзӧссӧ, паныд уськӧдчис нылӧй.

— Папа, папа, коді миян эм! — долыда юӧртіс меным Оля.

Восьті ӧдзӧс и пыр жӧ аддзи джодж кузя варгылясьысь ичӧтик кычиӧс. Сійӧ казяліс менӧ да эрыштчыліс весиг, тыдалӧ, кӧсйис повзьӧдны.

Гӧтыр висьталіс, мыйӧн да коді вайис тайӧ ичӧтик гӧстьсӧ.

— Молодеч, Юрий Константинович. Абу вунӧдӧма менӧ.

Ме копыртчи понпи дорӧ, малышті сійӧс небыдик гӧнӧдыс. Видзӧдлі меліа ворсӧдчысь синъяс вылас, и сьӧлӧм вылын лои праздник.

Кычилы чужӧмсяньыс вӧлі вежон куим. Чужӧмыс да пельясыс сьӧдӧсь. Еджыд кокъясас тыдалӧны рудов чутъяс. Ныр-вомыс ручлӧн кодь ёсь. Тушаыс кыті еджыд, а кыті и сьӧд, быттьӧ дӧмасъяс пукталӧмаӧсь. Еджыд бӧжыс то кӧлачӧн крукыльтчылас, то бӧр лэччылас увлань. Пӧрӧда сертиыс збыль вылӧ лайка пон, код йылысь ме важӧн мӧвпалі.

— Но, чолӧм, друг! Кыдзи тэнад нимыд? — выльысь малышті ме гӧстьӧс.

— Рексӧн сійӧс шуӧны, — вочавидзис нылӧй. — Ой, кутшӧма ме сійӧс радейта. Ми сыкӧд быдлун гуляйтны кутам.

Рекс быттьӧ велалӧма нин выль оланінӧ, котралӧ, нетшкӧ, мый пиньяс улас сюрӧ, джодж кузя гӧгльӧдлӧ резинӧвӧй мач. Тасьтіысь йӧв лакыштас, бара мӧдас ворсны. Челядь — челядь и эм.

Узис Рекс аслас вольпась вылын, кодӧс ковмис вольсавны кухняӧ. Садьмыліс сійӧ керкаын медся водз и пыр жӧ сетліс та йылысь тӧдны увтчӧмӧн.

Тадзи заводитчис олӧмыс карын ылі Кослан сиктысь воӧм гӧстьлӧн.

МЕДВОДДЗА УРОКЪЯС

Колины лунъяс, вежонъяс... Рекс быдмис ӧдйӧ. Асывнас да рытнас сійӧ пӧшти быд лун гуляйтіс мекӧд ывлаын. Вель тшӧкыда сійӧс петкӧдлывліс гуляйтны и Оля. Рекс тӧдіс нин ставнымӧс, кодъяс олім тайӧ керкаас.

Быд пӧрйӧ, кор гӧтырӧй петкӧдліс сылы сёйны, дыр никлясис сы гӧгӧр, висьталіс ассьыс радлунсӧ.

Гуляйтігъясӧн Рекс медся ёна эз радейт каньясӧс. Казялас кӧ каньӧс, дась вӧлі сійӧс лэптыны пу вылӧ либӧ вӧтлыны, кытчӧдз оз вош син водзсьыс.

Кор Рекслы тырис куим тӧлысь, сійӧс ме нуӧді ветамбулаторияӧ. Колӧ вӧлі вӧчны укол, медым эз висьмы чумаӧн.

Менам нёль кока том другӧй дом йылын котӧртіс орччӧн. Амбулаторияӧ пыригӧн мӧдіс исасьны, тыдалӧ, кыліс лекарствоясыслысь дуксӧ.

Рексӧс водтӧдісны кузь пызан вылӧ. Ме сулалі сы дінын да куті, медым эз пессьы. Еджыд халата врач вӧчис сылы укол. Пон весиг эз и ойӧст, ме вылӧ видзӧдіс жугыля, быттьӧ кӧсйис юавны: «Мый нӧ ті мекӧд вӧчад?»

Гортӧ бӧр мунігӧн бара гажмис, чеччаліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, менӧ тэрмӧдліс.

Менам нылӧй ичӧт дырйиыс ёна вӧлі полӧ укол вӧчӧмсьыд и пыр жӧ мӧдіс жалитны понйӧс.

— Рексушка, кӧнкӧ, врачыд ёна дойдаліс? На, тэныд сакар вайи, — эз на удит нюжӧдны кисӧ, а ичӧтик сакартор вӧлі нин Рекс вомын. Гуж-гаж вӧчис — и абу. Ещӧ корӧ, меліа-меліа видзӧдӧ том кӧзяйка вылӧ.

Рытъяснас Рексӧс ме велӧді. Урокъясыс вӧліны аслыссямаӧсь. Эг лыддьысьны да гижны велӧд, а кыдзи асьсӧ кутны ветлӧдлігӧн, вӧралігӧн. Дыр эз велав кӧзяинкӧд орччӧн дом йылын ветлӧдлыны, пыр кытчӧкӧ тэрмасис.

— Орччӧн, Рекс! Орччӧн!

Сэсся тайӧ тшӧктӧмас кутіс вочасӧн велавны.

Ӧдйӧ сійӧ гӧгӧрвоис и мӧд урок: мыйкӧ шыбита да, медым ваяс менам тшӧктӧм серти ме дінӧ. Дерт, ковмис и тайӧ урокнас вель ёна ноксьыны.

Велаліс Рекс и ваысь не повны. Бызгысяс-пырас гӧптӧ, пӧттӧдзыс уялас. И варччӧ зэв кокниа. Петас берегӧ, пыркнитас кӧтасьӧм «паськӧмсӧ» и бара мӧдас ризъявны-котравны.

Тшак вотігъясӧн ме сійӧс босьтлывлі сьӧрысь: мед тӧдмасьӧ вӧр-ваыскӧд. Кольӧ во-мӧд, и сылы кыйсьыны ковмас. А сыӧдз колӧ велӧдчыны и велӧдчыны.

Кор теплоходӧн мӧдӧдчылім кутшӧмкӧ выль местаӧ, Рекс сюся видзӧдӧ гӧгӧр, гашкӧ, кӧсйӧ бурджыка тӧдмавны, кытчӧ сійӧс нуӧны.

Ылалас кӧ вӧрас, медым аддзыны гортӧ мунан туйсӧ. Мукӧд дырйи сійӧ лэптывліс водз лапаяссӧ теплоход палубавывса перилӧас да дыр сулавліс тадзи.

Теплоход вылысь петны некор эз тэрмась. Видзчысис, медым йӧзсӧ водзджык лэдзны. Но кор мынтӧдлі дом поводсӧ, сэки нин тӧв ныр моз мӧдліс ризъявны. Водзлань котӧртлас, пыралас вӧрӧ, меным паныд волас. Аслыс любӧыс! Ёна жӧ, буракӧ, муса сылы гажа ягъясыс, вӧр діясыс, вӧр-ваыслӧн мичлуныс.

Лунтырнад мудзас сэтчӧдз, гортӧ воам да весиг оз сёй, сӧмын ва юӧ.

ПАКӦСТИТЧАН КӦ, ВИДАСНЫ

Рекс воысь дырджык нин олӧ ме ордын.

Пуксис ар. Аслас мичлунӧн, аслыссяма лунъясӧн. Бордйыв кыпӧдчисны да сӧвмисны тавося таръяс, дозмӧръяс да сьӧлаяс.

Татшӧм лунъясыс кыскӧны ас дінас вӧралысьясӧс. Лунтыр восьлалан пищальӧн ылӧдз нюжӧдчӧм парма кузя, пӧттӧдзыд лолалан сӧстӧм сынӧднас, чӧсмасьыштан чӧдйӧн да пувйӧн, и выныд быттьӧ содас.

Тайӧ каднас ме буретш отпуск босьтлывла. Таво кыйсиг-вӧраліг кежлӧ жӧ лӧсьӧдчи. Да и Рексӧс колӧ ёнджыка вӧдитны вӧрын. Велӧдтӧгыд ӧд сыысь некутшӧм тӧлк оз ло. Кольӧм во кӧ ичӧт на вӧлі, таво арнас арӧсысь ыджыдджык нин.

Отпускӧ петан лунӧ жӧ мӧдӧдчим вӧрӧ. Вӧлі водз асыв на. Сӧмын шочиника карса уличаяс кузя журъялісны машинаяс.

Кор лэччи кильчӧ поскӧд да сувті веранда дорӧ, Рекс гораа мӧдіс увтчыны. Жырйысь, кӧні оліс сійӧ, восьті ӧдзӧссӧ. Рекс радысла пыр жӧ чепӧсйис меным паныд, да водз лапаяссӧ пуктіс морӧс вылӧ, сюся мӧдіс гартчыны кок гӧгӧр, чеччавны. То дукыштас пельпом вылын ӧшалысь мешӧкӧс, то пищаль лӧжаӧс нюлыштас. Ачыс, кӧнкӧ, думайтӧ: талун ми, тыдалӧ, кыйсьыны мунам, кӧзяин эз прӧста босьт тайӧ сьӧд ствола пищальсӧ. Мыйӧн босьті дом повод, пон ӧвтыштіс бӧжнас да водіс: на пӧ домав! Тӧда, домавтӧг он ну менӧ. Да и автобусад либӧ теплоходад оз лэдзны.

Тайӧ пӧрйӧ вӧрӧ ми мӧдӧдчим автобусӧн. Рекс туй чӧжыс пукаліс чӧла, сюся видзӧдіс автобусын пукалысьяс вылӧ, быд зыркнитӧм бӧрын кыпӧдчыліс места вывсьыс.

Воим Вылыс Човйӧ. Автобусысь петӧм бӧрын ме мезді ассьым нёль кока другӧс дом поводысь, и сійӧ пыр жӧ мӧдіс котравны.

Эг на удитӧй петны вӧр кыскалан лежнёвка вылӧ, гӧра бокын сулалысь гид дорын кутісны мый вынсьыс горзыны чипанъяс, быттьӧ лёк варыш на вылӧ уськӧдчис.

Ме пыр жӧ гӧгӧрвои: Рекслӧн тайӧ уджыс. Котӧрті чипанъяс дорӧ и чуйми: понйӧй на бӧрся вӧтлысьӧ. Эг на удит чирыштны, кыдзи сійӧ ӧти чипанӧс тшапнитіс бӧжӧдыс. Но пикӧ воӧм чипан бордъяснас кучкасигтыр вермис мынтӧдчыны, сӧмын пон вомӧ колис ассьыс бӧж джынсӧ.

Мыйӧн горӧді, Рекс пыр и дугдіс пакӧститчӧмысь да мӧдіс котӧртны водзӧ, быттьӧ немтор эз и вӧв. Вель дыр виді чипанъяс вылӧ усьласьӧмысь. Ог тӧд, тӧдчис-ӧ сылы тайӧ видӧмыс, но та бӧрын сэсся некор нин эз усьлась чипанъяс вылӧ.

Сійӧ луннас ещӧ на ӧтчыд ковмис видны ассьым другӧс. Вӧр керкаӧ вотӧдз, неыджыд вӧр ді бокысь, кылӧ, жбыркнитіс сьӧла да пуксис матыса коз пу вылӧ. Ме пыр жӧ чургӧді пищальӧс да лыйи. Муртса на пӧтка уси, а понйӧй кватитіс нин. Сеті команда:

— Рекс, оз позь! Ӧні жӧ вай татчӧ!

Но пон эз кывзысь. Сьӧласӧ топӧдӧма пиньяснас, ӧтарӧ-мӧдарӧ котралӧ. Вель дыр ворсіс, эз кӧсйы сетны босьтӧмторсӧ — и ставыс. Сэсся, тыдалӧ, повзис менам видчӧмысь, вайис сьӧласӧ да пуктіс кок дорӧ. Ме понді понйӧс видны, ньӧр чеги да мӧді грӧзитчыны:

— Ӧні жӧ бӧр лэччы гортӧ! Оз ков меным кывзысьтӧм понйыд!

Рекс куйліс месянь неылын да тэрыба ӧвтчис бӧжнас. Синъясыс жугыльӧсь, прӧща корӧны.

Вӧр керкаӧ вотӧдз эг шыасьлы сы дінӧ. Рекс то матыстчылас ме дінӧ, то кольччыштлас бӧрӧ. Видзӧдлас ме вылӧ, синъяссӧ лэдзас увлань. Яндзим, буракӧ, эз ӧд прӧста видны.

Медым бурӧдны менӧ, пон быд ногыс кӧсйис лоны меліджыкӧн. Узьмӧдчим Паньӧ грездын, кӧні вель ыджыд видз помын сулаліс ичӧтик вӧр керка. Рекс кытшовтіс видз гӧгӧр, кӧні заводитчӧ вӧрыс, вель частӧ сувтлывліс и увтіс. Увтас, сэсся водзӧ котӧртас и бара мӧдас увтчыны. Колӧкӧ, думсьыс повзьӧдлӧ зверьясӧс, медым найӧ эз матыстчыны войнас вӧр керка дорӧ да торкны уннымӧс.

Ужнайтӧм бӧрын ме воді нар вылӧ, а Рекс нюжӧдчис ӧдзӧс дорӧ да пельяссӧ чошнитӧмӧн кывзысис войся шыясас.

КЫТІ МУНӦМА БУШКОВ

Некымын лун мысти ми Рекскӧд бара мӧдӧдчим вӧравны. Сыктывкарсянь Эжваӧдз лэччим автобусӧн. Сэсянь вӧрыс зэв матын. Вуджан векньыдик Емваль ю и пыр жӧ зурасян пармаӧ.

Мем бура тӧдса тайӧ местаясыс. Эжва посёлокын ме быдми да велӧдчи. Тшӧкыда котравлім ӧтарӧ-мӧдарӧ чукльӧдлысь Емваль ю пӧлӧн, маті вӧръясысь вотлім пув да тшак.

Вӧралігъясӧн пырджык жӧ ветлӧдлі тайӧ местаясӧдыс, кытӧн вӧлі тӧдса быд нюр и вӧрса ордым.

Векньыдик туйӧд мӧдӧдчим Миронлань, кытчӧдз тасянь лоӧ километр дас вит. Кор паськыд нюрӧдз коли верст кык, миянлысь туйнымӧс потшисны пӧрӧм пуяс. Кымын водзӧ писькӧдчим, пӧрӧм пуяс кутісны паныдасьны частӧджык. Кольӧм восянь ме эг вӧвлы тайӧ местаясас и эг тӧд сійӧс. Гӧгӧр тыдалісны крестӧн-крестӧн куйлысь кыз козъяс, пожӧмъяс, кодъясӧс вужнас нетшыштӧма да шыбитӧма вына бушков. Медым не воштыны туйсӧ, частӧ ковмыліс сьӧкыд мешӧкӧн да пищальӧн писькӧдчыны пуяс вомӧн, кытшовтны найӧс. А пӧрӧм пуыс вӧлі сэтшӧм уна, мый мунны водзӧ он вермы.

Дзикӧдз нин мудзи, быри вынӧй. Пуксьы кӧть да татӧн и узь. Рекс зэв кокниа чеччаліс пуяс вомӧн, быттьӧ оз и тӧд мудзӧмсӧ. Волас ме дорӧ, нюлыштас киӧс, босьтас пиньнас пальто пӧлаӧс да ас бӧрсяыс пондас кыскыны.

Матӧ кык час ми кыссим тайӧ мунны позьтӧм местаӧдыс. Со мый тӧлыд вермӧма вӧчны. Не понйӧй кӧ, колӧкӧ, эг и вермы петны сэтысь. Аттьӧ Рексушкалы!

Кор мыччысис нюр, пуксим шойччыны. Мешӧкысь кыски кык сакар тор да мыччи нёль кока друглы.

— Аттьӧ, Рекс. Петкӧдін кӧзяинтӧ «адысь». Сійӧ видзӧдіс ме вылӧ мелі синъяснас да пуктіс юрсӧ пидзӧс вылӧ.

Тайӧ луннас Рекс первойысь увтіс дозмӧрӧс. Лыйны кӧть пӧткаӧс эз удайтчы, но сьӧлӧмсянь таысь ошки понйӧс.

Дозмӧр ён бордъяснас шенасигтыр важӧн нин воши сьӧд пармаӧ, а пон пыр на ризъяліс круг бӧрся круг да корсис, кытчӧ дозмӧрыс пуксис. Ылӧдз, тыдалӧ, лэбзьӧма: Рекслы мӧдысь сійӧс сідзи и эз удайтчы аддзыны.

Быд пӧрйӧ, кор ми Рекскӧд мӧдӧдчылім вӧрӧ, понлы лоліс сэтшӧм рад, гижны ни висьтавны тайӧс он вермы. Никлясис, чеччаліс, нюліс менсьым киясӧс. А синъясыс аслас видзӧдӧны гажаа, шоныда, быттьӧ кӧсйӧны шуны: «Но и котралыштам жӧ ми талун. Аттьӧ, кӧзяин, он дышӧдчы, бара мунан вӧрӧ».

Дум вылӧ уси ӧти татшӧм вӧрӧ петалӧм.

Вӧлі сёр ар. Муыс вевттьысис гӧн кодь небыдик лымйӧн. Едждӧдісны пушкыра козъяс. Ланьтісны вӧрса ичӧтик шоръяс.

Рекскӧд лунтыр ми ветлӧдлім вӧрӧд. Кыпӧдліс пуяс улысь кымынкӧ сьӧлаӧс, кодъяс ӧктісны пув тусьяс, но лыйны сідзи и некодӧс эг вермӧй. И абу жаль: мед лэбалӧны, гажӧдӧны миянлысь парманымӧс. Зато шойччӧгыс сюри пӧтмӧн. Эн кӧть и лэччы вӧрсьыс.

Пемдандорыс нин вель джуджыд козйысь понйӧй увтіс урӧс. Небыд да мича гӧна, сійӧ чеччыштіс орччӧн сулалысь джуджыд козйӧ, бӧжсӧ сӧмын аддзылі. Сэсся пыр жӧ вошис пулӧн сук вожъяс костӧ. Ме босьті киӧ чер, некымынысь кучки пуӧ, но ур эз и думайт петкӧдчыны.

Сьӧла чипсанъясӧс, кодъясӧс вӧлі кӧрталӧма кӧв йылӧ, ӧшӧді пальто кизьӧ. Кор мӧдӧдчи гортӧ, чипсанъяссӧ кӧсйи сюйны пытшкӧс зептӧ, но найӧ морӧсын эз нин ӧшавны. Урыдкӧд ноксигӧн, тыдалӧ, усьӧма кытчӧкӧ. Корси вель дыр, но кытысь аддзан, кор гӧгӧр лым, коді тӧдас, кор да кытчӧ найӧ усины.

— Рекс, чипсанъясӧс вошті, корсь. Тэныд, гашкӧ, сюрас, — кевмыси ме понлы вӧрысь туй вылӧ петӧм бӧрын. Другӧй, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мыйысь шогся. Зэв ӧдйӧ котӧртіс ыджыд коз дорӧ, гоз-мӧдысь увтыштіс, сэсся мӧдіс исасьны.

Регыд сійӧ бӧр бергӧдчис. Вомас дженьыдик кӧв йылын ӧшаліс куим сьӧла чипсан, кодъясӧс ме воштылі.

— Айда, Рекс! Но и молодеч! — ошки ме другӧс да сэн жӧ топыда кутыштлі. Дыр та бӧрын дивуйтчи пон вылӧ. Быдтор гӧгӧрвоӧ, сӧмын сёрнитны оз куж. А ӧд сылы муртса на арӧсысь унджык.

ЯНСАВЛӦМ

Пуксис 1972 во. Быдса тӧлысь ми Рекскӧд эг ветлӧй вӧрӧ. Лымйыс лои вывті джуджыд, понлы ветлӧдлыны зэв сьӧкыд.

Сэсся нем виччысьтӧг мем ковмис эновтны гортӧс да кык тӧлысь кежлӧ мунны велӧдчыны Москваӧ. Мунан лунӧ дыр пукалі друг дорын. Малалі сійӧс, унаысь топӧдлі морӧс бердӧ.

— Эн гажтӧмчы, Рекс. Регыд бӧр аддзысям.

Пон быттьӧ гӧгӧрвоис менсьым висьталӧмсӧ, кытшкылясис кок гӧгӧр, видзӧдіс меліа-меліа.

Москваын олігӧн мем частӧ дум вылӧ усьлывліс аслам нёль кока другӧй. Гортсаяс письмӧын гижисны, мый и Рекс ёна гажтӧмчӧ меысь, быд асыв омлялӧ, инас оз ӧшйы. И ме гажтӧмчи сыысь. Аслад быдтасыд тай зэв дона. Эг ӧд этша километр восьлалӧй сыкӧд парма-ягъясӧд кольӧм вося арын. Кытчӧ сӧмын эг волӧй, кымын вӧр керкаын удайтчыліс узьлыны! Кутшӧм уна мича серпасъяс козьнавліс миянлы вӧр-ваыс.

Гортӧ вои февраль помын нин. Мыйӧн Рекс кыліс менсьым кок шыӧс, пыр и пондіс долыда увтчыны да чеччавны ӧдзӧсӧ. Мыйкӧ дыра мысти ми другкӧд гуляйтім нин моски кузя.

Кыдзкӧ «Юный натуралист» журналысь понъяслӧн преданность йылысь ме лыдди сьӧлӧмӧдз йиджысь висьт, коді ӧні бара уси дум вылӧ.

«Быдты другӧс», — тадзи шусис тайӧ висьтыс.

Тайӧ лоӧма целиннӧй му вылын. Ӧти трактористӧс мӧдӧдӧмаӧсь уджавны ылі районӧ. Туйӧ петігӧн ассьыс Фитька нима понсӧ колис сійӧ мамыс ордӧ. Но кутшӧм шемӧс босьтіс трактористӧс, кор места вылас воӧм бӧрын сэтысь аддзис и ассьыс понсӧ. Нёль кока друг эз кӧсйы кольччыны кӧзяинсьыс и куим лун чӧж гусьӧникӧн вӧтчис тракторист бӧрся матӧ куимсё километр. Кӧзяин дорас воис мудз, тшыг, но помтӧм рад. Гортас понсӧ кӧзяин эз нин мӧдӧд. Фитька сыысь эз кольччыв ни ӧти воськов, вӧтлысис трактор бӧрсяыс, а войяснас увтчис, вӧтлаліс кӧинъясӧс.

Ӧтчыд ёна гымаліг-чардалігӧн чард би кучкис тракторӧ, и понлӧн кӧзяиныс воштіс садьсӧ. Тӧлка пон эз шӧйӧвош, гӧгӧрвоис, мый кӧзяиныслы колӧ отсӧг. Здукӧн Фитька котӧртліс полевӧй станӧ да аскӧдыс трактор дорӧ вайӧдіс йӧзӧс, кодъяс и мездісны кӧзяинсӧ.

Оз ӧд прӧста шуны: пон — мортлӧн первой друг.

Коркӧ зэв нималысь роч путешественник Георгий Седов кӧсйис воӧдчыны Войвыв полюсӧ, но экспедицияын сьӧкыда висьмис да кувсис Рудольф ді вылын. Сылӧн радейтана Фрам понйыс, коді медся водзын кыскис дадьяссӧ, друг ыръянитчис, эз мӧд мунны. Фрам кольччис кӧзяин гу дорас да сэні и куліс тшыгла, кӧдзыдла. Пон ловъя вывсьыс гуаліс асьсӧ лымъя пустыняӧ.

Унатор позьӧ висьтавны тайӧ пемӧсъяс йывсьыс. Понъяс отсалісны путешественник Амундсенлы восьтыны Лунвыв полюс.

Белка да Стрелка нима лайкаясӧс учёнӧйяс пуксьӧдісны Мулӧн искусственнӧй спутникӧ да мӧдӧдлісны космосӧ.

Пограничникъяскӧд понъяс видзӧны миян Рӧдиналысь государственнӧй границаяс, медым вӧрӧгъяс эз вермыны вуджны сэті. Понъяс отсасьӧны кӧр видзысьяслы ылі тундраын, видзӧны кӧр стадаяс. Найӧ жӧ дӧзьӧритӧны магазинъяс, складъяс.

Вӧралысьяслӧн медся бур отсасьысьясыс бара жӧ понъяс. Найӧ корсьӧны пӧткаясӧс и зверьясӧс, юӧртӧны кӧзяиныслы опасность йылысь. Понъяс тэрыбӧсь, сюсьӧсь, некод наысь оз вермы дзебсьыны.

Татшӧм мортыдлӧн нёль кока другыс.

ВЫСТАВКА ВЫЛЫН

Вӧлі гожся лун. Ывлаын сэтшӧм шоныд, быттьӧкӧ ышмысь шонді ставсӧ кӧсйӧ косьтыны.

Рекс талун вӧвлытӧм сӧстӧм. Асывнас на, гашкӧ, быдса час купайтчис ваннаын. Кор косьмис пасьыс, югъявны быдсӧн кутіс.

Праздник вылӧ моз мӧдӧдчим карса шойччан паркӧ. Час мысти тані заводитчас вӧралан понъяслӧн республиканскӧй выставка. Медся бур понъясыслы ӧшӧдасны голяас медальяс, кӧзяинъясыслы сетасны дипломъяс, свидетельствояс.

Важнӧя восьлалӧны кӧзяинъясыскӧд орччӧн кӧлач бӧжа лайкаяс, шыльыд гӧна гончӧйяс, мукӧд пӧрӧдаа понъяс. Уналаын кылӧны увтчӧмъяс, эргӧмъяс.

Выставка вылӧ вайӧм быд понйӧс видлаліс ветеринар. Сэсся понъясӧс петкӧдісны судьяяс водзӧ. Круг бӧрся круг прӧйдитісны найӧ площадка кузя. И йӧзыс, кодъяс вель унаӧн чукӧртчӧмаӧсь паркӧ, тшӧтш жӧ бур судьяяс: кутшӧмкӧ понъясӧс ошкӧны, мукӧдъясӧс колльӧдӧны синъяснас веськодьпырысь.

— Эк, меным кӧ эськӧ татшӧм понсӧ! — ыджыд гӧлӧсӧн варовитӧ аслас другкӧд шырӧм юра детина да синъяссӧ оз вештыв чим сьӧд лайка вылысь, кодлӧн голяас ӧшалӧ медаль.

— А мем окота быдтыны сэтшӧм понйӧс, медым тӧвнас быд асыв менӧ школаӧ даддьӧн кыскаліс, — ошйысис детиналӧн другыс.

Детинкаяслысь сёрнисӧ кыліс сыкӧд орччӧн сулалысь олӧма морт, мудера нюмъёвтіс да крапкӧбтіс:

— Ме кӧ эськӧ тэ местаын быдті сэтшӧм пон, медым и тэ пыдди велӧдчис тшӧтш. Сідз али мый? Понйыд ӧд абу чача, а быдтӧны сійӧс, медым пӧльза вӧлі да ёнджыка кыйсис-вийсис. А то эмӧсь понъяс, нянь сӧмын бырӧдӧны да йӧз вылӧ усьласьӧны.

Детинаяслы, буракӧ, эз во сьӧлӧм вылас олӧма мортлӧн шуасьӧмыс, вешйисны бокӧджык.

Тайӧ сёрнисӧ кывлӧм бӧрын меным мыйлакӧ дум вылӧ уси войнавывса вунӧдлытӧм серпас.

Вӧлі 1943 вося январь. Миян часть сулаліс Нева ю дорын да видзис, медым фашистъяс эз вермыны босьтны Ленинград.

А некымын лун мысти миян войскаяс вуджисны Нева ю да вӧтлісны вӧрӧгъясӧс вель ылӧ. Война — война и эм. Кор заводитчӧны чорыд косьяс, унаӧн пӧгибнитӧны, ранитчӧны. Тадзи лои тайӧ косяс.

И сэки ранитчӧм командиръяслы да красноармеецъяслы отсӧг вылӧ воисны лайка понъяс. Кык-куим пон кыскисны пыж сяма морт тӧрмӧн дадь.

Санитаръяс пуктасны татшӧм даддяс сьӧкыда ранитчӧм мортӧс, коді ачыс оз вермы мунны, и понъяс нуӧны сійӧс некымын километр сайӧ полевӧй госпитальӧ, кӧні врачьяс пыр жӧ сетӧны первой отсӧг.

Фронт вылын мем удайтчывліс аддзывны и велӧдӧм понъясӧс, кодъяслы коскас кӧртавлісны взрывчаткаяс да лэдзлісны фашистскӧй танкъяслы воча.

Татшӧм понъясыс смела уськӧдчылісны вӧрӧглӧн танкъяс да автомашинаяс улӧ, взрывайтлісны найӧс, и тшӧтш асьныс кувлісны. Со кыдзи отсасисны найӧ Рӧдина дорйигӧн. Татшӧм понъясыслы эськӧ памятник колӧ сувтӧдны.

Вӧліны война вылын и сэтшӧм тӧлка понъяс, индалісны миян сапёръяслы корсьны вӧрӧгъясӧн пуктӧм минаяс, видзисны военнӧй складъяс, посъяс, туялісны да куталісны шпионъясӧс, кодъясӧс шыблавлісны самолётсянь миян му вылӧ.

...Выставка помасис сёрӧн нин. Менсьым крукыля бӧжа Рексӧс донъялісны комиссияса членъяс «хорошо» оценкаӧн, да ас кодь арлыда понъяс пӧвстын босьтіс мӧдӧд места.

Рекс, дерт, эз тӧд, кутшӧм долыд вӧлі меным тайӧ луннас. Сійӧ тэрмасис гортӧ, кӧні позяс пӧттӧдз сёйны, а сэсся куйлыштны гож сайын, кытчӧ оз инмы яр шонділӧн югӧръясыс.

УР КЫЙИГӦН

Воис дыр виччысян кад, арся вӧралӧм. Ӧні нин пищаля войтыртӧ прӧст кадӧ гортад он кут. Быдӧн старайтчӧны петавны вӧрӧ, тӧдмасьны арся кыпыд серпасъяснас.

Урлӧн тӧвся паськӧм мичаысь мича нин. Оз прӧста небыд зарниӧн шуны.

Зверь кыйысьяслӧн оз прӧста овны и понъясыс, отсасьӧны кӧзяиныслы, корсьӧны дук сертиыс пуяс вылӧ дзебсьӧм уръясӧс.

Ывлаыс абу нин гожся кодь: то зэрыштас, то кынмас, то лым мӧдас сапкыны.

Быд шойччан лун ми Рекскӧд коллялам пармаын, узьлам вӧр керкаын. Мудзтӧдз уялам тӧдса и тӧдтӧм местаясӧд. Воан гортад да сьӧрсьыд ваян небыд ур куяс, вежон кежлӧ шойччӧг, уна сикас казьтылӧм.

Пуксис нин ноябрь. Гораджык лоис ывлаыс. Коръя пуяс важӧн эновтчисны асланыс мичлунӧн. Вӧрыс вевттьысис еджыд шебрасӧн, лоис сӧстӧмджык, мичаджык.

Лымйӧн вевттьысьӧм муяс вылысь пыр частӧджык аддзывлан зверьяслысь да пӧткаяслысь кок туйяссӧ. Дугдісны чипсасьны сьӧлаяс, таръяс кутчысьӧны ӧтчукӧрынджык. Пуксясны джуджыд кыдз вылӧ, гоньялӧны, тэрыба сёйӧны гарсӧ. То ӧтилаысь, то мӧдлаысь кылан лайка понъяслысь гора гӧлӧссӧ, сэсся юковтас лыйӧм шы, быдсӧн дрӧгнитлас пармаыс.

Ӧти татшӧм лунӧ аслам нёль кока другкӧд ми мӧдӧдчим Кокульӧ. Водз асывсянь сёр рытӧдз пыр мунім и мунім. Сӧмын сувтлывлім сэки, кор Рекс заводитліс увтны урӧс.

Пемыдӧн нин воим Чов ю дорын сулалысь тӧдса вӧр керкаӧ. Ломті пач, кодӧс зэв нин важӧн абу ломтылӧмаӧсь. Керкабокса ключысь, кӧні ваыс синва кодь югыд, вайи ва да пуи ужин. Чай юӧм бӧрын пӧдлалі пач труба да воді нар вылӧ шойччыны. Кӧть и вӧлі жар, понйӧй сэтчӧ жӧ кайис да водіс дзик орччӧн. Гашкӧ, думнас видзны кӧсйис ассьыс кӧзяинсӧ?

Дыр-ӧ узи, ог тӧд. Садьми пон увтчӧмысь. Увтыштас гоз-мӧдысь, заводитас дӧрӧмӧд нетшкыны.

— Мый тэкӧд, Рекс? Садьмӧдін узиг кості. — Пукси нар вылӧ, и бергӧдчис юрӧй. Тайкӧ уся. «Кольмысьӧма», — гӧгӧрвои. Лэччи да муртса верми кыссьыны ӧдзӧс дорӧдз. Понйӧй пыр жӧ тювкнитіс ывлаӧ.

Дыр пукалі восьса ӧдзӧс дорын. Юрӧй омӧльджыка мӧдіс жувгыны.

Не понйӧй кӧ, колӧкӧ, вӧр керкаас и помасис олӧмӧй.

Кор Рекс бӧр локтіс, унаысь кутлі сійӧс. Вӧралан нопйысь кыски нёль сакар тор, кодӧс кольӧдлі асыв кежлас чай юны, да мыччи друглы.

— На, чӧсмась. Тэ сэтшӧм буртор вӧчин.

А Рекс пукаліс паныдӧн да мелі синъяссӧ эз вештыв ме вылысь. Гӧгӧрвоӧ жӧ бур вӧчӧмтӧ.

Аскинас мӧдӧдчим гортӧ. Пемдытӧдз колӧ вӧлі восьлавны кузь туй. Войнас усьӧма лым. Пуяс вылӧ ӧшйӧмаӧсь кӧч бӧж кодь небыдик лым чукӧръяс. Татшӧм каднад торъя мича вӧрыс. Кыпӧдчылас тӧв, и лым чиръяс здукӧн торйӧдчасны пуяс дінысь, тэрмасьтӧг пуксяласны ас кодьныс жӧ еджыд лым вылӧ.

Рекс ризъялӧ, шойччӧг оз тӧдлы. То шуйгавылӧ чепӧсйылас, то ордым кузя котӧртыштас. Исасьӧ, корсьӧ, тӧдӧ ассьыс уджсӧ. Паньӧ грезд прӧйдитӧм бӧрын бара миянлысь туйнымӧс потшис Чов ю, коді удитӧма нин вевттьысьны вӧсньыдик йиӧн.

Берег дорысь аддзи вель кузь бедь да йисӧ видлалігмоз понді вуджны векньыдик ю. Но йиыс вӧлӧма зэв на вӧсни. Ковмис бӧр петны берегӧ, а то паськӧмтӧ кӧтӧдан да и ачыд купайтчан кӧдзыд ва пиын. Рекс сэн жӧ бергалӧ. Беддьӧс сэн жӧ шыбиті и мӧдӧдчи берег пӧлӧн, медым векньыдджыкинӧ вӧчны ю вомӧн вуджны пос.

Важся зорӧд дорысь аддзи кык потш. Кыски найӧс берег дорӧ да шыбиті ю вомӧныс. Судзсис берегысь берегӧ. Ӧні позяс и вуджны. Но рӧкыд вылӧ некытысь эз сюр бедь, а сытӧг вильыд потшъяс вывті вуджны оз позь.

— Рексушка, нолтӧ, бедьла котӧртлы. Тэ ӧд тӧдан, кытчӧ ме коли сійӧс.

Пон видзӧдӧ, кывзӧ менсьым висьталӧмӧс. Сэсся тэрыба котӧртіс сійӧ месталаньыс, кыті кӧсйим первойсӧ вуджны.

Кутшӧма бара шензи, кор аддзи Рексӧс. Вомас сылӧн вӧлі менам берег дорӧ кольлӧм бедь. Кутӧма пиньяснас шӧрӧдыс. Кашкӧ да вайӧ.

Пуктіс бедьсӧ ноп дорӧ, быттьӧ кӧсйис висьтавны: «Ӧні верман вуджны. Со вайи корӧмторсӧ».

ГОРТЫСЬ ПЫШЙЫЛӦМ

Сулалісны кӧдзыд тӧвся лунъяс. Ӧдйӧ содіс лымйыс. Вӧрӧ ӧні сӧмын лямпаӧн либӧ лыжиӧн веськалан.

Рекслы воис шойччан кад. Лун-лун олӧ аслас жырйын. Мукӧд дырйи дыр увтчӧ. Гажтӧмтчӧ, буракӧ, вӧрысь. Но кыдзи мунан сэтчӧ, кор коскӧдзыд лым.

Рытъяснас Рексӧс лэдзлывлім гуляйтны. Пӧттӧдзыс котралас матігӧгӧрын, сэсся чукӧстан, да бӧр локтас гортӧ. Водас аслас чомйӧ и асылӧдз гӧлӧс оз сетлы, узьӧ.

А ӧтчыд пон эз лок гортӧ. Чуксалі гӧлӧс быртӧдз, корси вель уналаысь, кывзыси понъяслӧн увтчӧм шыӧ, но некысь эг аддзы быдтасӧс.

Тайӧ войнас тыр пӧт узьӧм эз и вӧв. Кывзыси, оз-ӧ керка дорӧ матыстчы Рекс да сет ассьыс гӧлӧссӧ. Бара петалі ывлаӧ, чуксалі, пон быттьӧ ваӧ вӧйис.

Рекс эз лок и мӧд луннас. Шог да мат миянлы вӧчис. Быдсяма мӧвпъясыс юрӧ волісны:

— Гашкӧ, гусяліс кодкӧ сійӧс да дом йылын видзӧ?

— Оз вермы лоны. Лэдзас ӧмӧй Рексушка бокӧвӧй мортӧс кутны асьсӧ? — бурӧдӧ менӧ да нылӧс гӧтырӧй.

— Колӧкӧ, машина улӧ веськалі. Со кымын машина журъялӧ уличаяс кузя. Оз кӧ сюр, ме кута бӧрдны, — майшасьӧ Оля.

— Локтас, локтас, некытчӧ оз вош. Бурлачитӧ, кӧнкӧ, — такӧдӧны менӧ ёртъяс удж вылын. — А жаль, вошӧ кӧ татшӧм понйыд.

Куим лун чӧж сулаліс Рекслӧн сёяныс аслас местаын. Некодлы сійӧс сёйны. Кытысь ме сӧмын эг корсь тайӧ каднас понйӧс, кымын улича вылӧ волі, уна керка дорӧ кежавлі, кӧні кывліс понъяслӧн гӧлӧсъяс.

А ывлаын трачкакыліс кӧдзыд. Челядьӧс весиг эз велӧдны школаын.

«Кӧні нӧ узьлӧ сійӧ татшӧм кӧдзыднас? Мый сёйӧ? — думайта и шензя.

Рекс пышйӧмсянь коймӧд рытнас, удж помасьӧм бӧрын, подӧн мӧдӧдчи гортӧ.

Кӧть вӧлі пемыд нин, сюся видзӧді быд пон бӧрся, коді мыччысьліс туй вылын. Мудзтӧдз бара ветлӧдлі, веськӧдчи гортлань, и сэки дзик виччысьтӧг кӧнкӧ неылын кыліс тӧдса увтыштӧм.

«Тайӧ сійӧ, менам Рексушкаӧй!»

Чукӧсті вель гораа:

— Рекс! Рекс!

Ок, кутшӧм тэрыба сійӧ матыстчис ме дорӧ! Никльӧдліс бӧжнас, морӧсӧ чеччыштліс, гашкӧ, прӧща кӧсйис корны дыр гуляйтӧмсьыс.

Ме эг вид сійӧс. Том дырйиыд ӧд быдтор овлывлӧ. Орччӧн лэччим гортӧ. Сэсся дыр на пукалім Рекс оланінын. Ме гыжъялі сылысь пель костсӧ, а сійӧ жуйвидзис. И сёяныс сылӧн вӧлі чӧскыдысь чӧскыд. Со тай гортад кутшӧм лӧсьыд.

Бурлачитӧм бӧрас Рекс лун-мӧд чӧв оліс. Гуляйтігад узьныс, тыдалӧ, некор вӧлӧма. Став узьтӧм войяссӧ верстайтіс.

И бара миян быри шогным. Асывнас кыла Рекслысь гӧлӧссӧ, и сэтшӧм долыд лоӧ сьӧлӧм вылын.

Мед кӧть и дыр ковмас виччысьны локтан арсӧ, кор выльысь позяс петны пармаӧ вӧравны, но кутам виччысьны.

А тӧвся кадӧ бара и бара мӧдам казьтывны сійӧ шуда лунъяссӧ, кодъясӧс оз позь вунӧдны ни меным, ни Рексушкалы.

* * *

Парма! Парма! Кыдзи нин тэ олан да вылан? Мый йылысь сьылан тӧвся кузь войясас? Кодӧс дзебан аслад паськыд эшкын улын тӧвъясысь, турӧбъясысь? Кодӧс радуйтан аслад мичлунӧн?

Бара нин со менам быри тэысь гажӧй. Лыддя лунъяс, вежонъяс, медым выльысь аддзысьлыны тэкӧд. Окота пукыштны кыдз расъясын, кывзыштны лэбачьяслысь дзольгӧм-сьылӧмсӧ, юыштны вӧрса юясысь сӧстӧм васӧ, вотӧсъясӧн да тшакъясӧн чӧсмасьыштны.

Воас ӧд бара татшӧм кадыс. Ог ӧд весьшӧрӧ виччысь.

Сідзкӧ, выльысь аддзысьлытӧдз, муса Парма!