КАРТУПЕЛЬ ВӦДИТӦМ ЙЫЛЫСЬ

 

Кутшӧм бур сетӧ картупель крестьянинлы

 

Важысянь-ӧ вӧдитӧны картупель Коми муын, история миян нинӧм оз висьтав. Сӧмын тӧдам, во 50–60 сайын картупельтӧ абу на быд овмӧсын пуктылӧмаӧсь.

Роч муӧ картупель вайӧмаӧсь 150 во сайын кымын. Сӧмын войдӧрсӧ разалӧма сійӧ зэв надзӧникӧн. Медъёнасӧ мӧдӧма разавны 1840-ӧд восянь кымын, тшыг вояс бӧрын. Сэки абу на кужӧмаӧсь бура вӧдитны картупельтӧ — пуктылӧмаӧсь вывті тшӧкыда, да сы вӧсна сійӧ вӧлӧма зэв этша, ичӧт урожайӧн.

1918-ӧд восянь 1922-ӧд воӧдз Коми муын уналаын воліны тшыг вояс. Войнаӧдз миян быд во вӧлі вайӧны бокысь зэв уна нянь. Война дырйи кӧрт туйясӧн да паракодъясӧн нянь ваявны эз вермыны. Асшӧр нянь тырмымӧн эг вермӧ лӧсьӧдны. Сы вӧсна уналаын лои сёйны сэки быдторсӧ: идзас, жуг, пипу кырсь да мукӧдтор. Тайӧ тшыг воясӧ некымынлаын казялісны: няньыд кӧ оз тырмы, зэв бура позьӧ вежны сійӧс картупельӧн. Сэки вӧлисти пондісны пуктыны 20–30 пудовня картупельӧн овмӧс вылӧ, да урожай босьтны 200–300 пуд. Дерт сэтшӧминъясын колян тшыг воястӧ эз и тӧдлыны.

Ӧні видзӧдламӧ, сӧмын-ӧ тшыг воясӧ колӧ уна картупель пуктыны? Оз-ӧ сійӧ миянлы кутшӧмкӧ мукӧд буртор вермы сетны няньӧс вежӧм кындзи?

Кӧні крестьяна мӧдӧмаӧсь нин вӧдитны уна картупель, аддзӧмаӧсь — картупель сетӧ со кутшӧм бурторъяс:

1. Картупель, нянь серти, сы ыджда жӧ му вылысь сетӧ пӧтӧссӧ куим либӧ нёль пӧв унджык.

2. Картупель бӧрын муыс небзьӧ да ёгтурунтӧмӧссьӧ. Сы вӧсна няня быдтасъяслӧн, картупель бӧрын, сійӧ жӧ му вылас, урожайыс ыджыдджык воӧ.

3. Картупельлӧн дзик артмытӧм вояс овлывлӧ зэв шоча. Оз кӧ бурджыка артмыны няня быдтасъясыд, вермас бура быдмыны картупель; лоӧ кӧ картупельыд, — тшыгла он нин кув.

4. Картупель зэв бур сёянтор скӧтлы. Уна кӧ картупельыд, позьӧ вердны сійӧс мӧсъясыдлы. Сэки мӧсъясыд пондасны бура лысьтыны, унджык йӧв да вый сетны. Сэсся картупель вылын позьӧ видзны порсьясӧс. Лоӧны кӧ овмӧсад порсьясыд, тшыг восьыд повны сэки нинӧм.

5. Картупельысь позьӧ вӧчны вузалӧм вылӧ картупель пызь (крахмал) либӧ вузавны асьсӧ заводӧ, патока либӧ спирт вӧчӧм вылӧ.

6. Картупель дінын уджыс самӧй прӧст пӧраӧ: тулысын пуктан сійӧс вося кӧдзӧм бӧрын; весалан, мудъян турун пуктытӧдз; керан арын вундӧм бӧрын.

Уна картупель вӧдитӧмлысь бурлунсӧ важӧн нин тӧдмалісны миян суседъяс — рытыввыв государствоясса крестьяна. 1910-ӧд воын налӧн вӧлі пуктӧма картупель быд сё десятина вылӧ:

	десят.	урожай быд десят.
Голландияын	25,4	1185 пуд
Германияын	16,6	900 ~
Англияын	11,2	908 ~
Австрияын	10,3	683 ~
Францияын	9,8	600 ~
Венгрияын	5,2	500 ~
Евр. Россияын	3,9	423 ~

Тайӧ таблицаысь со ми аддзам: картупель улӧ миян вывті на этша му лэдзӧма, дай урожайыс йӧзын серти зэв ичӧт. Статистика серти миян Россияын картупель воӧ быд морт вылӧ 9–15 пудйӧн, а Германияын 50 пудйӧдз. Сэсся ӧні ми тӧдам, Германияын кымын ичӧт овмӧс, сымын унджык му лэдзӧма картупель улӧ.

Этшаджык муа крестьянин сэні джын мусӧ вӧдитӧ картупель улын. На вылӧ видзӧдӧмӧн ӧні и миян мӧдісны уна картупель вӧдитӧм бердӧ кутчысьны. Германияын моз жӧ тайӧ удж бердас медся ёна кутчысьӧны этшаджык муа крестьяна, кодъяслӧн асшӧр няньыс оз тырмы во гӧгӧр кежлӧ.

Картупель вӧдитігӧн уджалан лун мунӧ нёль пӧв кымын унджык сы ыджда жӧ му няня быдтасӧн вӧдитӧм серти. Профессор А. В. Чаянов гижӧ *:

Десятина вылӧ уджалан лун мунӧ	мортлӧн:	вӧвлӧн:
картупель вӧдитігӧн:	101	31
шабді ~:	94,5	13,4.
ид ~:	26,2	7,2.

* А. В. Чаянов профессор нигаын висьталӧм кузя.

 

Профессор Д. Н. Прянишников шуӧ: картупель вӧдитӧмнад пӧ кыдз быттьӧ куим шеп быдтам сэні, кытӧн водзын быдмис ӧти. Петкӧдлӧ тайӧс со кутшӧм таблицаӧн:

 

	Рудзӧг	Картупель	кымынысь унджык
Урожай	50 пуд	500 пуд	10
косӧга тор	42,5 ~	125 ~	3
картупель пызь	32,5 ~	100 ~	3
азота тор	5,5 ~	10 ~	2

Тайӧ таблицасьыс ми аддзам: картупель вӧдитігӧн сійӧ жӧ му вылысь пӧтӧсыд воӧ куим мында унджык нянь сертиыд.

Тані босьтӧма ичӧт урожай картупельлысь. Ми, град вылын вӧдитігӧн, босьтам урожайтӧ картупельыдлысь нёль та мында кымын. Арнад, картупельтӧ керигӧн, квадрата сыв ыджда град вылысь кӧ ӧкмас пуд джын кымын картупель, шуӧны: таво пӧ картупельыс абу зэв котыра, абу бура пӧлалӧма. А эськӧ сы ыджда муторйысь кӧ картупельыд воӧ пуд джын, десятинасьыд нин воас сійӧ 1200 пуд. Нянькӧд кӧ вочаавны, тайӧ лоӧ 350 кымын пуд нянькӧд воча. Зэв бур воясӧ градйӧн вӧдитігӧн, бура вынсьӧдӧмӧн, картупель ӧти сыв вылысь сюрлывлӧ пудйӧн-джынйӧнӧдз. Пондам кӧ артавны ӧти пудйӧн сыв вылысь, 2400 пудйӧн десятинаысь, сійӧ лоӧ пӧшти 700 пуд нянькӧд воча. Татшӧм урожайыд нянь вӧдитігӧн десятинасьыд дерт некор миян оз волы. Сы вӧсна крестьяниныдлы гожӧмнас оз тай, вӧлӧм, ков корсьны уджсӧ бокысь, а колӧ заводитны унджык картупель вӧдитны. Сэки, йӧзын нянь вылӧ уджалӧм пыдди, сёянторйыд гортад пондас воны.

Ӧні сэсся видзӧдламӧ, кыдзи тшӧктӧны велӧдчӧм войтыр да найӧ висьталӧм серти картупель вӧдитысьяс уджавны картупель дінас. Тӧдмасямӧ: кутшӧм сикас картупельяс эмӧсь; кутшӧм сылы колӧ климат, мусиныс, вынсьӧданторъясыс; кутшӧм быдтас бӧрын сійӧ колӧ пуктыны му вылӧ, кыдзи колӧ мусӧ вӧдитны — гӧрны да агсавны; кутшӧм картупель босьтны кӧйдыс вылӧ; зэв-ӧ тшӧкыда пуктыны сійӧс да мукӧдтор. Тӧдмасямӧ тшӧтш кыдзи видзны картупель сісьмӧмысь.

 

Картупель сикасъяс (сортъяс)

 

Картупель эм зэв уна сикас. Миян Коми муын, медсясӧ вӧдитӧны кык сикасӧс*. Ӧтиыс гӧрдов рӧма кыша, пытшкӧсыс еджыд, мукӧдыслӧн эмӧсь гӧрдов кышъяс, — шуӧны роч картупельӧн. Быдмӧ зэв гырысьӧдз, сёйны чӧскыд, сӧмын зэра воясын зэв ёна сісьмӧ-а. Воӧ водз: Микола бӧрын кӧ пуктан, Илля лун кежлӧ вевъялӧ нин быдмыны бура гырысьӧдз. Мӧд сикасыс — еджыд картупель, коми, кыдзи шуӧны. Воӧ сёрӧнджык гӧрдов картупель серти, ёна котыра сыысь. Быдмӧ бура гырысьӧдз, сӧмын абуджык сэтшӧм чӧскыд-а, кутшӧм мӧд сикасыс. Озджык сісьмы. Зэв бур вердны скӧтлы.

 

* Бурджыка кӧ пондан видлавны, тайӧ кыкнан сикассьыс позьӧ янсӧдны выль сикасъяс. Ми лӧсьӧдчам шуны сӧмын кык сикасӧн.

 

Миянын картупельтӧ зэв ёна позьӧ вӧдитны. Воӧ сійӧ кӧкъямысдас–ӧкмысдас лунӧн кымын. Увтас местаясын — нюр доръясын да шор доръясын картупель кынмӧ. Сы вӧсна сэтшӧминад оз ков сійӧс вӧдитны. Вывтас местаяс, лунвылӧ бана муяс — медбур картупель вӧдитан инъяс.

Картупель медся бура воӧ миянын зэртӧмджык да шоныд гожӧма воясын. Сэки сійӧ сісьмӧмысь оз пов. Зэра гожӧмъясын сісьмӧ сійӧ зэв ёна. 1922 да 1923 воясын мукӧдлаын этша и кольлі сійӧ мӧд во кежас, кӧйдыс вылас, сэтшӧма сісьмис.

 

Кутшӧм мусин колӧ картупельлы

 

Мусиныс картупельлы колӧ рӧшкыдджык, мед бурджыка вермис ветлыны сэті сынӧд (воздук) да кокньыдджык сэні вӧлі быдмыны да паськавны картупельлы. Рӧшкыд муыд чорыд му дорсьыд шоныдджык, сы вӧсна сэні быд сикас быдтасъяс ӧдйӧнджыка да бурджыка и быдмӧны.

Медся бура картупель быдмӧ сёй сора лыа му вылын. Вывті лыаа му да вывті сёйӧд му сылы абу зэв бур. Лыаа мусьыд выныс вывті ӧдйӧ мыськыссьӧ, вошӧ, мыйта кӧть эн сюй сэтчӧ, дай косьмӧ татшӧм муыс зэв ӧдйӧ. Сёйӧд мусинад дерт эськӧ выныс унджык, да лёка сынӧд ветлӧмысла да кӧдзыдысла сійӧ сідзи и вошӧ. Дерт водзвыв ёна куйӧдалӧмӧн да известкаалӧмӧн позьӧ и сёйӧд мутӧ бурмӧдны. Сэки картупельыд быдмас и сэні.

 

Кутшӧм вын колӧ картупельлы быдмыны

 

Сёянтор картупельлы колӧ няня быдтаслы серти унджык. Няня быдтаслы колӧ, мед сёянторйыс сылы вӧлі мусинас либӧ сывдӧсын нин, либӧ кокньыда вермӧ сывдӧсӧ пӧрны.

Няня быдтасъяс гожӧмбыдӧн босьтӧны быдмигас вынсӧ лун 40–45 кымын сӧмын, а картупельыд — 60–70 лун. Сы вӧсна, мый сылӧн вужъясыс ёнджыкӧсь няня быдтасъяс сертиыд.

Бур урожай босьтӧм вылӧ картупель мутӧ колӧ ёна куйӧдавны. Миянлы позьӧ куйӧдасьны кык ногӧн: петкӧдны сійӧс либӧ арын, либӧ тулысын, картупель пуктігас. Медбур эськӧ арын куйӧдасьӧм, ид либӧ сю идралӧм бӧрын пыр жӧ, мед тулысын, картупель пуктігкежлӧ, куйӧдыс вевъяліс нин сісьмыштны.

Сэтшӧм инъясын, кӧні арсянь оз позь куйӧдасьны, дерт лоӧ куйӧдтӧ петкӧдны и тӧвся туйӧн. Сӧмын сэки куйӧдтӧ колӧ видзны гырысь, додь кыка-куима, бура топӧдӧм чукӧръясын, мед этшаджык сылӧн выныс тӧлалӧмнас да ваӧн пожъялӧмнас вошӧ.

Куйӧд кындзи, картупельлы сёянтор вылӧ зэв бура лӧсялӧ пӧим. Пӧимысь быдтасъяс медсясӧ босьтӧны кык сикас сёянтор: калий да фосфор. Куйӧдыд сӧмын джын мында ковмас, пуктан кӧ пӧимтӧ картупель улад быд сё квадрата сыв вылӧ пуд куим кымын.

Мукӧдлаын картупель улӧ пуктӧны ньӧбӧм вынсьӧданторъяс, иза вынсьӧданторъясӧн шусьӧны. Найӧс ньӧбны сулалӧ вывті на дона, медся нин миянлы, ылысь вайӧмлаыс. Сы вӧсна ӧні миянлы медсясӧ лоӧ кутчысьлыны пӧимӧ. Град вылӧ либӧ му вылӧ пуктысигӧн быд картупель улӧ колӧ киськавны ки тыр пӧим, сӧмын мед сійӧ ӧткодяджык лоас, вершӧк нёль пасьта картупель гӧгӧрыс. Ӧтилаӧ кӧ, ӧтчукӧрӧ, картупель вылӧ кисьтан пӧимтӧ, вывті вынаысла пӧимсьыд бур пыдди сӧмын лёк лоас.

1921-ӧд воын Айкатылаын картупель му куйӧдалісны джын мында куйӧдӧн, сэсся сы бӧрын киськалісны пӧимӧн, быд квадрата сыв вылӧ ӧти тувйӧн. Тадзи вынсьӧдӧм бӧрын картупель воис пудйӧн кымын быд квадрата сыв вылысь.

 

Кутшӧм быдтас бӧрын пуктӧны картупель уна переменаӧн му вӧдитігӧн

 

Куим переменаӧн му вӧдитігӧн картупель медбур пуктыны ид бӧрын, мӧд вонас. Ӧні ми став куйӧд петкӧдам ид кӧдза улӧ. Первой воын, ид быдмигӧн, куйӧд оз на вевъяв бура сісьмыны. Гожӧмбыднад, ар кежлад, эськӧ дерт сійӧ сісьмыштас нин да, идйыдлы выныс зэв этша на сюрӧ. Сылы ӧд выныс колӧ медсясӧ воддза гожӧм джыннас на, розъявтӧдзыс. Сы бӧрын сійӧ вермӧ бергӧдчыны зэв этша вынӧн. Мӧд вонас кӧ сійӧ жӧ му вылӧ пуктан картупельтӧ, зэв на бур урожай вермас воны: унджык куйӧд выныс картупельыдлы и мунас.

Тадзи кӧ пондан уджавны, картупель бӧрын мӧд воас бурджык му вылӧ позьӧ ид кӧдзны куйӧдавтӧг, дай коймӧд воас на вермас сэні бур анькытш воны, пӧимӧн кӧ неуна вынсьӧдыштан.

Дерт анькытш бӧрын ковмас нин мутӧ ёна вынсьӧдны: кольны сійӧс пар улӧ (коськӧм) да куйӧдавны. Сэсся сы бӧрын му вӧдитны позьӧ со кутшӧм ногӧн: медводдза во — коськӧм куйӧдалӧмӧн, мӧд во — сю (рудзӧг), коймӧд во — картупель, арын куйӧдалӧмӧн, либӧ позьӧ и тулысын уль куйӧд петкӧдӧм бӧрын; нёльӧд во — ид, витӧд во — анькытш. Кытӧні оз кутны анькытш вӧдитны, позьӧ заводитны и нёль переменаӧн му уджалігӧн картупель пуктыны. Унджык муа овмӧсъясын, либӧ кытӧн вермӧны ӧдйӧ выль му вӧчны, позьӧ 6–7–8 переменаӧн му вӧдитӧмӧн картупель пуктыны. Сэки со нин кыдзи лоӧ вӧчны: медводдза во — коськӧм, мӧд во — сю, коймӧд во — картупель, нёльӧд во — ид, турун кӧдзӧмӧн, витӧд да квайтӧд воясын — турун, сизимӧдын — шабді либӧ зӧр, позьӧ ид. Тайӧ лоӧ сизим переменаӧн му вӧдитӧм. Кӧні велалӧмаӧсь нин уна шабді вӧдитны, позьӧ шабді бӧрын, кӧкъямысӧд воас, кӧдзны зӧр. Ӧні лоӧ нин кӧкъямыс переменаӧн му уджалӧм.

Тадзи, сизим либӧ кӧкъямыс переменаӧн уджалігӧн, мутӧ лоӧ вынсьӧдны кыкысь: коськӧм улӧ — куйӧдӧн, сэсся картупель улӧ — куйӧдӧн, либӧ куйӧдӧн да пӧимӧн тшӧтш.

Квайт переменаӧн позьӧ тадзи уджавны: ӧти во — коськӧм, мӧд во — сю, коймӧд во — картупель, нёльӧд во — ид, витӧд во — бобӧнянь турун (клевер), квайтӧд во — шабді либӧ зӧр.

Некымынлаын картупель пуктӧны коськӧм вылӧ. Бур воясын — кузь да шоныдджык гожӧмъясӧн — дерт коркӧ гежӧдиника — дас во пытшкын ӧтчыд — гашкӧ и бура воас картупельыд сю кӧдзтӧдзыд. Но унджыкысьсӧ миянын, Коми муын, тадзи уджалігӧн сю ни картупель бурджык урожай оз вайлыны. Медся бур сютӧ коськӧм вылад кӧдзны Илля лун гӧгӧр, а сэк кежлӧ ӧд картупельыд зэв на гежӧда буратӧ быдмылӧ. Пондан кӧ видчысьны картупельлысь бура воӧм, сютӧ лоӧ кӧдзны сёрӧн. Дерт этша муалы зэв жаль коськӧмтӧ тыртӧмӧн кольны, да ӧд сэтчӧ позьӧ скӧтлы вердӧм вылӧ кӧдзны вика либӧ анькытш зӧр сорӧн. Тайӧ быдтасъясыс зэв уна бур ваясны сю кӧдзтӧдзыд на ещӧ.

 

Кыдзи му колӧ вӧдитны картупель улӧ

 

Картупель артмӧ бура небыд му вылын. Небзьӧдӧм вылӧ мутӧ колӧ гӧрны арсянь. Мед бурджыка муыд небзяс да вынсялас, сійӧс колӧ гӧрны пыр жӧ, картупельӧдз быдмантортӧ му вывсьыд идралӧм бӧрын. Медводдзасьыс гӧрӧны ляпкыда да сідзи, агсавтӧг (пинёвттӧг) и кольӧны. Мӧдысьсӧ гӧрӧны сёрӧн, арын, дзик нин лым усьӧм водзвылас; гӧрӧны джуджыда, вершӧк 3½–4 судта да сэсся бара жӧ сідзи кольӧны, агсавтӧг. Сідзи сійӧ муыс куйлӧ тӧвбыд.

Куйӧдалӧны кӧ картупель улӧ арсянь, сэки гӧрӧны куйӧд сюйигӧн ӧтчыд сӧмын, вершӧк кык либӧ кык да джын судта, мед вермас куйӧдыс бурджыка сісьмыны. Воан тулыснас сэсся, му косьмыштӧм бӧрас, сійӧс агсалӧны. Арся зэръясӧн гӧрыштӧм му пластъяс кӧтасьӧны, тӧлын найӧ кынмалӧны, зэв ёна рӧшкалӧны. Он кӧ тулыснад вывті сёрмы агсавнытӧ, сэки агсалӧм бӧрад муыд зэв ёна небзяс.

Дерт кымын джуджыда гӧран мутӧ, сымын бур. Сӧмын водз кӧ абу джуджыда гӧрлывлӧма, ӧтпырйӧн ыджыда гӧрӧм джудждӧдӧмысь колӧ видзчысьны, мед мусинмыс оз вынтӧммы уна выль мусӧ лэптӧмнас. Арся гӧрӧмӧн кӧ пондан джудждӧдны вершӧк коймӧд юкӧнӧн кымын, зэв оз на ков повны вынтӧмсьӧмысь.

Бур эськӧ вӧлі, ид либӧ сю кӧдзӧм водзвылын кӧ бӧрӧзда пыдӧссӧ рӧшкӧдыштан бӧрӧзда джудждӧдан гӧрйӧн — почвоуглубительӧн. Сэки тайӧ быдтас босьтӧм бӧрас позьӧ вӧлі повтӧмпырысьджык джудждӧдны гӧрӧмтӧ.

Эмӧсь сэтшӧм мусинъяс, кӧні бӧрӧзда пыдӧсыс вывті вынтӧм либӧ каржа. Гӧригад кӧ ӧтпырйӧн ыджыда джудждӧдан сэтшӧм мусинсӧ, уна во кежлӧ сійӧ вермас торксьывны. Сэтшӧм лёк инъясад колӧ войдӧр бӧрӧзда джудждӧдан гӧрйӧн бӧрӧзда пыдӧссӧ рӧшкӧдыштны, сэсся сы бӧрын нин вӧлисти, во мысти кымын, гӧрны джуджыдджыка, содтыны важ сертиыс коймӧд либӧ нёльӧд юкӧн вершӧк пыднаӧ.

 

Кутшӧм картупель босьтны кӧйдыс вылӧ да зэв-ӧ тшӧкыда сійӧс пуктыны

 

Картупель колӧ зільны пуктыны быдсаӧн. Вундалӧм картупельтӧ позьӧ пуктыны сӧмын нуждаысь, абутӧм дырйи. Эмӧсь картупель пуктысьяс и куш ныръяснас, кор вывті нин этша картупель кӧйдысыс. Миянын, Коми муын, колӧ пуктыны картупельтӧ быдсаӧн. Абу кӧ шӧркоддьӧма картупель, позьӧ босьтны и посньыдикӧс. Сӧмын дерт кымын гырысьӧс пуктан, сымын унджык вермас воны и урожайыд.

Гырысь кӧйдысӧн пуктысигӧн вывті уна картупель мунӧ. Шатиловса опытнӧй станцияын видлӧг вылӧ пуктылӧмаӧсь гырысь и посни картупель, шоча и гежӧда. Аддзӧмаӧсь: гырысьджык картупель пӧ вайӧ ыджыдджыкӧс жӧ эськӧ и урожайсӧ да, сӧмын пуктысигас зэв уна картупель мунӧ. Посньыдик картупельяс этшаджык урожай вайӧны, сӧмын кӧйдысыс вылӧ этшаджык жӧ сэтшӧмыс мунӧ.

Видлӧг вылӧ сэні пуктылӧмаӧсь со кыдзи (картупельсянь картупельӧдз колассӧ вӧчлӧмаӧсь 12 вершӧк):

Картупель кӧйдыслӧн сьӧкта	Пуктӧма 2400 квадр. сывъя му вылӧ (десятина вылӧ)	Воӧма урожайыс	Картупель лыд ӧти позйын
Гырысь — 164 грам	384 пуд	1985 пуд	15
Шӧркоддьӧм — 33 грам	185 ~	1413 ~	10
Посни — 49 г.	115 ~	1240 ~	9

Тайӧ видлӧгыс петкӧдлӧ, мый гырысь картупельыд ӧтыджда местаысь унджык сетӧ урожайсӧ: десятина вылӧ воӧма (1985−384) 1601 пуд. Посни картупельысь сӧмын (1240−115) 1125 пуд., 476 пудйӧн этшаджык.

Сійӧ жӧ Шатиловса опытнӧй станцияын тӧдмалӧмаӧсь, посни картупельтӧ кӧ пӧ пуктан тшӧкыдджыка, урожайыс ыджыдджык воӧ. Видлӧг вылӧ пуктылӧмаӧсь 49 гр. сьӧкта картупельяс со кыдзи:

Коласыс пуктӧм картупель костъясын	Пуктӧма 2400 кв. сыв вылӧ (десятинаӧ)	Воӧма урожай	Пуктӧм серти унджык
12х6 верш.	229 пуд	1989 пуд	8,6
12х8 ~	153 ~	1845 ~	12
12х12 ~	115 ~	1240 ~	10

Медся бур, тыдалӧ, шӧркоддьӧм картупель пуктыны да мед визьысь визьӧ вӧлі 12 вершӧка кост, картупельысь картупельӧдз визьясас 8 вершӧка кост. Сэки быд пудовня картупель кӧйдыс ваяс 12 пудовня картупель.

1922-ӧд воын Айкатылаын видлӧг вылӧ пуктылісны зэв посни картупель. Кӧйдыс вылас вӧлі босьтӧма 14 картупельӧн куим пӧлӧсӧс. Медпосни 14 картупельыслӧн сьӧктаыс вӧлі 64 грамм (15 зӧлӧтник), 4,6 грамм ӧти картупельлӧн; гырысьджык 14 картупельлӧн сьӧктаыс 119 грамм, ӧти картупельлӧн 8,5 грамм; медгырысьыслӧн — 326 грамм, ӧти картупельлӧн 23,3 грамм. Куимнан пӧлӧс картупельсӧ вӧлі пуктӧма град вылӧ вомӧна визьясӧ, быд визьӧ 7 картупельӧн. Визьысь визьӧдз коласъясыс вӧліны аршын пасьтаӧсь, картупельысь картупельӧдз визьясыс — 4 вершӧкаӧсь. Кыкнан визяс 14 картупель улӧ бӧрӧздасӧ лыддьӧмӧн муні 5 квадрата аршын му. Пуктӧма вӧлі лыа мусинӧ 13-ӧд лунӧ юнь тӧлысьын. Пуктӧм бӧрын кыкысь мудйӧма. Урожай воис со кутшӧми:

Сьӧкта ӧти картупельлӧн	Уна-ӧ ставсӧ пуктӧма 5 квадрата аршын ыджда му вылӧ	Ыджыд-ӧ воис урожай	Уна-ӧ воӧ десятина вылӧ	Уна-ӧ воӧма быд картупельысь (сам)
4,6 грам	64 грамм (15 зӧлӧтник)	8772 грам (21,5 тув)	2322 пуд	137
8,5 грам	119 грамм (27¾ гр.)	6528 гр. (16 тув)	1728 ~	54
23,3 гр.	326 гр. (76¾ зӧл.)	8568 гр. (20 тув)	2268 ~	26

Тайӧ видлӧгыс петкӧдлӧ миянлы, мый бур воясӧ, шоныдджык гожӧмъясӧ, град вылӧ пуктӧмӧн да бура куйӧдалӧмӧн позьӧ зэв бур урожай босьтны и посни картупель кӧйдысысь. Дерт быд во кӧйдыс вылӧ кольны куш посни картупель оз позь. Велӧдчӧм йӧз висьталӧны, воысь воӧ кӧ пондан бӧрйыны кӧйдыс вылӧ посньыд картупель, верман посньӧдны став картупельтӧ. Сідзкӧ тай посни картупельтӧ быд во пуктӧмнад верман и ворссьыны. Тайӧс картупель вӧдитысьяслы колӧ тӧдны бура.

Мукӧд воясын став картупельыс быдмӧ гырыся, шӧркоддьӧмыс весиг кӧйдысыд вылӧ оз овлы. Сэки, медым гырысь картупельыд вывті уна оз мун пуктысигад, позьӧ сылысь кӧйдыс вылӧ босьтны сӧмын вундалӧм йывсӧ.

Пондам кӧ ми видлавны картупель, аддзам — сылӧн синъясыс абу быдлаын ӧткодь тшӧкыдӧсь: ӧтарладорас тшӧкыдджыкӧсь, мӧдарас шочджыкӧсь. Вундыны колӧ тшӧкыдджык синмаинсӧ, вомӧнӧн, коймӧд либӧ нёльӧд юкӧнсӧ кымын быдса картупельыслысь. Ыджыдджык торсӧ босьтӧны сёян вылӧ, ичӧтджыксӧ — кытӧн тшӧкыдджык синъясыс — кӧйдыс вылӧ.

Мед вунданінсяньыс картупельыд оз мӧд сісьмыны, колӧ сійӧс вундӧм бӧрас пыр жӧ тшукӧдлыны (тувкнитлыны) пӧимӧ, сэсся косьтыштны, корсьӧдыштны. Сы бӧрын вӧлисти тайӧ вундӧм торъяссӧ позьӧ пуктыны кутшӧмкӧ ыджыдджык дозйӧ, видзны сэні тулысӧдз. Та ногӧн ми вермам бергӧдчыныджык кӧйдысӧн, а урожайыс воас сэтшӧм жӧ бур.

Кӧйдыс вылӧ, инӧ, кутшӧм картупель бурджык босьтны?

Медся бур, тыдалӧ, да медся надейнӧ кӧйдыс вылӧ босьтны шӧркоддьӧма картупель, пуктыны сійӧс визьысь визьӧ 12–16 вершӧка коластӧн, картупельысь картупельӧдз визьясас — 8–12 вершӧка коластӧн.

Гырысьджык картупель кӧ лоӧ босьтӧма кӧйдыс вылӧ, колӧ нин пуктыны сійӧс шочджыка, визь коластъяссӧ кольны аршынӧдз. Лоӧ кӧ пуктыны зэв посни картупель, сэки колӧ тшӧкыдджыка нин пуктыны сійӧс: визьысь визьӧ 12 вершӧка коластӧн, картупельысь картупельӧдз 6–8 вершӧка коластӧн.

 

Картупель нырсьӧдӧм йылысь

 

Мед пуктӧм бӧрад картупельыд ӧдйӧджык петас, пуктытӧдзыс колӧ сійӧс нырсьӧдны. Сӧмын оз ков сетны нырыслы кузя быдмыны. Кузя кӧ найӧ быдмасны, пуктігас вермасны чегласьны. Сэки бур пыдди унджык лёк лоӧ.

Медым нырсьӧдны картупельтӧ, колӧ петкӧдны сійӧс вежон кык кымын войдӧр пуктытӧдзыс шоныд да югыд керкаӧ, зэв вӧсньыдика разӧдны сійӧс джоджӧ.

Медбур лоӧ, эськӧ разӧдан кӧ картупельтӧ джоджад либӧ ляпкыдик ящикъясӧ ӧти судтаӧн. Кызджыка разӧдӧмӧн улыс картупельясыслӧн петасны кузь да вӧсни ныръяс, да пуктігас и оръясясны, чегъясясны.

Этша картупель вӧдитігӧн нырсьӧдны позьӧ ляпкыдіник дозъясын, мед мӧдысь, пуктысигад, сійӧ дозъяснас позьӧ волі и му вылӧ нуны. Бура нырсьӧдӧм картупельлӧн бур да шоныд поводдяӧ коръясыс вермасны петны лун дас, дас вит мысти пуктӧм бӧрас. Нырсьӧдтӧмыдлӧн кор петтӧдзыд мукӧд дырйи кольӧ вежон нёльӧдз кымын либӧ ещӧ унджык.

 

Кутшӧм ногӧн да зэв-ӧ пыдӧ колӧ пуктыны картупель

 

Картупель миянын пуктӧны: 1) плугӧн либӧ гӧрйӧн гӧрыштӧм пласт бокӧ, 2) зырйӧн либӧ киӧн кодйыштӧм гуӧ. Кӧні уна картупель вӧдитӧны, сэні медсясӧ пуктӧны плугӧн либӧ гӧрйӧн гӧрыштӧм улӧ. Этша картупель вӧдитігӧн пуктӧны зырйӧн кодйыштӧм гуӧ.

Медся бур урожай картупельлӧн воӧ сэки, кор сылӧн быдмигас гӧгӧрыс эм тырмымӧн небыд му. Колӧ эськӧ вӧлі, мед картупель улын небыд муыс эз вӧв куим вершӧкысь этшаджык, да сымда жӧ вылысладорас. Сӧмын ӧти вӧла плугнад либӧ гӧрнад гӧрӧмӧн ми та мында небыд мутӧ некыдз огӧ вермӧ перйыны. Сэки миянлы лоӧ вӧчны со кыдзи: плугӧн гӧригӧн картупельнымӧс сюявны пласт бокас джын судтаас кымын, — мӧдысь гӧрыштӧмӧн тайӧ пуктӧм картупель миян лоӧ вершӧкӧн-джынйӧн пыднаын. Мудйигӧн картупель вылӧ ми нӧшта на содтам вершӧк кык судта му. Сэки став небыд муыс лоӧ вит вершӧк судта.

Лыа муяс вылӧ картупель бурджык пуктыны пыдӧджык, а сёй му вылӧ — вылӧджык. Некор оз ков пуктыны найӧс бӧрӧзда пыдӧсӧ. Сідз кӧ пуктан, картупель улад небыд муыс ньӧти оз ло. Му вылын вӧдитігӧн вывті вылӧ картупель пуктӧмыд абу жӧ зэв бур; мутӧ агсалігад пуктӧм картупельыд вермас перйыссьыны.

Сідзкӧ, уна картупель вӧдитігӧн, медся бур пуктыны сійӧс вершӧкӧн-джынйӧн пыднаӧ кымын. Сёй сора лыа град вылӧ пуктӧмӧн, кор агсалӧм пыддиыс картупель коластъяссӧ кӧсйӧны рӧшкӧдны кокалӧмӧн, дерт позьӧ пуктыны и вершӧк джын либӧ вершӧк пыднаӧ сӧмын. Плуг либӧ гӧр улӧ пуктысигӧн картупельтӧ оз быд гӧрыштӧм бӧрын пуктыны. Сідзи пуктӧмӧн сійӧ вывті тшӧкыд лоӧ, он вермы мӧдысь мудйыны (окучивайтны) вӧла мудъянӧн. Медся бур картупель пуктыны кыкысь гӧрыштӧм бӧрын коймӧдас, со кыдзи: ӧтчыд гӧрыштам, пуктам пласт бокас картупель; мӧдысь гӧрыштам — тыртам пуктӧм картупельтӧ; сэсся нӧшта на гӧрыштам ӧтчыд картупель пуктытӧг. Тадзи со ми кыкысь нин гӧрыштім воддза картупель визь бӧрад. Ӧні гӧрыштам коймӧдысь да вӧлисти тайӧ визяс и пуктам картупельтӧ. Сэсся бара кыкысь прӧста гӧрыштам, с. в.

Зырйӧн кодйыштӧм улӧ картупель пуктӧны со кыдзи: ӧти уджалысь кӧрт зырйӧн визьӧн-визьӧн кодйышталӧ вершӧкӧн-джынйӧн кымын судта посньыдик гуяс. Мӧд уджалысь картупель тыра дозйӧн сувтӧ сылы паныдӧн да быд кодйыштӧмӧ пуктӧ картупель. Мӧд гусӧ кодйыштігӧн мусӧ шыбитӧны воддза гу вылас — пуктӧм картупельсӧ тыртӧны. Мед визьясыс веськыдӧсьджык лоӧны, колӧ нюжӧдны вӧсньыдик гез, либӧ водзвыв визьяссӧ пасъявны.

Тадзи картупельтӧ пуктӧны медсясӧ град вылӧ пуктысигӧн. Картупель пуктӧм уджыс мунӧ зэв ӧдйӧ: лунтырӧн кык морт вермасны пуктыны пуд комын кымын картупель, либӧ ещӧ унджык на.

 

Картупель пуктан кад йылысь

 

Картупель кӧдзыд муын быдмыны оз вермы. Сы вӧсна сійӧс пуктыны водз оз ков. Вывті кӧ водз пуктан, быдмӧм пыдди картупельыд вермас сісьмыны. Медся бур картупель пуктан кад, кор муыд вевъялас нин буракодь шонавны да косьмыштны. Миянын картупель пуктыны заводитӧны ид кӧдза бӧрын. Косджык инъясӧ да лыа муяс вылӧ пуктысигӧн тайӧ кадыс медлада. Сёй мусин вылӧ колӧ пуктысьны сёрӧнджык.

Вывті ёна сёрмӧдчыны картупель пуктанӧн оз жӧ позь. Сёрман кӧ, да шоныд, кузь тувсов лунъяссӧ зевайтан, бӧрти арын бергӧдны найӧс он нин вермы. Мукӧд воясӧ ӧд кӧнъясӧкӧ Илля лун гӧгӧр картупельыд кынмывлӧ нин. Водз пуктӧм картупельясыд сэк кежлӧ ёнӧсь нин, ёнджыка вевъялӧмаӧсь быдмыны. Сёр пуктӧмъястӧ кӧдзыдыд быдмӧмсьыс торкӧ.

 

Пуктӧм картупель дӧзьӧритӧм йылысь

 

Картупель пуктӧм бӧрын картупель коръяс дыр оз петны, мукӧд дырйи вежон нёльӧдз кымын. Сэк кості муыд тупкысьӧ быдсяма пӧлӧс ёг турунӧн. Колян кӧ тайӧ ёг турунъяссӧ му вылад, дерт ыджыд урожай картупельыдлысь нинӧм и видчысьны. Сы вӧсна — став ёг турунсӧ му вывсьыд колӧ бырӧдны. Сэсся, кузя олігӧн гӧрӧм бӧрад, картупель муыд вермас чорзьыны, му вылысыс топавны, кышсявны. А топыд кыш пырыс картупель корйыд зэв сьӧкыда петӧ. Колӧ тайӧ кышсӧ жуглавны, небзьӧдны.

Ёг турун весавны да му вылыс небзьӧдны медбура позьӧ агсалӧмӧн (пинёвтӧмӧн). Картупель му колӧ агсавны, кор кымынкӧ картупель коръяс мыччысясны. Медбура агсалӧ кӧрт пиньяса агас «Зигзаг». Агсавны колӧ ёг турун бырӧдтӧдз. Агсалігӧн кымынкӧ картупель кӧ нетшыштсясны — мед, бӧр колӧ сюйны найӧс муас. Пинёвтӧм бӧрас картупельыд тӧдчымӧн мӧдас быдмыны.

Мӧд удж картупель агсалӧм бӧрын лоӧ мудйӧм. Медводдзаысь мудйӧны, кор картупель коръясыс быдмасны нин вершӧк 4 судта кымын. Мудйӧны ляпкыдика. Медкокни дерт мудйыны вӧла мудъянӧн (окучникӧн). Картупель коръяс мудйысигӧн кӧ тырышталасны муӧн, найӧс колӧ сыысь бӧр весавны, медым сы вӧсна оз ньӧжмаммы картупель быдмӧм.

Лун дасӧн, дас витӧн кымын мудйӧм бӧрын картупель коръяс вевъяласны нин быдмыны бура кузя. Ӧні колӧ мудйыны мӧдысь, пыдӧджык нин воддза сертиыс. Мудйигӧн муӧн тыртӧм коръяссӧ мудйысьӧм бӧрас бара жӧ весавны мусьыс, медым найӧ вӧля вылынӧсь вӧліны.

Кольӧм ёг турунъяссӧ картупель костъяссьыс, кытчӧ мудъяныд оз сибав, колӧ нетшкыны киӧн. Мӧдысь мудйӧм бӧрын картупель ёгӧн тырӧмысь оз нин ков повны; гырысь коръяснас сійӧ став мусӧ сэки мӧдас вевттьыны.

Град вылын картупель вӧдитігӧн унджыкысьсӧ бергӧдчӧны вӧла мудъянтӧг. Сэки пинёвтӧм пыдди картупель коръяс мыччысигӧн визь коластъяссӧ рӧшкӧдӧны коканӧн. Мудйӧны сэсся кыкысь жӧ, коканӧн, сійӧ жӧ кадӧ, кыдзи и му вылын картупель вӧдитігӧн.

Кутшӧм бур сетӧ картупель мудйӧм? Сулалӧ-ӧ тайӧ уджсӧ уджавны?

Медым тайӧ тӧдмавны, Айкатылаын 1922 воын вӧлі пуктӧма видлӧг. Быдса му шӧриалісны. Кыкнан юкӧнас пуктісны ӧти лунӧ, ӧтмоз да ӧтмында картупель. Ӧти му джынсӧ кыкысь мудйисны, мӧдсӧ эз, колисны ньӧти мудйытӧг. Арын картупель керигӧн, картупельсӧ веситісны. Урожайыс, быд 100 квадрата сыв вылӧ, воис со кутшӧми:

мудйӧма инысь 92 пуд.

мудйытӧм инысь 52 пуд.

Татысь со ми аддзам, мый ыджда бур картупель мудйӧмысь: ӧтыджда му вылысь мудйӧмӧн вӧдитӧмысь картупель урожай воӧ кык мында унджык. Дерт сійӧ сідзи и колӧ лоны: мудйигад ӧд муыс рӧшкалӧ, а рӧшкыдджык муыд шоныдджык, дай картупельлы овны сэні вӧляджык. Сэсся мудйигӧн ёг турунъяс, картупельлы лёк вӧчысьяс, бырӧны. Сэки став выныс муыдлӧн кутас мунны картупель быдмӧм вылӧ, некод оз понды сійӧс сайӧдны, вевттьыны.

Миянын унджыклаас на мудйӧм йывсьыд весиг оз и думыштлыны. Картупель градъястӧ либӧ муястӧ кӧнъясынкӧ эськӧ и весавлӧны ёгнас тырӧмысь да, мый сыысь? Ыджыд бурыс сэтысь дзик немтор: муыс важ кодьыс жӧ чорыд кольӧ дай ёг туруныс вевъялас мусьыс уна вын босьтны.

Уна картупель кӧ колӧ, ёна колӧ тӧждысьны и мудйӧм понда.

 

Картупель керӧм йылысь

 

Му вылӧ пуктӧм картупель керны оз ков зэв тэрмасьны, неыджыд кынмалӧмъяс налы оз мешайтны. Медбур картупель керан кад — кор картупель коръяс кельдӧдны да косьмыны нин пондасны. Сэки став выныс коръясысь мунас картупеляс. Быдӧн ӧд тӧдӧны, мый бӧръя вежонъясас картупельыд медся ӧдйӧ быдмӧ. Веж коръя дырйиыс кӧ картупельтӧ керан, уна вын сэки весь вошӧ.

Миян быдлаын на картупельтӧ керӧны кӧрт зырйӧн кодйӧмӧн. Дерт эськӧ бур тадзи уджалӧмыд, да вывтіджык ньӧжйӧ мунӧ сійӧ водзӧсӧ. Уна картупель вӧдитігӧн медсясӧ босьтӧны сійӧс плугӧн гӧрӧмӧн. Мед гӧригас картупельясыс оз вундассьыны, плугысь пуртсӧ босьтӧны да гӧрӧны пурттӧгыс. Гӧрыштӧм бӧрын тыдовтчӧм картупельяссӧ ӧктӧны да шыблалӧны гӧрӧма инас, мед гӧригкостіыс сэні косьмасны. Сэсся косьмӧм картупельсӧ му вывсьыс нуӧм мысти мусӧ агсалӧны, мед кольӧм картупельясыс бара тыдовтчасны. Ӧктӧм коляс картупельяссӧ бара косьтыштӧны.

Ӧтчыд гӧрӧмӧн да агсалӧмӧн став картупельыд оз на сюр. Лоӧ на мӧдысь гӧрны дай бара на агсавны.

Бур поводдяӧ кӧ картупельтӧ керан, некутшӧм косьтӧм сэсся гортын оз ков, му вывсьыд веськыда позьӧ гуӧ пуктыны. Зэра поводдяӧ кӧ лоӧ керӧмыд, дерт сэки ковмас косьтыны гортын, овтӧм керкаясын, либӧ амбаръясын, посйывъясын ли.

Картупельтӧ бӧрйыны колӧ керигас. Медводз колӧ ӧктыны гырысь, бур картупельяс, сы бӧрын — шӧркоддьӧмсӧ, сэсся — поснисӧ. Вундассьӧм да сісьмӧм либӧ сісьмыны заводитӧм картупель колӧ чукӧртны торйӧн, медым бур картупелькӧд гуӧ тшӧтш оз сюрны. Сісь картупельясыд кӧ веськаласны тшӧтш ӧти гуӧ бур картупелькӧд, висьмӧдасны найӧс: став картупельыд сісьмас.

Кӧйдыс вылӧ картупельтӧ колӧ торйӧдны картупель керигӧн жӧ, шӧркоддьӧм картупель, сэсся торйӧн и гуавны найӧс.

Сісьмыны мӧдӧм да вундассьӧм картупель колӧ зільны медвойдӧр бырӧдны: сёйны либӧ скӧтлы вердны.

 

Кыдзи видзны картупель тӧлын

 

Картупель тӧлын видзӧны медсясӧ гуясын. Картупель гу кодйӧны кос инӧ, аршын куим кымын судтаӧ, либӧ ещӧ джуджыдджыка. Ва воӧмысь сэтчӧ повны немтор. Кузьта-пасьтасӧ вӧчӧны картупель сертиыс. Гуӧ лэдзӧны тшупӧм сруб, либӧ пӧвъяс бокъясас сувтӧдалӧны да вевттьӧны йиркӧн. Ӧти пельӧсӧ кольӧны квадрата аршын кымын ыджда восьсаин, ӧдзӧс пыдди. Со и став лӧсьӧдӧмыс картупель гуыдлӧн.

Татшӧм гуын позьӧ видзны пуд ветымын кымын картупель. Ёна уна кӧ сійӧс вӧдитан, дерт татшӧм гуыд оз нин тырмымӧн ло, лоӧ либӧ выль гуяс вӧчны, либӧ важъяссӧ ыдждӧдны.

Кос, бур да вывтас инъясыд миян унджыклаас керкаяс дорад абуӧсь. Мед картупельтӧ оз ков новлӧдлыны кытчӧкӧ ылӧ гуӧ, картупель видзанінтӧ позьӧ вӧчны мӧд ногӧн, горт бердад жӧ матӧ, гу кодйытӧг, вылӧ. Бӧрйыны горт гӧгӧрсьыд косіник места, тшупӧмӧн лэптыны сэтчӧ 3–4 вершӧка керъясысь 8–9 кымын аршын кузя, нёль аршын пасьтаа да кык аршын судтаа кык пӧвста сруб.

Сруб коласас рӧшкыдаиник сюявны нитш либӧ пыш или шабді сюв. Та бӧрын сэсся срубсӧ сигӧртӧмӧн вевттьыны пӧвъясӧн, сэсся сы вылӧ идзасӧн, позьӧ и пыш либӧ шабді сювйӧн. Сы вылӧ ещӧ мӧдысь вевттьыссьӧ тьӧскӧн, мед зэр ва оз сісьты йирксӧ. Ӧтар помас татшӧм картупель видзанінӧ вӧчӧны ӧдзӧс, кыкпӧвстаӧс жӧ. Сэсся пытшкӧсас кузяла ӧтар-мӧдарас вӧчӧны йӧртӧдъяс. Шӧрӧдыс кольӧны туй. Дерт кыкпӧвста стенма картупель видзанін вылад ковмас кык мында жӧ и керйыд. Сӧмын картупельыд татшӧминад, инӧ, оз кынмы. Ӧтпӧвста стенма видзанінад гуавтӧгыд миян кӧдзыд тӧвъяснад картупельтӧ некыдз он вермы кынмӧмсьыд видзнытӧ. Бурджык да мичаджык керъяс ковмасны сӧмын ортсы стен вылас. Пытшкӧсас, мӧд пӧвст вылас, позьӧ босьтны и вӧсньыдджык вӧр.

Татшӧм картупель видзанін вӧчӧны сэні, кытӧні гу оз позь кодйыны ва воӧм вӧсна. Медым мездысьны новлыны картупель ылӧ гуӧ, бурджык дерт нёль-вит пӧденщина видзны, лӧсьӧдны бур картупель видзанін горт дорӧ. Мукӧдлаын лёк картупель видзанінъяс вӧсна быд во зэв уна картупель тшыкӧдӧны: кор кынтӧмӧн, а кор и сісьтӧмӧн. Бура вӧчӧм картупель видзанінсьыд, да абу кӧ сійӧ зэв ылын гортсяньыд, быд лун позьӧ видлыны картупельтӧ. Мӧдас кӧ сійӧ сісьмыны, пыр жӧ колӧ сісьсӧ бӧрйыны да скӧтлы вердны, либӧ торйӧдны да кынтыны, мед дугдас сісьмӧмсьыс.

Ӧні ми быдӧн нин тӧдам, мый картупель сісьмӧ шоныд да руа видзанінын.

Кӧдзыд да кос гуын сісьмӧмысь сійӧ дугдӧ. Медбур кӧдзыда-шоныдаыс колӧ сылы 2 либӧ 8 градус шоныд Реомюр градусник серти. Кӧдзыдджык кӧ таысь лоӧ, картупельыд вермас кынмыны, шоныдджык кӧ — сісьмыны, либӧ нырсялӧ.

Картупель видзанінъяс оз ков пӧдлавны кӧдзыд поводдя сувттӧдз. Зэр ва пырӧмысь сӧмын колӧ видзны-а. Водз кӧ пӧдлалан, сэтчӧ чукӧрмас уна ру, да шоныд вывті лоӧ, — картупельыд ӧдйӧ кутас сісьмыны.

 

Картупель сісьмӧдан висьӧм йылысь

 

1922-ӧд да 1923-ӧд воясӧ миянын быдлаын зэв ёна картупель сісьмис. Медся ёна сісьмис 1922-ӧд воӧ. Сэки мукӧдлаын тулыс кежӧ весиг кӧйдыс вылӧ сійӧ эз коль.

Картупель сісьмӧмыс медся ёна овлывлӧ зэра гӧжӧмъясын. Та йылысь позьӧ висьтавны водзвыв. Сідзи, 1922-ӧд воӧ юль тӧлысьын на ещӧ, «Югыд туй» нима газетын вӧлі гижӧма рочӧн стаття «Видзӧ сісьмӧмысь картупельнытӧ». Уна крестьяна тайӧ статтясӧ лыддьӧм бӧрын вӧлі шуӧны: «Вывті жӧ пӧ водз висьталанныд картупель сісьмӧм йывсьыд. Мыйӧн нӧ пӧ тӧдан, мый лоас». Сэсся арын картупельсӧ керигас и аддзисны, мый картупель сісьмӧм йывсьыд висьталысьясыд вӧлӧмаӧсь правӧсь.

Кыдзи нӧ эськӧ найӧ картупель сісьмӧм йывсьыд водзвывсӧ тӧдісны.

Тӧдны тайӧс абу зэв сьӧкыд. Велӧдчӧм йӧз картупель сісьмӧдан висьӧмсӧ важӧн нин тӧдмалӧмаӧсь. Найӧ висьталӧм серти, картупель сісьтысьясыс зэв посньыдик тшакъяс. Зэра гожӧмын, Илля лун гӧгӧр на ещӧ, картупель коръяс вылын тыдовтчас сьӧдов чутъяс. Лунысь лунӧ найӧ пондасны гырсявны да ёнджыка сьӧдӧдны. Сэсся вуджӧны мукӧд картупель коръяс вылӧ да сідз жӧ паськалӧны. Лун дас – дас вит мысти чутъяс тыдовтчӧм бӧрас став картупель корйыс сьӧдасяс да сісьмас.

Видзӧдлан кӧ микроскоп пыр татшӧм сьӧдасьны пондӧм картупель корсӧ, аддзан, мый картупель кор пытшкӧсӧдыс быттьӧ сунис нуӧдӧма, чукӧрмӧмаӧсь тшакъясыд. Кор улысладорас найӧ мыччысьӧмаӧсь да гылӧдӧны зэв посньыдик кӧйдысъяс (спораяс). Тайӧ кӧйдысъясыс зэр ваӧн вуджӧны мукӧд картупель коръяс вылӧ либӧ муысь мыччысьӧм картупель вылӧ да сэні бара мӧдӧны овмӧдчыны, быдмыны вӧсньыдик сунис кодь тшакъясӧ. Бурджыка кӧ картупельтӧ мудйӧма, спораяс дерт картупель вылӧ оз вермыны веськавны. Сы вӧсна бура мудйӧм картупельыд озджык жӧ и тӧвнад сісьмы гуад видзигӧн.

Картупель сісьман воӧ картупель керигас на аддзан сылысь сісьмӧмсӧ. Картупель сісьмӧм заводитчӧ ортсысяньыс. Медводз картупель вылын тыдовтчасны сьӧдов рӧма посньыдик небзьӧм гуранъяс, быттьӧ чуньӧн личкыштӧмъяс. Сэсся тайӧ небзьӧминъясыс мӧдасны ыдждыны, паськавны. Бӧрынджык став картупельыс пӧрӧ дуксьӧм кизьӧр рок кодь торйӧ.

Картупельтӧ керигӧн зэв бура колӧ бӧрйыны став сісьмӧм да сісьмыны заводитӧм картупельтӧ. Веськаласны кӧ найӧ ӧти гуӧ дзоньвидза картупельясыдкӧд, ставсӧ сісьтасны.

Ми тӧдам, мый картупель зэв ёна сісьмӧ шоныдінын да руаинын. Картупель гуалӧм бӧрын кӧ пыр жӧ тупкам, пӧдлалам картупель видзаніннымӧс, сэки сісьман воӧ водзджык позьӧ шуны, мый тулыс кежлӧ дзоньвидза картупель оз зэв уна коль.

Картупель гуалӧм бӧрын картупель гуяс колӧ видзны восьсӧн. Сӧмын зэр ва пырӧмысь колӧ вевттьыштны. Кор сэсся кӧдздӧдыштны пондас 2–3 градус лоӧ кӧдзыдыс, сэки нин гутӧ колӧ вевттьыны бурджыка.

Картупель сісьман воясӧ картупельтӧ гуалігад колӧ вӧсньыдика пӧимӧн киськыштны. Босьтны сійӧс быд пудовня картупель вылӧ тув 3–4. Пӧимӧн киськалӧм видзӧ дзоньвидза картупельяс вылӧ висьӧм вуджӧмысь.

Картупель сісьмана воясӧ колӧ картупельтӧ бӧрйыны и тӧлын. Сэтшӧм воясас картупель видзанінад колӧ кольны кушин, медым тӧлын бӧрйигӧн позьӧ пуктыны сэтчӧ дзоньвидза картупель.

Картупель сісьмӧдан висьӧмыд ӧд вуджан висьӧм. Сы вӧсна сісьмӧм картупельтӧ колӧ гусьыд ӧтитӧг идравны.

Картупель видзанінын кӧ тӧлын кӧдзыда-шоныдасӧ кутан видзны кыксянь да нёль градусӧдз кымын шоныд, сэки картупельыд дугдас сісьмыны.

Картупель видзанінтӧ колӧ тӧвбыд видлавны, мед вывті шоныд ни вывті кӧдзыд сэні эз вӧв. Вывті кӧ шоныд кутас лоны гуын картупель видзигӧн, колӧ пыр жӧ гу вомсӧ ичӧтика восьтыштлыны, вылын кӧ видзаніныд, — шоныд петан трубасӧ восьтывны. Кӧдздӧдас кӧ ёна, картупель видзанінсьыд шоныд петанінъясӧ пыр жӧ колӧ бурджыка пӧдлавны.

Тулысын кӧйдыс вылӧ колӧ бӧрйыны медбур, медсӧстӧм да медмича картупель. Сьӧдов вылысаяссӧ колӧ торйӧдны сёян вылӧ.

Картупель сісьман вояс петкӧдлісны миянлы, мый картупель ёнджыка сісьмӧ ӧти кӧ — сёй мусинӧ пуктӧмӧн, мӧд кӧ — тшӧкыда пуктӧмӧн, коймӧд-кӧ — мудйытӧг эновтӧмӧн либӧ омӧля мудйӧмӧн. Гӧрд картупель еджыд дорысь ёнджыка сісьмӧ. Сёрӧн пуктӧм картупель озджык сісьмы.

1922 воын Айкатылаын вӧлі пуктӧма ӧткодь картупель кыклаӧ; ӧтилаас май тӧлысся 25 лунӧ, мӧдас юнь тӧлысся 19 лунӧ. Керигас воддза пуктӧмыслӧн став картупель корйыс вӧлі нин сісьмӧма да сьӧдасьӧма. Сӧмын ӧтка-ӧтка веж коръя картупель позъяс кольӧмаӧсь. Тайӧ веж коръя картупель позъясыс вӧлӧмаӧсь еджыд картупельысь. Гӧрд картупельлӧн став корйыс сісьмӧма. Картупельыс ачыс муас пондӧма жӧ нин сісьмыны. Сёр пуктӧм картупельлӧн сійӧ жӧ кадас пӧшти став корйыс на вӧлі дзоньӧн да вежӧн кольӧма. Дерт сёр пуктӧм картупель вӧлі посниджыка быдмӧма, да сісь картупельыс тані ньӧти эз вӧв.

Сёр пуктӧм картупель медбур кӧйдыс вылӧ. Дзоньвидза картупель кӧ пуктан, дзоньвидзаӧс и урожайтӧ босьтан. Колӧ сӧмын видзны, мед картупель вылад бокысянь мукӧд картупельсянь, либӧ мусянь, висьӧм эз вудж.

Ми ӧні тӧдам нин, мый картупель висьӧм паськалӧ медсясӧ арын, картупель коръяс вывсянь. Сэтысь зэр ваӧн воӧ муысь мыччысьӧм картупельяс вылӧ. Бура кӧ мудйӧма картупельтӧ, бура вевттьӧма сійӧс муӧн, картупель висьӧм сылы оз кӧлась: пыдӧ муӧ пырны картупель висьӧмлӧн споръясыс оз вермыны. Сэсся муын олігӧн найӧ ӧдйӧ кулӧны.

Мед картупель висьмӧдан спораяс эз кӧласьны дзоньвидза картупельлы, вежон кымын водзджык картупель кертӧдзыд колӧ сісьмӧм картупель корсӧ идравны бокӧ да, верман кӧ, сотны сійӧс. Тадзи вӧчӧмӧн му вылӧ кольӧм картупель висьмӧдан спораяс вошӧны-кулӧны.

Ӧні ми тӧдмалім мый вӧсна сісьмӧ картупель, кыдзи да корджык сылӧн сісьмӧмыс паськалӧ медсясӧ. Тайӧ тӧдмалӧм бӧрад дерт пондам кужны и картупель сісьмӧмкӧд вермасьны.

Картупель оз сісьмы:

1) кор кӧйдыс вылӧ босьтам еджыд сикаса дзоньвидза картупель;

2) пуктам сійӧс лыа мусинма инӧ, гежӧдджыка, сёрӧнджык;

3) бурджыка кыкысь мудъям (окучивайтам);

4) гожӧмбыд мусӧ ёгӧссьӧмысь видзам.

Сідзкӧ быд крестьянинлы колӧ тӧдны: тайӧ гижӧд серти кӧ картупель кутан вӧдитны, картупель сісьмӧмысь повны немтор.