КАРДОР
Туйвывса пасйӧдъясысь
...Кардор, Кардор! Кӧдзыд саридз дор кар! Двина, паськыд ю вомын, мореӧ петан туй дорын, кӧнсянь нин пӧ тэ сулалан, кар!.. Кодыр на эз вӧвлы ещӧ сэтшӧм жӧ мӧд — Питир кар, сэк нин тэ нимавлін кыдз море дор порт. — Зумыш, йирмӧг сынӧд: увтас берег, нюрвыв трундаа под, и... водзӧ — пом ни дор ва! «На берегу пустынных волн» кыптін тэ, — кыдз шуліс Пушкин.
Матӧ нёльсё во! 1555 во — медводдза дата, кыдз пасйӧма историяӧ «Прибытие первых английских купеческих кораблей к устью Северной Двины и начало заграничной торговли через Вологду...» Сэкисянь пуксьӧ вузасьӧм-ньӧбасьӧм пытшкӧс Россиялӧн заграничакӧд. Но и сэтчӧдз нин, ёна важысянь вӧвлі тайӧ ва туйыс, кодыр Двина кузя и море пӧлӧн овлісны чудь йӧз племенаяс. На дінӧ волывлісны Вой море кузя рытыввыв заграничаса йӧз — кузь гребъя, паруса пыжъясӧн, вежласьны тӧваръясӧн: ыргӧна-кӧрта кӧлуйӧн; табакӧн, винаӧн; вӧсньыда кыӧм полотно дӧраясӧн и мукӧд пӧлӧс посни «шылльӧ-мылльӧ» тӧваръясӧн... (Мукӧд дырйи усьласьлісны и тышӧн чудьяс вылӧ норманъяс да грабитӧм эмбурӧн пышйывлісны.) Нулісны чудь йӧзлысь небыд, дона звер куяс, морж лы (клык), ён морж кучикъяс да кӧра кӧлуй...
А сы бӧрын, кык сё во саяс ӧнісянь, Пётр І сарсянь лои тан верфь. Мӧдӧдчис юяс йылысь вӧр; вӧчтӧм кер, лы-чорыд ниа кокораяс, швучкун кузь пожӧм мачтаяс. Кыксё во чӧж вузавліс сарскӧй Россия кок йывсьыс сулалан вӧрсӧ заграничаса капиталистъяслы — «Норд»-яслы, «Стелла-Поларе»-яслы, мукӧдъяслы. «Кужлісны» пӧльзуйтчыны, пелявны чигсӧ войвыв вӧр пулысь; хитросьтнаныс сэтшӧмӧдз вӧлі волӧны, мый дзонь и бур пулысь кырсьсӧ чишкалӧмӧн сотчӧм вӧр туйӧ ньӧбӧны — ас сулалан джын донсьыс путӧ... А кер лэдзысь да кылӧдчысь йылысь и сёрни нин абу: дзоньвидза кер фаутӧ вӧчасны, пурйысь ӧти вошӧм керйысь бергӧдасны кык пӧвста дон. Эз этша пӧльзуйтчывны вӧр помысь и ас, «отечественнӧй» лесопромышленникъяс — миллионеръясӧн нимавлісны, каменнӧй керкаяс сувтӧдавлісны, ас паракодъяс вӧліны, дзонь вӧр пилитан заводъясӧн владейтлісны...
...Тулыс. Комын витӧд во. Сылӧма йи. Воссьӧма ва. Воссьӧма Двина ю. Пом ни дор лӧзалӧ море. Гыӧ-пуӧ Войвыв мулӧн краевӧй центр — Кардор. Лыдтӧм суднояса порт. Кыдз сотчӧм кузь вӧр-пу йыла парма судно мачтаяс дорала зарсвидзӧны тшем. Берегсӧ карлысь дорӧма изйӧн, кыз керъя джуджыд срубъясӧн. Пристаньяс йитчӧны карыскӧд, ваыс — берегыскӧд... и он тӧд, кӧні помасьӧ ӧтиыс и мӧдыс. Уна верст кузя нюжӧдчӧ кар. Ю пӧлӧн кузяла вӧр пилитан заводъяс, и водзӧ пыр море кунлӧсӧдзыс. (Оз прӧста шусьы миян Кардор ставсоюзса лесопилкаӧн!) Заграничнӧй суднояс, быдсяма иностраннӧй флагаӧсь, пырӧны-петӧны; моресянь Двинаӧ, Двинасянь мореӧ...
Йирмӧг, чизыр Кардорыд зэра, вой тӧла лунӧ водз тулысын, сёр арын. Но оз сувтӧд, оз падмӧд олӧмсӧ портлысь, оз уськӧд эбӧссӧ большевик-мортлысь: ещӧ визула, сыысь тэрыба вӧрӧны ва вылын йӧз. Вӧр, чери, снасьт, кӧрт, пу, сир дук, сов кӧр — зумыд, ёнмӧдан тӧв довкъялӧ сынӧдын.
Дзирдалӧ, пӧртмасьӧ уна сикаса рӧмӧн тувсов гожъя лунъясӧ, ыштӧ войвыв Венеция: ӧтарас, мӧдарас и діяс вылын быттьӧ васяньыс кыптӧны керкаяс, башняяс, кузь срубъяс, кранъяс-крукъяс, дамбаяс и мачтаяс на бердын. Двина вылын жуӧны паракодъяс, буксиръяс, мотора пыжъяс — вожӧдлӧны-вундалӧны паськыд юлысь эзысь гыа васӧ. Сьӧкыда гызмасьӧны лесовоз карабъяс; ньӧжйӧ петӧны мореӧ джуджыда грузитӧм вӧр тырӧн найӧ. А налы паныд пыр выльысь и выльысь локтӧны. Пристаньяс дорын сӧвтчӧны-мӧдӧдчӧны ылі экспедицияӧ сӧветскӧй паракодъяс: тундраӧ, Печӧраӧ, полярнӧй діяс вылӧ и водзӧ, сыысь ылӧ, полюс бердті — Японияӧ... Спокойнӧя, кыз сьӧд броня кыша, гранит из моз сулалӧ-шойччӧ йи поткӧдлысь — ледокол «Ленин».
А карын жуӧ йӧз. Ӧд миян Кардор не сӧмын тӧргӧвӧй делӧвитӧй кар, сідз жӧ и культура центр. Уна сюрс морт велӧдчӧны-сюсьмӧдчӧны тан край пасьтаысь: колхозъясысь, вӧрпунктъясысь локтӧм том и олӧма йӧз, кымын зон, кымын ныв: ударникъяс, бригадиръяс, радӧвӧй рӧбӧтникъяс; партийнӧйяс и беспартийнӧйяс: комвузын, медвузын, лесинститутын, либӧ марксизм курс вылын... Гӧрд оз тусь моль моз уна йӧз пӧвстын мыччасьӧ комсомолкалӧн гӧрд чышъяныс. Коді тайӧ? Кытысь воӧма-локтӧма? Кватитчан — варовитӧ комиӧн, воӧма Сыктыв ю бердысь. Гӧрд чышъянсӧ «кӧч пельӧн» пелька кӧрталӧма, абу джаг гӧрӧдӧн, сьӧкыд «баба юрӧн»: окота кӧ — шырас, гажыс кӧ петӧ — сыналас мой небыд сіа юрсисӧ — оз гар гезйӧ гарт, оз гӧрддзавлы нёль пельӧса важ «баба юрӧ» — «некорсӧ разьсьывтӧм вылӧ». А ачыс мунігмоз висьталӧ-сьылӧ, сьӧлӧмыс сьылӧ, небыд муса тӧскаӧн висьӧ сьӧлӧмыс аслас сиктсьыс, ӧні кежлӧ эновтӧм уджсьыс — вӧрын, видз вылын, колхозын... И вунӧ, вунӧдчан тэ: абу талун, абу Кардор, абу пелькиник гӧрд чышъян син водзад, сувтӧ паметяд, усьӧ тӧд вылад комын вит восайса картина: жар гожся лун, сыысь пӧсь коми керка пытшкӧс, восьса ӧдзӧс да паччӧр ӧшинь, керка тыр ныв да ӧти пӧрысь бӧрдӧдчысь баба, лабичын пукалӧ да сир шогӧн пессьӧ-бӧрдӧ верӧс сайӧ мунысь ныв сыръя дора сьӧкыд чышъянӧн вевттьысьӧмӧн:
«...Сирӧд мыр тай
Меӧй пукси —
Сьӧдӧдӧмапырысь...
Кыдз пу мыр тай
Меӧй пукси —
Кельдӧдӧмапырысь».
И шогӧн, страхӧн тырӧ сылӧн сьӧлӧмыс, беззащитнӧй олӧмыс:
«...Нуас пӧ ӧд менӧ
Ки пыдӧс вылас дай
Чеплялігтырйи,
Кок чунь йылас дай
Чужъялігтырйи...
Менам пӧ ӧд, коньӧрлӧн,
Намыр небыд вир-яйӧй
Сім зудйӧ пӧрӧ...»
И водзӧ сьылӧ, гӧрддзавлӧ сьӧлӧмсӧ:
«...Гӧрддзассис пӧ ӧд
Олӧмӧй менам дай
Нэм разьсьытӧм вылӧ».
Бӧрдӧ невеста, бӧрдӧны став нывъясыс, сэтшӧм жӧ судьба аслыныс виччысьӧны. Бӧрдӧ и ичӧтик детина, сьӧлӧмыс вир пиын пессьӧ. А шогыскӧд, курыдыскӧд кага сьӧлӧмас сылӧн кыптӧ и кыптӧ чорыд кӧсйысьӧм — быдмас-ёнмас да мездыны нылӧс: «керавны вужъяссӧ дас кык лагыра черӧн», кыдзи сэні жӧ бӧрдӧдчан кывъясас кылӧ...
Лӧньыштлас ныв, лолыштас-ышловзяс, гӧлӧссӧ вежас да бара водзӧ, мывкыда-нора, защита корӧмӧн, кодлыкӧ эскӧмӧн-кевмысьӧмӧн чуксаліс пыді чувствоӧн:
«...Лун тӧла-ӧ,
Вой тӧла вӧлі?!
.............................
Ветламӧй жӧ, ветламӧй:
Лун тӧла кӧ вӧлі —
Лун мореӧ ветламӧй.
Вой тӧла кӧ вӧлі —
Вой морсӧ ветламӧй».
Кольӧма уна нин сэкъяссянь во, уна нин визувтіс Эжваті, Двинаті ва, уна нин вежсис олӧмыс, — мӧвпын и бытын. Но вужъясыс важъяслӧн эмӧсь на... Керавлам жӧ, оръявлам коляс вужъяссӧ сійӧ «дас кык лагыра черъяснас», кыдз сьывсьӧ бӧрдӧдчан кывйын. Мед жӧ дзикӧдз вушъяс, вешъяс тэ вылысь, нылӧй ли, нывбабаӧй ли, важ проклятӧй поговоркаыс: «кузь юрси пӧ да дженьыд мывкыд», кодӧс мырдӧн тэныд кӧртавлісны нывъюр кадсяньыд да гартлісны юр вежӧр гӧгӧрыд. Бурсиа, бурсиа быд бурсӧ тэд!
Вӧрзьӧма моль, кывтӧ-брунӧдчӧ тшӧт ни лыд вӧр. (Лотовкаяс важӧн нин сӧвтӧма да мӧдӧдӧма.) Кызь куим миллион кубометр вӧр таво Войвыв крайса уджалысь йӧз сетӧны государстволы!
Двина ю, лӧз ваа ю! Кымын юлысь, ю вожлысь чукӧртан-юан да нуан тэ ӧтлаӧ васӧ: Сухона, Лузва и Юг; Сыктыв, Эжва и Емва; и мукӧд посни юяс мыйтӧм на эм... Кузь туй мукӧд керйыслы кывтны лоас — матӧ кык сюрс верст! Но пыр жӧ кывтӧны, пыр жӧ воӧдчӧны местаӧ — стоянкаясӧ, портъясӧ. Коді кольччас, — сійӧс йӧткалам водзӧ. Сідз жӧ и ми асланым олӧмын вочасӧн матыстчам тыр социализм олӧмӧ...
Бур туй, уджалысь войтыр! Бур туй и тіянлы, кывтысь керъяс! Ми — вермам!
Привет тэныд, Север, социалистическӧй Север! Привет — видза юӧр!
