ЭЗЫСЬ ПЕРНА

ВОДДЗА ЮКӦН

* * *

Вежа Богородица лунӧ — 1916 вося сентябр 8 лунӧ важ, Юлиан календарь серти кӧ, — Ӧврам Ӧксинь кокъяссӧ таджгӧдӧмӧн ымзіс да ойзіс шоныд пывсянын вылыс джоджас.

— Горзы, дитя, горзы, пычкысь ёнджыка, — велӧдана шуаліс нучкаыслы ыджыд мамыс, Мӧдей Пекла. — Горзы, эн жалит гӧлӧстӧ, мед кывлас выль мортлысь чужӧмсӧ став парма чуркйыс.

Енэжсӧ люкалысь Тимаизйӧс тані важысянь шуӧны парма чуркйӧн. Сы бокшаӧ, шондіыслы паныдӧн, ыджыд сиктъяссянь ёна бокӧ, вужъясьлӧма ичӧтик грезд — Пармачурк. Тыла кералӧмӧн йӧзыс вӧчлӧмаӧсь му-видз, а звер-пӧткаа парма-вӧрыс, кӧть кодарӧ он видзӧдлы, помтӧм-дортӧм. Гӧра кок улӧдыс сяльгӧ из пыдӧса визув ю — медсясӧ ком чериа, уна жборганъяса. Вӧлэжнэ олісны ки тыръя татчӧс войтырыс сёян-юаннад. Вузавны звер куяс, ньӧбны колана роч тӧваръяс ветлывлісны медматысса сиктӧ, Веждімӧ, кытчӧдз лоӧ верст дас, гашкӧ и, унджык. Туй ордымсӧ писькӧдӧма сідз, мед позис мунны-локны эз сӧмын верзьӧмаяслы, но и вӧла-доддяяслы. Арайяссӧ вольсалӧма керйӧн, посйӧма и юсӧ.

Йӧзыс олісны Пармачуркйын мирӧн-сӧветӧн. И ай-мам, и пӧль-пӧч, и том войтыр мыркисны став сикас уджсӧ, со и няня-сола пызан вывныс. Мужичӧйяс вӧліны дюжлив да дока йӧзӧн, пила-чернад вӧдитчисны чачаӧн моз. И сэк жӧ, ставныс сюсь вӧралысьяс. Гашкӧ, звер-пӧтка радиыс на и кыссисны татчӧ сьӧд вӧр шӧрас медводдза олысьясыс да. Куим семья, ставныс разнӧй сиктъясысь волӧмаӧсь. Оз му пуксьӧмсяньыс тані овны, а коркӧ 1840-50 воясӧ на и овмӧдчӧмаӧсь. Ӧксиньлӧн ыджыд мамыс, Модест Пекла, шуисны грездсаяс Мӧдей Пеклаӧн, чужлӧма Пармачуркйӧ локтан медводдза воас. Ӧні сылы 65 арӧс — косіник, кокньыдик, шыльыд банбокъяса, мелі сьӧд синъясыс зэв на визулӧсь. Ачыс вӧр-ваыс, быд лунъя нокыс кутӧ йӧзсӧ кадысь водз пӧрысьмӧмысь. Чӧскыд дзоридза турунтӧ сёйигӧн мӧсъяслысь лысьтӧны нӧгыль йӧв. А йӧвсьыс вӧчӧны быд сикас сёянсӧ. Сэсся и, пӧтка яйыд на, майбыр, оз тшыкӧд виртӧ. Посниджык челядь гуджгӧны косьтӧм кӧч яй — тайӧ налӧн чӧсмасянторйыс.

Пекла некор эз вӧвлы жугыльӧн. Радейтліс серавны вом тырнас. Жаль вот, кӧть и век юис ырӧш, пув да сэтӧр коръя тшай, пиньыс висьтӧг и крӧшитчис, кык водз пинь сӧмын тыдовтчылӧны верст петкӧдлан сюръя моз. Торскун кодь Пекла век кытчӧкӧ котӧртӧ — кӧть вала, кӧть тшак-вотӧсла. Керкаас, медъюгыдінас, дӧра кыан стан тӧвбыд сулалӧ. Уна сера, синмӧ чеччана шабді дӧра и джодждӧра кыліс, ачыс жӧ и вурліс аслыныс и челядьыслы новлан кӧлуйсӧ — дӧрӧм-гач, сарапанъяс, шапкаяс. А кучик кӧмтӧ верӧсыс вурліс, гын сапӧгтӧ и тюнитӧ гындыліс. Ичӧтсяньыс велӧдісны тайӧ уджас и ассьыныс ныв-писӧ. Тадзи вӧвлі быд семьяын. Нянь муяскӧд орччӧн и пыш муыс. Пекла дзӧлясяньыс визув шор кодь зіль вӧвлі. Ичӧтик грездад зонъясыд этша, но и сійӧ этша письыс бӧрйис медся збойсӧ да статясӧ, ас сертиыс ар-мӧдӧн ыджыдджыкӧс — Мӧкей Ӧсипӧс. Нывлы сэк дас ӧкмыс най вӧлі. Петлісны эськӧ и нӧшта на томджыкӧн да, дас квайт-дас сизим арӧсӧн. Пекла некор эз каитчыв Ӧсип сайӧ петӧмысь, ӧта-мӧднысӧ радейтӧмӧн и колисны став воясыс. Нёль ныла-пиаӧс чужтыліс Пекла, ӧні оліс Ульяна ныв ордас, сідзнад, Ӧксиньлӧн мам ордын.

Шоча кольлӧ лун, мед гожӧмнад Пекла эз кежав грездса кладбище вылӧ. Во-мӧд сайын кувсис верӧсыс, олысь на эськӧ вӧлі да. Ёна куритчис, ас йӧрас быдтӧм чорыд табактӧ радейтліс. Табак кӧйдыссӧ Веждімса купеч вӧлі судзӧдӧма. Йӧгысь вӧчӧм каллянсӧ мам нёньӧс моз чурскыліс. Со, эстӧні джаджъяс кык выль каллян на куйлӧ, дыр на кӧсйис овны да выльясӧс вӧчліс. Некор нинӧм вылӧ эз норасьлы, пӧднытӧ пӧдӧ вӧлі-а. Вӧр керкаас, грездсянь верст сизим-кӧкъямыс сайын сійӧ, нортйын кыскӧ вӧлӧм кульӧм да кералӧм йӧраӧс. Воськов сё и абу воӧма керкаӧдзыс, лымъяс чужӧмӧн и зутшкысьӧма, норт волыссӧ разьны весиг абу вевъялӧма. Киас каллянсӧ шамыртӧмӧн и унмовсьӧма. Аддзӧма Ӧсипӧс сійӧ жӧ грездса мӧд кыйсьысь, вой кежлас аслас вӧр керкаӧ локтігӧн. Кын нин вӧлӧма Ӧсипыс, сӧмын пӧ Мӧдім понйыс кытшлалӧ кӧзяин гӧгӧрыс да омлялӧ, чуксалӧ кодӧскӧ отсӧг вылӧ. Омлялӧм шыас и матыстчӧма мӧд вӧралысьыс. Вот тадзи 1913 вося тӧлын грездса кладбище вылӧ сувтіс нӧшта ӧти крест.

— Ма!.. Ма!.. Ма-а-мӧ-ӧ!.. — поткӧдіс онялысь пывсянысь пемыдсӧ Ӧксиньлӧн ёсь гӧлӧсыс.

— Горзы, дитя, горзы... — бара лӧньӧдӧ нучкасӧ ыджыд мамыс, коді Ӧксинь моз жӧ пӧсялӧма юрси йылӧдзыс, виччысьӧ кыськӧ пыдысь-пыдысь, быттьӧ пемыд пармаысь, кагаыслысь мыччысьӧмсӧ. Ныв таджвидзис ичӧтик ӧшиньлань воча, но Пеклалы нинӧм эз тыдав, и став коланасӧ вӧчис кималасӧн. Кадыс лун шӧрлань, а ывлаас пывсянын серти абу югыдджык: ӧдӧбӧн зэрис, шливгис кӧшысь моз. Гажтӧмӧн, шуштӧмӧн кажитчис Пеклалы талунъя арся зэрыс. Мед эськӧ ӧдйӧджык да лючки-ладнӧ торъяліс нучкаыс, и сӧмын сэк, кор орӧдас гӧгсӧ, вӧлисти юалас: коді жӧ кагаыслӧн батьыс?

Ӧксиньлӧн мамыс, Мӧкей Ӧсип Уля, дас квайт арӧса пиыскӧд, Митрейыскӧд, водз асывсянь ноксисны рыныш дорын, сэтчӧс лэбув улын палича беддьӧн вартісны рудзӧг да ид кольтаяс. Зэрыс татчӧ эз инмы и рынышын бура косьмӧм шепъясысь кокниа торъялісны тусьясыс. Ульяналы нелямын арӧсысь унджык, ни ӧбликнас, ни туша-мыганас ньӧти абу мунӧма мамыслань: ыджыд лӧз синъяса, паськыд сьӧд синкымъяса, ловзьӧм няньшом моз вылӧ кыптӧм морӧса. Ачыс абу кыз, но лӧсьыдик джекъя бекъяса. Шурӧб аньыс, удж вылад кодзувкот моз пуӧ. Мамыс кӧ векджык нюмыд бана, то Ульяналӧн чужӧмыс кажитчӧ зумышӧн, весиг пемыдӧн, быттьӧ ӧшйӧма сьӧд кымӧрлӧн вуджӧрыс. Эз вӧвлы татшӧмӧн Ульяна том дырйиыс, кӧть и ӧні на абу чусмӧма нывбаба мичлуныс. Ачыс олӧмыс пыркӧдіс сійӧс тӧв йылын кыдз пу корйӧс моз.

* * *

Радейтліс Мӧкей Ӧсип ассьыс Улюксӧ, век сьӧрсьыс босьтліс, кор лэччыліс мыйсюрӧ ньӧбны либӧ сдайтны кыйдӧссӧ Веждімса купечлы. Купечыс, Павел Петровичӧн ыдждӧдлісны, ар нелямына, шонді кодь гӧрд тошка — вот-вот ыпнитас и чишкалас чужӧмсӧ, бок вылас пӧрӧдӧм пельса кодь гырысь пельяса, зэв варов да шань, оліс кык судта ыджыд короминаын. Уліас вӧлі куяс примитанін, а сідзжӧ лавка, кӧні ачыс и вузасьліс, медсясӧ роч муын вӧчӧм тӧварӧн. Батьыскӧд орччӧн пырджык ноксьыліс пиыс, Родион, ар дас вита, гашкӧ и, ыджыдджык, веськыд ныра, нёптола щӧкаа, еджыд выбейка дӧрӧмсӧ топыда тасмаалӧма, роч ной гача, кучик сапӧга. Родионкӧд тшӧтшъя кымын и Уля, коді юрас кутіс уна молитва, но эз тӧд ни ӧти шыпас. Зон кужис гижны и лыддьысьны, батьыслӧн чужан сиктын, Веждімсянь верст квайтымын сайын, помавліс училище да. Мамыс, Варвара, купеч пилӧн веждімса — лӧнь да вылӧ пуксьытӧм, смоль сьӧд юрсиыс югъялӧ, быттьӧ дьӧгӧдьӧн мавтыштӧма, пельнёняс зарни исергаяс. Веждімӧ волігъясӧн и тӧдмасис Родионкӧд Уляыс.

Ӧтчыд, 1891 вося гожӧм вӧлі, Родионлы окота лои видзӧдлыны гӧраса йӧзлысь олӧмсӧ, тшӧтш и асьсӧ парма чурксӧ, и вӧзйысис батьыслысь. Вӧзйысис буретш сэк, кор Мӧкей Ӧсип Уляыскӧд Веждімын вӧліны. Матысмис Илля лун — крам праздник, и ая-ныла лэччылісны мыйсюрӧ ньӧбыштны. Бырӧдӧма нин вӧлі душ серти вот перйӧм, но колисны на быд сикас повинносьтъясыс, и весиг бур вӧралысьяс деньганад олісны сьӧкыда. Сэк жӧ, ыджыд ен праздникъяс кежлӧ сьӧмтортӧ век вичмӧдлісны. Ӧкмысдас ӧтиӧд вося гожӧмыс вӧлі кӧдзыд да зэра, и сикт-грездъясын эз тырвыйӧ воны ни рудзӧг, ни ид, а шобді да зӧр кӧдзаяс ковмис ытшкыны скӧтлы кӧрым вылӧ — сідз эз и шептасьны. Зато пармачурксаяслӧн амбаръясныс тырӧсь тусь мешӧкъясӧн. Парма чуркйыс аслас сьыліӧн видзис татчӧс муяссӧ кӧдзыд вой тӧлысь, пужъялӧмъясысь, лестукъяс вылӧ косявліс талань матысмысь сьӧкыд кымӧръяссӧ. И нэмъяс тадзи: вӧр-ваыс олӧ аслас законъяс серти. Веждімын эм ва мельнича, сэтчӧ вайлісны изны тусьсӧ тшӧтш и пармачурксаяс, излісны и гортаныс кипом изкиӧн. Тайӧ уджсӧ векджык вӧчлісны челядь, кодъяс ӧдйӧ верстяммисны. Но оз быдӧнлы мойви воӧдчыны верстьӧ мортӧдзыс: корсюрӧ кӧвъясьлӧны вуджана висьӧмъяс, кор ӧти-мӧд бӧрся кулӧны нёньпом кагаяс, кор вынтӧмӧсь бурдӧдчан медвына турунъяс. Мӧкей Ӧсип гозъя тайкӧ эз весьӧпӧрны, кор кынӧм висьӧмла воштісны медводдза, кык арӧса писӧ, сэсся и, биа висьӧм нёль арӧса нывсӧ виис.

Ульяна быдмис дзоньвидзаӧн, лоис тыр вир-яя невестаӧн. Веждімӧ мӧдӧдчигӧн топыда кыліс кыз кӧсасӧ, пасьтавліс роч дӧраысь вурӧм медмича сарапансӧ да ковтасӧ, кӧмавліс мича сера ас кыӧм чулкисӧ да батьысӧн вурӧм кокни кӧтісӧ и лоліс ризъялысь кукань кодь кыпыд да гажа. Дас кӧкъямыс арӧса нывлӧн сьӧлӧмыс ворсіс том ырӧш моз и аскӧдыс вӧчны нинӧм эз вермы. Любӧй ног кӧсйис кажитчыны купеч пилы дай ставыс. И со, Родион лӧсьӧдчӧ волыны Пармачуркйӧ, аслас пельӧн та йылысь кывліс Ульяна.

— Сэтшӧм кӧ окота, ветлы нӧсь, — сӧгласа шуис Павел Петрович. — Мамыд мед ноптор лӧсьӧдас, пуктӧм пызанӧн тэнӧ некод оз виччысь. Катӧдлан, Ӧсип Мӧкеевич? Оз ло вӧдня тіянлы?

— Мед ветлас. Мед видзӧдлас крестьянаыслысь олӧмсӧ, — дзор тошсӧ малыштіс Мӧкей Ӧсип, каллянсӧ табакӧн тыртіс.

— Мед, мед, — суитчыліс Ульяна, морӧс вывсьыс кӧса помсӧ пегралігтыр. — Ме вотчыны нула, чӧдйыд и пулйыд миян зэл гырысь молля.

Павел Петрович колльӧдіс писӧ да ая-нылаӧс ӧшинь улӧдзыс, тубыръяссӧ пуктісны телегаӧ. Мӧкей Ӧсип идраліс вӧв ныр улысь зӧбнясӧ, зэлӧдіс седелки кӧвсӧ и купеч тош рӧма кӧбыла дышпырысь вӧрзьӧдчис местасьыс. Варвара вӧлі гортас, сулаліс вылыс судтаса восьса ӧшинь дорын, и кор Родион видзӧдлассӧ чӧвтліс керкаланьыс, мамыс прӧщайтчана ӧвтыштіс кинас. Кузь зэръяс бӧрын луныс югыд да шоныд, мир туйвывса лыаыс лошсьӧма-нямдӧма, абу на шупалӧма. Дженьыд кокъяса, тугъя бӧжа кӧбыла восьлаліс ас шодйӧн, сӧмын Мӧкей Ӧсип, коді туй вожаланінын сӧліс телегаас, корсюрӧ тракнитліс дом поводсӧ да кузяа нонитліс. Родион да Ульяна ӧта-мӧд бӧрсьыс мунісны туй бокшаӧдыс, лудъяинӧдыс. Вылыс уличаыс, кӧні сулаліс кирпич подула пу часовня, косджык. Часовня гӧгӧрыс котралісны рака кока посни челядь, ворсісны дзебсясьӧмысь. Став верстьӧыс кӧнкӧ ю бокъясын, пуктісны турун.

Луншӧръя енэжас, ӧта-мӧд бердас кутчысьӧмӧн, быттьӧ полісны усьӧмысь, ӧшалісны кос кымӧръяс. Ульяналы сэтшӧм лӧсьыд, весиг аслыс окота лоны кымӧрӧн и кыпӧдчывны вылӧ-вылӧ, видзӧдлыны сэсянь и аслас Пармачурк вылӧ, и ставнас вӧльнӧй свет вылас. Татшӧм кокни думъяссӧ чужтӧ нывлысь эсійӧ Родионыс, коді восьлалӧ ныв бӧрысь — тюпеня, дзӧляник лэбъя картуза, уна кизьяса гӧрд сатин дӧрӧма. Бӧръя керкаыс, шӧрас кильчӧа, ӧтарыс и мӧдарыс нёль ӧшиня, стынладорсяньыс сарай поска — унджык керкаыс Веждімын татшӧм, сулаліс дзик нин вӧр бердас, Изъяю берегас. Юыс панассӧ босьтӧ кӧнкӧ парма чурк йылын и усьӧ Важ Эжваӧ. Тасянь грездӧдз тшем вӧр. Кутшӧм сӧмын лэбачьяс да пӧткаяс оз сьывны татчӧс ягъясын — дозмӧр-чукчи, сьӧла-тар... Кутшӧм сӧмын зверъяс оз котравны тӧв и гожӧм — ур и сьӧдбӧж, руч и кӧч, тулан и ласича, вӧр кань и латшӧг. Йӧра, ош, кӧин... Ок и важӧнсянь коми морт вӧччӧдӧ дона куясӧн роч муса да мукӧд странаса модничаясӧс, а ачыс ӧдва-ӧдва олӧ ӧти няньсянь выль няньӧдз, олӧ пемыдас да гажтӧма.

— Тпрруу! Дашкӧ, сӧланныд, молодечьяс? — кыліс кыз гӧлӧсыс Мӧкей Ӧсиплӧн.

— Вай подӧн мунам, зэл вед ёна таркӧдӧ, — зон дінӧ шыӧдчис Ульяна.

— Тэ, Ӧсип Мӧкеевич, рӧдты, а ми подӧн тапиктам, — кыпыда вочавидзис Родион. — Ульянаыд кӧ абу паныд?

— Абу, абу. Ми чӧд да пул сёйигтыр локтам.

— Ен тіянкӧд, — кыліс батьсяньыс воча кыв, и ӧддзӧдіс вӧвсӧ. Мӧкей Ӧсип ни ӧти эз дивит нывсӧ, мый сійӧ кутас вуджны тайӧ пемыд вӧлӧксӧ купеч пикӧд. Мӧдарӧ на, кокни вӧлі сьӧлӧм вылас, быд сикас лӧсьыд думъясыс юрас ылькйисны да. И медводз: гӧтролны кӧ эськӧ! «Тьпу! Нинӧм абусӧ думайтсьӧ...» — вомгорулас ропкӧдіс Мӧкей Ӧсип, тайкӧ каллянсӧ эз сьӧлышт.

Ульяна сувтовкерис ӧти мыр дорӧ, пӧрччис гӧрд пышына кӧтісӧ и выльӧн на кыӧм мича сера чулкисӧ: ме пӧ кӧмтӧг радейта ветлыны, кӧть эськӧ и жальысла пӧрччис. Сарапаныс кок шегсьыс муртса-й вылынджык, сідз эз и тыдовтчыв кок пӧкйыс. Веськӧдчис и видзӧдліс орччӧн сулалысь Родионлань: нывлӧн лӧз синъясыс вӧліны ключ ва пыдӧсын югыдлӧз изъяс кодьӧсь, найӧ койисны пӧсь югӧр, донӧдісны зонлысь вир-яйсӧ. Аслас олӧмын медводдзаысь Родион татшӧм матысянь аддзис нывлысь кыскана-манитана видзӧдлассӧ, окота лоліс весиг кинас инмӧдчывны ныв бердӧ, но эз тырмы збойлуныс. А кутшӧма коліс тайӧ инмӧдчылӧмыс Ульяналы!

— Ті сэні, дашкӧ, старӧверъяс да? — виччысьтӧг юаліс Родион, верст-мӧд мунӧм бӧрын нин.

— Мый сія старӧверыс?

— Ас ногыс Енлы эскысьяс, важ ног олысьяс.

— Код тӧдас, сёйны пуксигӧн тай «Отче наш» лыддям-а, Кристослы да Богородицалы юрбитам. Кослунъялан модаыд середанад да пекничанад абу миян, кор мый Ен сетас — сійӧс и сёям. Ыджыд лун водзвылын да Рӧштво водзвылын этшаника кослунасям, лун кык-куим. А тэ тӧдан молитваястӧ?

— Миян училищеын урокъясным заводитчылісны молитва сьылӧмӧн. Кывзан кӧ, лыддя «Отче наштӧ».

— Кывза.

И Родион босьтчис лыддьыны, лыддьыны сідз жӧ ярскӧба, кыдзи и училищеын: «Отче наш, иже еси на небесах, да святится Имя Твое, да приидет Царствие Твое, да будет Воля Твоя, яко на небеси и на земли. Хлеб наш насущный даждь нам днесь; и остави нам долги наша, якоже и мы оставляем должником нашим; и не введи нас во искушение, но избави нас от лукаваго. Аминь».

— Сэтшӧм пӧся да сьӧлӧмсяньыд лыддин, быттьӧ весиг сынӧдыс донолліс, — ошкис Ульяна.

— Лыддьысьӧмысь менам «отлично» вӧлі.

— Мый сія «отличноыс»?

— Медбура донъялӧм.

— Ме лыддя тэн асъя молитва, а тэ донъёл. — Ныв ӧтар киас нуис кӧтісӧ, мӧднас ӧвтыштліс гожъялыштӧм чужӧмас да голиас сатшкысьысь ном-гебйӧс. И босьтчис лыддьыны нюжйӧдлыштана небыд гӧлӧсӧн, быттьӧ сьыланкыв сьыліс: «Хвалите Бога утром, чада Церкви. Всякое утро будем славословить Благого и поклоняться Ему, устроившему светила в область дне и в область ночи. Покрывало ночи поднято, и воссиял свет Божий над тварию; явление утра пробуждает спящих. Свет Твой, Господи, да озарит сердца наши... сердца наши...» Вунӧді тай водзӧсӧ. Часлы, часлы, уськӧда тӧд вылӧ.

— «Сам ты, Господи наш...» — отсыштіс Родион.

— Ой, сідз вед и эм. «Сам ты, Господи наш, научи нас славословить Тебя и вложи жизнь в души наши; и как извел нас из тьмы, так избавь нас от геенны». Но, кыдз?

— Лӧсьыд гӧлӧса лэбачлӧн кодь тэнад гӧлӧсыд. Ме дась тэнӧ кылзыны и кылзыны.

— Сӧмын вот ог гӧгӧрво молитваяссӧ.

— Мед, он кӧ. Енмыс вед гӧгӧрвоӧ, кор кылзӧ тэнсьыд гӧлӧстӧ.

— А мый нӧ эськӧ сэтшӧм гееннаыс?

— Сія — места, кытчӧ кулӧм бӧрас веськалӧны грека йӧз, адын сотчӧны. Тая молитванас коран Енмыслысь, мед видзис кулӧм мортыслысь лолсӧ сэтчӧ веськалӧмысь.

— Унджыкысь кута лыддьыны тайӧс, зэл бур молитва тай вӧлӧма.

— Став молитваыс бур.

— Тэ уна молитва тӧдан?

— Тӧда. Ме Ен небӧгъясысь велӧда найӧс.

— А ме лыддьысьны ни кырымасьны ог куж. Сьӧдас-пемыдас олам, нюрын вутшъяс моз.

— Ичӧт грездъясад быдлаын на тадз. Ыджыдджык вӧлӧсьтъясад эмӧсь нін велӧдчӧм йӧзыд, училищеясын да школаясын велӧдчӧны, зонъяс медсясӧ. Нывъясыдлы некор велӧдчынысӧ, кага видзӧны. Миян училищеын Енлысь законсӧ да роч кыл менам дядь велӧдіс, батьӧлӧн медыджыд рӧднӧй вокыс. И ӧні сія сэн велӧдӧ, унайӧн шува.

— Сідзнад, сюсь морт тэнад унайыд.

— Вичкоын попалӧ сія, пыдди пуктӧны сиктас. Асланыс абу челядьыс, менӧ ёна радейтӧны унінькӧд.

— О-о, джын туйсӧ мунім нін, — орӧдіс Ульяна. — Со, пас пыддиыс этія джуджыд кыдзьясыс. — Ныв пуктіс му вылас кӧтісӧ, пӧсялӧм морӧснас топӧдчис да сывъяліс пашкыр вожъяса, веж коръяса пусӧ. — Тая муса пуясыс меным вын-эбӧс сетӧны, мунігӧн век топӧдчыла накӧд.

Вежыс петіс и Родионлӧн: матыстчис да сывйыштіс орчча кыдз пусӧ, шуис:

— Некор эн топӧдлы пипу, пипуыд пӧ босьтӧ мортыдлысь дзоньвидзалунсӧ.

— Тӧда вед.

Кӧнкӧ дзик матын сизьдысис сизь. Сэсся чӧв-лӧнь, чуш ни ваш. Пу йывъяс ньӧвъяс моз сатшкысьӧны енэж лӧзас. Лӧсталӧны кыдз пу коръяс.

— Кылан? — юаліс Ульяна.

— Кыла, сизь котшкӧдчӧ.

— Вот и эн тӧд. Тадзи менам сьӧлӧмӧй ёпкӧ.

— Лӧсьыд мен тэкӧд, Ульяна. Лӧсьыд и гажа.

— Мен тэкӧд лӧсьыд жӧ. Зонмыдкӧд ме тадзитӧ, кыкӧннад, медводдзаысь на. И тайӧ пуяссьыс ӧтдор некодӧс на эг сывъёллы. А менӧ Ульянанад некод оз шу, Мӧкей Ӧсип Уляӧн шувӧны ставныс.

— Ульянаыс мичаджык. Ачыд и нимыд тэнад Ульяна манастыр кодь жӧ мича.

— Збыль?

— Збыль. Ме некор ог пӧръясь. Поп дядь шувӧ, грек пӧ пӧръясьӧмсьыд. И став йӧзсӧ пӧ пыдди пукты. Озыр водзын пӧ копыртчыл коскӧдзыс, а гӧль водзын — муӧдзыс.

— Тэ вӧллін сэн, Ульянаас?

— Поп дядь жӧ нуліс. Ок и мича да гажа, Эжва берегас джуджыд-джуджыд кыр йылын. Гырысь кирпич керкаяс, манастырсӧ гӧгӧртӧма паськыд стенаӧн. Ме и Сыктывдінкарын вӧллі, куим во сайын, батьӧ нуліс ярмарка вылӧ. Вонас пӧ ӧтчыд и оллӧ сэтшӧм ыджыд ярмаркаыс. А йӧзыс мыйта сэн вӧлі! Сыктыл ю берегас ичӧтик лавкаыс сулаліс, дашкӧ, сё. Мыйсӧ сӧмын эз вузолны сэн — няньсӧ-й, дӧрасӧ-й, парпор дозмуксӧ-й, кӧрта-пуа кӧлуйсӧ-й... Бать менам лэччӧдліс звер куяс, кынтӧм пӧткаяс, кын чери — и ставыс инасис.

Родион и збыльысь эз пӧръясь. Зон висьталіс 1888 во помын мунысь ярмарка йылысь. Сійӧс шуисны Георгиевскӧйӧн, и мунліс век тӧвнас, сэк карӧдзыс кокниджык вӧлі веськавны. Вузасьны-ньӧбасьны волывлісны сэтчӧ эз сӧмын уезд пасьтася олысьяс, но и Кардорса, Устюгса, Вяткаса, Чердыньса, Сольвычегодскса купечьяс, мещана, да и посни овмӧса крестьяна. Сідз, Немдінса мужикъяс вайлісны ас кыӧм ной, пу чашкаяс, тасьті-пань; Паджгаса крестьяна — нянь; вӧралысьяс — ур ку, байдӧг, сьӧла-тар; Нювчимса да Кажимса заводъясын уджалысьяс — кӧрта кӧлуй; выльгортсаяс — куранъяс, мегыръяс, телега кӧлесаяс, кузнечьясӧн дорӧмторъяс; сыктывсаяс да эжвавожсаяс вайӧдлісны уж да кӧбыла табунъяс. Тайӧ кык вежонся ярмаркаыс лоліс ыджыд гажӧн эз сӧмын карсаяслы, но и уна лыда гӧсьтъяслы. Ачыс ичӧтик карыс быттьӧ пыркнитчыліс, садьмыліс узьӧмысь. Уличьяс кузя гӧньялісны уна рӧма мегыра, тільгуна, корадодьяса тройкаяс. Кылісны том ныв-зонлӧн гаж да гудӧк шы улӧ сьылӧмъяс. Уна йӧз бергӧдчыліс сэк карса трактиръясын, чайнӧйясын, вина-водкаӧн вузасян лавкаясын. Курыдторъяссӧ вайлісны устюгсаяс. Коми пармаысь небыд зарниыс, кынтӧм пӧткаыс, медсясӧ сьӧла, медуна мунліс Петербургӧ. А ӧтчыдйӧнсӧ вайлісны ярмарка вылӧ куимсё сюрс кынтӧм пӧтка.

— Тэ унатор нін аддзылӧмыд да унатор тӧдан. Ме Веждімысь ӧтдор некӧн на эг вӧл. А менӧ вед манастыр ним кузяыс и нимтӧмась Ульянанас. Батьӧ да мамӧ вӧллӧмась жӧ Ульяна манастырад, мен вит ар на-й вӧлі сэк. Буретш сэк веськалӧмась, кор паракод сэтчӧ волӧма, юрбитысьясӧс вайлӧма. Ёна-й шензьӧмась, кыдзи пӧ татшӧм ыджыд пыжыс татшӧм уна йӧзнас оз вӧй. Сэсся паракодса кӧзяиныс берегсьыс став йӧзсӧ — манакъяссӧ, крестьянасӧ и юрбитны воысьяссӧ, катӧдлӧма Кулӧмдінӧдз. Некутшӧм дон абу босьтӧма, чорыд биа ваӧн да тшайӧн на юкталӧма. Батьӧ да мамӧ сія паракоднас и локтӧмась Кулӧмдінӧдзыс. Ме сэк кӧн вӧлі? Тані, пӧч ордын.

— Колӧкӧ-й, ачыд на быдтор аддзылан да тӧдлан; код тӧдас, кутшӧм на ловӧ олӧмыс. Сё арӧсӧдз кӧ кутам олны, колӧкӧ, мыйсӧ на ог аддзылӧй.

— Кутшӧм воын нӧ тырас миянлы сё арӧсыс?

— Тэн ӧні кымын ар?

— Дас кӧкъямыс.

— Вот и артыштам. Ӧні 1891-ӧд во, чинтам сэсь дас кӧкъямысӧс, ловӧ 1873. Содтам сёӧс и ловӧ 1973.

— Аслыд нӧ эськӧ кымын?

— Арнас мен дас сизим тырӧ.

— А ме тэнӧ ыджыдджыкӧн чайті.

Родион паськыд пельпома, паськыд морӧса, ойӧс сойяса, тувкыд зон, сюрӧса мужикӧн нин позьӧ шуны. Рыжӧй батьсяньыд да сьӧд юрсиа мамсяньыд орӧс морт чужлӧма. Шуйга банбокас, пельнёньланьыс, кык чунь пасьта мампас — Енмыс быттьӧ сургуча печать пуктӧма. Купеч пи, а абу ыкша, со кутшӧм кыла-вора Ульянаыскӧд.

— Батьӧ, кӧнкӧ, воис нін, а ми век на джын туяс. Мӧдім. Вотчынытӧ радейтан?

— Ветлывлам зонъяскӧд.

— Кутшӧм тусь нӧ тэн медся чӧскыдыс?

— Чӧд да мырпом. А тэнад?

— Оз да ӧмидз.

Верст кымын мунӧм бӧрын Ульяна корис кежны шуйгавыв. Гӧгӧр гойта вӧр, медсясӧ пожӧм, а шӧрас шочиник да ляпкыдджык пуяса кушинкодь, кӧні кос ягыс веськыда ӧзйис гырысь, гӧрд мольясысь — пувйыс заваль, но еджыд бокъяса на. Водзынджык вутшъяса егыр, веж нитшкыс поньтасьӧма пемыдлӧз чӧдйӧн.

— О, Енмӧй, тувччыны некытчӧ, — шензьыштіс Родион.

— Местаыс Важтылаӧн шусьӧ. Висьталӧны, коркӧ татчӧ кӧсйӧмась олмӧдчыны кык вок, и тыла кералӧмась. Но уджсӧ абу помалӧмась, ӧти воксӧ ош косёллӧма, и мӧд вокыс энолтас тайӧ местасӧ. Миян грездным сэк абу на вӧлӧма.

Горш веськавмӧнныс апалісны чӧдсӧ, и бӧр петісны паськыд ордым вылӧ. И сы здукӧ, дзик виччысьтӧг, зон сувтіс нывлы воча, да сэтшӧм матӧ, весиг видзӧдласныс ӧтлаасис, быттьӧ джаггӧрӧд гӧрддзасис.

— Кунь синтӧ, — корис зонмыд. Мӧдыс топыда кунис паськыд синкымъяссӧ кӧрӧмӧн. — А ӧні восьт.

Ульяналӧн мичаник чужӧм водзын Родион кутіс гырысь мольяса чӧд куст. Вужнас мортыд нетшыштӧма.

— Месянь тэн козин.

Ныв шӧйӧвошліс, гӧрддзасьліс горшыс, быттьӧ тасасис сэтчӧ ыджыд из, сэсся вомтырнас нюмъёвтіс — пиньясыс вӧліны пуртӧсын анькытш кодь рӧвнӧйӧсь, шуис:

— Менам олӧмын тая медводдза козин. Пасибӧ.

— Енлы. — Воча нюмъяліс зонмыд, тыдалӧ, ачыс аслыс кажитчис, гӧгӧрвоис мыччыны нывлы татшӧм козинсӧ да. — Татчӧс угоддьӧясыс кодлӧн, коді кӧзяиныс? — юаліс сэсся.

— Ставлӧн, ӧтувъя. Веждімсаыд тась вотчылӧны жӧ.

Эжва катыд этша йӧза вӧлі, вӧр-васӧ родӧвӧй угоддьӧяс вылӧ эз вӧв юклӧма. Ковмылісны кӧ мортлы либӧ семьялы му-видз, сійӧ шыӧдчыліс сиктса община дінӧ. Сэні воӧдчылісны ӧти кывйӧ, кысь корсьны да сетны угоддьӧяссӧ. Сэкся законъяс серти, быд ай лов вылӧ вичмӧдлісны дас вит десятина, нывбабаӧс тӧд вылӧ эз босьтлыны. Кыдзи вӧдитчыны кыйсян угоддьӧясӧн — та йылысь 1798 воын на вӧлі лэдзӧма «Вӧрса устав». Чӧс туйяс, вӧр керкаяс — ставсӧ босьтлісны тӧд вылӧ, нинӧм эз вунӧдлыны, мед царлӧн казнаӧ воис унджык барыш. И му, и вӧр угоддьӧяс батьсянь вуджлісны пияныслы. Тадзнад, ӧткымын кӧленалӧн чӧжсисны да ӧкмисны паськыд угоддьӧяс, лоисны озыр йӧзӧн. Кыптыліс кӧ кутшӧмкӧ вен, позис шыӧдчывны эмбуръяс кузя Вӧлӧгдаса палатаӧ. Сылысь шуӧмсӧ сэсся торкавны эз позь. И сэк жӧ, Эжва йывланьын некор эз вӧвны помещикъяс, крестьянаысь ӧприч вӧліны купечьяс, вузасьысьяс, озыра олысьяс.

Грездлань матысмысь туй чукыльтіс веськыдвыв, и петкӧдіс ныла-зонмаӧс нязьмӧс ю берегӧ. Ӧвтыштіс шоныд тӧвру. Юыс визувтіс сэтшӧм тэрыба, быттьӧ исковтіс чой горув. Збыльысьсӧ, чой паныд нин и муніс туйыс. Родион казяліс: юсӧ уналаті помӧма.

— Мыйла нӧ? — юаліс зон.

— Помӧдыс мыйла? Гымга да ветель чӧлталанін, чери тадзи кыям. Кутшӧм чери? Быд пӧлӧсыс эм: гырысьыс и посниыс — ком, кельчи, сир.

— А миян ботайтчӧны.

— Тан матын вис ни ты абу, оз кыйсьыны кулӧмнад.

И друг вӧрыс помасис. Веськыда ылькмуні югыдыс, синмӧн судзтӧм веж чурк люкалӧ лӧз енэжсӧ. Паськыд му весьтад и енэжыс быттьӧкӧ паськыдджык. Водзын тыдалӧ грезд, купайтчӧ шонді югӧръясын. Родион шензьӧмысла кальквартіс вомсӧ и пырсӧ эз вермы тупкыны, быттьӧ мегыр сюйисны вомас.

— Лолъя мойд. Татшӧм мичсӧ ме аддза медводдзаысь, — вежгис ывла мичлун вылас зон. — Тэ тай, Ульяна, райын олан.

— Во нелямын сайын тані тшем вӧр жӧ вӧлӧма. Ӧні ю берег пӧлӧныс видзьяс, а со этані муяс, ставыс лунӧ паныда. Менам помнитігӧн нін кӧдза муяссӧ ёна паськӧдісны, тыла кералӧмӧн. Уна пӧсь киссьӧ тайӧ муяс вылас. Лунтырнад кусыньтчымӧныд ноксян, кӧть пельса асыкол, веськӧдчынытӧ он вермы.

Ныла-зонма сулалісны орччӧн. Ульяна индаліс, кӧні мый быдмӧ, а Родион ӧтарӧ юасис: кыдзи да мый.

— Ултасінас кӧчан быдмӧ. Водзынджык — пыш да шабді, кӧйдыссьыс вый пычкам, а идзсьыс — сунис-шӧрт вӧчам, сэсся дӧра кывам. Картупель да сёркни градъяс эм и. Ми ас няньӧн олам, роч няньыд оз оллы миян. Аддзан эсія муяссӧ, гыалӧны тай: ид да сю сэні, скӧтлы зӧр кӧдзам. Мед ёнджыка шептасясны, Илля лун бӧрас на сӧмын кутам вундыны. Сёркнитӧ да кушмантӧ сентябр помӧдзыс ог нетшкӧй.

Веськыдладорас, йӧрын, йирсисны чоталӧм вӧвъяс, котралісны ыжъяс. Еджыд юра бӧньдюгъяса пӧката эрдыс, кыті эз на вӧв ытшкӧма, кажитчис быттьӧкӧ лым улын.

— Мӧстӧ видзанныд? — юаліс Родион. Мӧсъясыс эз тыдавны да сы ради, надейнӧ, юаліс.

— Ой, кыдзи нӧ мӧстӧгыс? Быд семьялӧн эм мӧскыд да вӧлыд, натӧг вед куйӧдыд оз ло, натӧг вед тшыглы кулан. Скӧттӧ уна видзам.

— Ӧти, кык, куим, нёль, вит, квайт, — гораа лыддис керкаяссӧ Родион. — Квайт и эм?

— Этша али мый? Эсія кыкас сӧмын на овмӧдчисны. Елисей Гришалӧн Микайлӧ пиыс гӧтрасис, Веждімысь вайис нывсӧ, Анна нимыс. А Кузьма Прокӧлӧн ыджыдджык пиыс вайис Елисей Гришаыслысь нывсӧ. Гӧгӧрвоин?

— Сьӧкыда, но гӧгӧрвои.

Водзын тыдаліс мыльк, кӧні сулаліс джуджыд, рудӧдӧм пу крест асыввывлань, юланьыс чужӧмбана. Крест бокӧдыс и мунӧ туйыс. Тайӧ крестыс пӧ видзӧ Пармачуркйӧс да сэні олысьяссӧ неминучаясысь — гожӧмын пужъясысь, косьтӧмысь да шеръясысь, кӧинъяслӧн скӧт вылӧ усьласьӧмысь, тӧвнас вӧрӧ петӧм водзвылын пернапас чӧвтны татчӧ волӧны кыйсьысьяс. Сы дорӧ сувтлӧны верстьӧ и челядь, юрбитӧны, корӧны Енлысь няня, звер-пӧткаа, тшак-вотӧса да чериа во, корӧны аслыныс дзоньвидзалун, корӧны прӧститны грекъясысь. Ульяна сувтіс крестыслы паныд, пернапасасиг копыртчыліс, гырысь молля чӧд кустсӧ, Родионӧн козьналӧмторсӧ, пуктіс крестыслӧн вомӧна тас вылӧ. Воськов-мӧд вӧчис бӧрлань, и, кияссӧ морӧс вылас кресталӧмӧн, лыддис зонлы кывмӧнъя: «Господи Боже, подай мне изобилие плодов земных и все, что к удовлетворению нуждам моим потребно. Больше всего очисти совесть мою, укрепи меня на пути спасения, чтобы я, следуя по нему, после многолетней в мире сем жизни, перейдя в жизнь вечную, удостоился быть наследником Царства Твоего небесного. Аминь». Сэсся ковта увсьыс кыскыліс неыджыд пу пернасӧ, окыштіс и ӧдйӧ бӧр саймовтіс. Зон сулаліс нывкӧд орччӧн, тшӧтш жӧ чӧвталіс пернапас.

Водзӧсӧ мунісны эз нин вӧлӧн ветлан туй кузя, а веськыдалысь ордымӧд. Градъяс вылын эз тыдав ни ӧти морт, кӧрым заптан страдаыс на помасьтӧм. Вежалуннад нывбабаяс ёнджыка ноксисны гортаныс: песласисны, кыисны-вурисны, мужичӧйяслы чера уджыс юр выв тыр. Посни ӧшиня, кык сигӧра, лажмыд пӧката керкаяс сулалісны ӧти визьӧн, ӧта-мӧдсяньыс ыджыд костӧн.

— Медводдзаас менам ыджыд вок, Тимӧ, семьянас олӧ. Быдтысьӧны. Орччӧн миян керканым, коймӧдыс — Кузьма Прокӧлӧн, нёльӧдыс — Елисей Гришлӧн, — лыддьӧдліс Ульяна. — Елисей Гришыслӧн гӧтырыс миян пельшӧр.

— Эм тіян пельшӧр?

— Веськӧдчысь и бабитчысь сія, мамыслысь велӧдчылӧма. Музгыльтчӧм ки-коктӧ веськӧдӧ, кос вӧрзьӧмтӧ лӧсьӧдӧ.

Родион кывзӧ, видзӧдлассӧ чӧвтлӧ нывланьӧ, юмола нюлыштлӧ ассьыс вом дорсӧ: век жӧ, мича Ульянаыс, сюсь вежӧра и, со мыйта молитва тӧдӧ, со кутшӧм мичаа сёрнитӧ.

Керкаясыс чурк бокшаас, мир туйыс кос, вывтасінад зэр ваыд дыртӧ оз кутчысь да. Ульянаяслӧн керкаыс сэтшӧм жӧ, кутшӧм и унджыкыс Веждімын. Кильчӧыслы паныд кокъяс йылын сулаліс жытник. Сэні сюмӧдысь кыӧм ларъясын видзисны быд лунъя новлытӧм паськӧм, ларечьясын — тусь да изӧм пызь. Стынбӧжланьыс, кытчӧ медэтша инмӧ шондіыс, пӧгреба улыс кум — видзисны сэн тшыкана сёян-юан, вӧралан кӧлуй. Тулыснас юсьыс жуглісны йисӧ и сюйлісны пӧгребас, тадзи гожӧмбыд кежлӧ вӧчлісны кӧзӧд. Улыс кумыскӧд орччӧн пывсян, кӧть эськӧ и юсяньыс ылынкодь, зато пывсьынытӧ кивывджык, торъя нин кӧдзыдъяс дырйи. Нянь муяс дорас некымын рыныш паськыд лэбувъясӧн, мӧд ног кӧ, гумла. Видзӧдӧмпыръяысь, зумыда овмӧдчӧны йӧзыс тайӧ парма му пельӧсас. Рытыввывладорас, кывтыд помас, енэжланьыс сьӧд тшын пуритӧ — выль му ли, выль видз ли дасьтӧны: став шашарасӧ сотӧны. Быть ӧд паськӧдчы, татчӧ овмӧдчӧмсянь войтырыслӧн коймӧд кӧлена нин чужӧ да.

Ульяна ылісянь на казяліс батьсӧ: пукаліс сійӧ керка стенбердса лабичын, нёняліс каллянсӧ.

— Лешинныд коктӧ, вай шойччыштӧй, — шуис Мӧкей Ӧсип, сэсся чукӧстіс гӧтырсӧ: — Пекла! Ноко, вайлы татчӧ кӧдзыд ырӧштӧ!

Дзуркмуні кильчӧ ӧдзӧсыс и киас ыргӧн яндӧваӧн мыччысис Пекла — бадь кырсьӧн дубитӧм шабді дӧрӧма, синкымӧдзыс кокни чышъяна, кӧтісӧ тшайподалӧма.

— Ю, бласлӧ Кристос. Мед эз пагырмы, сулӧда улыс кумын, чӧскыд ырӧшыс, — кӧзяйка медводз мыччис сюра яндӧвасӧ Родионлы.

Зон пӧльыштіс веж быгсӧ, юис дыр да азыма:

— Чӧскыд и эм, загӧвӧра юван кодь, веськыда сьӧлӧмӧс мыськолтіс. Пасибӧ, Пекла Модестовна, — овнанас ыдждӧдліс кӧзяйкаӧс Родион. Локтіганыс сійӧ нарошнӧ юаліс Ульяналысь, кыдзи пӧ мамыдлӧн ним-овнаыс.

— Вот и бур, кажитчис кӧ, — мичаа нюмъяліс Пекла, кинас пиньтӧм вомсӧ саймовтыштӧмӧн.

Ӧсипыс, водзджыктӧ воис да, висьталіс, нылыд пӧ купеч пикӧд локтӧ, и керка пытшкӧссӧ пелькӧдыштны вевъяліс Пекла, кыз ёгсӧ пос помӧдзыс роскӧн шурӧдыштіс. Зон мыччис сэсся яндӧвасӧ Ульяналы. Сю юмӧн ловзьӧдӧм ырӧш вӧвлі быд лунъя юанторйӧн. Ырӧшысь ӧтдор, пармачурксаяс пулісны чужваысь сур, кужлісны вӧчны аскур, и та дырйи эз ковмыв сакар. Сюсӧ кӧтӧдлісны, пуктылісны паччӧрӧ нырсьӧдны. Нырсялӧм бӧрын тусьсӧ косьтылісны, излісны, и сыысь артмыліс юмов пызь. Аскурсӧ вийӧдлісны сулӧдӧм чужваысь пищаль ствол пыр, рабнас вердлісны скӧтӧс. Сэтшӧм стволыс вӧлі быд семьялӧн, и эз ӧтиӧн. Мӧкей Ӧсиплӧн жытникас, ӧнія кыйсян пищальысь ӧтдор, кык ствол на ӧшалӧ, лӧжатӧмӧсь: ӧтиыс биа изъялӧн, мӧдыс турка пищальлӧн. Ӧсиплӧн батьыс, Пиля Мӧкей, татчӧ медводдза овмӧдчысь, наӧн вӧравлӧма. Сійӧ жӧ пищальяснас велӧдіс лыйсьыны Мӧкей и ассьыс писӧ — Ӧсипӧс. Водзті ичӧт розяӧсь вӧліны стволъясыд, ствол вомӧдыс зарадитлісны, и этша дрӧб тусьӧн коліс инмыны урлы ли, пӧткалы ли. Ӧсиплы вӧлі ар дас куим-дас нёль, а зэв нин стӧча инмыліс весиг койбедьтӧг.

Турка пищаль ствол пырыс и вийӧдліс аскурсӧ Пекла. Кодалысьыд кӧть и абу грездын, Ен праздникъяс дырйиыд да пывсян бӧрад кылӧдлӧны мужикъясыд, тшӧтш и томуловыс, кода суртӧ-й, аскурсӧ. Ямзьӧмтӧ он кывлы некутшӧм керкаысь. Лӧня олӧны пармачурксаяс, ӧта-мӧдыслы отсӧгтӧ сетны век дасьӧсь, торъя нин, тыла кералігад. Сэки став вермысьыс ӧтвылысь мырсьӧ, кӧть и быд семьялӧн аслас му и вӧралан угоддьӧ. Куим семьялӧн тані вужйыс, и эм кытчӧ паськавны тайӧ вужйыслы. Дерт, сьӧд вӧр шӧрад овнытӧ велавны колӧ, лоны вурдысь кодь зільӧн да. Пармачурксаяс нинӧм вылӧ оз норасьны, оз вежавны ни, весиг веждімса вылӧ, кӧть и олӧны найӧ паськыд Эжва бокын.

Кольӧм во Родионлӧн батьыс, Павел Петрович, шыӧдчыліс Мӧкей Ӧсип дінӧ корӧмӧн: лок пӧ меным приказчикавны, Веждімын пӧ кутан овны, ветлыны пӧ кутан вузасьны Лебежнӧйӧ, Парчӧ, Мысӧ, Помӧсдінӧ... Сыктывдінкарӧдз пӧ кутан лэччывны тӧварла. Муыд да вӧр угоддьӧясыд пӧ ставыс ас саяд колясны. Ӧтувъя уджным кӧ пӧ бура кутас ладмыны, сэсся ачыд купечӧн лоан, ассьыд магазин восьтан. Мӧдыс и вочавидзӧ: ме пӧ урлы синмас инмыны верма, а купечавнытӧ пӧ ме ог вермы, пемыд морт пӧ ме. Бура-лӧсьыда и помасис сёрниныс. Воис гортас да, Ӧсип та йылысь гӧтырыслы ошйысис, а Пекла серам выв лэптіс верӧссӧ: гажа али мый пӧ тэ? Мӧдыс эштыліс эскӧдны гӧтырсӧ, сё збыль пӧ, но весьшӧрӧ. Сэсся та йылысь эз и панлыны сёрнисӧ.

Ывлаын лолыштӧм бӧрын, Мӧдей Пекла ставнысӧ чукӧстіс пажнайтны. Ыджыд гӧсьттӧ, купеч питӧ, нянь-солӧн колӧ примитны. Кутшӧмкӧ кыпыдлун вӧлі Пеклалӧн сьӧлӧм вылын, Родионыс на ордӧ сувтіс да. Зэв на и бур, матысяньджык кӧ тӧдмасясны Ульянаыскӧд, кӧть эськӧ и Тимаизсӧ, парма чурксӧ, ас синнас видзӧдлыны воӧма. Родион пуксис пос тшупӧд вылас, пӧрччис няйтчӧм тюпеньсӧ. Позис, дерт, и кӧмтӧг шлапъявны, но Ӧсип петкӧдіс керкасьыс пелькиник кыс — еджыд гӧна, тыдалӧ, еджыд мӧс куысь вурӧма. Зон тшайподаліс кыссӧ, пожъяліс кисӧ кильчӧ вылас кӧв йылын ӧшалысь мыссян чуманысь.

Ни Ульяна, ни Родион эз нин суны пача, но трубатӧм керкаяс, кытысь тшыныс ломтысигас пуритліс восьса ӧшинь-ӧдзӧсӧд. Со тай кутшӧм лӧсьыдик Мӧкей Ӧсиплӧн керка-картаыс. Восьтан кильчӧ ӧдзӧссӧ и веськалан ыджыд посводзӧ. Тыдовтчас куим ӧдзӧс: веськыдвывсаыс да шуйгавывсаыс пыртӧны торъя керка-жыръясӧ, веськыдаыс — сарайӧ, заднӧй ӧдзӧсӧн шуӧны. Сарайыс керка пасьтаыс жӧ, паныда стенас бара ӧдзӧс, сы пыр керйысь вольсалӧм пос кузя пыртлӧны турун. Сэні видзӧны и гортса гырысь кӧлуй — пу додьяс, сийӧс-завод, кысян стан, потш сёр вылӧ гозйӧн ӧшлӧм корӧсь, гымга да ветельяс, капканъяс. Сарай джодж улас карта, кӧні ӧти пельӧсын ыж видзан гид, орччӧн мӧс видзанін, бокынджык вӧв гидня. Картаас ӧтмӧдарсяньыс бара ӧдзӧсъяс. Чукӧрмӧм куйӧд-вольӧссӧ шыблалӧны ортсӧ, арнас да тулыснас кыскалӧны вӧлӧн муяс вылӧ.

Пырисны катыдладорса керка-жыръяс. Ӧвтыштіс пӧжӧм йӧв дукӧн. Родион, порогсӧ воськовтӧм бӧрын, куимысь чӧвтіс пернапас: ӧд сійӧ татчӧ пырӧ медводдзаысь на. Куим ӧшинь видзӧдіс лунладорыс, кӧтшас ӧшинь дорас, кыті пырліс асъя шондіыс, сулаліс джуджыд вольпася пу крӧвать. Кӧлачӧ куткыртчӧмӧн куйліс сэн сьӧд кань. И порог, и ӧшинь дорас кузь лабичьяс, куричсьыс вылынджык джаджъяс. Некымын Ен ӧбраза пельӧсын ыджыд пызан, еджыд пызан дӧраа, кӧні вӧліны утка модаа сов доз, пу тасьтіын нянь. Пачводзас пеля тшан, пӧдӧнча, залавка вылас сёй тасьтіяс, гырничьяс. Пачыскӧд орччӧн гӧбӧч, сэсянь кокниа веськалан пӧлатьӧ. Гӧбӧч весьтас, пӧшти пӧтӧлӧк бердас, неыджыд ӧшинь, кыті пырӧ ывла югыдыс паччӧрӧ да пӧлатьӧ. Паччӧр ӧшиньӧн и шусьӧ.

Порогдорса лабичас куйліс Родионлӧн вель ыджыд тураса тубрасыс. Ӧсип гозъя эз разьлыны и эз тӧдны, мый сэтчӧ тубыртӧма. Зон перйис сэсь пызан вылас быдса кӧлыш кӧлач, кулак гырся куим сакар тор, неыджыд кӧшельын тшай, куим чӧвпан шобді нянь:

— Батьӧсянь да мамӧсянь гӧсьтинеч тіянлы.

— Ен мед сетас налы дзоньвидзалун. Слабог, тырмӧ миян сёян-юваныд. Шобдітӧ вот ог лысьтӧй кӧдзны, кынмӧмсьыд полам да, — висьтасис Пекла. — Кодкӧ во кӧдзлім да эз шептась, эз тырмы, тыдалӧ, шоныдыс.

Ульяна вевъялӧма вежсьыны, вӧсни шабді дӧраысь еджыд дӧрӧм пасьталӧма — юр йылыс, бӧж дорыс, сосъясыс уна серӧн вышивайтӧма. Сиктса аньясыд сэк уліс дӧрӧмтӧ, трусик-гачтӧ эз новлыны, сы вӧсна и кузь вӧвлі дӧрӧм-сарапанныс. Пернапасӧн пуксялісны пызан сайӧ. Родион веськаліс Ульянакӧд воча ныр. Ыджыд пу тасьтіын Пекла медводз вайис азя шыд, сӧмын на пачсьыс кыскис да, руалӧ. Ставныслы сёй кружка тыр кисьталіс пӧжӧм йӧв. Быдӧн панясис пу паньӧн ӧтувъя тасьтіысь. Сэсся сёй гырничын пражитӧм картупель сёйисны, черинянь да. Медбӧрти ырӧш юисны. Пызан саяд эз сёрнитлыны. Сёйигчӧж то Родион, то Ульяна чӧвтлісны ӧта-мӧд вылас сайласян видзӧдлас.

— Пасибӧ кӧзяйкалы и ставныдлы чӧскыд пажунысь, — пызан сайысь чеччигмоз аттьӧаліс Родион.

— Енлы, Енлы. Аски шаньга пӧжышта, нӧкъя шаньгаыд чӧскыд, — кыпъяліс лолыс Пеклалӧн.

* * *

Молля сир кодь югыд луныс ымраліс шоныдӧн. Мӧкей Ӧсиплӧн керка ӧшинь увті вуджӧртлісны турун нӧбъя мужичӧйяс. Лун-мӧд сайын юравлӧм турун вайтӧм на вӧлі и Ульянаяслӧн. Эстӧні, чурк горулас, ытшкантор на эм и, эз на кӧ талун ыджыдджык вокыс ытшкы. Мӧкей Ӧсип Тимӧӧн шуисны воксӧ.

— Мӧдарын мамӧ вон зэлтӧма, кӧсъян кӧ, верман шойччыны, — Ульяна шыӧдчис Родион дінӧ. — А ми батьӧкӧд турун куртны ветлам, абу ылын.

— Тшӧтш ветла, дашкӧ, отсышта мыйӧнкӧ.

— Йӧзыс дивитасны, аддзыласны да. Йӧз сёрни ловӧ.

— Мыйысь?

— Тэнӧ вед быдӧн тані тӧдӧ, мый тэ Веждімса купеч пи.

— Мед тӧдӧны кӧ. Менам батьыд зэл шань, некод нинӧмысь сы вылӧ оз лёкол. Кор медоллӧ аслыс отсасьысьясӧс, век зэл бура мынтысьӧ. Мен абу яндзим аслам батьысь, — лӧгасискодь Родион. — Тэ ног кӧ, мен эз кол локны татчӧ?

— Мый тэ, Родион? — пыркмуныштіс Ульяна. — Пармачурксаыд зэл жӧ пыдди пуктӧны тэнсьыд батьтӧ. Ме мӧдтор кӧсйи шуны... быттьӧкӧ тэ ме ради локтін... — Нывлӧн яндысяна чужӧмыс пель йылӧдзыс гӧрдӧдіс, быттьӧ кос идзас кольта ыпмуніс.

— Сідз вед и эм. Эг сӧмын парма чурксӧ видзӧдлыны лок, тэ ради тшӧтш... — Родион койыштіс ассьыс руд син рӧмсӧ нывлӧн синъясӧ.

Ульяналӧн воши кыв-ворыс, мыйкӧ дыра чӧв оліс кок улас ыджыд биа изйыс моз. Ныла-зонма сулалісны пос помас, и сёрнинысӧ кыліс сӧмын кильчӧ улас куйлысь вӧралан пон — еджыд лапаяса, кузиник ныра, син весьтас еджыд чутъяса, мӧд ног кӧ, нёль синма. Кӧзяин ноксьыштіс сараяс и петкӧдіс ывлаӧ пу куран да куим пиня пу вила. Сэки и шыӧдчис Родион:

— Ӧсип Мӧкеевич, мен аддзан дӧрӧм-гач вежантор? Тіянкӧд окота ветлыны.

Шабді дӧрӧм и шабді гач сюрис, Мӧкей Ӧсиплӧн кӧлуйыс зэв на и ныма лоис, кӧтіыс лӧсяліс и.

— Эз этша кад коль, мед вӧчны татчӧ му-видзсӧ, — вӧляникысь восьлалігмоз висьталіс Мӧкей Ӧсип, водзлань чурвидзысь тошсӧ дзӧрӧдіг. — Уна да сьӧкыд удж вичмис миян бать-мамлы, сарство небеснӧй налы. Сет, Енмӧй, ставныслы югыдін да шоныдін. — Сэсся пернапасасис.

Юберегса неыджыд вӧр діяс вуджӧм бӧрын, кӧні быдмисны ыжман, лежнӧг, пелысь, тыдовтчис ныв кӧса моз люзьгӧдчӧм турун лёдзьяса видз. Збыльысь тай, видз помыс ытшкӧма нин, Тимӧыс, сідзнад, асъя лысва вылас волӧма. Куртнысӧ нинӧм эз и вӧв. Коліс сӧмын вӧрӧдыштны асъя ытшкӧмсӧ, да тӧрытъя лёдзьяссӧ юравны. Сэсся и вуж доддьӧн позьӧ волыны, доддясьлыны да. Мый тӧрас, сараяс пыртасны кос турунсӧ, коляссӧ стынбӧжас, сарай пос дорас зорӧдаласны. Турунсянь турунӧдз тырмӧ скӧтлы кӧрымыд. Куйӧдыд уна чукӧрмӧ. Вынсьӧдӧм муяс вылад сю-идйыд сьӧкыд шепта, картупельыд гырысьджык да котыраджык. Картупельтӧ сэк коми сиктъясад ёна нин вӧдитісны, 1840-ӧд восянь Коми муад босьтчисны быдтыны тайӧ сёянторсӧ.

Гӧгрӧстасны турун пуктӧм и вундыны петасны. Помаласны идравны нянь да град выв пуктасъяс и мужикъяс вӧравны мунасны. Сиасясны, качан да му лэчьяссӧ дасьтасны — весаласны гуяссӧ, пыдӧсас выль ёсь бедьяс сатшкаласны, выль лыс лапъясӧн тупкасны. Чорыда кынмас-лымйыштас да, ур да мукӧд звер бӧрся кутасны вӧтлысьны, капканъяс окталасны. Кыйсьӧм-вӧралӧмыс вуджліс кӧленасянь кӧленаӧ, да и вӧралан ногныс важ йӧзлӧн кодь. Бурджык пищальӧн кутісны вузасьны купечьясыд-а. Мӧкей Ӧсиплӧн ставыс дась ягӧ петігкежлӧ. Лызь пыдӧссӧ выль куӧн кышӧма, мед чой паныдтӧ эз вильсйӧдлы. Пищальыс и пуля-порокыс эм. Кольӧм гожӧм выль норт вӧчис, койбедь да. Вӧр керкаыс важ нин, но кутӧ на шоныдсӧ. А вот тшамъяыс, кӧні кыйдӧссӧ видзӧ, абу на важ, вӧр керкаыскӧд орччӧн и сулалӧ джуджыд кокъяс йылын. Пиыслӧн, Тимӧыслӧн, сэні жӧ угоддьӧыс, ӧтгудыр и кыйсьӧны, ӧтлаын узьлӧны-й. Ладмӧны ая-пиа. Кык кагаыдлӧн кувсьӧм бӧрын Пекла видзис Тимӧӧс ассьыс синсӧ моз, морӧс чурскӧмсьыс ар куимӧдз эз чӧвт. Мамыдлы пӧ и немӧй пилӧн гӧлӧсыс муса, а Тимӧ век вӧлі лэчыд гӧлӧса да визув, и зэв пӧслукман.

Вомас кусӧм калляна, Мӧкей Ӧсип ӧні куим пиня виланас турун юръяс тэчӧ, а сьӧлӧмыс, тыдалӧ, вӧрын нин: видзӧдлывлӧ асыв-войвывлань, тшем сулалысь пармалань. Эсійӧ кык чурк саяс и чӧс туйыс. Ульяна куртіс лёдз местаяссӧ, а Родион бергӧдліс асъя ытшкӧм удз турунсӧ. Оз кӧ зэр кыськӧ лок, аски позяс нин куртны. Вот этійӧ чом кодь гырысь турун юръяссӧ талун колӧ меститны. Тшайко вӧвсӧ, мӧд кӧбыласӧ, доддявлас Мӧкей Ӧсип. Слабог, эз вош луныс весьшӧрӧ.

Кузьӧсь гожся лунъясыд: уна-уна вевъялан вӧчны шонді петӧмсянь да шонді лэччытӧдз. Пӧльтіс кос асыв тӧв, сідзкӧ, дыр лоӧ мича поводдя. Да и ӧшкамӧшка кыськӧ кыпӧдчис рытгорувнас вылӧ-вылӧ, пӧшти енэж шӧрас. Важ йӧзлӧн шуӧм серти, тадзисӧ ӧшкамӧшкаыс петавлӧ шондіа, гажа лун водзын. Ульяна да Родион пукалісны чурк йылын, кысянь тыдаліс ылӧдз-ылӧдз ки пыдӧс вылын моз.

— Мича? — юалӧ Ульяна.

— Мича! — сьӧлӧмсяньыс вочавидзӧ Родион, пельпомнас инмӧдчыштӧ ныв пельпомӧ.

— Локышт, эн пол, — збоймӧдчыштӧ Ульяна.

— Пола, — веськыда висьтасьӧ зон.

— Ми кыкӧн, миянӧс тась некод оз аддзы. Вайлы китӧ, со кыдзи чеччӧ сьӧлӧмӧй.

Родионлӧн киыс инмис нывлӧн морӧсӧ и шӧйӧвошліс весиг здук кежлӧ:

— Ульяна, енвелт улас тэ медмича нылыс... Ӧшкамӧшкасьыс на тэ мичаджык...

— Тэнад вомсянь да Ен пельӧдз, — артмис Ульяналӧн. Зонлысь кисӧ ӧтарӧ топӧдыштіс едъялысь нёнь бердас, сэсся чупнитіс Родионлысь бан боксӧ. Зонмыд сыліс ю визулын зэр тусь моз. Тӧвру улын кыдз пу кор моз сырмис и Ульяна. Кыдзи тай востымасигӧн воссьылӧ енэж, сідз жӧ и ныв восьтіс сьӧлӧмсӧ зон водзын — югыда, мичаа. Найӧ пукалісны сэтшӧм матын да топыда, аддзисны весиг ӧта-мӧднысӧ асланыс син аканьясысь.

— Ме некор на эг окасьлы. Вай окыштчам, — ку письыс петіс Ульяна, нӧшта на топӧдчыштіс зон бердӧ.

— Ме эг на жӧ. Вай, кыдз артмас... — И чупнитісны ӧта-мӧдыслысь вом дорсӧ. Нывлӧн вом дорыс кызіник, кисьмӧм пув рӧма, окасьны кыскана.

Веждімын кӧ, ыджыд сиктад, ныла-зонъясыд гажӧдчылісны, торъя нин Ен праздникъясӧ, Эжва берегын, гудӧк шы улӧ, то Пармачуркйын кодсюрӧ и мека гудӧксӧ на синнас эз аддзывны, сигудӧкыд вӧлі-а. Став гажыс вӧлі сійӧ, мый томуловъяс чукӧртчылісны ӧтлаӧ Изъяю берегӧ, венласьлісны, кодлӧн медся гора да мича шыа гум пӧляныс либӧ куима чипсаныс. Татшӧм ворсанторъясыс вӧвліны и челядьлӧн. Пармачуркса том йӧз ичӧтсяньыс тӧдісны ӧта-мӧднысӧ, ныла-зонъяслы эз ков пуд сов сёйны, кодлы код вылӧ мед синсӧ чӧвтны. Тӧвся рытъясӧ нывъяс чукӧртчылісны войпукны сы ордӧ, кӧні эз вӧв нёньпом кага: печкылісны, нискылісны, кысьылісны. Емнад кылісны уна сера чулки-кепысьяс, шапкаяс челядьлы и верстьӧлы, вышивайтлісны мича серъяс и нывбаба да мужичӧй дӧрӧмъяс вылӧ, ковтаяс, сарапанъяс, ки чышкӧдъяс, пызан дӧраяс да ичӧтик салфеткаяс вылӧ. Олӧмаджыкъяс кыисны дӧра, вурисны дӧрӧм-гачьяс, дукӧс, шабур.

Быдторйӧ сибалӧ киыс и Ульяналӧн. Сійӧ важӧн нин тӧдӧ мортсӧ, коді лыддьӧ асьсӧ нывлӧн жӧникӧн. Кор сӧмын локтасны на ордӧ корасьысьясыс-а — Кузьма Прокӧ гозъяыс? Пармачуркйын свадьбаяс мунлісны эз сэтшӧм паськыда да гажаа, кыдзи вичкоа ыджыд сиктъясын, но гӧтрасьӧмыс корасьӧмсянь жӧ пансьыліс. Свадьбуйтлісны медсясӧ тӧвнас, либӧ нянь идралӧм бӧрын. Ӧтлаасьлісны и гожӧмнас, юнь-юльӧ, видзӧ пыран лунӧдз. Ыджыд видз да Ен праздникъяс дырйи эз гӧтрасьлыны. Грездса олысьяслӧн быд керкаын эм Ен ӧбразыд, юрбитӧны Енмыдлы, но унатор торкалӧны вичкоыдлысь индӧдъяссӧ. Да и грездыс абу вичко син улын, Веждімын и то сӧмын часовня. Пармачурксаяс оз век кослунасьны, Ыджыд лун водзвылын олӧмаджыкъясыд вежон кымын сӧмын и оз сёйны йӧла-яя сёянтӧ. Код тӧдас, ёна-ӧ грекаӧсь татчӧс войтырыс, но бӧръя воясас эзджык кулавны йӧзыс, торъя нин, посни челядьыс. Гашкӧ, пармачурксаӧс Енмыс прӧститӧ налӧн зільлунысь, кыасянь кыаӧдз мырсьӧмысь? Ок и уна жӧ гусяторйыс да гӧгӧрвотӧмторйыс паськыд енэжас и паськыд му вылас.

Дивитӧ-ӧ Енмыс ӧні Ульянаӧс, коді воштӧ этшсьыс купеч пиӧс аслас ныв мелілунӧн? Томлуныд оз юав, кутшӧм вужйысь да кытысь тэ. Овлӧны здукъяс, кор медъенма мортыс вунӧдлӧ Ен йылысь. Помасьӧ гожся кузь лунъясысь ӧти. И Ульяналы, и Родионлы сійӧ кажитчис сэтшӧм дженьыдикӧн. Грездлань мунігӧн ныла-зонмаӧс вӧтӧдіс вуж доддя вӧла морт, лэччӧдіс турун. Дженьыд кокъяса чалӧй вӧв сертиыс Ульяна ылісянь на тӧдіс: тайӧ Кузьма Прокӧлӧн ичӧтджык пиыс, Ӧврамыс, — шӧр тушаа, сӧнӧд, быттьӧ гартӧма дьӧгӧдялӧм пыш гезйысь, туис кодь гӧгрӧс кыз голиа. Ён мужик, сідзсӧ. Но Ульяна, мыйлакӧ, эз вӧв руа тайӧ морт дінас, мӧд ног кӧ, вӧлі веськодь. Шуласны тай: сійӧ пӧ меным пӧсь ни кӧдзыд. А этійӧ мампаса Родионыс дзик мӧд: ышмӧдӧ-гильӧдӧ Ульяналысь став вир сӧнсӧ, и аскӧдыс нинӧм вӧчны оз вермы. Вот тай, грекӧ вӧйтысьыд, ӧти лунӧн путкыльтіс нывлысь сьӧлӧмсӧ. Ӧти лунӧн мӧй? Эз, эз! Колисны сэксянь вояс, кор ті, дас-дас ӧти арӧса нывка да зонка, медводдзаысь паныдасинныд Веждімын купеч Павел Петровичлӧн керка ӧшинь улын. Помнитан, зонкаыс висьтасис Родионӧн, и кисьыс мыччис тэн, Ульяналы, кӧлач джынсӧ? И Веждімӧ волігъясӧн быд пӧрйӧ тэ корсьлін синнад тайӧ шань зонкасӧ. Гашкӧ и, ачыс зонмыс тэысь на ёнджыка виччысьліс тэнсьыд Веждімӧ волӧмтӧ. И со, талун ті, туӧм-быдмӧм ныла-зонма, быттьӧ крепаммӧм бордъя томиник юсьяс, медводдзаысь кыланныд ӧта-мӧдныдлысь лов шытӧ татшӧм матысянь. Енмыс мед сетас кыкнанныдлы кузь нэм да бур шуд! Сӧмын вот: сетас-ӧ?

— Но, кодӧс ме аддза?! Мый нін тан вӧчӧ купеч пиыс? — кӧдзыд гӧлӧсӧн шыӧдчис Ӧврам. — Али корасьны вовин? Корасьны кӧ, бурджык весась аслад Веждімӧ, а то ми кокни киаӧсь, вермам и ойкӧдны. — Ӧврам пузис вежӧглунысла, лӧгпырысь шыннялігтыр видзӧдліс то Родионлань, то Ульяналань. Кузь нюдз ньӧрйӧн ӧвтыштіс вӧвлы задъяс и пановтіс ныла-зонмаӧс. Сэсся, вель ылісянь нин, став тушанас бергӧдчылӧмӧн, горӧдіс:

— Уль! Уля! Виччысь корасьысьясӧс!

— Тьпу! Ещӧ вед и ползьӧдчӧ кыз голяыд, — скӧраліс Ульяна. — Ӧтарӧ лол вылын сулалӧ, гӧтырӧн корӧ лоны.

— Мыйла эськӧ он пет?

— Ог на кӧсйы.

— Мыйла?

— Дыр кӧсъя нылолны.

— А бать-мамыд кыдз?

— Ная жалитӧны менӧ, оз кӧсйыны, мед ме веськалі Кузьма Прокӧ семьялӧн кабалаӧ. Налӧн эм нін ӧти монь, сэтшӧм мичаник нылалігас вӧлі, ӧні кос печкан кодь ловӧма.

— Эн и пет, сідзнад.

— Ог кӧ пет, менлы кодь жӧникыс и абу тэсся тан.

— Веждімын уна зонмыд...

— Мен ӧти колӧ, оз уна. Мен тэ колан... — шуис Ульяна и тайкӧ му пырыс эз мун яндзимысла. — Мен тэкӧд сэтшӧм кыпыд, сьӧлӧм вылын быттьӧ югыд сись ӧзйӧ.

— Сія сиськыс тшӧтш и менсьым сьӧлӧмӧс югзьӧдӧ, — нывлысь шуӧмсӧ быттьӧкӧ лӧдсаліс Родион.

Рытнас чуркйывса вӧр-пу сайӧ пуксис лунтырӧн ыркалыштӧм ыджыд шонді, саймовтчигас быттьӧкӧ шуаліс: аскиӧдз, пармачурксаяс! Аски бара на кута шонтыны да югзьӧдны енвевтувса муяссӧ и вӧр-васӧ! Бур вой ставныдлы, мувывса йӧз! Недыр мысти чурк горулыс, кӧні вӧліны кӧдза муяс да пуктасъяс, рынышъяс, вевттьысис нӧгыль руӧн, быттьӧ лунтыръя жар шондісьыс пузис Изъяюыс. Керка таладорыс, кытчӧ вольсалісны Родионлы, вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм и паныда керка-жырыс: паччӧр да пӧлать, гӧгӧр лабичьяс да джаджъяс, ен ув пельӧсын ӧбразъяс. Кӧтшас ӧшинь дорас кыскалӧм сӧдз кудель, печкан, чӧрсъяс, путшкӧм шӧрт тупыльяс. Пачводзас воропа изки, ларечьяс. Родион сулаліс ӧшинь дорас, видзӧдіс еджыд гыяса ру вылӧ. «Шань ныл Ульянаыс, шань гӧтыр ловӧ эсія Ӧврамыслы...» — тӧдӧмысь, думайтіс ӧні Родион, и жалитіс, весиг вежӧгтіс, мый татшӧм югыд кодзулыс, Ульянаыс, мойвиас оз аслыс. Кыдзи шулывлӧ батьыс, сылы, Родионлы, колӧ на ёна велӧдчыны. Буретш сы здукӧ керка ӧшинь улӧд вуджӧртісны кык зон, ӧтиыс киас палича — Родион сыын тӧдіс Ӧврамӧс. «Оз-ӧ нін менӧ кыйӧдны?» — вирдыштіс юрас. Зонъяс бӧрысь довксьӧдісны некымын ныв, кодкӧ матыстчис ӧшиньланьыс, горӧдіс:

— Уля, виччысям войпукны! Кылан?

Ульяна, дерт жӧ, кыліс, но кутшӧмкӧ тыдавтӧм вын кыскис-чуксаліс сійӧс Родион дінӧ, а эз уличӧ. Мый вӧчны? Мӧдарӧдзыс воськов-мӧд и эм, но вуджны тайӧ костсӧ вермыны позьтӧм. Кывлас кӧ мамыс зон ордӧ войын пырӧмсӧ, бур эн виччысь. Гашкӧ, мед эз кӧлась лёк слава, збыльысь ветлыны войпукны, шӧйтыштны аскоддьӧмъяскӧд? А то вед и сёрни вермасны кыпӧдны: Мӧкей Ӧсип Уля пӧ купеч пикӧд кырсасьӧ. Думъяссӧ торкис гӧбӧч вывсянь мамыслӧн гӧлӧсыс:

— Вод нін, нылук, лунтыр кок йылад.

— Вода, мам, вода. — Сувтіс ен ув пельӧсса ӧбраз водзӧ и босьтчис лыддьыны шӧпкӧдӧмӧн: «Кто уврачует душу мою, если не Ты, единый Врачу душ, Христе! У кого найду врачевство от болезней душевных, если не у Тебя, источника исцелений!.. Уврачевавший недужную, уврачуй и мою душу, погубленную грехами. Аминь!»

Молитваяс вуджлісны кӧленасянь кӧленаӧ. Ульяна бура тӧдіс, кор да кутшӧм молитва лыддьыны — водзсӧ ыджыд мамыс, сэсся и мамыс велӧдіс. Коркӧ и Ульяна кутас велӧдны ассьыс ныв-писӧ. А ӧні, крӧватьын пушыд юрлӧссӧ дыр чегъялӧм бӧрын, сійӧ вӧталіс вӧт: грездса нывкаяс да зонкаяс Изъяю кыр йывсянь ислалӧны дадьясӧн. Ӧти даддьын Родионкӧд пукалӧ Ульяна, бӧрладорсяньыс крепыда шашаритчӧма зон бердӧ. Даддьыс тӧвзьӧ ӧдйӧ-ӧдйӧ, а водзын ю вылас ыджыд ры. Вот-вот веськаласны рыас, и... Код тӧдас, мый эськӧ лоис водзӧсӧ, но сы здукӧ Ульяна садьмис. «Слабог, вӧт вӧлӧма. Мый водзӧ, бара-й, дадьнас исласьӧмыс-а? Тайкӧ рыӧ со эг веськалӧй...» — нӧйтчис нывлӧн сьӧлӧмыс. Лысьтас кӧ, коркӧ юалас мамыслысь, мый дзебсясьӧ тайӧ вӧт саяс — бур водзӧ али лёк водзӧ?

Ульяна став вир-яйнас кыліс: мусмис этія Родионыс, и некыдз оз вермы мездысьны сы йылысь думъясысь. Вӧт бӧрас эз нин унмовсь, пессис-бергаліс сьӧла-тар гӧна вольпась вылас. Вӧрӧшитчыны, кылӧ, кутіс и мамыс. Водза-водз чеччӧ сійӧ, лунтыр кежлӧ пуны-пӧжасьны вед колӧ. Талун, со, шаньга кӧсйис пӧжавны. Мӧкей Ӧсип, Тимӧ пиыскӧд, асывсяньыс ытшкыны-куртны мунасны. Пекла горт овны кольччас, а Ульяна вотчыны ветлас. Чӧд вотны. Кольӧм вося кос тшакыс и кос чӧдйыс на эськӧ выйим да. Родионӧс нуӧдлас и. Тӧрыт зонлӧн батьыс писӧ колльӧдігӧн сідзи и шуис: чӧдйӧн пӧ лок. Вотӧснад ёна заптысьӧны грездсаяс — льӧмтӧ-й, чӧдтӧ-й, лежнӧгтӧ-й, пелысьтӧ-й косьтӧны. Посниджык челядьыд ӧтитор и тӧдӧны — вотчӧм. Зато льӧм да чӧд лязйыд тӧвбыд оз бырлы пызан вывсьыд. А свежӧй вотӧссӧ улльӧлӧн сёйӧны.

* * *

Мамыслӧн чеччӧм бӧрын эз нин дыр вальмась крӧватяс и Ульяна. Трубаысь ва катліс, мӧссӧ лысьтіс да сёӧдчис. Батьыс кыкнан вӧвсӧ ю дорӧ юктавны лэччӧдліс, вой кежлас гидняас йӧртлісны да. Родионӧс чукӧстісны сэк, кор нин ставыс вӧлі дась ӧбед кежлӧ. Мӧкей Ӧсип тӧрытъя паськӧмнас и пасьтӧдіс гӧсьтӧс, вотчысьяслы сюмӧдысь кыӧм кык чуман да кык пестер дасьтіс. Лысва косьмытӧдзыс и мунісны ая-пиа видз вылас. Тимӧыс пыраліс нин асывнас ай-мам ордас, пӧсь шаньга Пекла мӧдӧдіс моньыслы да ичӧтик нучкаыслы.

— Батьыдлӧн чӧс туй кузя мунӧй, — нывсӧ велӧдіс мамыс, — ылӧ бокӧ эн кежӧй. Мӧд рӧчсӧ вуджанныд да олькӧсін воас, чӧдъяиныс. Катшыстӧ босьт, мед котралыштас. Маткатӧ эн вунӧд?

— Эг, чуман пыдӧсӧ пукті.

— Ветлӧй нӧсь, бласлӧ Кристос.

Эрд кузя мунігӧн на читкыль бӧжа Катшыс бусйис вӧрӧ. Абу варгӧс пон, кӧзяйкасьыс ылӧсӧ оз пышйы. Котралыштас, и кывсӧ люньгӧдӧмӧн матыстчылас Ульяна дінӧ, петкӧдчылас: тані пӧ ме.

— Кыдзи узин? — юалӧ Ульяна.

— Лӧсьыда. А тэ?

— Войбыд песси, вӧтъяс вӧталі.

— Мый нӧ вӧталін?

— Тэнӧ. Тэкӧд ӧти даддьын исласим. Мича вӧт, — а мый тайкӧ рыӧ эз веськавны, Ульяна та йылысь чӧв оліс.

— Ме вӧтасьла жӧ, но садьма да, вунӧма нін. Пӧдлиннӧ, тӧрыт, водӧм водзвылын, Ӧврамтӧ аддзылі, ӧшинь ултіыд мунісны.

— Чукӧстлісны менӧ войпукны, да эг пет. Абу мен гажа Ӧврамыдкӧд, кӧть и шондіа лунӧ вуджӧр моз вӧтлысьӧ. Тэ йылысь юр потмӧн думайті.

— Ме вед тэ йылысь думъясӧн жӧ-й унмолси.

— Султыштлы. Номдӧраасям, шой гебыс веськыда пельӧ сатшкысьӧ. — Ульяна перйис чумансьыс кык номдӧра — ачыс вурис мича сера топыд дӧраысь. Водзджык ачыс кышаліс, сэсся Родионлӧн юр вылӧ пуктіс: — Лажыньтчышт, а то ог судз. Буретш тэнлы кодь.

Ныла-зонма сулалісны ныр на ныр, ӧта-мӧднысӧ малалісны асланыс мелі видзӧдласъясӧн.

— Мед прӧститас менӧ Енмыс, но сэтшӧм окота топӧдчылны тэнад морӧс бердӧ, — сырмыштіс гӧлӧсыс Ульяналӧн.

— Топӧдчылам дай.

— Окышт тшӧтш, вом дорӧс окышт.

— Кыті тшӧктан, сэті-й окышта. Тадзи? — зон инмӧдчис ныв вом дорӧ, чупнитіс.

— Дашкӧ, тадзи да?.. — эз бурмы сьӧлӧмыс да, чорыда окыштіс зонмӧс Ульяна.

Сьылісӧ вывлань нюжӧдыштӧмӧн, орччӧн сулаліс Катшыс, пельяссӧ чошйӧдлігтыр шензис ныла-зонмалӧн окасьӧм вылӧ. Мышканыс пестерӧн, кианыс чуманӧн вотчысьяс восьлалісны водзӧ. Бӧрӧ колис мутшкӧс вӧр, ордымыс то нӧрыслань кайлӧ, то крута лэччӧ чой горув. Лайколаинас быдсяма туруныс пуритӧ-быдмӧ, нырад чангӧ чӧскыд дукыс уразнӧй да душник турунъяслӧн — пузьӧдӧмӧн бурдӧдчан юанторъяслӧн. Паныдасьлісны кыз кока гӧрд гобъяс, нетшкасны найӧс гортлань петігӧн; вӧв бӧж сиа сёръя лэчьяс, пожӧм да коз пуясӧ вӧлыштӧм лӧсасъяс — вӧралысьлӧн пасъяс. Тивзісны лэбачьяс, шочиника увтыштліс Катшыс. Грездсянь мунісны, гашкӧ, верст куим, и воис вотчанін.

— Бӧрсӧ петны кутам шонді паныд, — енэжлань дзӧръялыштіс Ульяна. — Кымӧртчас кӧ, эм миян матка, батьӧ велӧдіс, кыдзи сы серти пырны да петны пемыд вӧрысь. Ноко, кодарӧ видзӧдӧны матка усъясыс? — чумансьыс перйыліс волыса, кучик эжӧда маткасӧ.

Вӧрыс тані пом ни дор, и бергӧдчас кӧ юрыд, верман и вошны. Татчӧс пармаын колӧ лоны писькӧсӧн, сюсь синма-пеляӧн. Туйяс ни сикт-грездъяс матын абуӧсь, вошӧмысь эм сӧмын ӧти пас — Изъяю. Воӧдчан кӧ сы берегӧ, нырвизьтӧ колӧ кутны ю горувлань. Уна-уна верст чукльӧдлӧм бӧрын юыс петкӧдас Веждім сикт дорӧ. Ульяна кыкнан кинас кокйис гырысь розъя чӧдсӧ, вомас эз шыбит ни ӧти тусь. Татшӧм сылӧн модаыс — вотчигӧн тусьяссӧ оз апав. Неуна водзынджык веськӧдчывтӧг ӧктысис Родион. Та мында сярвидзӧ вотӧс, и, дерт жӧ, мам-батьыслы лэччӧдас чӧскыд гӧсьнеч. Чӧдъя йӧвсӧ торъя нин радейтӧ мамыс.

Ӧти пу йывсянь мӧдӧ ньӧжйӧник восьлаліс шонді. И ӧтарсянь, и мӧдарсянь кыпӧдчылісны гыма кымӧръяс, но Тимаиз аслас джуджыд гӧрбӧн поткӧдліс торпыригъяс вылӧ кымӧръяссӧ. Усисны ӧтка-ӧтка зэр тусьяс, вотчысьясӧс эз кӧтӧд, сӧмын горшджыка кутіс сатшкысьны чужӧмӧ да кикарйӧ ӧвадыс. Ульяна кор чукйӧн тыртіс чумансӧ, Родионлӧн вӧлі джынйыс на. Ӧтвылысь вотісны зонлӧн дозйӧ, и вӧлисти чуманъясысь кисьтісны пестеръясӧ. Сэні, сюмӧд дозъяд, чӧдйыд оз нырсьы, лапӧдалан да, оз киссьы ни, кӧть и сунтшикмунан.

Коснысӧ веськӧдігмоз сэсся нӧкъя шаньга сёйисны, вом кӧтӧданторсӧ эз босьтлыны. Горш косьмӧмтӧ чӧднас позьӧ веськӧдны. Катшыс сэні жӧ, люньгӧдӧм кывйыс пемыдлӧз чӧдсӧ сёйӧмла. Ульяналы окота дурыштны, вильшасьны кутшӧмкӧ ног Родионлы, но мырдӧн моз кутіс асьсӧ. Нӧшта вотасны тусьсӧ морт ӧти чуманӧн, сы бӧрти и думыштас мыйкӧ.

— Видзӧда да, тэ сэтшӧм кид, Родион, — век жӧ шуис Ульяна. — Дас сизим арӧса нін-а.

— Кид? Ме тэнӧ вежӧгта... Тэнад Ӧврам эм...

— Вежӧгтан? Сідзнад, радейтан менӧ? — воча сувтіс Ульяна. Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас и синъяссьыныс быттьӧ лэбисны ӧта-мӧдыслӧн сьӧлӧмӧ пӧсь пуляяс.

— Радейта... Радейта зэв нін важӧнсянь. Шулі нін, ме тэ ради вӧзйыси батьлысь.

— Мый нӧ кутам вӧчны?

— Ог тӧд. Ме регыд муна Веждімысь, муна дыр кежлӧ.

— Кытчӧ, Родион?

— Унай ордӧ, коді тай, мися, попалӧ. Унінь кутас дасьтыны менӧ семинарияӧ пыригкежлӧ.

— Кӧні нӧ сія семинарияыс?

— Вӧлӧгдаын. Духовнӧй семинарияӧн шусьӧ.

— Попӧн жӧ кӧсъян лоны?

— Ог на тӧд, мыйӧн лова.

— Майбыр, тэ велӧдчыны кутан, а ме косьма татӧн, косьма эсія кондаыс моз. Тэ йылысь кута думайтны...

— Петан Ӧврам саяд да пыр и вунӧдан менӧ. А ме вот ог вунӧд тэнӧ, тӧрытъя лунсӧ ог вунӧд, талунъя вотчӧмнымӧс ог вунӧд...

И бара вотчисны асланыс думъясӧ вӧйтчӧмӧн. Лигышмуні сьӧлӧмыс Ульяналӧн, тусьясыс весиг эз кутны веськавны чуманас. Дозсӧ тырттӧдз на и керыштіс нылыд:

— Родион, тырмас! Сідз нін уна вотім.

— Водз на да.

— Кӧтіӧй лошсис, а кӧмтӧг петігӧн коктӧ тан жугӧдан. — Мыйкӧ, тыдалӧ, думыштіс Ульяна, кӧть и кӧтісӧ мыжаліс. — Ка-а-тшыс! Ка-а-тшыс! Ка-а-тшыс!

Пестерасисны, сой кусыняс ӧшӧдісны кӧвъя чумансӧ, и мӧдӧдчисны сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн. Водзын, пу лапъяс вешталігтыр, восьлаліс Ульяна.

— Кодарӧ нӧ мунам? Грездыд вед эсыланьын... — шыасьліс Родион.

— Матын тасянь Изъяю, зэл мича берега, сэні шойччыштам. Пармачуркйыд некытчӧ на оз пышйы. Локтін вӧр-васӧ видзӧдлыны — вот и видзӧд.

— Уна мича места нін аддзылі.

— Ю дорас эн на вӧл.

Лун шӧр кымын. Енэжын югыда ӧзйис шонді. Пуяс костӧд тыдовтчис кык джуджыд берег костын, быттьӧ векньыдик гортйын куйлысь Изъяю — ворсӧдчис посни гыясӧн, югъяліс чери сьӧм моз. Юладорсянь ӧвтыштіс шоныд тӧвру. Дзуртісны горувланьыс нёрӧм пожӧмъяс, сой кыза винёв вужъясыс налӧн мыччысьӧмаӧсь му веркӧсас. Кыр бокшаас кисьмӧм оз тусьяссӧ быттьӧ кӧдзӧма. Вотчысьяс пестеръяссӧ нёрыньтісны пу бокӧ вуджӧр сайӧ, пӧрччисны номдӧрасӧ, апалісны озсӧ ки тырӧ вотӧмӧн.

— Юмол? — юалӧ Ульяна.

— Ачыд тэ озсьыс на юмол, — вочавидзӧ мӧдыс.

— А кыті нӧ менам медъюмол?

— Кыті пӧ? Вом дорыд, бан бокыд, чангыль ныр йылыд... Юмол гӧтырӧн лован Ӧврамыдлы.

— Эн казьтыв Ӧврамсӧ. Шань морт сія, но ог радейт ме сійӧс. Ог радейт да и ставыс, и ачым ог тӧд мыйла. Тэнӧ ме радейта. Кылан? Лок, пуксьы мекӧд орччӧн. Босьт менӧ сьӧлӧмад, а ме тэнӧ босьта. Енмыс сӧмын аддзылас... прӧститас Енмыс. Морттӧ радейтӧмысь абу грек, босьт менӧ сьӧлӧмад... — нёньяс бердас топӧдіс зонлысь дзуг юрсиа юрсӧ Ульяна. — Кӧсъя, муса морт медым вӧчис меным медводдза дойсӧ... Култӧдз кута помнитны сійӧ дойсӧ...

Родион, дерт жӧ, гӧгӧрвоис, кодарӧ синӧ Ульянаыс. Гӧгӧрвоис и жалитіс нылӧс:

— Друг да, каитчыны кутан. Менӧ тэ виччысьны он кут, код тӧдас, дыр-ӧ ме кута велӧдчыны.

— Некор оз ло некутшӧм каета. А тэ велӧдчы, ме кута юрбитны, мед тэнад олӧмыд ловис югыд да шуда. Со, эсія пожӧм дорас туруна и кос, мунам сэтчӧ. — Ныв водзджык и котӧртіс пожӧмланьыс, лӧсьӧдіс местасӧ, весаліс ёгсьыс. Пӧрччис кӧтісӧ и гатш нюжгӧдчис шонді водзын шоналӧм му вылас, дӧрӧм бӧжсӧ лэптыштіс пидзӧссьыс вылӧджык. Родион первойысь аддзис нывлысь сакар кодь еджыд кок пӧкъяссӧ, гӧгрӧс лядьвейяссӧ и став туша пасьталаыс, кылӧ, доналіс вирыс. Асьсӧ сійӧ кыліс ӧні верстьӧ мужичӧйӧн, но кокъясыс лыжалісны — ни водзӧ, ни бӧрӧ. Сэсся тай шуис жӧ:

— Синтӧ кунь.

— Куни. Тэ кунь жӧ.

— Гашник кӧлйӧй оз разьсьы.

— Мыйла?

— Джаггӧрӧдасис. А разьтӧгыс оз лэччы гачӧй.

— Лок, ме разя.

Родион пидзӧсчанясис ныв бокӧ. Ульяна эштыліс разьны чунь помъяснас, но весьшӧрӧ.

— Ой, сирпиыд вӧрӧшитчӧ, а кӧвтӧ чорыда джаггӧрӧдалӧмыд, ковмас пиньӧн разьны.

— А тэ кужан, кыдзи мый вӧчсьӧ?

— Ог. Велӧдчам. Нылъяскӧд сёрнитлыллам да тӧда мыйсюрӧ. Ӧдва-й разьсис. Кунь синтӧ, ме куня жӧ. Вот тадзи, вӧляникысь... Тэнад сирпилы поз сэні выйим, пӧдса ӧдзӧса на...

Мый шуаліс Ульяна, Родион нинӧм эз кыв, сійӧ куйліс быттьӧ дӧла бипур вылын. Сирпи, тыдалӧ, аддзис ассьыс йирсӧ, Ульяна кузяа ымӧстіс, шыркнитіс зонмӧс голя гӧгӧрыс, мӧдыслӧн тайкӧ лолыс эз сувт. Кӧнкӧ матын лэчыд гӧлӧсӧн увтчис Катшыс.

Колисны здукъяс, и ас садяс воӧм бӧрын, вежсьӧм гӧлӧсӧн шуис Ульяна:

— Шойччыштам.

— Эг на мудз.

— Кодзувкотъяс курччасьӧны.

— Менӧ вед курччалӧны жӧ.

— Лолыштам, шойччӧд сирпитӧ.

Родион пидзӧсчанясис, перйис аслас голи вывсьыс кӧв йылын ӧшалысь эзысь пернасӧ, ӧшӧдіс Ульяналӧн морӧс вылӧ:

— Тайӧ пернаыс мед видзас тэнӧ став лёкторсьыс.

Дӧрӧм увсьыс ассьыс пу пернасӧ кыскис и ныв, ӧшӧдіс зонлы:

— Ен мед видзас и тэнӧ тшӧтш став лёкторсьыс.

— Вот ми и веньчайтчим, — нывлысь ӧгырӧн ломалысь чужӧмсӧ окаліс Родион. — Колмас кӧ, би пыр и ва пыр муна, но тэнсьыд пернатӧ некор ог вошты. А пырсӧ ноллыны унай выль перна мен сетас.

— Мунам, мыссям ю ванас, — корис Ульяна. — Сӧмын гач кӧлтӧ эн джаггӧрӧдол, а то бара пиньӧн колмас разьны.

Изъя берегыс эз вӧв няйт. Зон шыбитіс вывсьыс дӧрӧм-гачсӧ и пасьтӧгыс келіс ваӧ. Муртса резйысьыштчис и матыстчис ныв дорӧ:

— Лэпты киястӧ.

Ульяна лэптіс кияссӧ, Родион павгыртіс бӧж дорсяньыс кузь дӧрӧмсӧ и ныв колис вач пасьтӧм. Зон водзын сулаліс ачыс васаыс: кагалӧн нюм кодь сӧстӧм чужӧма, сьӧд синкым увсяньыс брызьйисны енэж рӧма лӧз югӧръяс, личалӧм руд кӧсаыс Изъяюыс моз визувтіс чурвидзысь еджыд нёньяс костӧдыс.

— Пармачуркса кӧлдуньня, — сӧмын и артмис Родионлӧн. — Тэ сьмилитін менӧ... — Босьтіс нылӧс сойӧдыс и котӧртісны ю берегӧд. Эз, эз котӧртны, а лэбисны кокни бордъя лэбачьяс моз. Лэбисны — асьныс эз тӧдны кытчӧ. Лэбисны ныла-зонма, кодъяс чужлӧмаӧсь вӧльнӧй светас ӧта-мӧдыслы, но кыкнанныс тӧдісны: некор оз лоны гозъяӧн. Муслун! Код тӧдас, мый сійӧ муслуныс. Муслун — сійӧ сьӧлӧм кылӧм, сьӧлӧм тіпкӧм, сійӧс он вермы окыштны ни топӧдлыны, кыдз он вермы окыштны да топӧдлыны сынӧд ни тӧвру, шонді югӧр ни кодзув дзирд, льӧм дзоридз дук ни кыдз пу корлысь шӧпкӧдчӧм. Ныла-зонма эз тӧдны, мый ваяс аскиыс, и эз кӧсйыны тӧдны — найӧ олісны талунъя лунӧн, ӧнія здукъясӧн, и кыкнанныс вӧліны шудаӧсь да мичаӧсь. Шудаӧсь да мичаӧсь сьӧд вӧр шӧрӧд сяльгысь ю берегас. Воласны-ӧ коркӧ мӧдысь татшӧм шуда здукъясыс налӧн олӧмын?

Бультыкасисны, резйысисны синва кодь сӧдз ванас.

— Петам, сирпитӧ кынталан, — береглань кыскис зонмӧс Ульяна. Кыкнанныс дӧрӧмасисны, гачсӧ Родион босьтіс киас. Кыр бокшасьыс бара на ки тырӧн апалісны кыв кылавмӧн чӧскыд озсӧ. Гӧрбылясьӧны, чӧвталӧны ӧта-мӧдланьыс кильмана видзӧдлас. Выль места эз корсьны, ӧнтаяинас жӧ и гозйӧдчисны. Сэтшӧма топӧдчисны ӧта-мӧд бердас, орччӧн кӧ тыдовтчис ош, и то эськӧ эз торйӧдчыны. Том выныд пуӧмӧн пуӧ, меліасисны сэтчӧдз, кытчӧдз эз саймовт кыр бокшасӧ пуяслӧн вуджӧрыс. Шондіаин сэсся эз нин корсьны, кӧмасисны-пасьтасисны да ю пӧлӧныс и мӧдісны Пармачурклань. Вӧрӧдыс матынджык, но ас кежся гажсӧ нюжӧдӧм ради эз веськыдавны. Медбӧръя чукыляс ныв сувтовкерис, шуис:

— Рытнас войпукны ветлам.

— Ӧврамыд паличалас, казялас да.

— Оз лысьт, абу на гӧтыр ме сылы.

— Сёровно пола.

— Ме нувӧдла сэтчӧ, кысь миянӧс некод оз аддзы.

— Мен бара нін окота...

— Ог лысьтӧй тан, йӧзасьны вермам. Катшыс, надейнӧ, гортын нін. Терпит рытӧдзыс... — Ульяна окыштіс мусуксӧ.

* * *

Ӧдва и воис рытыс. Чурк кок улӧ руыс вольсасис тӧрытъя серти на нӧгыльджык, ньӧжйӧник сійӧ кавшасис пыр вылӧджык, керка ӧшинь увъясӧдз. Ульяна отсасис мамыслы вӧчны гортгӧгӧрса удж, сы кості Родион упйис-пӧляліс чӧд, весаліс ёгысь. Пекла ӧтарӧ ошкис нывсӧ да гӧсьтӧс уна чӧд вотӧмысь. Мамыс и думыштны эз куж, мый найӧ вӧчисны вӧрас вотчӧмысь ӧтдор. Другтӧ либӧ пӧдругатӧ видзӧмыд вӧвлӧма му пуксьӧмсяньыс, но ки пыдӧс пасьта грездад, кӧні быд керка пельӧс синма и пеля, кырсасьны эз лысьтлыны. Сиктъясын батьтӧм кагаӧс чужтӧмыд лыддьыссьыліс зэв мисьтӧмторйӧн. Чужӧмсяньыс кувтӧдзыс сэтшӧм кагаыдлы кӧвъясьліс «чурка» ним-прӧзвище. Пармачуркйын кӧ татшӧм прӧзвищеыс некодлы на эз сибды, то Веждімын сэтшӧмыс — Чурка Иваныд да Чурка Марьяыд — некымын нин. Водзті кӧ том йӧзӧс гӧтравлісны мам-батьыс челядьлысь юасьтӧг, то дас ӧкмысӧд нэм помын серпасыс мӧд нин вӧлі. Уналаын, торъя нин сэн, кӧні эз вӧвны вичкояс, эз кутны видзӧдны важ ӧбрядъяс вылӧ; бӧрынджык, кызьӧд нэм пансигӧн, найӧ бырисны дзикӧдз.

— Мам, ми уличӧдыс шӧйтыштам, — шуис Ульяна. — Ыллаыс мойдын кодь, быттьӧ йӧл сэні пувӧ.

— Медъя, медъя, руа кӧ, дырджык шоныдыс кутчысяс. — Пекла пуксис ӧшиньдорса лабичӧ, паніс ассьыс быд рытъя уджсӧ: босьтчис печкыны. Печкан-путшкан уджыс сылӧн век юр выв тыр, кепысь-чулкитӧ ёнджыкасӧ Ульяна кыӧ-а, вышивайтчӧ и. Нывбабаясыдлӧн тайӧ и нок тӧвбыд. Мужикуловыд вӧралӧ-а. Сэсся и пестӧ на колӧ керавны, ляпкыд лымйӧн на кыскавны дай. Во гӧгӧр песӧ олӧмыс морттӧ. Муртса кӧ личлэдзчысян — и эндас ставыс, талялас кадыс. Грездсаяс асьныс на панйӧны кадсӧ, водзӧ паськӧдӧны мам-батьысӧн, пӧль-пӧчысӧн панӧмторъяссӧ. Татчӧ волісны йӧзыс сы ради, медым вӧчны ассьыныс олӧмнысӧ тыр судзсянаӧн. Эз, эз сӧмын ассьыныс, а тшӧтш и ныв-пиыслысь, нукъясыслысь, локтан кӧленаяслысь. Мыйӧн помасяс грездсаяслӧн тайӧ ӧзйӧм-босьтчӧмыс — петкӧдласны локтан воясыс.

Ныла-зонма вошисны ру пиас. Ульяна нуӧдіс Родионӧс потшӧс пӧлӧнъясӧд чурк горувлань. Лӧньлуныс чунӧдӧ пельтӧ. Узьӧны муыс, вӧр-ваыс и енэжыс.

— Матын нін, матын, — кӧть и гусьӧник шуӧ Ульяна, аслас гӧлӧсыс аслыс кажитчӧ гораӧн. Сідзкӧ, колӧ сёрнитны нӧшта на гусьӧнджык. — Со, тая миян. Тась миянӧс некод оз аддзы.

Родион вӧтчис ныв бӧрся ем бӧрысь сунис моз, гӧгӧрвоис: Ульяна вайӧдіс сійӧс асланыс рынышӧ. Лэбувсьыс ныв сывйыштіс моздорас кольӧм арся чарӧг идзассӧ, пыртіс рынышас, разӧдіс нар вылӧ. Сэні вӧлі ва юкмӧсын кодь пемыд, ӧвтыштіс стенъясас прӧймитӧм тшын дукӧн да косьтӧм няньӧн. Родион кималасӧн корсис нарсӧ, Ульянаӧс...

— Эн вунӧд тайӧ здукъяссӧ, Родион. Тэ бӧрти ме некор и некодӧс радейтны ог нін вермы. Ме прӧстӧ кута олны: лова кодлыкӧ пӧслукман гӧтырӧн, кута чужтыны челядь, кыасянь кыаӧдз уджолны... А видзӧдлан да и — олӧмыд кольӧма... Прӧстит менӧ ставсьыс... Тэкӧд мен гажа да югыд и тая пемыд рынышас. Мунан да, кула шогысла. Тэнӧ пыдди тэнсьыд пернатӧ кута околны... — Ульяна куйліс зонлӧн сой вылын воӧм шепта рудзӧг кольта моз, а гӧлӧсыс вӧлі июльса войыс кодь шоныд да небыдик. Нывсянь ӧвтіс шондіӧн, Изъяюӧн, чӧдйӧн и озйӧн, турунӧн и нывбабаӧн, и Родионлы кажитчис, быттьӧ сылӧн сой вылын куйліс парма чуркса медмича дзоридзыс.

— И тэ менӧ прӧстит. Эн лӧгась, вӧчи кӧ мыйкӧ эг тэ ног. Мен мусмин тэ сэк на, кор вӧлін ичӧтик нылкаӧн, а талун тэ нэммӧдін менсьым муслунӧс. Тавося, сюрс кӧкъямыссё ӧкмысдас ӧтиӧд вося гожӧмыс менам олӧмын ловӧ медъюгыд талисманӧн.

— Мый сія талисманыс?

— Мортлы шуд ваянтор.

— Мед эськӧ сідзи и ловас. Ме верма талисманнас шуны тэнсьыд козинтӧ — эзысь пернатӧ?

— Сыысь бурджык талисманыс сэсся нинӧм и абу. — Родион шылькнитіс Ульяналысь чужӧмбансӧ, чуньяснас кыліс: нывлӧн петӧма синваыс.

— Кор нӧ Веждімад лэччан?

— Аски, лун шӧрланьыс пета.

— Кыдзи петан? Ме тэнӧ колльӧда вӧла телегаӧн Веждімӧдзыд. А мыйла он аскомысь?

— Та дыра кежлӧ и лэдзлісны. Тэ ачыд кыллін батьлысь сёрнисӧ.

— Да, кыллі.

Аскинас вӧвсӧ доддявны Ульяналы эз ковмы. Мӧкей Ӧсип керка дорӧ асывнас сувтіс верзьӧма, дом повод йылын сулаліс мыш вылас небыд пуклӧса мӧд вӧв. Родион пыр и тӧдіс: верзьӧмаыс батьыслӧн отсасьысь. А эсійӧ сьӧд гӧнӧн лӧсталысьыс Родионлӧн медрадейтана мериныс.

— Со тай, мела воисны, — шуис Родион, петіс ывлаас, юаліс верзьӧмалысь: — Вась дядь, мыйла татшӧм водз?

— Унайыд воис, тӧрыт нін, — вӧв вылысь лэччигмоз юӧртіс Вась дядь — ар комын вита, тшӧтшыд ус-тошка ён мужичӧй. — Гажмин Пармачуркъяд?

— Гажми, Вась дядь. Тані гӧгӧр мойдын кодь.

— Аддза нін.

— Пыр керкаас, веськӧдышт костӧ, — кильчӧ вылас петалӧмӧн корис воысь мортӧс Пекла.

— Пасибӧ. Ог нін пыр, тані веськӧдчышта.

Родион петаліс мӧдарас, кышис ассьыс кӧм-паськӧмсӧ. Ульяналӧн дзугыльмуні сьӧлӧмыс, окота бӧрддзыны, да кутчысис. Батьыс и мамыс ӧд керкаас, некутшӧм ног эз позь петкӧдлыны ассьыс майшасьӧмсӧ. Пекла пос помӧдзыс яндӧваын петкӧдіс ырӧш, вӧзйис кесйылӧс Васьлы. Ӧсип дасьтіс чӧд тыра пестер. Оз куш киӧн лэччы гортас гӧсьтыд. Коркӧ сэсся Веждімӧ волігӧн тон босьтас пестерсӧ.

— Пасибӧ ставсьыс, — Родион прӧщайтчана топӧдчыліс кӧзяин-кӧзяйкакӧд. Ульяна сулаліс сэні жӧ, шыльӧдіс сьӧд гӧна меринлысь ыджыд льӧбъя ныр-вомсӧ.

— Водзлань, водзлань... Регыд тай вот олін-а, — ӧти вомысь шуисны гозъя.

— Верман кӧ, волы Улялӧн свадьба вылӧ. Тӧрыт, тіян вотчигкості, Кузьма Прокӧ гозъя волісны, Ӧврам писӧ зять пыдди вӧзйӧны, Уляӧс коралӧны, — быттьӧ бесыс тойлаліс, намӧдіс батьыс.

— Менсьым юволтӧг? Верӧс сайӧ? Ме некытчӧ ог мун гортысь, — весьӧпӧрліс Ульяна, чужӧмнас жмитчыштіс вӧв ныр-вом бердӧ, гусьӧник бӧрддзис.

— Лӧньӧдчы, нылук, лӧньӧдчы. Он вед и мун некытчӧ. Сідзи-й сёрнитчим накӧд: гортын лован, мӧдарын кутанныд олны. Накӧд олӧ нін ӧти монь, сэтчӧ мунӧм йылысь и сёрни некутшӧм оз ло, — такӧдіс нывсӧ Пекла.

— Вӧрзьӧдчам кӧ-а, — тэрмӧдліс Вась дядь. — Эсчӧдз, горулӧдзыс позьӧ и подӧн шлапиктыны. — Сэсся кыкнан вӧвсӧ босьтіс дом поводӧдыс.

— Родион, ме колльӧдышта тіянӧс. Позьӧ? — лигышмӧм гӧлӧсӧн шыӧдчис Ульяна.

— Колльӧд, нылук, колльӧд, — меліа шуис мамыс.

— Видза колянныд! — вель ылісянь нин нӧшта ӧтчыд прӧщайтчис Родион. — Коркӧ, дашкӧ-й, вола на!..

— Ӧдвакӧ нін коркӧ волан, — гораа ышловзис Ульяна, зонкӧд орччӧн восьлаліг.

Вӧр дорӧ воӧм бӧрын Вась дядь сувтӧдіс вӧвъяссӧ, виччысис Родионӧс. Сэсся мыччис зонлы ӧти дом поводсӧ да нюдз ньӧр:

— Сӧлнытӧ отсолны?

— Тэ сӧл, гӧнит. Ме тэнӧ вӧтӧда.

Вась дядь, мышкас пестера, кокниа вожасис гын пуклӧс вылӧ, ӧпнитіс и рӧдтігтыр саяліс туй чукыльӧ. Ныла-зонма колисны кыкӧн, кыкнанныслӧн доршасис синваыс. Родион сывйыштіс нылӧс кос гӧгӧрыс, босьтчис кутлыны да окавны.

— Менам сьӧлӧмӧй кольӧ татчӧ... Енмыс аддзӧ, кутшӧм ёна радейта ме тэнӧ... — ӧдва шуаліс кывъяссӧ Родион, горшас быттьӧ ыджыд из тасасис да. Гӧрддзасис горшыс и Ульяналӧн, кыв ни джын шуны оз вермы: окалӧ и окалӧ муса зонмыслысь сола синваа вом доръяссӧ, бан бокъяссӧ аслас сола синваа вом доръясӧн.

Бӧрдісны кык сьӧлӧм. Бӧрдісны кык томлун. Бӧрдіс ныла-зонмалӧн ӧти ыджыд муслун. Верзьӧма зонлӧн ылысмысь мыгӧрлань Ульяна куимысь чӧвтіс пернапас.

* * *

— Горзы, дитя, горзы... Ен отсӧгӧн ставыс бур ловӧ... — нучкаыслӧн жаль петкӧдана чужӧм вылысь пӧсьсӧ чышкалыштӧ Мӧдей Пекла.

А Ульяналӧн и дум на весиг абу гортас кайӧм йылысь. Радейтӧ сійӧ ассьыс гумласӧ да сьӧд рынышсӧ. Няньӧн ӧвтӧ! Батьыс на стрӧитліс тайӧ рынышсӧ, ар дас вит сэки вӧлі нывкалы. Усьысь кодзув ӧдӧн лэбовтӧ кадыс. О, Енмӧй-енмӧй! Аминь лӧсьыда мӧвпавсьӧ татӧні Ульяналы. Тані сійӧ вӧйтчывлӧ бӧрӧ кольӧм воясас — челядьдырас и томдырас. И став думъясыс йитчӧмаӧсь Родион йылысь казьтылӧмъяскӧд. Ӧнія моз син водзас сулалӧ зонкӧд янсалан луныс. Гортас кайтӧдз, пырис сэк вӧрас да, пуксьӧмӧн бӧрдіс син пыктавмӧныс. Бӧрдіс гажтӧмысла да шогысла. И мед нинӧм эз казявны гортсаясыс, лэччыліс Изъяю дорӧ мыссьыны кӧдзыд ванас. А коймӧд лунас, рытгорувланьыс, Ульянаясӧ локтісны Кузьма Прокӧ гозъя Ӧврам пиыскӧд — локтісны корасьны. Веждімын кӧ судзсянаджык олысьяс гӧтрасьлісны ас нога обычайяс да обрядъяс серти, то Пармачуркйын ӧтлаасялісны ёна прӧстӧйджыка. Тані ӧттшӧтш корасьлісны и кикутлісны, мӧд-коймӧд лунас нин свадьбуйтлісны: чукӧртчылісны жӧник либӧ невеста ордас и юлісны сур да аскур. Весиг кӧсйисны кӧ, обрядъяс серти гӧтрасьӧмыс эськӧ грездын эз артмы: некодлы вӧлі котыртны сэтшӧм гажсӧ.

Помнитӧ Ульяна Кузьма Прокӧ гӧтырлысь, Педӧсьялысь, сэкся кывъяссӧ:

— Тіян тӧварыс, а миян купеч-молодечыс.

И сэк жӧ ачыс Прокӧ, пернапас чӧвталігтыр, пызан вылас сувтӧдіс дӧра пробкаа парта вина.

— Пуксьӧй, сёрниным, тыдалӧ, кузь ловӧ, — корис Пекла, босьтчис пузьӧдны самӧвар. Быд лунъя юанторйыс ырӧш, и самӧварсӧ пузьӧдлісны сӧмын тӧдчанаджык лунъясӧ, ен праздникъясӧ.

Ульяна вӧлі лэчкӧ шедӧм пӧтка кодь: мый вочавидзны корасьысьяслы? Друг да сьӧктіс Родионсянь? Оз кӧ пет верӧс сайӧ, кагаыслы нэм кежлас кӧвъясяс «чурка» ним, асьсӧ кутасны дивитны став грездӧн. А петны кӧ, оз ков нюжӧдны кадсӧ, и сэки Ульяна нинӧмысь оз янав. Ныв стӧча тӧдіс: Родион кӧ мунас велӧдчыны, найӧ ӧдвакӧ нин коркӧ аддзысьласны. Кыдзи пӧлыньтчӧм сюръялы пыкӧд, кольӧ ӧти мыджӧд: Кузьма Прокӧ пи — Ӧврам. Невеста кӧ оз кӧсйы, бать-мамыс мырдӧн оз сетны. Корасьысьяс сэк мунасны нинӧм абуӧн. Но мӧд жӧникыс, Ульяналы лӧсяланаыс, грездын эз вӧв. Надейтчыны Родион вылӧ — сідзкӧ, сынӧдысь куш киӧн кутны тэрыб пышкайӧс. И ныв сетіс кыв: петас Ӧврам сайӧ, но бать-мам дінысь оз мун. Кузьма Прокӧ гозъя дінын олӧ нин ыджыдджык пиыс семьянас. Тайӧс бура гӧгӧрвоисны и Ульяналӧн бать-мамыс. Ачыс Ӧврам дась вӧлі быдтор вылӧ, мед сӧмын ӧдйӧджык лоны ӧтлаын тайӧ мичаник нылыскӧд.

— Оласны миян мӧдарын, оз нін кол выль керка лэптыны. Тӧрӧдчам бур сьӧлӧмӧн, — эскӧдіс корасьысьясӧс Мӧдей Пекла.

Кузьма Прокӧ гозъя кӧть и числасисны, век жӧ, кыкнанныслӧн бать-мамыс воисны ӧти кывйӧ: свадьбуйтны нянь идравсьӧм бӧрын. Эз вӧв тайӧ сьӧлӧмвыв Ульяналы, босьтчыліс пыксьыны, позьӧ пӧ и водзджык. Некод, дерт, эз гӧгӧрво, мыйла нылыс тэрмасьӧ свадьбанас. Ӧврам невесталадорыс жӧ сувтіс:

— Нянь идролсяс, тэсся сэні-й сиасян кад.

— Ми вед вежон ог кутӧй пируйтны, ӧти луныс тырмас, — мурӧстіс сэтчӧ Мӧкей Ӧсип, — позьӧ и водзджык. Аскуртӧ вийӧдыштасны бабаяс, а сёян-ювантӧ ӧтвылысь дасьтам — мыйсюрӧ миян ловӧ, мыйсюрӧ — тіян. Сідз вед, Пекла?

— Пызан вылыд, слабог, оз на ло тыртӧм, — эскӧдіс гӧтырыс.

— Тайӧ нӧ, шобді няньсӧ, купеч пиыд вайліс? — виччысьтӧг юаліс Педӧсья, вомас няньсӧ няклялігтыр. Педӧсья — ляпкыдик да кызіник; и гӧлӧсас, и посньыдик синъясас тӧдчис гуся майшасьӧм. И вӧлі мыйысь майшасьны: Мӧкей Ӧсиплӧн семьяыс быттьӧкӧ лун шӧр лунӧ кык син костсьыс гусялӧ Кузьма Прокӧ семьялысь дона писӧ. И Педӧсья нинӧм эз вермы сувтӧдны талы паныд. Ульянаыс кӧ пыксяс Ӧврам сайӧ петӧмысь, пиыс ыршасьӧ пышйыны гортсьыс, муна пӧ Веждімӧ и сэні овмӧдча. Мамыслы та йылысь висьтасьліс эз нин ӧтиысь. Войдӧрлунъясӧ, кор Ӧврам аддзис Ульянаӧс Родионкӧд орччӧн, рытнас гӧбӧч джаджсьыс парта джын аскур юис, ставсьыныс гусьӧн. Гажа юрӧн и петіс войпукны, киас паличӧн. Вочаалас кӧ Ульянаӧс купеч пикӧд, тайӧ паличнас и косьӧбтас кортӧм гӧсьтыслы мыш кузяыс. Оз кӧ косьӧбты, кӧть нин повзьӧдӧм могысь ырыштчылас. Мед тӧдіс Ульянаыс, кутшӧм ёна радейтӧ сійӧс Ӧврамыс.

— Аслас тшай-сакарӧн воліс Родионыд, — кыпыда вочавидзис Пекла, фарфор блюдйысь пӧсь тшайсӧ ырскигтыр. — Зэл шань морт быдмӧ, зэл тай регыд оліс-а.

— Эз на эськӧ окотит мунныс да, унайыс пӧ Веждімӧ локтӧма, батьыслӧн поп вокыс. Виччысьтӧг и лови лэччӧмыс, Павел Петровичыс нарошнӧйӧс мӧдӧдлӧма, — содтіс Мӧкей Ӧсип.

Родионӧс казьтылігӧн Ульянаӧс пӧсьӧ шыбитліс, оз тусь моз пель йылӧдзыс гӧрдӧдліс. Зонмӧн на вайӧм сакар тор гуджгӧдыштӧ, кизьӧриник тшай ичӧтик вом тырӧн ырснитлӧ. Ӧврам паныдӧн моз пукалӧ — топыд юрйыла алӧй ситеч дӧрӧма, кузь сьӧд юрсиыс пельяссӧ саймовтӧма, паськыд ус лэдзӧма. Ӧврам ӧтарӧ зільӧ кыйны Ульяналысь видзӧдлассӧ, но ныв дзебыштӧ синъяссӧ. Сійӧ олӧ на Родион йылысь думъясӧн, и код тӧдас, вермас-ӧ коркӧ вунӧдны ассьыс медводдза муслунсӧ. Ӧврам лоас верӧсӧн, а сьӧлӧмас, гашкӧ, кутас пукавны Родион, морӧс вылас эзысь пернаыскӧд орччӧн. И гӧгӧрвоас-ӧ коркӧ Ӧврам, мый дзебӧма нывлӧн сьӧлӧмӧ, сылӧн шогалысь лӧз синъясӧ.

Вежон мысти кымын Мӧкей Ӧсип бара на лэччыліс Веждімӧ, Ульяналы мыйсюрӧ коліс ньӧбны свадьба кежлас. Сьӧмыс эськӧ быран выйын нин, но тӧвнас бара на нажӧвитас, звер-пӧткатӧ кыяс да. Павел Петрович бура примитіс ая-нылаӧс, тшай юны весиг корис. Родионлы пӧ ёна воӧма сьӧлӧм вылас Пармачуркйыд, ёна пӧ тіянӧс ошкис и. Ульяналы телепит юавны, тані али абу Родионыс, но Павел Петрович ачыс водзджык висьтасис:

— Родионӧс вот унайыс лэччӧдіс, мамыс бӧрдӧ жальысла, аслам нинӧм оз пыр киӧ ни. Эз окотапырысь мун, синва сорӧн жӧ. Ульяналы тшӧктіс поклон висьтолны, эн пӧ, бара-й, вунӧд висьтолнытӧ.

— Дыр кежлӧ мӧй муніс? — юаліс Мӧкей Ӧсип.

— Олыштас унай ордас, тэсся Вӧлӧгдаӧдз нувас, семинарияӧ кӧсйӧ инолны, дуковнӧй семинарияӧ, примитасны кӧ.

— Мый нӧ оз примитны, зэл сюсь детина да, — ошкыштіс Мӧкей Ӧсип.

— Ёна эськӧ лыддьысьӧ да, унайыслӧн ыджыд шкап тыр нигаыд. — Павел Петрович вайис Мӧкей Ӧсиплысь пестерсӧ, аттьӧаліс чӧскыд вотӧсысь. Бара на нуӧдіс тшай юны, но ая-ныла, вежавидзӧм ради ли мый ли, пыксисны. Кыв ни джын эз шуны и свадьба кежлӧ лӧсьӧдчӧм йылысь — друг да, кутшӧмкӧ падмӧг на лоӧ. Тыдалӧ, Мӧкей Ӧсип аддзӧ нылыслысь майшасьӧмсӧ, и жалитӧ сійӧс. Шуас кӧ, ог пӧ пет Ӧврам саяд, мырдӧнсӧ оз и кут тшӧктыны батьыс. Но Ульяна оз шу тадзсӧ, сійӧ мӧдтор вӧсна майшасьӧ — Родионыс оз сет покойсӧ, сыкӧд мусукасьӧмыс. Кынӧмас, гашкӧ, выль олысь нин да? Вот и петкӧдчӧ шогалӧмыс ныв чужӧм вылӧ. Пӧльыштас-ӧ Ӧврамыс сы морӧсӧ выль олӧм, разалас-ӧ шогалӧмыс Пармачурк весьтӧ ӧшйылӧм ру моз? — та йылысь Ульяна нинӧм на эз тӧд.

Вежон нёль мысти, кор чурк бокшаса муяс вылын помасис ид да сю вундӧм, но вартны эз босьтчывны, вӧлі свадьба — няня-сола, сура-аскура да этша йӧза. Волісны Кузьма Прокӧлӧн да Елисей Гришлӧн котырысь став верстьӧыс — пань лыд серти кӧ, ставыс дас ӧти морт. Витыс — асланыс, Мӧкей Ӧсип рӧдысь. Гӧсьтъяс воисны уна гӧсьнечӧн, сьӧраныс пирӧг-шаньгаӧн, курыдторъясӧн, чышъян-платтьӧӧн, дӧрӧм-гачӧн. Кодлы мый эз вӧв жаль, сійӧс и козьналісны. Ставӧн ошкисны жӧникӧс да невестаӧс, быттьӧ пӧ ӧта-мӧдныслы и чужлӧмаӧсь. Ульяналы — дас кӧкъямыс, Ӧврамлы — кызь кык ар. Мӧкей Ӧсипсянь том гозъялы приданӧйыс — керка джын: олӧй-вылӧй да быдтысьӧй. Буретш тайӧ приданӧйыс и эз вӧв сьӧлӧмвыв Педӧсьялы. Этатшӧм ён пиӧс быдтіс Мӧдей Пеклалы! А мӧд боксянь кӧ, кытчӧ-й овмӧдчасны том гозъя, оз кӧ Мӧкей Ӧсип ордӧ? Кузьма Прокӧ керкаын вед сідз нин дзескыд. Ковмас миритчыны Педӧсьялы. Выль семьялӧн шуд вӧсна юисны ставӧн. Шоча овлӧ татшӧм гажыс Пармачуркйын. Ӧтарӧ удж, удж, удж... Ӧтарӧ кынӧмпӧт перйӧм и некутшӧм гаж. Ачыс вӧр-ваыс, парма чуркйыс и вӧлі медыджыд гажыс. И талун эм помка, мед личӧдчывны, пызан сайын ӧтув варовитыштны асланыс олӧм-вылӧм йылысь. Пызан шӧрын сулаліс ыджыд кынӧма ыргӧн самӧвар. Гӧсьтъяс вотӧдз на сійӧс сувтӧдіс Пекла медсясӧ мича пыдди. Кӧдзаліс нин. Ковмас выльысь шомсӧ чӧвтлыны, и, гашкӧ, оз ӧтчыдысь. Нывбабаяс ставныс кокошникаӧсь, мича серъяса дӧрӧм выланыс уна рӧмӧн вышивайтӧм сарапанаӧсь. Синмӧ чеччана паськӧмаӧсь и жӧник да невеста. Елисей Гришлӧн моньыс, Веждімса Анна, Ульяналы кыис асывнас кык кӧса, помас шӧвк лентаясӧн. Анналӧн верӧсыс, Микайлӧыс, сьӧрсьыс вайис куим сиа сигудӧк — важысла сьӧдасьӧма, но ворсны позьӧ на. Гажмис да, Миш унаысь нин вуджнас визнитліс струнаясӧд, горӧдліс сьывны, но ворсӧмыс ни сьылӧмыс эз артмы.

Рытӧдзыс мужичӧйяс поводнӧ ёна коддзисны. Варовмисны и нывбабаяс. Педӧсья гӧрд гоб моз гӧрдӧдӧма, синвасӧ чышкалӧ водздӧра бӧжнас, писӧ жалитӧ. Пуксьӧма орччӧн да Ӧврамлы вомас ӧтарӧ сюялӧ то блин, то черинянь чиг:

— Зарни пи тэ менам, бӧръяысь ме тэнӧ тадзсӧ верда. Тэсся тэнӧ Уля кутас вердны, муса гӧтырыд. Вай ювыштам мамыскӧд...

И Ӧврам тыртӧммӧдӧ стӧкансӧ, кӧрыштлӧ гӧрба нырсӧ, исыштӧ мый чунь улас веськалӧ. Ульяна бара тырталӧ кушмӧм стӧканъяссӧ; аслас мамыс шатлалӧ жӧ нин; батьыс Кузьма Прокӧкӧд, сватыскӧд, вомсьыныс быг петмӧн варгӧны. Ӧврамлы кӧ вомас воас, пӧрмӧныс сэсся юас. Тайӧ вӧлі кивыв Ульяналы, торъя нин, талун, кор найӧ медводдзаысь водасны ӧти вольпасьӧ. Грездын некод эз тӧд Ульяналысь Родионкӧд пакӧститчӧмсӧ, и ставсӧ коліс вӧчны сідз, быттьӧкӧ сійӧ ветлытӧм ныв на. Та могысь и коліс коддзӧдны Ӧврамӧс, мед эз помнит, кыдзи колляліс гӧтырыскӧд медводдза войсӧ. Дзоньтӧм нывтӧ, омӧлик ур куӧс моз, улӧ донъявлісны зонъясыд. Быд жӧник корсьліс дзоня невестаӧс. Сэсся и, Ульяналӧн тӧлысьсяыс эз во, пыр и шома сёян вылӧ кутіс кыскыны. Тадзисӧ сыкӧд медводдзаысь на.

Пӧран выйӧдз и юис сэк Ӧврамыс. Усьмӧныс. Татшӧм мичаник гӧтырӧс тывйыштіс да мый тон оз и ю. Со тай, асъядорыс садьмис да ачыс аслыс оз эскы: кузь дӧрӧма, гачтӧм, ӧтар коксӧ гӧтыр лядьвей вылас лэптӧма — сэтшӧм шоныдик да небыдик. Ымӧстіс Ульяна, нузнитіс:

— Ой, войбыд узьтӧм... Войбыд мучитін... Сэтшӧма дойдалін...

— Мутиыд, нинӧм ог помнит. Эн лӧгась, этшӧс воштылі да. — Ӧврам чеччис пу крӧватьысь, кӧні гӧн перина вылын стынитіс-узис войбыд садьмывтӧг, пырис пачводзас, пельсаысь гумовтіс кӧш тыр ва, и гораа ньылалігтыр дзирскис-юис пыдӧсӧдзыс. Кокняммыштіс морӧс пытшкас, синмыс югзьыштіс, бара на корис прӧща: — Нинӧм ог помнит. Эн лӧгась, Уля.

— Ог жӧ лӧгась. Гозъякост олӧмыд тасянь и пансьӧ, кутчысьлӧмсянь, — шуис Ульяна, и ачыс аслыс лоліс мустӧмӧн гуга-банӧн сёрнитӧмысь. Сійӧ эз и ойбыртлы, син водзас ӧтарӧ Родион сулаліс. Думсьыс выльысь на воліс чӧд вотанінӧ, Изъяю берегӧ, кӧні кыліс асьсӧ позйысь медводдзаысь кыпӧдчылӧм лэбачӧн. Сӧмын тай регыд лэбаліс, бӧр лои пуксьыны аслас позйӧ, кӧть и том борд вечикыс дыр на вермис кутны сійӧс джуджыд енэжас. И тайӧ позъяс пансис выль олӧм.

* * *

Колисны ӧтпертаса войяс, лунъяс, вежонъяс. Апрельын, кор шондіыс азыма сывдіс шоллялӧм лымсӧ, Ульяналӧн кынӧмын пыр ёнджыка кутіс вӧрӧшитчыны кагаыс. Вомӧдзыс нин рушкуыс, но кагукыс быттьӧ тӧдӧ мамыслысь майшасьӧмсӧ, оз тэрмась мыччысьны таладор югыдас, нюжӧдӧ нӧбасян кадсӧ. Лун-мӧд нин картаас эз лэччыв, лысьтысьны ни сёӧдчыны, оз судз мӧс вӧрасӧ да. Асывъяснас ыджыд пач дорас ноксьыштӧ на, но ӧти керка помад ӧтгудыр олігӧн, пусис-пӧжасис Пекла. Ӧврам рытсяньыс и ва ваявліс, и пачас сюявліс пессӧ, коса пуртӧн ломзьӧдчан сартас юкавліс, мед сӧмын асывнас би чуткыны. Рытгорув вӧлі, кор кынӧмас кагукыслы дзескыд лоис, вӧзйысьны кутіс. Верӧсыс пывсян ломтіс, а Пекла котӧртіс Елисей Гришлӧн гӧтыр дінӧ, чукӧстіс Ириньӧс бабитчыны.

— Пи! — юӧртіс гӧгиньыс быдӧнлы, кодӧс паныдаліс гортас бӧрсӧ мунігӧн.

Дас кыкӧд лунас Ӧврамлӧн мамыс, Педӧсья, пыртіс пузчужӧм кагаӧс — дзумгыліс вежа ва тыра пельсаӧ. Пельсаас чӧвтлісны кӧрт ӧбраз либӧ перна, и тадзи артмыліс вежа ва. Вежаявны воліс Тимӧ. Ульяналӧн корӧм серти кагаыслы сетісны ним — Павел. Ни Мӧкей Ӧсиплӧн, ни Кузьма Прокӧлӧн семьяысь некод эз гӧгӧрво, мыйла быть коліс нимтыны Павелӧн.

— Матысмӧ Ёгорей лун, Ёгорӧн шувам дай, — ассяньыс вӧзйис Мӧдей Пекла.

— Зэл мича ним эськӧ Ёгорыд да, — сваттяланьыс жӧ сувтіс Педӧсья. — Пармачуркъяд некодлӧн на абу татшӧм нимыс.

Ӧсип корис шуны Мӧкейӧн, Прокӧ — Кузьмаӧн, но Ульяна синіс асланьыс: Павел дай ставыс, мӧд ног кӧ, Павел Абрамович. Грездса ӧткымын бабаяс сумлевайтчисны, мыйлакӧ пӧ Мӧкей Ӧсип Уляыс регыд новлӧдліс кынӧмсӧ. Дерт жӧ, тайӧс гӧгӧрвоис и Пекла, и мед тупкыны йӧзыслысь вомсӧ, ачыс мӧд пӧлӧс сёрни паськӧдіс: Ульянаыс быттьӧкӧ вильдӧма-усьӧма лёк ног, вот и чӧвтчӧма кадысь водз, сы вӧсна пӧ и кагаыс ӧдвакӧ лоӧ дыр олысьӧн. Кӧть кыдз, но Ульяна йылысь некутшӧм омӧль слава эз паськав. Ӧврам нимкодясис аслас медводдза пиӧн, вӧчис нюдз лайкан, сы помӧ ӧшӧдіс занавеса пелькиник потан.

Пузчужӧм кагаыдлӧн нинӧм на эз петкӧдчы сэтшӧмыс, мый серти позис эськӧ шуны: мамыслань али батьыслань мунӧ. Чильбольыс и петкӧдлӧ: мужик морт кутас быдмыны. Ульяна сӧмын ӧтнас стӧча тӧдіс Павеллысь збыль батьсӧ, и вайис сійӧс эз срокысь водз, а ас кадӧ. Том мам гусьӧник нимкодясис: кагаыслӧн батьыс кольӧма аслас пилы вушйывтӧм пас — шуйга бан бокас тӧдчыштіс ичӧтик сьӧд мампас. Сідзнад, Павеллӧн чужӧм вылын ӧдвакӧ мыйкӧ петкӧдчас Ӧврамлӧн чужӧм-ӧбликысь. А вот веждімса купеч Павел Петровичсянь мыйсюрӧ вермис и вуджны, гашкӧ, гӧрд юрсиыс. Буретш пӧльыслӧн ним кузя Ульяна корис шуны ассьыс писӧ Павелнас. Быдмыштас, и сэки унатор тыдовтчас и петкӧдчас.

Сӧмын на неважӧн Павелӧс чӧвтіс нёнь помсьыс, а Ульяналӧн кынӧмыс бара нин кутіс гӧгрӧсмыны. Тайӧ пӧрйӧ нывбаба чужтіс аслас верӧссянь нывкаӧс — Ӧксиньӧс.

Павел быдмис косіник, но сюсь да визув рыжӧй зонкаӧн. Сылы вӧлі ар вит, кор ӧтиысь, локтіс гортас да варовитіс мамыскӧд:

«Мам, ме ӧти тӧдтӧм дядьӧӧс аддзылі».

«Кор, кысь?»

«Ӧні, эсія джуджыд крест дорсьыд. Вӧл вылын вӧлі, тэсся лэччис вӧл вылсьыс да юваліс, коді пӧ тэнад мамыд да батьыд, кыдзи пӧ тэнад нимыд».

«Тэ висьтасин?»

«Висьтаси. Мамӧй, мися, Уля, а батьӧй Ӧврам. Менам, мися, нимӧй Павел, и Ӧксинь чой, мися, менам эм. Тэсся юваліс менсьым, кымын арӧс пӧ тэныд».

«А тэ кужин шунытӧ?»

«Кужи: вит, мися».

«Тэсся мыйкӧ юваліс на?»

«Юваліс. Кымын ош нін пӧ кыйин?»

«А тэ мый вочавидзин?»

«Ни ӧтиӧс на, мися, эг кый. Быдма да, мися, кута кыйны».

«А тэ сылысь нинӧм эн ювол?»

«Ювалі: коді нӧ эськӧ, мися, тэ?»

«Тэсся мый сія шувис?»

«Веждімса дядьӧ пӧ ме. Ачыс дзоляник тошка, этані чужӧмас сьӧд чут эм».

«Нокӧ, зарни пи, чуньнад петкӧдлы».

«То, этатӧн... Тэсся менӧ босьтіс да тошкаліс, выллань качӧдліс, уськӧдӧмысь ползьылі весиг. Окыштіс менӧ, тэсся рыжикӧн шувис. Мый нӧ, мам, сія рыжикыс?»

«Сія... Сія... мичаник зонка пӧ тэ. Тэсся нӧ кодарӧ муніс тӧдтӧм дядьӧыс?»

«Ю берегӧдыс эсчӧ вӧрланяс. Менсьым пернаӧс вӧрӧдыштіс, тэсся шувис: менам пӧ эм жӧ татшӧм пернаыд».

Ульяналы эз ков сё ног думайтны, дӧгадайтчис: тайӧ тӧдтӧм дядьӧыс — Родион. Дашкӧ, велӧдчӧмсӧ помаліс нин да? И Ӧврам, и бать-мамыс вӧрын вӧліны, пес кералісны, Ульяна челядьыскӧд горт оліс; со тай, куим арӧса Ӧксиньыс ӧшинь улас, лыа пиын кайпи моз пуртікасьӧ. Павелкӧд сёрни бӧрын Ульяналӧн сьӧлӧмыс нюркмуніс, жаль и забеднӧ лоис, ӧд пыр кежлӧ, некор бергӧдтӧм вылӧ воштіс му вылас медмуса мортсӧ. Шогпырысь синнас нуӧдіс керка пытшкӧссӧ, сэсся ӧшинь пырыс видзӧдліс югыд ывлаас, сыланьӧ, кодарын сулалӧ джуджыд крестыс, и кылӧ личалісны кок сӧнъясыс. Уськӧдчис крӧватяс, чужӧмнас ляскысис юрлӧсас и пычмуні солавтӧг сола да сьӧкыд, сьӧлӧм дойсӧ кокньӧдтӧм синва. Синва сорыс окаліс дӧрӧм увсьыс кыскӧм эзысь пернасӧ.

* * *

Да, верзьӧма, шыльыд гӧна вӧвсӧ дом поводӧдыс кутӧмӧн, муніс ю катыд. Луншӧръя шондіыс пӧжис сідз, быттьӧ пукалан ыджыд бипур дорын. Веж туруна-дзоридза эрдыс тырӧма чирксьӧм шыясӧн, кок увсьыс вылӧдз чеччыштлӧны гырысь и посни, туруныс кодь веж чиркъяс, лэбалісны ӧта-мӧд бердас сибдӧм вӧсни бордъя юрсигусьяс, ӧти бобӧняньсянь мӧдӧ гораа зіньгигтыр лэблісны тшӧг малямушъяс — бӧръя кок бердас масӧ чӧжӧмаӧсь сы мында, ӧдва кутчысьӧны сынӧдас. Тӧврутӧм, оз вӧрзьы ни ӧти турун сі. Джуджыд енэжас, вылын-вылын шлывъялӧны чипан варышъяс. Вывтасінас, шуйгавылас тыдаліс грезд, посни ӧшиньясын югыда ворсіс кӧчасьысь шонді. Эсійӧ керкаас, веськыдвывсянь мӧдас, гӧсьтитліс Родион. Сэні олӧ зонлӧн медводдза, гашкӧ и, медбӧръя муслуныс. Сувтӧмӧн видзӧдыштіс керкаланьыс — оз-ӧ кодкӧ вуджӧрт ӧшинь увтіыс. Эз, некод эз тыдав, ни эз кывны гӧлӧс шыяс. Да и гӧлӧс шыыс татчӧдз эськӧ эз во. Тракнитыштіс дом поводсӧ, и восьлалісны водзӧ, воисны вӧрса ордымӧ. Тані сынӧдыс дзик мӧд: ӧвтыштӧ ыркыдлунӧн, сир дукӧн. Жарысла пожӧм да коз пу гумъяс вылын небзьӧма сирыс, ӧшйӧма югыд мольясӧн. Вӧв кок улын ратшкакылісны кос увъяс; то ылын, то матын чипсісны вӧрса кайяс.

Вӧрыс югдыштіс, и ордымыс петкӧдіс Изъяю берегӧ. Таті крут, колӧ корсьны лажмыдджыкин, мед лэччӧдны вӧвсӧ ю дорӧдзыс. Родион бура помнитӧ сійӧ местасӧ, кӧні чӧд вотӧм бӧрын кутчысьлісны Ульянакӧд. Помнитӧ, ӧд волывліс татчӧ пӧшти быд гожӧм на. Ок, мыйта нин эз кӧритлы асьсӧ Родион, эз сёрнитчывны нывкӧд тані аддзысьлӧмъяс йылысь да. Разис седлӧсӧ, вӧв голи гӧгӧр шыркнитіс дом поводсӧ, тапкӧдыштіс вежӧра да кывзысьысь кӧбылаӧс: мун пӧ, ыркӧдчы юас. Ваас кевтӧдз на нюжӧдіс голисӧ, ыджыд льӧбъяснас нюлыштіс ю веркӧссӧ. Сэсся келіс пидзӧсӧдзыс, сувтіс бӧрладорнас шондіыслы паныд, быттьӧ лӧсьӧдчис гожйӧдчыны, кутіс ньӧжйӧник ӧвтчыны кӧтасьӧм тугъя бӧжнас. Родион пӧрччис жылеткасӧ, пуктіс юр улас. Гатш куйлӧ шоналӧм му вылас, видзӧдӧ енэжланьыс, а син водзас сувтӧны то Ульяна, то Павел.

«Павел, Павел...» — ӧтарӧ бергаліс кыв йылас и вежӧрас тайӧ нимыс. Сэки, кор сӧмын на аддзис зонкаӧс, Родионлӧн ёвкмуні сьӧлӧмыс: аскӧдыс уна ӧткодьлун казяліс сылӧн син-ныр гӧгӧрысь, и медводз, сьӧд мампассӧ. А гӧрд юрсиыс да ыджыд пельясыс мыйӧнкӧ казьтылісны ассьыс батьсӧ; весиг со нимыс батьыслӧн кодь. «Став сертиыс, весиг арлыд сертиыс, Павелыс — менам пи!..» — тайӧ мӧвпыс чардби моз юклаліс сьӧлӧмсӧ. Пуксис, жылетка зепсьыс кыскис дӧра торйӧ тубыртӧм пу пернасӧ, Ульянасянь козинсӧ, окыштіс ӧтчыд дай мӧдысь. Пернаыс лы кодь шыльыд да чорыд, тыдалӧ, Мӧкей Ӧсип вӧчлӧма каллянсӧ моз кыдз йӧгысь. Веждімӧ воӧм бӧрын Родион юавліс батьыслысь Ульяна йылысь, и век кывліс ӧти нога воча кыв: важӧн нин, пиук, эз мыччысьлы Ульянаыд. Верӧс сайӧ петӧм бӧрас и збыльысь шоча веськавліс Веждімас. Арнад, тусьтӧ изны нулігӧн лэччывлӧ-а; Павел Петровичлӧн мельничаыс Изъяю вылас, ид-сютӧ вартӧм бӧрын век сэні уна йӧзыс. Кык вӧла-доддьӧн нулӧны тусьсӧ Ульянаяс. Ӧврамыс, ён мужикыд, кокниа вӧдитчӧ пызь мешӧкъяснас. Родион помнитӧ Ӧврамлысь чужӧмсӧ, матысяньыс кӧть ӧтчыд и аддзыліс, и думсьыс босьтчыліс ӧткодявны Павелкӧд, но зонка нинӧмӧн эз мун Ульяналӧн верӧслань. Куйлӧ ӧні Родион и донъялӧ ассьыс коркӧя лоӧмторсӧ: гашкӧ, вӧчис сэк аслас олӧмын медся мисьтӧмторсӧ? Али сійӧ здукъясыс колясны сылӧн паметьӧ медся югыд, дона да шуда здукъясӧн? Татшӧм думъясыс оз сетны покойсӧ со кымын во нин! Аддзӧдчывны эськӧ Ульянакӧд, видзӧдлыны сылӧн шань синъясӧ, муӧдзыс копыртчывны муса нывбаба водзын — и ставыс, сэсся нинӧм оз ков. Кӧні тэ, Ульяна?! Мыйла он кыв Родионлысь сьӧлӧм дойсӧ, тэнӧ чуксалӧмсӧ?

Родионлысь майшасьӧмсӧ аддзӧны зэв вылын ӧшалысь сыръя дора шочиник кымӧръясыс, юлань нёрыньтчӧм веж лысъяса пожӧмыс, посни серӧн ворсысь Изъяюыс. Но вӧр-ваыслӧн мичлуныс эз гажӧд, а мӧдарӧ, нормӧдіс зонмӧс. Гашкӧ, ӧнія волӧмыс медбӧръя? Гашкӧ и, медбӧръяысь аддзӧ тайӧ пожӧмсӧ? Коркӧ, мудзасны вужъясыс да, сывсӧ паськӧдӧмӧн изъя берегас помалас ассьыс кузь олӧмсӧ тайӧ гӧрд кырся, сывтыръя пуыс. Родион сувтіс, важ тӧдсаӧс моз тапкӧдыштіс пожӧмсӧ: «Кутчысь, дыр на эн усь кок йывсьыд. Коркӧ кӧ тэнад вуджӧр сайӧ пуксьылас Ульяна, поклон месянь. Висьталан?» Каститчис-ӧ мыйӧ, пуыд и збыльысь быттьӧкӧ вочавидзис-ружтыштіс. Енмыс сідз шуӧма: пуяс сёрнитӧны дзуртӧмӧн, кайяс — чипсӧмӧн, понъяс — увтчӧмӧн... «Вот и пасибӧ, висьталан кӧ», — пожӧмыд кыліс мортлысь гӧлӧссӧ. Мича кӧбыла сулаліс нин берегас, ыджыд быгльӧс синъяснас видзӧдіс юланьыс, тыдалӧ, шензис: кодъяс жӧ сэні югнитлӧны ва веркӧсас? А ворсіс-гыбаліс быд пӧлӧс чериыс, посниыс и шолидыс.

Родион, сапӧгсӧ пӧрччытӧг, ыджыд из вывсянь кӧтӧдіс чужӧмсӧ, голисӧ, зу кодь гӧгрӧс, тшӧтшыд руд тошсӧ. Ки пыдӧснас некымынысь гумовтіс да чурснитіс сӧдз васӧ, и кӧтӧдіс тшӧтш тош рӧма кузь юрсисӧ. Юас, шочиник туруна берег дорас, медся ляпкыдінас, шуксисны арпиян. Найӧ ем пыс кодь посни синнас быттьӧкӧ веськыда видзӧдісны Родионлань, и, дерт жӧ, мыйкӧ шуалісны асланыс чери кыв вылын. Зонмыд кинас резйыштӧмӧн повзьӧдіс арпиянӧс — тювмунлісны найӧ джуджыдінас и сэк жӧ ыджыд чукӧрӧн бӧр уськӧдчисны береглань. Визулӧн шыльӧдӧм изъяс вылын катласисны тыртӧм ракпаньяс. Вӧрын, ваын, енэжын — быдлаын олӧм. Мӧдар берегыс лайколаджык, сук баддя, шондіыс вылын и ю веркӧсас абу некутшӧм вуджӧр, сӧмын ачыс шондіыс и купайтчӧ сэн.

О, Енмӧй, кутшӧм гажа да югыд гӧгӧр! И ӧні Родионлӧн эм аслас арпи — Павел. А код вермас стӧча шуны, мый Павеллӧн батьыс Родион? Сӧмын мамыс, сӧмын Ульяна вермас восьтны став збыльторсӧ. Кӧть кыдз, но Павел — Родионлӧн вир тусьыс, кылӧ тайӧс сьӧлӧмнас, кылӧ и лӧньӧдӧ ачыс асьсӧ. И жалитӧ: зонкаӧс кутас быдтыны мӧд бать. Тӧдӧ-ӧ та йылысь Ӧврамыс? Ульяна тай кыдзкӧ шуліс, Ӧврамыд пӧ шань морт, и вӧтлысьӧ пӧ сы бӧрся шондіа лунӧ вуджӧр моз. Сідзкӧ, Ӧврам радейтӧ гӧтырсӧ. Мед сідзи и лоас, мед Енмыс прӧститас Ульянаӧс, лыддяс кӧ сійӧс грекаӧн.

Родион видзӧдлассӧ чӧвтліс кыр йывлань: друг да кодарсянь кӧ мыччысяс Ульяна? Мыйлакӧ сійӧ кутіс кутшӧмкӧ надея — кокас кӧтіа, кузь дӧрӧма, вот-вот сыланьӧ котӧртас муса аньыс, ылісянь на горӧдас: «Родион!» Ылын и матын ыльгисны лэбачьяслӧн сьылӧм шыяс; пӧсялӧмаӧсь лёзьгӧдӧм веж юрсиа кыдзьяс — лӧсьӧдчӧны воськовтны кыр горувсӧ, мед ыркӧдыштны юас еджыд морӧссӧ, но оз вермыны вӧрзьӧдны сибдӧм кокнысӧ. Гашкӧ, оз кӧсйыны вӧрзьӧдны, мед эз талявны кыр бокшаас сьӧдгӧрдӧдз кисьмӧм оз мольяссӧ. Сё збыль, Коми муын вӧр-ваыд мойдын кодь во гӧгӧр мича, и быд кадколастлӧн ас нога сер да ас нога шы. Но морт олӧмыд тай абу мойд: кодкӧ озыр, а кодкӧ и гӧль; кодлыкӧ юмов, а кодлыкӧ и курыд на. И унджыкыслы курыдыс на-й вичмӧ. Родионлӧн, купеч пиыдлӧн, эмбурыд тырмымӧн, велӧдчӧм морт и, семинариятӧ помаліс да, но морӧс кудйыс пуста: абу медыджыд озырлуныс — муса Ульянаыс. Павелӧс аддзылӧм бӧрын лоис нӧшта на пустаджык.

«Ульянаа-а! Ме радейта тэнӧ!.. Кылан?..» — горзӧ сьӧлӧмыс Родионлӧн.

«Кыла!.. Кыла!..» — ылісянь вочавидзӧ немӧй йӧлӧгаыс.

«Ме Изъяю берегын! Волан?..»

«Вола!.. Вола!..»

«Тэрмасьышт, Ульяна! Котӧрӧн, вӧрӧдыс...»

«Вӧрӧдыс, вӧрӧдыс...»

«Ог кӧ аддзыл, потас сьӧлӧмӧй!..»

Йӧлӧга чӧв оліс.

Сыркмуніс Родион — повзьӧдіс кӧбылалӧн виччысьтӧг гӧрӧктӧмыс. Кӧзяин матыстчис вӧв дінас, кывзысьыштіс, оз-ӧ кывны кок шыяс. Чӧв-лӧнь. Кузь бӧжсӧ чургӧдыштӧмӧн вӧв личӧдіс гырк пытшкӧссӧ. Эз кыскы гортас том мортӧс. Ни батьыс, ни мамыс, ни ичӧтджык чойясыс эз тӧдны, кӧн сійӧ ветлӧ. Тӧдіс сӧмын Вась дядь, коді и вӧзйис да седлӧаліс тайӧ рам кӧбыласӧ. Медся радейтана мериныс эськӧ эм на жӧ, но дойдӧма коксӧ, чотіктіс. Жылетка зепсьыс перйыліс югыд чепта, вевта гӧгрӧс часісӧ: лун шӧр бӧр. Часісӧ неважӧн на-й козьналіс батьыс. Регыд Родион петас ас кошта вылӧ, арнас ачыс нин мунас велӧдны Шорчомса школаӧ. Сёрнитчӧма нин та йылысь и Кулӧмдінса уезднӧй, и Шорчомса вӧлӧстнӧй управлениеясын. Кӧсйыліс вӧзйысьны Ульянаса церковно-приходскӧй школаӧ, но сэтчӧ эзджык вӧв кивыв, батьыс паныд сувтіс. Шорчом вӧлӧсьтса вичкоас и попаліс унайыс, отеч Владимирыс, тшӧтш и Ен закон велӧдіс школаас. Ӧні, локтас племянникыс да, ачыс куш вичко удж кутас нуӧдны. Коркӧ сэсся, воас пӧраыс да, Родионӧс коляс ас местаас вичкоас попавнысӧ. Эз нин ӧтиысь кывлы татшӧм сёрнисӧ батя-унай костысь, тӧдӧ Родион ассьыс аскиа лунсӧ. Гашкӧ, весиг оз и дыр кут велӧдны челядьсӧ, унайыс ордын дякӧналас кутшӧмкӧ кад, мед вичко да поп уджас ёнджыка пырӧдчыны. Майбыр, семинарияад велӧдчӧм бӧрын быттьӧ сы водзысь пемыдыс разаліс, а ӧд кутшӧм дыш вӧлі мунны Вӧлӧгдаас. Пыксьыны весиг кутліс, Ульяна сьӧлӧмсӧ жугӧдіс да. Батьыс сэк пӧсь самӧвар моз пузис, тасмасӧ тайкӧ эз разь, Володя вокыс бурӧдіс сэк Павел Петровичӧс. Родион пельын ӧнӧдз на батьыслӧн скӧр гӧлӧсыс:

«Ыжпаса кырымнад ылӧдз он во!»

«Бать, ме гижны-й, лыддьысьны кужа...»

«Этша на кужан, уна колӧ кужны!..»

«Сідз, зарни пи, сідз... — сідзкайтіс син дорсяньыс кольквиж тошка унайыс. — Батьыд бурӧ велӧдӧ».

«Ме, ме...» — помнитӧ ассьыс мытшъялӧмсӧ Родион, кӧсйис шуны пармачуркса нылӧс радейтӧм йылысь, но батьыс ӧзйӧма нин вӧлі: гӧрд биӧн ыпйис тошкыс и чужӧмыс. Татшӧм скӧрнас батьсӧ эз на аддзыв. Енмыс тӧдӧ, кыдзи эськӧ помасис ая-пиа костын сэкся сёрниыс, сяммис кӧ Родион мыйкӧ гарыштны Ульяна йылысь. Эз нин этша кӧрит асьсӧ, мусаник ныв йывсьыс лои сэк висьтавтӧм да.

Эз лок Ульяна Изъяю берегӧ, ставсӧ тайӧс эськӧ ӧні висьталіс радейтана аньыслы. «Мый тон и локтас верӧса бабаыс?! — чорзьӧдчис Родион. — Ме, дашкӧ, важӧн нін вушйи сылӧн паметьысь...» И, век жӧ, талун вӧлі ичӧтик надеятор. Родион казявліс, кыдзи сыкӧд аддзысьлӧм бӧрын ичӧтик Павел — ас дӧраысь кузь дӧрӧма да кӧмтӧм — пурысь * кузя котӧртіс гортланьыс. Сідзкӧ, кодлыкӧ висьталіс тӧдтӧм дядьӧ йылысь. А челядьлӧн вежӧрыс сэтшӧм, векджык медводз быдтор йылысь юӧртӧны мамыслы. Збыльысь тадзи и вӧлі, кыдзи думайтіс Родион. Дерт, вермис тыдовтчыны и Ӧврам, но татшӧмторсӧ тӧд вылас эз босьт. Седлӧаліс кӧбыласӧ, босьтіс дом поводӧдыс, и кайисны кырйывса ордым вылӧ, сувтыштліс и помсянь помӧдз нуӧдіс синнас чукыльӧсь-мукыльӧсь ю ковтыссӧ:

— Прӧщай, Изъяю!

Пу лапъясыс мед эз гирсйыны чужӧмсӧ, кушинӧ вотӧдз муніс подӧн. Сэсся кокниа вожасис седлӧ вылӧ, и рӧдйӧн мӧдӧдчис Веждімлань. Аньюр туруна да бӧньдюга видз вылӧ колис кӧбыла кок туй. Уна туйвеж да уна чукыль на виччысьӧны олӧмас Родионӧс.

Атшавмӧныс котӧртіс Ульяна. Дӧрӧм бӧж дорыс гартчӧ кок гӧгӧрыс, пысасьлӧ муын чурвидзысь быд лӧптӧ, усьлас-чеччас и бара водзӧ: сӧмын мед суны! Сьӧд вӧрӧд, некутшӧм ордымтӧг сук понӧльяс пыр веськыда Изъяю берегӧ — юлань нёрыньтчӧм пожӧма, сьӧдгӧрдӧдз кисьмӧм озъя берегӧ. Колӧ суны сэсь Родионӧс, висьтавны став збыльторсӧ. А збыльторйыс ӧти: грездӧ пыран крест дорын аддзылӧм зонкаыс — Родионлӧн пи. Та йылысь тӧдӧны сӧмын куимӧн: ачыс, Родион да налӧн Муслуныс. Часлы, вештыштас чужӧмас ляскысьӧм сьӧд черань везъяссӧ, кашкӧмыс кылӧ яг пасьтаыс. Матын нин, матын, сажень сё и мыччысяс Изъяюлӧн югыд чужӧмбаныс. Слабог, некод оз аддзы том нывбабалысь котӧртӧмсӧ, некод оз тӧд, мыйла да кытчӧ, кодысь пышйӧ та ӧдъясӧ. Тӧдіс кӧ, шуис эськӧ: «Господьӧй-енмӧй, кутшӧм срам! Бокӧвӧй мужик дінӧ тадзи кыскӧ мужика бабаӧс!..» Буретш та вӧсна и дыр куйліс Ульяна юрлӧс бердас ляскысьӧмӧн, пырсӧ эз во вежӧрас: мый вӧчны? И со, зонмӧс век на радейтӧмыс вермис полӧмсӧ. Сійӧ котӧртіс эз ворсӧдны вир-яйсӧ, а муніс кокньӧдны ловсӧ, мынтӧдчывны кӧть здук кежлӧ ӧтторъя мырсьӧм-пессьӧмысь, выльысь тыр синмӧн видзӧдлыны муса мортлӧн синъясӧ — медводдза пиыслӧн бать синъясӧ. Ульяна тэрмасис берегӧ, кытчӧ колис дас кӧкъямыс арӧса томлунсӧ; сэтчӧ, кӧні сійӧс некод нин эз виччысь.

Ю нӧрыссяньыс на нывбаба казяліс: берегын чӧв-лӧнь, вӧла морт некӧн эз тыдав. Вадорас нин кок увсьыс казяліс вӧв сіт: дука на, абу весиг коркаасьӧма, шуксисны сэн лӧз сітана гутъяс. Ульяна вом дорас топӧдыштіс кияссӧ, кузяа горӧдіс ю катчӧсланьыс:

— Роди-о-он!

Сэсся тадзи жӧ горӧдіс ю кывтчӧсланьыс. И сӧмын вежа-веж кыліс йӧлӧга:

— ...он!.. он!..

Тӧдчисны вӧв гыж туйяс, тасянь водзӧджык, катыдланьыс, кок туйясыс вошӧны, сідзкӧ, татчӧдз и волӧма Родионыс. Мунӧма дзик на неважӧн. «Сёрми...» — пыдісянь, быттьӧ йӧткыштіс морӧс пытшкӧссьыс став ловсӧ, ышловзис Ульяна, пӧрччӧм юр кӧртӧд помнас чышкаліс синдорсӧ, пӧсялӧм бандзибсӧ. Личӧдліс балябӧжсьыс кыкнан кӧсасӧ, гартовтіс топыдджыка. Павгыртіс дӧрӧм да сарапан бӧж дорсӧ, пожъяліс сись кодь еджыд кок пӧкъяссӧ, гожъялӧм чужӧмсӧ. Кӧтіасис, и вылын морӧса да мича, юр кӧртӧднас ӧвтчиг, дыгыда восьлаліс грездланьӧ. Юр весьтас ломзис ыджыд да югыд шонді, а сьӧлӧмас нуис сьӧкыд из.

* * *

...Унаысь нин парма чурк бокшаын шептасьлісны ид да сю и зарниӧн пӧртмасьлісны арся шонді водзын. Унаысь нин джуджыд лым эшкынӧн шебрасьлісны муяс да видзьяс, кытчӧ ассьыныс кок туйсӧ кольлісны пармаса быд сикас зверъясыс. Унаысь нин ойдліс тувсов шонді улын Изъяю, визулыс эз нин этша кыр крутладор берегъяссӧ. Унаысь нин гожйӧдліс гожся шондіыс Пармачурклысь да пармачурксалысь чужӧмбаннысӧ. Содісны выль крестъяс грездса кладбище вылын. Пӧрысьмӧны олӧмаяс, сӧнъяммӧны томъяс. Чужӧны челядь. Выль, кызьӧд нэмӧ вуджигӧн, Ульяналы да Ӧврамлы сетіс Енмыс нӧшта ӧти пиӧс — шуисны Митрейӧн. Куим чоя-вока нин Прокӧ Ӧврамлӧн семьяын, а гӧтырыслы сӧмын на кызь квайт. Павел ичӧтсяньыс петкӧдчис сюсь детинкаӧн, и Ӧврамлы окота вӧлі сетны писӧ школаӧ. Медматысса велӧдчаніныс Веждімын, шусис куим группаа ӧти класса училищеӧн. Пож Таттянлӧн, Тимӧ гӧтырлӧн, бать-мамыс Веждімынӧсь, сёрнитчасны да на ордын и кутас овны Павелыс, рӧдняяс вед. Прамӧй ногыс эськӧ Пож Ӧльӧк Таттян, но кокньӧдӧм вӧсна Ӧльӧктӧгыс шуӧны. Таттянлӧн батьыс пӧ быд уджӧ сибалысь, пызь пожналан пожъястӧ пӧ вӧчалӧ, сэсся нуӧ Павел Петровичлы, коді и вузавлӧ аслас магазинсянь. Тадзи и Пож прӧзвищеыс кӧвъясьӧма. Мӧкей Ӧсип да Пож Ӧльӧк шоча волысьӧны ӧта-мӧд ордас. Гашкӧ и, волысисны эськӧ, олісны кӧ ӧти сиктын, а то вед сватъясӧс дас верст торйӧдӧ. Тимӧ гозъялӧн медводдза нылыс, Вассаыс, коді воча воксьыс, Павелсьыс, ар-мӧдӧн ыджыдджык, сійӧ жӧ училищеас велӧдчис, гижны и лыддьысьны кужӧ. Велӧдчигас группаас кык нывка и вӧлӧма, сэсся ставыс зонкаяс. Вӧлӧсьтса земствосянь либӧ лесничествосянь грездӧ воӧм бумагаястӧ Васса лыддьӧ йӧзыслы, гижӧма кӧ рочӧн — комиӧдны кужӧ.

Грездын Павел лоис мӧд велӧдчӧм мортӧн, коді кырымпас пыдди оз нин кут ыжпас пуктыны. Зонка окотитіс и водзӧ велӧдчыны, но унджык тӧдӧмлун сетысь школаясыс ылынӧсь грездсянь, мукӧд вӧлӧсьтъясын. Веждімын сэтшӧмыс эз на вӧв. Эжва катыдын гижны-лыддьысьны сяммысьыд сэки этшаӧн вӧліны, быд сё мортысь, гашкӧ, дасыс и кужліс. Кыдзи дзоридз кыпӧдчӧ шонділань, сідзи и коми войтыр писькӧдчис югыдлань — пемыд вӧр пыр, дзуг да сук понӧльяссӧ водзвывсьыс вешталігтыр. И тайӧ пемыдсьыс петны отсалісны тшӧтш и вичкояслӧн жыннян шыясыс, попъяслӧн бурӧ велӧдана молитваясыс. Медводдза школаясад да училищеясад велӧдысьяснас попъяс и вӧліны. Эз весьшӧрӧ важ йӧзыд кыпӧдны вичкояссӧ медся джуджыд да гажа местаясас, ён да мича кирпичысь, зарниӧн югзьӧдӧм крестъясӧн да енэжсӧ окалысь югыдлӧз гӧгрӧс сигӧръясӧн. Быд вичколы да часовнялы сетлісны Ен праздник нимъяс, а сідзжӧ налысь, кодъясӧс бур вӧчны велӧдліс ачыс Исус Христос, мӧд ног кӧ, апостолъяслысь. Дерт жӧ, эз ставӧн вӧвны молитваӧн олысьясӧн, Енмӧс тӧдысьясӧн, вӧліны и Ен тӧдысь улӧ лэччысьӧмъяс: куш Ен нимнад пӧ кынӧмыд оз пӧт.

Пармачурксаяс да веждімсаяс медся пыдди пуктылісны Ыджыд лун да Илля лун. Сэки грездса вермана йӧз — томъяс и олӧмаяс — лэччывлісны сьывны молитваяс, ньӧбны сисьяс да пернаяс Веждімса часовняӧ. Сэні жӧ грездса нывъяс да зонъяс тӧдмасьлісны веждімса том йӧзкӧд, а кодсюрӧлӧн тӧдмасьӧмыс помасьліс и гӧтрасьӧмӧн. Часовняын юрбитлісны и вежа Власийлы да Модестлы, та вӧсна и налӧн нимъясӧн — Василийӧн, Ласейӧн, Модестӧн — шулісны ассьыныс челядьсӧ уна бать-мам. Лунсӧ шулісны Медӧс лунӧн и пасйылісны во помасигас нин. Пуктавлісны, дерт, и сэтшӧм нимъяс, кодъяс эз лӧсявны матыса вежа лунъяскӧд либӧ сьватӧйяслӧн нимъяскӧд. Веждімын ас попыс эз вӧв, волывлісны службасӧ нуӧдны либӧ кутшӧмкӧ обряд вӧчны мукӧд вӧлӧсьтъясысь ичӧтджык чина попъяс. Налы мынтысьлісны асьныс крестьяна — сетлісны сьӧм, пирӧг-шаньга, кӧвдум, черинянь; коді мый вермис. Грекъясысь мездысьӧм могысь часовняӧ юрбитны ветлывлісны Мӧкей Ӧсиплӧн, Кузьма Прокӧлӧн да Елисей Гришлӧн котырыс пырджык ӧтвылысь.

Митрей быдмис пувывса йӧнгыль кодь топыдӧн, вир-яйнас муніс батьыслань: сьӧд юрсиа, гӧрба зумыд ныра, сӧнӧд. Ар дасӧн нин лоис гортас бур отсасьысьӧн, кужис доддявны вӧлӧс, куртіс турун, вӧнявліс ид да рудзӧг кольтаяс, ломтыліс пывсян. А кор ворсліс ас коддьӧмъяскӧд, некод эз вермыв сійӧс ляскыны. Ачыс на вермис уськӧдны кок йывсьыс весиг ыджыдджык арлыдаясӧс. Зонпоснилӧн вӧлі мода венласьны Изъяю берегын изйӧн шыбласьӧмӧн. Митрейӧн чилгӧм ичӧтик изйыс лэбліс став сертиныс кык пӧв ылӧджык. Лыйсьылісны и ньӧввужйысь. Бара жӧ Митрейлӧн ньӧвйыс качліс медвылӧ: векыштас вомсӧ, мый вынсьыс зэвтас вуджсӧ и ёсь йыла ньӧв вошлас весиг енэжас, и тыдовтчас сӧмын усигас. Ворслісны и дӧра мачӧн, Изъяюса джумъяинын сунавлісны, венласьлісны, коді меддыр кутчысяс ваас юрсӧ сюйӧмӧн, коді медылӧ варччас ю паныдсӧ. Митрей век медводзын. Майбыр жӧ нин гожӧмнад челядьыдлы: шоныд, гажа, оз ков уна кӧм-паськӧм. Шондіа лунад котралӧны дзоридза эрд вывті, киколясьӧны; кутасны малямушӧс, кок бердсьыс босьтасны чӧскыд масӧ и бӧр лэдзасны. Озджык кӧ артмы кутӧмыс, киад на чушкас. Юнь помланьын кыр бокшаясысь оз сёйӧны, а юльын кос кушинъясын чӧдлач нин лӧзӧдӧма, кузь турун да петшӧр пиын небыд гум нюжӧдчӧма.

Митрейӧс чужтӧм бӧрын Ульяна кык кагаӧс на вайліс, некоднаныс эз лоны олысьясӧн: ӧтиыс, зонкаыс, весиг арӧсӧдз эз ов, а мӧдыс, нывкаыс, ар куимӧн кувсис. Мамыс, тыдалӧ, аслас вир-яйысь став вынсӧ Митрейлы куралӧма: (тьпу-тьпу-тьпу!) некор на нинӧмӧн эз висьлы. Павелсьыс кӧкъямыс арӧсӧн ичӧтджык, а мутшкӧ-сёйӧ ыджыдджык вок сертиыс унджык. Оз и ыджыдпырысь быдмы Митрей, а жытник кок кодь зумыд. Регыд и ыджыд батьыс, батьыс да, вӧравны велӧдасны: сиасьны, лэчьяс да петляяс пуктавны, кок туй серти зверъясӧс тӧдмавны. Павел важӧн нин ставсӧ тайӧс кужӧ вӧчны. Торъялӧны ӧбликнас кык вок, ӧбычанас и. Семьяас Павел ӧтнас пернатӧм, перна пыдди паськыд морӧс вылас пуритӧ читкыля гӧрд гӧн — арся жовпу куст быттьӧкӧ. Дзӧля дырйиыс кӧ тӧдліс вель уна молитва, велӧдліс ыджыд мамыс да, ӧні ставыс нин вунӧма. Сёйны пуксигад пернапасасьлӧ жӧ-а. Кымын быдмис, сымын ёнджыка чикыльтчис Павеллӧн пемыдгӧрд юрсиыс, быттьӧ век руч ку шапкаа. Мӧдей Пекла тапнитас нуксӧ да шулывлӧ: миян котырӧ пӧ мунӧмыд, а абу пӧ Кузьма Прокӧ ни Мӧкей Ӧсип котырӧ, менам пӧльӧй пӧ, помнита да, дзик тэ кодь вӧлі, Руч пӧ-й вӧлі прӧзвищеыс. Збыльысьсӧ эськӧ абу тадз, мӧдарӧ, муговысла Сьӧд руч прӧзвищеа вӧлӧма. Ӧврам кыкнан писӧ ёна радейтӧ, но руаджык быттьӧкӧ Ӧксинь дінӧ, дас квайт арӧса невеста нин вед, верӧс сайӧ сетан арлыда.

Со тай, коскӧдзыс сьӧд кӧса лэдзӧма Ӧксинь, батьыссянь юрси рӧмыс, а син рӧмсӧ ыджыд мамыс козьналӧма — ыджыдӧсь да сьӧдӧсь, лӧсьыдик тушаа. Шуласны тай: оз тусь кодь нывкаыс. Мӧйму нин Гриш Миш шыӧдчыліс Ӧврам дінӧ, менам Иван пи пӧ косьмӧ тэнад ныв вӧсна, гашкӧ пӧ, коркӧ сватъясӧн лоам, рӧдняясӧн, личӧдышт пӧ оланінтӧ. Жаль на пӧ, мед на пӧ гортын олыштас, вочавидзис Ӧврам, содтіс сэсся: «Иваныдлы на и мойвиас, тэсся и абу жӧникыс, ставныс нін рӧдняяс».

Веждім кӧть и ылынкодь грездсянь, но абу куим му сайын. Жӧникыс и невестаыс сэсь сюрас. Мӧкей Ӧсип Тимӧ тай лӧсьыда-шаня олӧ аслас Пож Таттяныскӧд-а. А вот Гриш Мишлӧн гӧтырыс, Веждімса Аннаыс, воддза кадсӧ кыпъялыштлӧма верӧс водзас: татшӧм пемыд пельӧсӧ пӧ менӧ вайин, скӧрвывсьыс броткылӧма, парма чуркнас и ставнас пӧ. Ӧтарӧ пышйыны кӧсйӧма, а мыйӧн челядясис, таті медся гажа местаӧн лои. Веждімса Анна ӧтчыд вайӧдліс Пармачуркйӧ ичӧтджык чойыслысь писӧ, Никонорӧс, гӧститны. Кодкӧ кості и тӧдмасьны вевъялӧма Тимӧ Вассакӧд, Ульяна воклӧн медыджыд нылыскӧд. Тӧдмасьӧмыс помасис корасьӧмӧн, сэсся и свадьбаӧн. Венчайтчыны ветлісны нелямын верст сайӧ, матынджыкас попа вичкоыс эз вӧв да. Веждімын свадьбуйтісны, сэтчӧ и кольччис сэсся Васса, волывлӧ грездӧ бать-мамсӧ видлыны. Вӧлӧмкӧ, Васса да Никонор ӧтлаын велӧдчылӧмаӧсь школаас, сэксянь нин тӧдсаӧсь. Ӧні быдтысьӧны, нывка медводдзаыс.

Кор сюрӧ стрӧка, Кузьма Прокӧ волывлӧ Мӧкей Ӧсип дорӧ ӧтлаын тшынасьны. Орччӧн мыджсясны потшӧс прасла вылӧ и ӧтарӧ мыйкӧ варовитӧны. Кузьма Прокӧ корсюрӧ шырлӧ ассьыс тошсӧ, а уссӧ лэдзӧма — табак тшынсьыс абу сӧмын ускыс, быттьӧ тшӧтш и синъеджыдыс вижӧдӧма. Век пӧгибын бумагаысь. Веждімӧ быд лэччылыськӧд бумага корӧ судзӧдны. Ӧтиысь, пикӧ воис да, ковмис молитвенникысь листъяссӧ нетшкыны, мед чигаркасӧ гартыштны. Слабог, гӧтырыс эз тӧдлы. Вӧзйӧ Ӧсип сватыс каллян вылӧ вуджны, да пыксьӧ мортыд: ӧзтынысӧ пӧ абу кивыв бивасяньыд. Елисей Гришлы лӧсьыд, оз куритчы да. Куимнанныс пӧшти ӧттшӧтшъяяс, кык-куим арӧн и торъялӧны. Куимнанныслӧн пиян да нывъяс, нукъяс да нучкаяс. Эз весь овны вӧльнӧй светас парма чуркйӧ медводдза воысьяс да налӧн челядьыс. Паськыд му-видзьяс кольӧны локтан кӧленаяслы.

— Ӧврам зять вот выль керка кӧсйӧ панны, — тадзи жӧ куритчигӧн ӧтчыд казьтыштіс Мӧкей Ӧсип.

— Мед стрӧитчӧны том йӧз, налы кузь олӧм на колӧ олны, — дзор синкымсӧ кӧрліс Кузьма Прокӧ. — Оз кӧ лоны войнаяс, бур олӧм на пуксяс му вылас. Ыджыд да мича ловӧ миян Пармачуркным. Унджык челядьыд ловас да, школатӧ на восьтасны-й. Веждімса челядьыдлы мый, майбыр, места вылын школаыд да.

— Менам вот Иван нук лэччыліс Веждімад ыджыд мамсӧ да ыджыд батьсӧ видлыны, кыллӧма кыськӧ да висьталӧ, таво пӧ Кекурын школа восьтӧны. Лебежнайын вед во кык сайын нін воссьыліс-а. Парчас вот эм али абу, ог и тӧд ме, — сёрнисӧ лабутнӧя нуӧдіс Елисей Гриш.

— Ыджыд керка кӧсйӧ стрӧитны Ӧврам зять, кык судтаӧс, мед пӧ купечлӧн кодь ловӧ, — бара тӧдчӧдіс Мӧкей Ӧсип, и, тыдалӧ, Павел Петровичлысь керкасӧ тӧд вылас кутіс. — Выліс судтаас пӧ асьным кутам олны, а уліс судтасӧ пӧ школа улӧ сетам.

— Керйыд уна сажень колмас. Сетасны сы мындатӧ? — шыӧдчис Кузьма Прокӧ.

— Мыйла нӧ буртор вылӧ вӧр оз сетны, вӧрын олам да, — шуӧ Мӧкей Ӧсип. — Павел бумаг гижас земскӧй управаӧ, сідз да сідз, школа пӧ колӧ лэптыны.

— Кор тэсся та ыджда уджсӧ кӧсйӧ панны? — юаліс Елисей Гриш.

— Ог тӧд, кутшӧм кылйӧ воисны батя-пиа, — эз стӧчмӧд Мӧкей Ӧсип. — Павел тай шувӧ, кытчӧдз пӧ выль керка ог лэптӧй, сэтчӧдз пӧ ог гӧтрась, некытчӧ пӧ татчӧ невестасӧ инолны.

— Пӧдлиннӧ, Павелыдлы нӧ кымын ар нін? — телепит лои тӧдны Елисей Гришлы.

— Ӧні ми кутшӧм воын олам? Дасӧдын? Да, дасӧдын. Но, вот, дас кӧкъямыс нін тырис кольӧм тулыс. Семья лӧсьӧдан кад нін.

— Веждімысь колмас ичмоньпутӧ корсьны, али тась на сюрас, — эз инась Елисей Гриш.

— Павелыдлы, яг рыжик кодь мича зонмыдлы, майбыр, оз на кол нелямын керкаӧ пыролны гӧтырпуыдла. Любӧйыс петас сы сайӧ, аслас кӧ кӧсйӧмыс ловӧ.

— Дӧмас дӧмысьыд сюрас на сія, — шыӧдчис Кузьма Прокӧ. — Ӧтласян тай да сідз тэсся-й олан. Миян тай Педӧсьякӧд гӧтрасиганым пон да кань, перна да пань и вӧлі да, со кымын во нін ӧтлан кургам. Быттьӧ тӧрыт на-й гӧтрасим-а.

— Радейтін гӧтыртӧ, вот и ӧдйӧ коли кадыс, — тшыналысь каллян помнас пель розьсӧ гудйыштіс Мӧкей Ӧсип.

— Кадтӧ тай он пык, тулысын йи моз ачыс кылалӧ, — ружтовкерис Кузьма Прокӧ.

— Ок-ок-ок! Пиня пӧраад жӧ тай мортыд морт-а, — томлунсӧ жалитіс Елисей Гриш. — Кокъясӧй вот юкалӧны, ог тӧд, дыр-ӧ ноллӧдласны.

— Тэ, Гриша, куритчытӧгыд дыр олан, — вежаліскодь Мӧкей Ӧсип. — Тэнад морӧс пытшкӧсыд горнича кодь, а менам да Прокӧлӧн сэті, тӧдӧмысь, рынышын кодь нін.

— Сюлйӧй менӧ пӧгибӧ воштіс, асмогасьны эг кут вермыны, — водзӧ норасис Елисей Гриш, ӧтарӧ-мӧдарӧ дзӧрнитліс, мед эськӧ челядь эз кывлыны тайӧ шуӧмсӧ, а то серам выв лэптасны.

— Гӧтырыд нӧ кытчӧ видзӧдӧ? Мый оз бурдӧд Ириньыд? — эльтыштӧмкодь артмис Кузьма Прокӧлӧн.

— Мӧс мында нін ме юви быд пӧлӧс турун ватӧ. Пасибӧ, зонмӧ, гӧтырлы, пузьӧдӧ турунтӧ. Не кӧ гӧтырӧй, колӧкӧ, кулі нін. Кос вотӧс ватӧ уна юва-й.

— А тэ ещӧ и кослунасьлан на, — жалитіс Мӧкей Ӧсип. — Сюл висьӧмнад и кослунасьтӧг позьӧ, прӧститас Енмыс.

— Велӧдчӧм пельшӧрлы колӧ петкӧдчылны, — чуйдіс Кузьма Прокӧ. — Кулӧмдінын да Шорчомын пӧ уна висьӧмысь бурдӧдӧны. Веждімсаыд Немдінӧ ветлыллӧны, сэні пӧ зэл жӧ бур пельшӧрыс.

— Микайлӧ пиӧй эськӧ шулыллӧ, нула пӧ кодарӧкӧ пельшӧр дінӧ, да некытчӧ нін ог мун. Нэм помӧй, тыдалӧ, матысмӧ. Иван нукӧс вот окота на гӧтролны. Ӧсип, сетан менам Иван сайӧ... Ӧксиньтӧ? — Елисей Гришлӧн юалӧмыс полӧмпырысь артмис, дай «менам Иванӧн» на шуис нуксӧ. И, надейнӧ, помка вӧлі тадзисӧ шуны.

Во дас вит сайын, гашкӧ и, унджык нин колис, Микайлӧ пиыс пакӧститчис Мӧкей Ӧсиплӧн вӧралан угоддьӧын: сылӧн пекляысь гусяліс йӧрасӧ. Абу на вӧлі ылӧ мунӧма, Мӧкей Ӧсип вӧтӧдіс аслас гӧна лызь вылын Гриш Мишӧс, пищальсӧ сыланьӧ чургӧдіс: сувт пӧ, а то ловтӧ татчӧ перъя! Быть ӧд сувт, йӧра тушаа нортнад ылӧдз он пышйы лым питіыд. Пидзӧсчанясьӧмӧн Гриш Миш корис прӧща: «Воши ме, тэнад угоддьӧӧ кежсьӧма... Прӧстит, Ӧсип Мӧкеевич... На, босьт. Ен могысь, мед тая кольӧ тэа-меа костын... Он кӧ висьтол некодлы, ачым кыя да содтӧд йӧра на тэн сета...» «Тьпу!» — ылӧсас сьӧлыштіс сэк Мӧкей Ӧсип, став тушанас сырмис скӧрмӧмысла. Гриш Мишлӧн нортйӧн и кыскис сэсся йӧрасӧ аслас вӧр керкаӧдз. Бур нин, Микайлӧыс эз водзсась да, пищальсьыс на, тыдалӧ, повзис. А сідзсӧ, том да ён мужикыд Ӧсипӧс вермис и сатшкыны лым пиас майӧгӧс моз; йӧраыс пӧ менам, а абу тэнад, шуис да-й. Кодлы норасян, аддзылысь-тӧдлысь сэсся некод эз вӧв да.

Мед эз ло пӧваднӧ, Мӧкей Ӧсип век жӧ висьтасис Елисей Гришлы: тайкӧ пӧ эг лый питӧ, сы ыджда грек пӧ эськӧ босьті ас вылӧ. Юр яндзим вӧлі Елисей Гришлы, кык юр кӧ вӧлі, усис эськӧ ӧтиыс, ӧд вӧралысьяслӧн гусясьӧм модаыд эз вӧв. Сӧвесьтыд кӧть и пиньтӧм, йирӧ тай морттӧ. Сы бӧрти мустӧмтны кутіс писӧ, кӧть и ассьыс пытшкӧсса лӧглунсӧ явӧ эз петкӧдлы. Кад кольӧм мысти Елисей Гриш пасибӧ висьталіс Мӧкей Ӧсиплы, эз паськӧд грездас мисьтӧм сёрнисӧ да.

Гриш Мишлӧн гусясьӧмыс таӧн эз на помась. Мӧдысь вӧлі суӧма сійӧс йӧз лэчкысь сьӧла мездалігӧн Ӧсиплӧн пиыс, Тимӧыс. Бара жӧ эз паськав сёрниыс, мирӧн торйӧдчӧмаӧсь. Тыдалӧ, Енмыс и эз прӧстит Гриш Мишӧс гусясьӧмсьыс: корӧсь чегъялігӧн рос сутшкысьӧма син бугыляс, тускавмӧныс. Сы бӧрти йӧз чӧс туяд эз на кежав, мӧд синсӧ воштӧмысь полӧ; батьлӧнсьыс паськыдджык тош лэдзис, зэв жӧ окотитӧ, мед эськӧ моньӧн Ӧксинь лоис. Иваныс сідзсӧ лӧсьыд морт, рытпукигъясад Ӧксиньлань и сетчӧ. Полыштӧкодь, мед эськӧ Веждімысь некод эз лок жӧникпуыс. Вассаӧс тай ичиньыслӧн пиыс Никонор пышйӧдіс-а.

— Но, мый, Ӧсип, сетан Ӧксиньтӧ менам Иван сайӧ? — выльысь юаліс Елисей Гриш. — Эн тай нинӧм шу.

— Тӧдан вед, Гриша, мый ме шува: сьӧлӧм серти кӧ ӧта-мӧдныслы, сӧмын любов да сӧвет налы. Нянь-солнад сьӧлӧмтӧ он верд, мыйкӧ сылы сэтшӧмтор колӧ, весиг и кылйыд оз сюр. Мед сӧмын батьыс да мамыс бур сиисны-а.

— Сідз, сідз, — ус помсӧ чигаркаӧс моз гартліг шыасьліс Кузьма Прокӧ.

— Пасибӧ, лача сетӧмсьыныд. Коркӧ, тадзнад, ставным на сватъясӧн ловам. Нуклы, Ивуклы, сёрнинымӧс гусьӧник висьтала, ас кежын.

Тайӧ сёрниыс вӧлі ар помланьыс, кушӧсь нин вӧліны сёркни да кӧчан муяс. Арся Микайлӧ лун бӧрын, кор муыс эз на вӧв пыдӧдз кынмӧма, ёна мучитчӧм бӧрын, ас вежӧрас да юр садяс и кувсис Елисей Гриш. Квайтымын витӧд ар вылӧ на-й вуджис. Эз удит гӧтравны ассьыс Ивук нуксӧ, эз вевъявны лоны сватъясӧн том дырсянь ёртыскӧд — Мӧкей Ӧсипкӧд.

* * *

Кык во мысти, Благовещенньӧ бӧрын, кор помасис кыйсьӧм-вӧралӧм и мужичӧйяс воисны чӧс туйяс вылысь, Ӧврам кутіс лӧсьӧдчыны керка кер пӧрӧдігкежлӧ. Тимӧ шуриныскӧд лямпаяс вылын кытшовтісны грездгӧгӧрса вӧрсӧ. Корсисны сэтшӧм яг, кӧні эськӧ пожӧм пуясыс вӧліны и топыдӧсь, и чукӧраджыкӧсь, и матынджыкӧсь. Босьтісны тӧд вылӧ и сійӧ, мед кокниджык вӧлі петкӧдны мерайтӧмӧн чинталӧм пуяссӧ. Мыйта вевъяласны, кутасны кыскавны вӧвъясӧн тувсов лым вывті на. Лунӧ бана муяс вылын да чурк бокшаса вӧръясын кӧ ёна нин рӧшкыдмис лымйыс, войвыв пӧкатъясас абу на вӧрзьылӧма. Но тадзи сӧмын кажитчӧ. Эз нин чарӧмавлы и вӧйласян весиг асывъяснас паськыд лямпаӧн. Пу вожъяс вылын эз ӧшавны лым туктаяс, и став вӧрыс сярвидзис синтӧ ёрана шыльыд лым вылын. Узьӧны на пожӧмъяс, козъяс, кыдзьяс, пипуяс, и садьмасны сӧмын сэк, кор вужъясыс кутасны нёнявны муыслысь сылӧм сӧзсӧ. Енэжыс пӧрччис ассьыс руд чышъянсӧ и лунысь-лун лоӧ лӧзджык да джуджыдджык; оз нин пуысь пуӧ чеччав и шондіыс: каттьысьӧ пыр вылӧджык, дырджык шонтӧ да югзьӧдӧ енвевт увсӧ.

Зятя-шурина мунӧны ӧти лямпа туйӧд. Ӧврам жалитіс тесьтыслысь Мӧдім понсӧ, мыйла и босьтіс, вӧйласигас кок лапаяссӧ сӧмын жуглас. Водзынджык Тимӧ — ыджыд да паськыд, шабур гӧгӧрыс кыз вӧня, кузь пеля кӧч ку шапкаа — восьлаліс дженьыд лямпанас пыдӧ вӧйласьӧмӧн, ассьыс джуджыдджык бедь вылӧ мыджсьышталӧмӧн. Яла кодь читкыля ус-тошсӧ дженьыда тшӧтшкӧртӧма, нюз ныр бокъясыс волялӧны пӧсялӧмысла. Шуриныс моз жӧ ишима, вӧня шабура, баля ку шапкаа, Ӧврам ӧтьведайтіс ӧтарысь-мӧдарысь гойта вӧрсӧ.

— То кутшӧм югыд ягыс, поддін вӧртӧм. Дашкӧ, султлам татчӧ, — шуис Ӧврам, водзалӧм вурун кепысьсӧ пӧрччылӧмӧн чышкыштіс чужӧмсӧ, кык чунь костас гӧрба нырсӧ топӧдлӧмӧн гораа сульсис. — Тэ, Тимӧ, лыддьы, кымын пу тась шедас, а ме водзысьджык видзӧдла, мед кык нырӧн пӧрӧдчыны.

— Нокӧ, матыстчыл. Медводз артыштам, кымын пу колмас миянлы, кӧть нін ылӧсас.

— Павелкӧд ми арталім нін, ветымынӧс пӧрӧдлам, а тэсся тон видзӧдлам. То, татшӧм ловӧ керкаыс, — Ӧврам бедь помнас кутіс гижйӧдлыны лым вылӧ: — Тані нёль стен, керкасӧ шӧриалас витӧд стен, тані ӧшиньяс; тані вылі судтаас катӧдӧ джуджыд кильчӧ, а тані уліс судтаӧ пыранін. Зэл кивылъя квайт пельӧса керка. Кык судтанас позьӧ вӧчны либӧ керка джынсӧ, либӧ ставнас. Кыдз тэ видзӧдан? Веждімад некымын керка нін татшӧмыс. А во кызь сайын ӧти на-й вӧлі.

— Купеч Поповыдлӧн?

— Да, Павел Петровичлӧн. Дашкӧ, сылӧн моз ставнас вӧчны кык судтаӧн? Купечыдлӧн уліс судтаас лавка, а менам школа ловӧ, посни челядьлы.

— Ӧдвакӧ олам сійӧ кадӧдзыс, кор Пармачуркйын велӧдны кутасны, — зятьыслӧн босьтчӧмлы сьӧкыда эскис Тимӧ.

— Шувам: оз ло некутшӧм школа. Но вед менам кык пи. Павел гӧтрасяс... Митрей быдмӧ... Челядь ловасны... Кутшӧм нӧ ме бать, коля кӧ найӧс керкатӧг. Тэ жӧ тӧдан, ме ола тесьтӧн стрӧитӧм керкаын, кыпӧдлӧмась тэнад батьыд да пӧльыд на...

— Подулас ниа вӧрыд колмас. Менам керка подулӧ ю берегсьыд пилитлім. Матынсӧ и абу ниаыд, — век жӧ, Ӧврам эскӧдіс шуринсӧ, та вӧсна и шуис тадзсӧ Тимӧыс.

— Сэсь жӧ и кералам, ытванас кылӧдам татчӧдз. Ладнӧ, тэ лыддьы тась, а ме водзӧ ветла... — Но Ӧврам эз на вӧрзьӧдчы, вежис сёрнисӧ: — Ӧксинь вот бордъясис... Гриш Миш Вань синъяссӧ кодзлӧдлӧ... Мый эськӧ тэ шувин, рӧднӧй чожыс?

— Абу путьтӧм морт Ваньыд. Вӧртӧ пӧрӧдны помечӧн колмас, корлы жӧ сійӧс.

— Ая-пиа кыкнанныс нін шыӧдчылісны, асланым пила-черӧн пӧ-й локтам.

— Артельнад ӧдйӧ пӧрӧдам. Пу дінъяс гӧгӧрыд водзджык сылӧ, оз ло манлив.

Ӧврам вӧйласигтыр лашиктіс водзӧ. Тимӧ пырис яг шӧрланьыс, чуньнас пуяслань индалігтыр кутіс лыддьыны: «Ӧти, кык... сизим... дас... дас вит... кызь... кызь вит... кызь ӧкмыс...» Лыддис комынӧдз, и быд пу синнас нуӧдліс дінсянь йылӧдзыс. Пармачурксаысь ӧтдор татчӧ некод на эз тувччыв и сулаліс нэмӧвӧйся, вӧрзьӧдлытӧм парма. Чужӧмнас Ӧврамлань бергӧдчӧмӧн Тимӧ сетіс гӧлӧссӧ: — Ылӧдз эн мун! Татысь и шедас керка вӧрыд!

Рытсяньыс Ӧврам кытшовтіс грездса став керкасӧ, корсис вӧр пӧрӧдысь-помечалысьясӧс. Нюжӧдчыны кадыс эз вӧв, му выв уджъясӧдз керъяссӧ коліс вайӧдны тшупсян местаӧдз, косьмытӧдзыс кырссьыны. Гашкӧ и, кӧть нин джын мындасӧ, вевъяласны на пазйыны. Пуктыссьӧм бӧрын турун ытшкытӧдз бара лоӧ стрӧка, кор позяс чукӧртлыны йӧзӧс помечасьны — лэптыны сруб. Ставсӧ арталісны ая-пиа — Ӧврам да Павел.

Парма чурк весьтӧ войыс локтіс шоныд да югыд. Югыд лыдтӧм-тшӧттӧм кодзувъясысь. Ӧврам сулаліс пос помас, оз узьсьы да петіс куритчыны. Юр весьтас, посни изъяса мир туй моз, вольсасьӧма Утка туй. Енэжыс, помсянь помӧдз, вераліс-ворсіс — оліс аслас олӧмӧн. То ӧтарын, то мӧдарын, исковтлісны муланьыс кодзувъяс. Эзысь тӧлысьыс ыджыд да гӧгрӧс, югӧръясыс усисны керка ӧшиньясӧ. Грезд горувса лымъя муясыс кажитчисны пемыдлӧзӧн, а на гӧгӧр сулалысь вӧрыс вӧрзьывтӧм сьӧд. Аслас чомйысь петаліс Мӧдім, никсыштіс, пӧсь кывнас нюлыштіс Ӧврамлысь ки пыдӧссӧ, ниртчыштіс кӧдзыд да улис ныр йывнас, и бӧр тювкнитіс сылы тӧрмӧнъя гӧгрӧс розьӧд аслас узьланінӧ. Понъяс тӧдӧны горт гӧгӧрсӧ, оз кутны дом йылын. Сӧмын кырсасигӧн пышйыласны потшӧс сайысь, сэки грезд пасьта кылӧ пон свадьбалӧн гӧлӧсыс. Мӧдімлӧн эм аслас кыр пон — Тимӧлӧн еджыд плешка Лысаныс. Казялас кӧ Лысан бокӧвӧй понлысь Мӧдімкӧд исасьӧмсӧ, бур эн виччысь: пурас соперниксӧ и дыр кутас помнитны. Вын серти Лысанкӧд водзсасьысьыс абу.

— Кодзулъяссӧ али мый лыддян, петін да вошин? — кильчӧ вылас кӧмтӧгыс, кузь дӧрӧма да лёзь юрсиа петіс Ульяна.

— Мыйкӧ тай оз пырсьы, мича войыс да.

— Пыр нін, пыр, аски сьӧкыд ловӧ луныс, шойччыны тэн колӧ, а то унпӧтыд оз шед.

— Сэтшӧм сэзь войыс, а эз весиг ыркнит.

— Ассьыс пайсӧ кӧдзыдаліс нін, тырмас.

Асывнас Мӧкей Ӧсип керка дорӧ вель уна мужик чукӧрмис, отсасьны Веждімсянь воис и Вассалӧн верӧсыс — Никонор; ставныс асланыс пила-чераӧсь, шабураӧсь, тюниаӧсь. Пажнайтны, мудзасны да, татчӧ воласны. Абу ылын керка вӧрыс. Лӧнь, тӧврутӧм. Абу кӧдзыд, абу жар. Асъядорыс рудӧдіс енэжыс, ывлаыс букыдмис. Буретш лӧсьыд поводдя кер лэдзысьяслы. Воисны вӧрас да, сёрнитчисны, кодарӧ йылӧн пӧрӧдчыны, кодлы кытчӧ сувтны. Параӧн-параӧн шуисны пилитчыны кык воропа пиланад, коймӧд кутас ёсь йыла зібйӧн йӧткавны пусӧ бокланьыс, мед мӧдарӧ эз нёр. Куим пара лоис, кык том морт пу дінсьыс лымсӧ кутасны весавны, сэсся и, мыйта вевъяласны, увйысьны кутасны. Мӧкей Ӧсипӧс да Кузьма Прокӧӧс, медся олӧмаяссӧ, жалитісны да, гортаныс мӧдӧдісны. Ӧврам кӧть и висьталіс нин Уляыслы, дасьтӧй пӧ ульлунъя сёян, нӧшта ӧтчыд шуис тесьтыслы: миянлы пӧ мед споринаа вӧлӧга лӧсьӧдасны, кослунъянад пӧ пуясыд оз кутны пӧрласьны.

Пернапасасисны, и гулыд ягыс тырис пила-чер шыясӧн. Кодарӧ пӧрӧдны, сыладорсяньыс медводз тшупыштлісны черӧн пу дінсӧ, тшупӧдыслы паныдӧн и пилитлісны. Чернас коймӧд мортыс и лӧсасьліс, сы кості пилитчысьяс лолыштны удитлісны. Лӧсьыда на и пансис уджыс. Паськыд вожъяса пуяс ружтігтыр, быттьӧ бӧрдісны дойысла, брутмунлісны лым пиӧ. Коми мортыд пила-чернад вӧдитчыны велавліс ичӧтсяньыс. Ачыс войвывса вӧр-ваыс, сьӧкыд олӧмыс челядьӧс, том йӧзӧс ӧдйӧ верстяммӧдісны. Лунъяс, вояс, нэмъяс — ӧтарӧ кынӧмпӧт перйӧм и пӧшти некутшӧм гаж. Коми сикт-грездъясын крестьяналӧн эз вӧвны томанъяс сӧмын сы вӧсна, мый нинӧм вӧлі гусявнысӧ. Голикыд — быд керка пос помын, пач лыскыд — быд пачводзын, сёй гырничыд — быд залавка вылын, пеша ворйыд — быд пывсянын. А эмбураджык войтырыдлӧн жытник ӧдзӧсыс век вӧвлі и пытшкӧсса, и колькъя томан сайын.

Коми аньяс чужтылісны дас кагаӧдз, но унаӧн кувлісны сітан кокӧн на ветлігӧн. Кӧвъясьліс быд пӧлӧс висьӧмыс, тӧдысь-кӧлдунъяс эз вермывны бурдӧдны ни челядьӧс, ни верстьӧӧс. Уна лёк висьӧм вайлісны лунвылысь воӧм вузасьысьяс, ёна кулалӧм вӧсна йӧз лыд содіс ньӧжйӧ, а шӧркодя олан арлыдыс вӧлі кызь ӧти во. Бурдӧдчан турунъясысь ӧтдор сикт-грездъясын некутшӧм лекарствояс эз вӧвны, эз вӧвны и пельшӧръяс. Эжва катыдын медводдза больничаыс воссис сюрс кӧкъямыссё ӧкмысдасӧд воын. Колісны велӧдчӧм йӧз. Войтырыс асьныс шыӧдчывлісны медгырысь веськӧдлысьяс дінӧ, мед налӧн вӧлӧсьтъясын воссялісны эз сӧмын ичӧтик школаяс, но и высшӧй училищеяс. Пемыдысь, няйта-дурка олӧмысь йӧзсӧ вермисны петкӧдны сӧмын грамотаа йӧз. Тайӧс сьӧлӧмнас гӧгӧрвоисны Ӧврам ая-пиа. Ичӧтджыкыс, Митрей, пельяссӧ чошкӧдӧмӧн кывзыліс батьыслысь да Павел вокыслысь сёрнисӧ. Мортыдлӧн быдмӧм-сӧвмӧмыс уна ногӧн ӧткодь ыджыд юяслӧн артмӧмкӧд. Му пытшкысь петысь ключьясысь артмӧны ёльяс, ёльясысь — шоръяс, шоръясысь — ичӧтик юяс, ичӧтик юясысь — ыджыд юяс. Код тӧдас, кымын ёль да шор юкталӧны Эжва юнымӧс. Дас кык арӧса Митрейӧс кӧ позис на шуны сӧмын лӧнь шорӧн, то кызь арӧса Павел вӧлі нин Изъяю кодь визув да вына. И тайӧ шорыс да юыс сӧльнитчылісны ӧти ыджыд юын — Ӧврамлӧн сьӧлӧмын. Батьыслы ӧткодь донаӧсь вӧліны челядьыс, но Ӧксинь нылыс кажитчис медся меліӧн да шаньӧн, керка пытшкӧссӧ югдӧдысьӧн. Корсюрӧ кӧ вӧвліны здукъяс, кор батьыс скӧрмывліс пияныс вылӧ, то Ӧксинь вылӧ эз кыптыв гӧлӧсыс. Мича да мелі нывтӧ пӧ и медскӧр понйыс оз пур, а кысь нин бать вермас скӧрмыны аслас вир тусь вылӧ. Коркӧ Ӧврамлӧн ныв-пияныс котыртасны семьяяс, лоасны асланыс челядь, и мед налӧн олӧмыс лоис ӧнія серти югыдджык, мичаджык, шудаджык, колӧ сетны налы тӧдӧмлунъяс. Мед тӧдмалӧны, кыдзи да кысь артмисны кольӧм войся югыд кодзувъясыс, мыйла найӧ кельыд би киньяс моз усялӧны му вылас, мыйла лунъясыс вежласьӧны войясӧн, шоныд гожӧм пыдди мыйла локтӧ джуджыд лымъяса кӧдзыд тӧлыс; мыйла кулалӧны Енлы юрбитысь бать-мамлӧн посни челядьыс, да и асьныс бать-мамыс.

Ӧврам, велӧдчытӧм коми крестьянин, бытьӧн стрӧитас Пармачуркйын школа. Оз кӧ Ӧврам, коді сэсся стрӧитас? Лӧсьыд Ӧврамлы сьӧлӧм вылас татшӧм думъяссьыс. Коркӧ и ачыс кулас, а кутас сулавны керка, кытчӧ кутасны котравны кианыс нигаа нывкаяс да зонкаяс, кутасны казьтывны грездын медводдза школа восьтысьлысь, Кузьма Прокӧ Ӧврамлысь, нимсӧ.

А ӧні мужикъяс пӧрӧдісны сійӧ керкасӧ лэптӧм вылӧ вӧр. Веськыд пожӧмъясысь ягыс кажитчис гӧрд рӧмаӧн, быттьӧ кодкӧ мавтыштӧма мича краскаӧн.

— Колс! колс! колс! — кыліс черӧн камгӧмыс.

— Дзиж! дзиж! дзиж! — кылісны пилитчӧм шыяс.

— Гып! гып! гып! — ыджыд шыӧн пӧрлісны веж лыска пожӧмъяс.

Ӧврам пилитчис Тимӧ шуриныскӧд, отсасис налы кузь зібйӧн Никонор — латшкӧсіник, тӧрӧкан кодь тэрыб да вертлян. Пу зырйӧн вевъяліс шыблавны пу гӧгӧрысь и лымсӧ, и вӧчавліс черӧн тшупӧдъяссӧ. Пажын бӧрын нин, нёль-ӧ-витӧд пожӧмсӧ пӧрӧдігӧн, кыськӧ нем виччысьтӧг тыдовтчис Мӧдім: бӧжсӧ гӧгрӧдлігтыр, лым пиӧ вӧйласиг, котӧртӧ мулань нёрысь сывтыръя пожӧм улӧ. Мед эз вӧтчы пӧрӧдчысьяс бӧрся, Мӧкей Ӧсип асывнас на сувтӧдіс понсӧ дом йылӧ, а кыдзкӧ тай мездысьӧма: кыйсян-вӧраланыд оз радейт невӧлятӧ.

— Мӧ-ӧ-дім! Мӧ-ӧ-дім! — горӧдіс Ӧврам и уськӧдчис понлань, мед шыбитны сійӧс пӧран пу улысь. Вевъяліс: шыбитіс Мӧдімӧс боквыв, а ачыс эз удит, лымйыс падмӧдіс вӧчны воськовсӧ.

— Ӧвра-а-м! — чепӧсйис зятьыслань Тимӧ.

Ӧврам весиг эз удит ойӧстны, сой кыза пу вожйыс швачӧбтіс сылы балябӧжас, муланьыс чужӧмӧн личкис лым пиас. Ставӧн кытшалісны доймӧм мортӧс, гатшӧдісны лым вылас. И вомсьыс, и нырсьыс ылькйис вир, нинӧм нин аддзытӧм восьса руд синъяснас видзӧдіс букыдмӧм енэжлань. Павел пӧрччис шабурсӧ, сюйис батьыслӧн юр улӧ, сэсся чаж косяліс дӧрӧмсӧ, бӧрдігтыр кутіс чышкавны вирсӧ. Но Ӧврамлӧн петӧма нин вӧлі лолыс. Тимӧ тупкис зятьыслысь кынмӧм синъяссӧ...

Кутшӧм сьӧд кырнышъяс вайисны татшӧм ыджыд шогсӧ Пармачуркйӧ? Мыйла радейтана Мӧдім понйыс мездысис дом йывсьыс? Али татшӧм рӧк шулӧма Ӧврамлы ачыс Енмыс? Шӧйӧвошӧм Никонор лэччыліс грездӧ вӧвла. Руд енэжыс кутіс буситны посни зэрӧн. Яг ланьтіс колскӧмысь, дзижгӧмысь, гыпкӧмысь. Неминучаыс грездын кывсис здукӧн. Ульяна ӧтпӧлӧсӧн уськӧдчис вӧлалы паныд, садьтӧгыс усис лым вылӧ...

Кык лун бӧрдісны Мӧкей Ӧсиплӧн да Кузьма Прокӧлӧн семьяясын. Кык лун бӧрдіс грезд. Коймӧд лунас Ӧврамӧс дзебисны. Кор кутісны вевттьыны гортсӧ, Ульяна бара воштіс садьсӧ: кӧрт тувъяссӧ быттьӧ тувъялісны эз покониклӧн гортйӧ, а сылӧн сьӧлӧмӧ. Верӧсыскӧд кызь во ӧтлаын олӧм бӧрын, комын ӧкмыс арӧсӧн Мӧкей Ӧсип Уля колис дӧваӧн.

Зятьсӧ дзебӧм бӧрын Мӧкей Ӧсип дугӧдіс пилитчыны тайӧ ягас. Пӧрӧдӧмасӧ увйисны, орйӧдлісны керъяс вылӧ, и лым вывті на вӧвъясӧн кыскалісны стынбӧжас. Грездын школа стрӧитӧм таӧн и помасис. Эз кӧ вӧв тайӧ ыджыд шогыс, Гриш Миш да Веждімса Анна локтан арнас нин эськӧ коралісны Ӧксиньӧс. Но бать кулан воад нывтӧ оз сетны. Гриш Миш Ваньлы лунъясыс кажитчисны вежонъясӧн, вежонъясыс — воясӧн. Дуль петмӧныс петӧ вежыс Ӧксинь вылӧ, лун и вой думайтӧ ныв йылысь. Кадыс кӧ вӧлі сьыліа, Гриш Миш Вань тойлаліс эськӧ кадыслы сьыліас. Но нинӧм он вӧч, аслад гачысь вылӧджык он чеччышт: ковмас виччысьны, виччысьны... И со, сійӧ кадыс воис — сюрс ӧкмыссё дас коймӧд воын, арнас, кор нин став нянь вӧлі идралӧма-меститӧма, Гриш Миш Вань гӧтрасис муса да мича Ӧксинькӧд.

— Дас куим лыдпасыс пӧ шудтӧм, вай нӧрӧвитлам, — ас кежаныс аддзысьлігъясӧн шуліс Ӧксинь.

— Ог эскы ме приметаясыдлы. Гӧтрасям и ставыс!.. — керыштліс жӧникыс.

Батьыс пыдди медбур кывъяссӧ шуисны том гозъялы нывлӧн ыджыд батьыс да ыджыд мамыс — Мӧкей Ӧсип да Мӧдей Пекла, пӧльыс да пӧчыс — Кузьма Прокӧ да Педӧсья, мамыс — Мӧкей Ӧсип Уля, а сідзжӧ жӧниклӧн бать-мамыс — Гриш Миш да Веждімса Анна. Ӧксиньлӧн мунӧм бӧрын быттьӧ пемдіс Ульянаяслӧн керка пытшкӧсыс. Зато, аддзӧ кӧ, нимкодясьӧ сьӧлӧмыс мӧдар югыдас Елисей Гришлӧн, коді коркӧ коравліс нывкаӧс аслас нук сайӧ. Нимкодясьӧ, надейнӧ и, Мӧкей Ӧсипкӧд сватъясӧн лоӧмысь.

* * *

Олӧмыс, уна дойяса да тӧждъяса, кывтӧ аслас сёртасӧд. Ассьыс уджсӧ вӧчӧ и кадыс: кыткӧ шыльӧдӧ, кыткӧ бурдӧдӧ, кыткӧ и кеслӧ-вӧсньӧдӧ. Мӧкей Ӧсиплы эз на пукавсьы паччӧрад; кылӧ да, сӧнйӧраӧсь на ки-кокъясыс, и нучкасӧ гӧтралӧм бӧрын регыд муніс аслас чӧс туйяс вылӧ — кыйны сьӧла-тар, сэсся и уравны на петіс, дона зверъясӧс кыйны. Бӧръяысьсӧ кайис дырджык кежлӧ, Рӧштво кежлӧ пӧ локта, шуис Пеклалы. Кыйсьыны петісны и Тимӧ, и Павел, и Гриш Миш ая-пиа, мукӧд мужичӧйяс. Павел босьтіс сьӧрсьыс тшӧтш и Митрей воксӧ, кодлы батьыс на вӧчліс гӧна пыдӧса лызьсӧ. Лунъясыс дженьыдӧсь, и кутасны кыйсьыны вӧр керкаын узьлӧмӧн. Звер-пӧтка — сійӧ и сёянтор, и сьӧм, мый вылӧ позьӧ ньӧбны Веждімын вузасьысьяслысь колана тӧваръяс. Бабаяс горт олісны, гортгӧгӧрса удж-нокыс налы юр выв тыр.

Ӧти шог пӧ оз ветлы ӧтнас. Пекла эня-нылаӧс бара на виччысьтӧг суис ыджыд шог. Мӧкей Ӧсиплысь кын шойсӧ ӧшинь улӧдзыс нортйын кыскис Гриш Миш. Налӧн орччӧнӧсь угоддьӧясыс, и Гриш Миш кылӧма понлысь омлялӧм. Сы шыӧ петӧма и аддзӧма лым вылын куйлысь Ӧсипӧс — вӧр керкаас кыскӧ вӧлӧм кералӧм нин йӧра туша, сэки и сувтӧма сьӧлӧмыс. Йӧра яйсӧ Микайлӧ нуӧма Ӧсиплӧн вӧр керкадорса тшамъяӧ, а сэсся сійӧ жӧ нортнас и асьсӧ ваяс... Коркӧ ёна нин важӧн Гриш Миш гусявліс Ӧсиплӧн петляысь йӧра, и быттьӧ грекысь мынтӧдчӧм кодь и лоис кын Ӧсипӧс кӧинъясӧн косявлӧмысь мездӧмыс. Аски асывнас Ульяна босьтіс верӧсыслысь пищальсӧ да лызьсӧ и лӧсьӧдчис нин кайлыны вӧр керкаӧ корсьны пиянсӧ — Павелӧс да Митрейӧс, но, слабог, асьныс воисны. Грездӧ вотӧдз найӧ эз тӧдны, мый лоис ыджыд батьыскӧд.

...Со тай, Мӧкей Ӧсип куйлӧ гортйын еджыд дӧрӧма, морӧсӧдзыс еджыд дӧра улын. Юр улас корӧсь, дзор тошкыс вывлань чурвидзӧ, кын чуньяс костас сись ӧзйӧ. Ёнатӧ куритчыліс да, гортъяс тыра табак кӧшель да каллян пуктісны, косьтӧм кӧч кок да черинянь и. Мӧдар югыдас мунігӧн ставыс тайӧ згӧдитчас. Тӧвнад, кӧдзыд пӧраӧ куліс да, поконикӧс кык лун видзисны гортас. Пекла эз сӧмын бӧрд, но и Иринькӧд да мукӧд бабаяскӧд сьыліс молитваяс. Гырысь и посни волісны прӧститчыны Мӧкей Ӧсипкӧд. Коймӧд лунас, керкасьыс петкӧдӧм водзвылын, быдӧн инмӧдчыліс покониклӧн кокӧ. Инмӧдчылан кӧ пӧ, оз кут каститчыны. Синватӧ тай оз ков ньӧбны, Ульяна бӧрдіс мамсьыс на ёна. Во сайӧ на и колис, кор Мӧкей Ӧсип дзебис Ӧврам зятьсӧ, а талун асьсӧ нин колльӧдӧны кыз му улӧ. Пажунӧдз на Тимӧ вайӧдіс бать-мамыслӧн керка ӧшинь улӧ пу доддя вӧв. Мужикъяс петкӧдісны гортсӧ керкаысь, пуктісны доддьӧ. Кузьма Прокӧ тасаліс кильчӧ ӧдзӧссӧ, мед сэсся поконикыс некор нин эз пыр татчӧ бӧрсӧ.

Шондітӧм енэжыс руд, а ывлаыс югыд. Грездса стрӧйбаяс вӧйтчӧмаӧсь еджыд лым пиӧ. Чурк горулас муртса тӧдчыштӧны рыныш мыгӧръяс. Тӧвся лӧньлун пукаліс вӧр-ва весьтын. Гын сапӧга да тюни кӧма йӧзлӧн кок улын ёся дзуртіс дзурыд лым. Тшӧтшӧдӧм бурыся меринлӧн паськыд ныр розьясысь кадысь кадӧ пуркнитліс кельыд ру. Тимӧ чукӧртіс вӧв ныр улысь турун клӧкъяссӧ, сюйыштіс горт бокас. Ульяналӧн Митрей пиыс чомйысь лэдзис Мӧдім понсӧ, мед тшӧтш колльӧдас ассьыс кӧзяинсӧ. Паськыд сьыліа кӧбыла восьлаліс ас шодйӧн, некодӧн вӧтлытӧг. Грезд кузя мунігӧн покониклысь гортсӧ эз тупкыны — Мӧкей Ӧсип тадзи прӧщайтчис Пармачурккӧд. Медбӧръя керка весьтӧ вӧв сувтіс, тупкисны гортсӧ, мед кӧбыла кок улысь лымйыс эз резйысь покониклӧн восьса чужӧм вылӧ. Додь бӧрысь пельпом вылас вомӧналӧмӧн Павел нуис кык таса крест.

Кладбище вывсьыс шочиник пуяссӧ эз керавлыны, и дзебан местаыс зэв мичаинын. Ӧти визьын куйлӧны Мӧкей Ӧсиплӧн, мӧдын — Кузьма Прокӧлӧн, коймӧдын — Елисей Гришлӧн котырысь кулӧмъяс. Вӧв вайӧдіс поконикӧс гу дорӧдзыс. Тимӧ да Гриш Миш Вань бӧр восьтісны горт вевтсӧ.

— Вайӧ нӧ прӧщайтчамӧй... — шуис Тимӧ и шапкасӧ пӧрччӧмӧн медводдзаӧн окыштіс батьыслысь кӧдзыд да чорыд плешсӧ. Пекла, горт вылас боксяньыс мыджсьыштӧмӧн, лыддьӧдлӧмӧн бӧрдіс, мӧд боксяньыс тадзи жӧ бӧрдіс Ульяна. Кладбищелӧн ыркыд чӧвлунын кыліс чукӧртчӧм йӧзлӧн сьылӧмыс: «Святый Боже, Святый крепкий, Святый бессмертный, помилуй нас...» Веждімса Анна ӧтар киас морӧс бердас топӧдӧмӧн кутіс неыджыд Ен ӧбраз, веськыднас чӧвталіс пернапас, лыддьӧдліс нюжйӧдлігтыр: «Слава Отцу и Сыну и Святому Духу, и ныне присно и во веки веков. Аминь». Пӧльыскӧд сэсся ӧти бӧрся мӧд прӧщайтчисны Тимӧлӧн челядьыс — куим ныв да дас ӧти арӧса пи, Виктор. Медыджыдыс, Вассаыс, Веждімсянь воис верӧсыскӧд, Никонорыскӧд. Горт помладорсяньыс инмӧдчылісны вом дорнас ыджыд батьыслӧн плеш бердӧ Ульяналӧн быдтасъясыс — Павел, Ӧксинь да Митрей. Поконик бердӧ кинысӧ инмӧдлӧмӧн прӧщайтчисны Тимӧлӧн гӧтырыс — Пож Таттян, Ӧксиньлӧн верӧсыс — Гриш Миш Вань. Медбӧрын прӧщайтчис Ульяна: бӧрдігтыр шыльӧдыштіс батьыслысь шочиник юрсисӧ да чорыд дзор тошсӧ. Пуктісны местаас горт вевтсӧ, и Тимӧ тувъяліс сэтчӧ кузь кӧрт тувъяс. Пеклаӧс шӧракостас кутісны Пож Таттян моньыс да пӧчӧн шуысьыс — Васса.

Ӧтар-мӧдар помсяньыс гезйӧн кутӧмӧн гортсӧ лэдзисны гуӧ. «Колс! колс! колс!..» — горт вылӧ гылалісны дзебысьяслӧн киясысь кын му кӧмӧкъяс. Гусӧ тыртігкості кодсюрӧ кевліс лым питі аслас матысалӧн крест дорӧдз. Мӧкей Ӧсипӧс дзебисны бать-мамыслӧн гуяскӧд орччӧн. Выліджык визяс, тасянь некымын воськов сайын, гуыс Ӧврамлӧн. Ульяна челядьыскӧд, а сідзжӧ Кузьма Прокӧ гозъя собисны Ӧврамлӧн гу вылӧ, чӧвталісны пернапас, крест тас вывсьыс вешталісны лымсӧ и пуктісны сэтчӧ пирӧг-шаньга.

Кладбище вылысь воӧм бӧрын став рӧдвужыс чукӧртчыліс Пекла ордӧ — пызан сайын казьтылісны шонъян Мӧкей Ӧсипӧс. Бӧрдӧмысла гырдмӧм синъяса, нюрсмунӧм бан бока, Пекла вайис пачводз джаджйысь верӧсыслысь выль на табак кӧшельсӧ, бивасӧ, чукля каллянсӧ, мыччис медыджыд нукыслы — кызь ӧти арӧса Павеллы. Шӧр тушаа, снажен, пемыдгӧрд юрсиа, Павел тыртіс каллянсӧ ас быдтӧм чорыд табакӧн, тывкӧртсӧ кыкысь-куимысь гирснитіс биа изйӧ, чард моз сявкнитісны югыд киньяс, и бива тшак кутіс чусавны би киньӧн. Вель дыр чурскис каллянсӧ, мед тырвыйӧ ӧзйис табакыс. Керкаын кутіс мӧвкъявны ныр розьтӧ гильӧдана табак дук, и Пеклалы кажитчис, быттьӧкӧ Ӧсипыс век на пукалӧ ӧдзӧс дор лабичас и нёнялӧ ассьыс радейтана йӧг каллянсӧ. Ок-ок-ок, шондібанӧй-олӧмӧй, кутшӧм тэ дженьыдик!

...Вӧралысьяс пывсисны-мыссисны и бара петісны кыйсян ордымъяс вылӧ. Гриш Миш Вань вӧр керкаӧ катӧдіс тшӧтш и гӧтырсӧ: шоныда пасьтӧдіс Ӧксиньӧс, кӧмӧдіс кок сертиыс пелькиник ишимӧн, тюни юр сертиыс лӧсьӧдіс сылы ассьыс лызь кӧртӧдъяссӧ, а аслыс босьтіс пӧльыслысь лызьсӧ. Павел тайӧ пӧръя ӧтнас муніс вӧравны, Митрейӧс мамыслы да ыджыд мамыслы отсасьны гортас колис, сэсся пӧ мӧдысь аскӧдым босьтла.

И сідз, озыр кыйдӧс тіянлы, пармачуркса вӧралысьяс!

* * *

Овны эськӧ му вылас мирӧн да сӧветӧн, ӧта-мӧдӧс пыдди пуктӧмӧн да радейтӧмӧн, но Русьса самодержец, цар Миколай чукӧстіс вермысь мужикуловӧс армияӧ — сюрс ӧкмыссё дас нёль вося гожӧмын, Илля лунлы паныда лунӧ, пансис Германиякӧд ыджыд война. Муяс вылын воис-шептасис нянь, помӧдз на ытшкытӧм турун, а Коми мулӧн быд пельӧсын мобилизация. Шогыс поздысис быд семьяӧ. Медводдзаяс лыдын царӧс да отечествоӧс дорйыны мунісны и пармачурксаяс — Гриш Миш Вань да Прокӧ Ӧврам Павел. Павел кӧ вӧлі гӧтыртӧм на, то Иван и во эз удит овны ӧтлаын мича да чӧскыд Ӧксиньыскӧд. Уна да сьӧкыд синва кисьтісны колльӧдігас мамъясныс — Ульяна да Веждімса Анна, Ӧксинь ырскакыліс верӧс морӧс бердас юрсӧ топӧдыштӧмӧн.

— Служитӧй вераӧн да правдаӧн, энӧ янӧдӧй Пармачуркнымӧс, — бурӧ велӧдісны салдатӧ мунысьясӧс Кузьма Прокӧ, Тимӧ да Гриш Миш. — Ен тіянкӧд, и бӧр бергӧдчӧй гортаныд дзоньвидзаӧн. Лыйсьӧй парма вӧрад моз жӧ меткӧя, но асьныд энӧ пырӧй пуля улас...

Пӧшти во чӧж эз вӧв некутшӧм юӧр салдатъяссянь. И со, Веждімса вӧлӧстнӧй управаӧ ӧти бӧрся мӧд воис кык письмӧ — ӧтиыс Мӧкей Ӧсип Уля ним вылӧ, мӧдыс, казённӧйыс — Гриш Мишлы. Письмӧяссӧ Веждімсянь вайис Тимӧ Васса, бать-мамыслы пуктысьны отсасьны локтігас. А тулыс вӧлі, гӧра-кӧдза кад. Локтігчӧжыс чеччис сьӧлӧмыс, ӧд кодлы да кыдз мыччас Гриш Миш ним вылӧ воӧм сьӧд кытша, мӧд ног кӧ, траурнӧй рамкаӧ босьтӧм казённӧй конвертсӧ. Вӧлӧсьтса управаын на висьталісны: тайӧ письмӧыс пӧ усьӧм йылысь юӧр. Сідзнад, Вассалӧн воча чойыс, Ӧксинь, колис дӧваӧн. Сідзнад, Гриш Миш да Веждімса Анна воштісны писӧ, Ульяна — ассьыс зятьсӧ. Джаггӧрӧдӧн йитчӧмаӧсь грездсаяс ӧта-мӧдыскӧд: ӧтилӧн дойыс веськыда вуджӧ мӧдлы, коймӧдлы...

Бать-мамыс ордӧ пыртӧдз на Васса кежис Уля обысъясӧ, коліс ӧдйӧджык нимкодьӧдны письмӧнас. Кадыс рытгорув нин, и Ульяна ноксис горт гӧгӧрыс.

— Олан-вылан, Уля об! Митрей нӧ кӧн?

— Олан-вылан, Вассук! Митрей? Митрей му путкылялӧ. Сія, коньӧр, быд лун войӧдзыс му вылын. Отсасьны вовин?

— Отсасьны.

— Павлуксянь некутшӧм ювӧртор эн вай?

— Вайи, обӧ. Сійӧн и пыри. Письмӧ вайи.

— Господьӧй-енмӧй!.. Господьӧй-енмӧй! Лолъя Павлукӧй, вайлы мен письмӧсӧ. — Ульяна окаліс кузь туйтӧ вуджигӧн сьӧдасьӧм конвертсӧ ӧтарсянь и мӧдарсянь, топӧдіс морӧс бердас да чӧвталіс пернапас. — Восьт вай ӧдйӧджык, лыддьы, мый гижӧ.

— Пекла пӧчӧс чукӧст, кӧн сія? Митрейыдлы горӧд, мед локтас. Ӧтпырйӧ нін и лыддя ставныдлы.

Ставӧн чукӧртчӧм бӧрын вӧлисьт на восьтіс конвертсӧ Васса, босьтчис лыддьыны руд бумага вылӧ карандашӧн гижӧмторсӧ: «Муӧдзыс поклон, дона мамӧлы, дона ыджыд мамӧлы, дона Митрей воклы. Ог тӧд, вовас-ӧ тіянлы менам письмӧӧй. Талун миян часьтьӧ вовис полевӧй пошта, салдатъяслӧн письмӧ гижан лун, но унаӧн гижнысӧ оз кужны и гортаныс ювӧртны нинӧм оз вермыны. Мунӧ дзик колтӧм война, уналы весиг дыш воюйтнысӧ. Кольӧм ар Польшаын вовим косьӧ ки на ки, рукопашнӧйӧн бойыс шусьӧ, и ме кулмӧныс бытшки аслам штыкӧн морт дасӧс. Ӧти виӧм немечлысь пӧрччи ён кучик сапӧгсӧ да нямӧдсӧ, и кӧмалі ачым, а ассьым кокчӧр кӧртӧдӧс да киссьӧм тюпеньӧс шыбиті. Уна мортӧс вийӧмысь строй водзын менӧ наградитісны ыджыд орденӧн. Миянлысь тожӧ вийӧны сюрсъясӧн, йӧзсӧ изӧны изки костын моз, некод некодӧс оз жалит. Сюрсъясӧн веськалӧны немеч киӧ, некымын лун нін бӧрыньтчам. Кужа нін сёрнитны рочӧн, велалі рочӧн матькыны, коми йӧзыд тані мозтӧ матькыны оз кужны. Век сюмалӧ кынӧмӧй. Ставным зэл няйтӧсь, зэл ёна курччасьӧны тойяс. Оз кӧ ло мир, миянӧс немечьясыд помӧдз нырасны. Мыйкӧ кӧ ловӧ мекӧд, энӧй казьтылӧй лёкӧн. Муӧдзыс поклон дона пӧльӧлы да пӧчӧлы, Тимӧ чожӧлы да чожиньлы, налӧн челядьлы. Мамук, ме пыдди топӧдлы Ӧксинь чоюкӧс. Иван зятькӧд ми торъялім, сы йылысь нинӧм ог тӧд. Митрей вок, кылзы мамтӧ, ёнджыка отсась мамыдлы. Ставсьыныд бырӧма гажӧй. Ме тані тӧдмаси уна бур йӧзкӧд, кодъяс сулалӧны гӧля олысьяс дор, сулалӧны войналы паныд. Пармачуркйын гӧра-кӧдза кад, а ми тані лоям няйт, вердам тойясӧс. Месянь поклон став пармачурксалы. К сему — Павел. 1915 вося май».

— Мый? Семӧ Павел али мый шувин? — аслас пельлы эз эскы Ульяна. — Павелыд абу Семенлӧн.

— Абу вед и гижӧма Семенлӧн пӧ, а к сему пӧ, рочӧн шувӧма. — Васса мыччис письмӧсӧ Митрейлы, коді школаын эз велӧдчыв, но Павел вокыс велӧдліс да, лыддьысьнытӧ кужӧ. «Мый вӧчны мӧд письмӧнас? Дашкӧ, петкӧдлыны шог ваян конвертсӧ, да ставныс ӧтлаын и ветласны Гриш Миш ордас?» — жугліс юрсӧ Васса — кызіник, гӧгрӧс чужӧма, туша-мыганас батьыслань мунӧм том нывбаба. Сідзи и вӧчисны. Нимкодьлункӧд орччӧн Ульяналӧн сьӧлӧмӧ ляскысис шог. Нимкодясис, Павелыс ловъя да; поліс мӧд письмӧас мисьтӧм юӧрысь. Мед эськӧ нинӧм жӧ эз ло Ӧксинь нылыслӧн верӧскӧд — Иван зятьыскӧд. Сэк жӧ, Ульяна эз вермы кутны синвасӧ, ӧд татшӧм мисьтӧм конвертад ӧдвакӧ мыйкӧ сьӧлӧм кокньӧданаыс.

Йӧз чукӧртӧ аддзис да, Веждімса Анна пос помӧдзыс воча петіс. Казяліс Ульяналысь бӧрдан чужӧмсӧ, повзис Аннаыд:

— Мый бара-й ловӧма-а? Мый нӧ, сваття, бӧрдан?..

— Микайлӧ дядьӧ гортад? — эз вевъяв нинӧм вочавидзны Ульяна, водзджык юаліс Васса.

— Гортын, Ӧксинь, гортын ий, — кынӧмас кутчысис Анна, кыліс, тыдалӧ, сьӧлӧмыс, эз бур юӧрӧн локны.

Пуксялісны лабичӧ. Медбӧрын керкаӧ пырис Ӧксинь, мӧдарас вӧлӧма да — кузиник, гум кодь вӧсньыдик да гӧгрӧсіник, визув сьӧд синъяснас нуӧдіс пукалысьясӧс.

— Вайлы, Ӧксинь, шырантӧ, сургуча конверт колӧ восьтны, — корис Васса, конвертсӧ мышкӧн кутіс, мед эз тыдав сэсь сьӧд кытшыс. Пуксис виччысяна чӧвлун, кылӧ сӧмын дзизъялысь гутъяслӧн ёся зыньгӧмыс.

Гриш Миш ӧдва гартыштіс чигаркасӧ, кыз чуньясыс тіралісны да. Эштыліс ӧзтыны, да сідз эз и кутчысь бива тшакас би киньыс. Ӧзтасян кӧлуйсӧ гартовтіс кӧшеляс, пуктіс пызан помас. Здукъясыс кажитчисны Гриш Мишлы помасьлытӧм кузьӧн.

Ӧксинь вайис ӧшиньдорса тув йылын ӧшалысь шырансӧ, нюркнитіс вӧсньыдик гӧлӧсӧн:

— О, Енмӧй, мый бара-й сэні-а?

Васса кыскис конвертысь ки пыдӧс пасьта бумага, нуӧдіс синнас сьӧд чернилаа гижӧдсӧ, и дорыньтчис синваыс, кыдзкӧ тай сэсся лыддис жӧ: «Ваш сын, Иван Микайлович Липин, в бою с пре-вос-ко-дящими силами противника пал смертью крабрык под городом...» Юӧрсӧ гижӧма ӧшибкаястӧг, но Васса лыддис коми ног.

— Пал? Усис али мый сідзнад?.. — чигаркасӧ шамраліс Гриш Миш, тільыштіс син доръяссӧ.

Ӧксиньлӧн лӧсьыдик ӧбликыс бледӧдіс, уськӧдчис мамыслӧн морӧс бердӧ. Керка тырнас лёк горшӧн бӧрддзис Веждімса Анна. Мамыс бердӧ ляскысьӧмӧн сыркъяліс Ольга... Со татшӧм шог юӧр воис сюрс ӧкмыссё дас вит вося тулысын Гриш Мишлӧн семьяӧ. А олӧмыс муніс водзӧ... Лун-мӧдӧн мичаник Ӧксинь лоис дыр киськавлытӧм кос дзоридз кодь.

* * *

— Горзы, дитя, горзы... — нучкаыслысь парма чурк моз кыптӧм кынӧмсӧ пыр на шыльӧдӧ ыджыд мамыс, Мӧдей Пекла. А ывлаын зэрыс шливгӧ и шливгӧ, оз и думайт кобны. Дзик ковтӧм зэр эськӧ да, мый сэсся вӧчан. Гымтӧм зэрыд дыр тай нюжалӧ. Сьӧкыда чужтӧ кагасӧ Мӧкей Ӧсип Улялӧн кызь кык арӧса нылыс. Сідзкӧ, ныв ли, пи ли, кузь нэма лоас — сьӧкыда вайсьысь нывбабаыд пӧ став висьӧмъяссӧ кагаыслысь ас вылас босьтӧ. Тайӧ жӧ зэрыс кодь ковтӧм и энькаыслы, Веждімса Анналы, Ӧксинь моньысӧн кага вайӧмыс. Ӧксиньлы эз на вӧв и кызь арӧс, мичаник-лӧсьыдик да уджаслив, колис дӧваӧн, оліс энька-айка ордас. И со тай, кыськӧ кынӧм кӧвъялӧма, кӧть и некодсянь быттьӧкӧ сьӧктынысӧ, быд мӧд мужичӧйӧс босьтісны служба вылад да. Эз сӧмын пармачурксаяс да веждімсаяс, но и коми пармаса став сикт-грездъяс ӧтарӧ мужиктӧммисны: апаліс найӧс ад горша войнаыд.

А Ӧврам Ӧксинь чужтӧ кагаӧс. Кор грездсаяс казялісны том нывбабалысь кынӧм туӧм-паськалӧмсӧ, быдсяма молваыс кывсис, весиг татшӧмтор: Гриш Миш Ваньыс пӧ, надейнӧ, пышйис пронт вывсьыс, кӧнкӧ пӧ тан шлындайтӧ, вӧр керкаын да кӧн да. Энькаыс, Веждімса Анна, дась вӧтлыны гортсьыс моньсӧ, но пинь саяс на кутӧ кывсӧ. Писяньыс кӧ сьӧкыдӧн колис, сэк эськӧ некутшӧм сёрни-молва эз вӧв, Анна эськӧ ассьыс нылӧс моз и пестуйтіс Ӧксиньӧс. Яндысьтӧм бугыльыд этатшӧм сьӧкыд кадӧ, война мунігӧн, кыськӧ рушку кӧвъялӧма! Айкаыс, Гриш Миш, дорйӧ моньсӧ, гӧтыр вылас весиг кокнас зыркнитлас: том бабаыд пӧ кага вайысь и эм! Гриш Миш эськӧ воюйтан арлыда на жӧ, но ӧтар синсӧ роскӧн дойдлӧма, бугыльыс тускаліс, вот и эз шогмы салдатӧ служитны. Кӧть и ӧтар синнас аддзӧ, вӧралігад лишнӧй дрӧбтӧ оз видз, зэв на стӧча инмӧ.

Веждімса Анна, торъя нин бӧръя кадас, тотъялӧ верӧс водзас.

— Тэ мужик али мерин? — неважӧн на, ӧтлаын пывсигӧн, ку письыс петмӧныс ӧзйис Аннаыс. — Ог нін и помнит, кор и малыштлін бӧръяысьсӧ. Ме кодь арлыдаясыд кага на вайӧны...

Аннаыс ачыс кузиник, косіник, вӧсни кокъяса, плавкӧс морӧс вылас люньмунӧм нёньясыс тыртӧм табак кӧшель кодьӧсь — вир-яй вылас абу вежалана, а чужӧмыс пелькиник — гӧгрӧсіник, нёптола бан бока, векньыдик нырбордъяса. Мича чужӧм вылас и петліс вежыс Елисей Гриш Мишлӧн. Оз позь шуны, мый эз радейтлы сійӧ ассьыс жуг мешӧк кодь кокни гӧтырсӧ. Радейтліс. А вот бӧръя кадыс быттьӧ вежисны морттӧ. Водас гӧтыр бокас да быттьӧ берегӧ шыбитӧм кер куйлӧ: некыт оз гильӧдышт, ни кыв ни джын оз шу. Мыйкӧ ӧтарӧ думайтӧ, синъясыс оз куньсьыны.

— Кӧн нӧ Ӧксиньыс? Некӧн тай оз тыдол-а... — керкаас пырӧмӧн тшӧтш юаліс Гриш Миш. Сӧмын на вӧрысь воис, войдӧрлун сиасьны кайліс да.

— Код тӧдас кӧн... Рушкуас кутчысьӧмӧн тай жӧдзис асылнас-а, — коса вочавидзис гӧтырыс.

Шабур вывсьыс лазсӧ пӧрччытӧдз на Гриш Миш петаліс мӧдарас, кытшовтіс сарайсӧ, ветліс пывсянӧдзыс: моньыс некӧн абу. Кага ваян кад аньыслӧн, кытчӧ вермис вошнысӧ? Айкаыс жалитіс нылӧс, сиасигчӧжыс Ӧксиньыс юрсьыс эз петав. Модьӧ Пекла ордас али мый ветлыны? Буретш сы здукӧ катыдланьысь локтіс ар дас кыка нывка, Кузьма Прокӧ рӧдысь, сылысь и юаліс: Ӧксинь моньӧс пӧ эн аддзыл?

— Аддзылі асылнас, лудӧ мӧсъясӧс вӧтлігӧн, — вочавидзис нывкаыд. — Мамысъясӧ вӧлі пырӧ, кӧтасьӧма да ойим ва.

Вӧлисти лӧньыштіс сьӧлӧмыс Гриш Мишлӧн. Локтіс гортас да пӧрччысис, дӧрӧм-гачсӧ вежис, суликӧдз жӧ кӧтасис да.

— Пос помын сьӧла-мӧд куйлӧ, куштін эськӧ, — корис Гриш Миш. — Этша таво пожӧм колльыс, уртӧм во, тыдалӧ, ловӧ. Сьӧлаыс этша и, пелысьтӧм арыс да.

Гӧтырыс пызан вылӧ сёян чукӧртіс. Ӧтнас и нуръясис верӧсыс. Анна куштысьны мӧдіс.

— Вӧр керкаад узин? — юаліс гӧтырыс.

— Сэн, дерт. Кӧн сэсся?

— Некод абу волӧма?

— Код локтас сэтчӧ сьӧд вӧр шӧрад.

— Дашкӧ, мися, Ванюкным збыльысь пышъялӧ да...

— И тэ сэтчӧ жӧ. Кылзы ёнджыка йӧзыслысь бызгӧмсӧ.

— Ме вот чуньяс вылын сёысь нін арталі...

— Мый арталін? — нинӧм эз гӧгӧрво гӧтырыслысь шуӧмъяссӧ.

— Ӧксиньлысь сьӧктӧмсӧ. Тӧлнас коркӧ сьӧктӧма. Помнита да, тӧлнас некымынысь кайліс вӧр керкаад, ош яйтӧ-й, кӧр яйтӧ сыкӧд кыскалінныд. Веждімӧ пӧл-мӧдысь лэччыліс, помнитан вед, яйтӧ вузолны тай мӧдӧдлім. Дашкӧ, сэні другсӧ видзис да. Тэнӧ-й менӧ тай трасичаыд янӧдіс-а, Ванюкнымӧс и. Тані, Пармачуркъяд, некодкӧд эг казёллы кырсасьӧмсӧ-а.

— Нук пыдди-й быдтам, Ванюкным пыдди. — Пач лыс пасьта сьӧд тошсӧ ош лапа кодь кинас малыштіс Гриш Миш, сук синкым пырыс дзӧрнитліс гӧтырланьыс.

— Мы-ы-й?! Йӧймин али мый тэ, Микайлӧ? Оз кол мен сэтшӧм приданнӧйыд. Ассьыд нылтӧ быдты, велӧд, да бур жӧник корсь! — Анна скӧрмӧмысла кулак ыджда сьӧласӧ лабичас ляскис, инсӧ воштіс. — Мыйла тэ сэтшӧма вийсян Пекла Уля ныл вӧснас?!

— Мен уджалысь колӧ, отсасьысь меным колӧ, сьӧла юр вема баба тэ! — воча кыпӧдіс гӧлӧссӧ верӧсыс. — Ӧксинь кодь зільсӧ кысь тэ аддзан? Пола вот, ачыс на пышъяс тэ дінысь. Морт туйӧ он пукты моньтӧ, бур кыл он шулы. Щельӧ пырны сылы али мый, этатшӧм томсянь дӧваӧн колис да?

— Кор нӧ нылыд дінӧ лэччылам? — ас выяс воӧм бӧрын юаліс Анна. — Дашкӧ, тшыг олӧны сэні.

— Ме пайысь кӧть аски, — ружтовкерис Гриш Миш и кайис паччӧрас.

Дас кык арӧса нывнысӧ, Ольгасӧ, Гриш Миш гозъя вежон кык сайын лэччӧдісны Кулӧмдінӧ Анналӧн чой ордӧ. Во-мӧд сайын сиктас воссис куим вося высшӧй начальнӧй училище, сэні и кутас велӧдчыны Ольгаыс. Дас-дас куим арӧса зонкаясӧс да нывкаясӧс босьтӧны сэтчӧ и сюйӧны челядьлы юрас оз омӧль ум-разум, а велӧдӧны училищеас Ен закон и роч кыв, история и география, физика и арифметика, алгебра и геометрия, естествознание и черчение. Медводдза училищеыс, кӧні велӧдлісны поп гозъя, Эжва катыдын воссьыліс зэв нин важӧн, 1843 воӧ на, кор Кулӧмдінса крестьяна кыпӧдчылісны увтыртӧмлы, гырысь вотъяслы паныд. Буретш квайтымын во мысти, 1903 воын, Усть-Сысольскса земство шуис котыртны уездын начальнӧй образование. Та бӧрти вӧлӧсьтъясын воссялісны выль и выль училищеяс да школаяс, библиотекаяс — пемыд пармаӧ шонді югӧр моз писькӧдчис югыдлун. Велӧдысьяснас вӧліны попъяс, попаддяяс, а сідзжӧ найӧ, кодъяс водзджык нин помавлісны разнӧй сикас училищеяс да гимназияяс. Но олӧмсӧ падмӧдіс мирӧвӧй война, сылӧн кузь гыжъясыс судзисны Россия империялӧн медылі пельӧсъясӧдз, весиг Пармачурк грездӧдз. Некод эз тӧд, помасьлас-ӧ коркӧ тайӧ войнаыс.

А му вывті восьлаліс 1916-ӧд во, вӧлі сьӧд кымӧръяса зэра сентябр. Пармачурксаяс эз тӧдлыны шойччӧг, мыркисны уджсӧ любӧй поводдя дырйи. Лоасны кӧ нянь, вӧлӧга, вотӧс — сідзкӧ, кузь тӧвсӧ вуджасны пӧт кынӧмӧн. Да и звер-пӧткатӧ на кутасны кыйны. Со тай, Гриш Миш талун на кыйдӧсӧн локтіс, водзджык сиавлӧм лэчьясас шедӧма. Зэр кобис, и ывлаын лои тӧдчымӧн югыдджык. Шоныд паччӧрад Гриш Мишӧс регыдӧн ӧдӧлитіс унмыс, кутіс шкоргыны. Сы бердӧ куткыртчис пӧим рӧма каньыс, лапаяссӧ кывнас кӧтӧдӧмӧн дыр мыссис, сэсся босьтчис кургыны кӧзяинсьыс на гораджыка.

Пӧтка куштӧм бӧрын Анна няньшом ловзьӧдны пуктіс. Пӧжасъяс тшӧтш нуасны нылыслы, сьӧлаяссӧ да. Оз-оз да и видзӧдлӧ уличлань, дыр тай ветлӧ моньыс. Мамыс ордын, кӧнкӧ, пукалӧ, норасьӧ энька вылас. «Дашкӧ, збыльысь бурӧдчыны Ӧксиньыскӧд? Уджаслив баба вед, абу пинькырӧса ни. Веськодяс, мед кырсасис кӧ. Он и казёллы, быдмас чуркаыс да. Оз вот эскыссьы дай ставыс: эз ас кӧсйӧмнас вӧч татшӧм дивӧтӧ; кодкӧ, дашкӧ, мырдӧналіс да? Сё ей бог, мырдӧналіс вед, тыдалӧ, кодкӧ... — быдторсӧ думайтіс Анна аслас монь йылысь. — Дашкӧ, трасича пызьыд, Микайлӧ пакӧститчис да, вӧр керкаас узьліганыс?» Анна ин ни места оз аддзы, киас некутшӧм удж оз лыб, дась кайлыны паччӧрӧ, кузь тошкӧдыс кыскыны верӧссӧ джоджӧдзыс да юавны: «Тэ нюжйӧдлін добратӧ? Тэ сьӧктӧдін Ӧксиньсӧ?..» Оз, татшӧмтор Анна оз вӧч. Микайлӧ абу мыжа, Микайлӧлы дыш малыштны гӧтырсӧ, а кутшӧм нін сэн пӧдруга видзӧм. Тьпу! — быд мисьтӧмторсӧ думайтӧ Анна, дась нетшкыны ассьыс юрсисӧ — вежӧглуныс сёйӧмӧн сёйӧ. «Ӧксиньыд том да мича, Ӧксиньыд аслас пӧсь вир-яйӧн любӧй мужиклысь вӧрзьӧдас...» — быттьӧ асьныс бесъясыс шӧпкӧдӧны Анналы пеляс, кӧть сэсся йӧймы татчӧ.

Век жӧ Анна кыпӧдчис гӧбӧч вылас, киӧн судзмӧнъя лои верӧсыслӧн паськыд тошкӧдз, вот-вот нямыртас. Гриш Миш, тыдалӧ, мича вӧт аддзис: унйывсьыс то нюмъёвтлӧ, то ымӧстыштлӧ, пельпомсӧ вӧрӧдыштӧ. Паччӧр кузьта ногыс гатш водӧма, багатыр кодь куйлӧ. Нелямын сизим арнад, дерт на, багатыр кодь. Тошкас судзӧдчигӧн и казяліс Анна: верӧсыслӧн ичӧт мишыс гыбыштӧм бугльӧс ком моз дринвидзӧ гач вож пырыс. Вуніс Анналӧн став вежӧглуныс, шонді водзын лым чир моз сыліс. Гатшасис гӧбӧч вылас и ӧти увъя керйӧс моз Микайлӧӧс быгыльтіс аслас кос морӧс вылӧ.

* * *

— Бласлӧ Кристос, нылукӧс Енмыс сетіс, — пернапасасис Мӧдей Пекла. Грездын кодсюрӧ шуліс сійӧс и Модьӧ Пеклаӧн. — Кузь нэм да бур шуд нылуклы!

— Ыджыд мам, а мамӧ нӧ кӧн? — усьӧм, вынтӧммӧм гӧлӧсӧн юаліс Ӧксинь.

— Митрей вокыдкӧд гумла вылынӧсь. Тӧдісны кӧ, важӧн нін эськӧ локтісны. Мамыд весиг оз чайт тэнӧ татысь, энька-айка ордсьыд чайтӧ.

— Ме тэсся ог мун сэтчӧ... Он вӧтлӧй миянӧс, ыджыд мам?

— Важӧн нін коліс локны. Тырмас Веждімса Анналы казачитны. Мамыд лун-лун бӧрдӧ, жалитӧ да...

Эня-пиа варттӧг эз кольны ни ӧти кос кольта. Гумласа лэбулас жӧ и тӧлӧдасны сэсся коркӧ.

— Тэ, Митюк, кай гортад, ме тась идзассӧ идралышта, зэр ваыс мед эз кӧтӧд, — пиыс дінӧ шыӧдчис Ульяна. Идравнысӧ эськӧ нинӧм нин эз и вӧв, мыйкӧ мӧдтор вӧсна на кольччис мамыс. Меститіс вартан паличьяссӧ, пӧрччӧмӧн пыркӧдіс шабурсӧ, сэсся пырис ломтылӧм шоныд рынышас, нар вылас чӧвтіс шабурсӧ и нёровтчис. Юрйыв ӧшиньыс восьса, абу курыд дука. Быттьӧ тӧрыт на-й кутчысьліс тані, тайӧ нар вылас Родионыскӧд, а быдса олӧм нин олӧма, кызь вит во коли сэксянь. Ачыс нин, здук-мӧд сайын со, лоис ыджыд мамӧн. Тӧдіс кӧ, котӧртіс эськӧ гортас, а ӧні куйлӧ пемыд рынышын, тупыльӧ шӧрт моз каттьӧ олӧм вояссӧ.

Ульянаӧс личкис не то вугыр, не то вӧт. Костӧдӧм рыныш ӧдзӧсыс быттьӧ дзуртыштіс, и пырис сэтчӧ... Родион.

«Олан-вылан, Ульяна...»

«Тэ али мый, Родион?..»

«Ме, ме. Гажӧй бырис, зэл ылісянь локті...»

«Лок, лок. Менам бырис жӧ гажӧй».

«Огӧ йӧзасьӧй?»

«Ме некодысь ог пол».

«Абу мӧй верӧс сайын? Ӧврамыд корасьны кӧсйис волыны да...»

«Дӧва ме... Матӧджык матыстчы, топӧдчылам...»

«Пемыд. Нинӧм ог аддзы».

«Пемыдас и лок, эзысь пернаыд морӧс вылын, гӧгӧр со югзьӧдӧ...»

«Ӧні аддза, тэнӧ и пернатӧ аддза».

«Жаль вот, ассьыд питӧ он аддзыл».

«Ассьым пиӧс?..»

«Да, пи тэнад эм. Тэлӧн кодь жӧ мампасаӧс чужтылі... Матыстчы топӧдлы менӧ, питӧ пыдди тшӧтш топӧдлы... Воюйтӧ кӧнкӧ Павлушӧй, ылі муын воюйтӧ...» — Ульяна паськӧдіс сывсӧ, кӧсйис топӧдны Родионӧс сьылі гӧгӧрыс и... садьмис. Зонмӧс пыдди, вӧлӧмкӧ, рынышсьыс пемыдсӧ топӧдлӧ.

Муртса кежлӧ и ойбыртліс, а Енмыс кыськӧ Родионӧс вӧтӧ уськӧдіс. Эз жӧ вед Павелыскӧд нинӧм ло? Майышлун шымыртіс нывбабаӧс. Грездысь кодкӧ да кодкӧ быд вежон лэччывлӧ Веждімӧдз. Мыйкӧ кӧ лёктор лоис дона пиыскӧд, вӧлӧсьтса управасяньыд эськӧ кабалатор мӧдӧдісны, сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧм и воис мӧйму Елисей Гриш Мишлы. Воӧ тай кабалаыд, кӧть и ылісянь. Иван зятьсӧ этатшӧм томӧн виисны германечьясыд, Ӧксиньӧс дӧваӧн колис. Удитас и дӧвуйтны, коньӧрушко. Кутшӧмкӧ сӧтана и сьӧктӧдӧма на нывтӧ дай, яндысьтӧм бугыльыд абу тай жалитӧма. Ваяс Ӧксиньӧс гортас энька-айка ордсьыс, талун-аски и ваяс, мед сэсся гортас и чужтас кагасӧ. Ульяна думсьыс кӧритіс нылыслысь туска синма айкасӧ, Елисей Гриш Мишӧс, и, сэк жӧ, веськыдасӧ мыжавны эз лысьт. Сӧмын позис ылӧсавны, мый том ичмоньыс веськавлӧма айкаыслӧн сывтырйӧ. Збыльысь кӧ тадз, то Веждімса Аннасянь бурсӧ виччысьны нинӧмла, Ӧксиньлысь лы пытшкӧссьыс вемсӧ кыскалас.

Веськавліс кӧ вед мӧд сывйӧ, важӧн нин эськӧ йӧзасис: лёк славаыд век водзвылад котӧртӧ. Бур кӧть, батьыс эз тӧдлы татшӧмторсӧ. Сарство небеснӧй сылы. Дженьыд нэма вӧлӧма Ӧврамыс, ёна зэлӧдӧм вӧсни гез моз войнатӧг орис олӧмыс. Кӧть кутшӧм удж он босьт, ок кыдзи колӧны мужичӧй киясыд. Слабог, посни челядь эз кольны. Ӧзйысь сись водзын моз кӧ висьтасьны, эз вӧв ыджыд муслуныс Ӧврам да Ульяна костын, но дыр каднад велалісны, мевмисны ӧта-мӧд дінас: дыр новлігӧн пӧ и пӧла шапка пуксьӧ юр серти. Нёль во нин дӧвуйтӧ Ульяна, жалитӧ Ӧврамӧс лёк ногӧн кувсьӧмысь, а вӧтас, мыйлакӧ, векджык Родион уськӧдчӧ. Бур ногӧн. Садьмас да жалитӧ, аддзылӧмторйыс абу збыльтор да. Шог-печальыс сы мында нин поздысис Ульяналӧн сьӧлӧмӧ, водзӧсӧ некытчӧ нин. Вермас вед и потны сэсся сьӧлӧмыс.

Ёна нин пустаммис Ульянаяслӧн керкаыс. Ӧні ӧтарас и тӧрӧны. Слабог, семьяын эм мужик мыджӧд да — Митрей пиыс. Мед нин регыдджык войнаыс кусіс, гашкӧ, Ен отсӧгӧн, Павел дзоньвидзаӧн воас. Сэки бара на югдыштас Ульяналӧн сьӧлӧмыс, ки-кокыслы этшаджык мудзыс кутас сюрны и. Пекла, ен сыкӧдӧн, нинӧм вылӧ на оз норась, кӧть и му вылад ни, горт гӧгӧрыд ни оз аддзыв инсӧ. Кысян стансӧ во кык нин эз сувтӧдлыны, сараяс куйлӧ. Тырмӧ на кӧм-паськӧмыс. Митрейлы батьыслӧн нин кӧлуйыс буретш. Сылысь и новлӧ ӧні медсясӧ, кӧмыс весиг лӧсялӧ. Регыд батьыслӧн чӧс туй вылӧ каяс, мамсӧ да ыджыд мамсӧ пӧтка яйӧн кутас вердны. Ульяна абу пинькырӧса да грездад быдӧнкӧд ладмӧ-лӧсялӧ. Тимӧ вокыс рытгорувъяснас пыравлӧ, гӧтырыс и. А Виктор пиныс, коді ар-мӧдӧн сёрсяджык Митрей серти, тушанас панйис нин воча воксӧ. Батьыслысь вот вӧзйысьӧ, медым таво ар Митрейкӧд ӧтлаын вӧравны лэдзис. Эз жӧ ло сылӧн велӧдчӧмыс. Пож Таттян эськӧ лэччӧдліс Веждімӧ, сур пуан пӧрт ыджда пӧ юрыд да велӧдчыны тэн колӧ, но пышйӧма: гажтӧм пӧ сэн. Абу весиг Васса чойыслы висьталӧма, школаӧ пыдди Пармачуркйӧ локтӧма. Таттян вель ёна видіс писӧ, ыджыд батьыд и ыджыд мамыд пӧ сэн, чойыд и, кутшӧм али гажтӧм вермас лоны! Аски жӧ пӧ батьыд бӧр лэччӧдас! А мӧдыс и вочавидзӧ: сёровно пӧ пышъя! Викторлӧн паськыд плешка гӧгрӧс юрыс и збыльысь синмӧ шыбитчана ыджыд. Писӧ чужтігӧн мамыслӧн тайкӧ лолыс абу петӧма. Кыдзи Павел велӧдліс лыддьысьны да гижны Митрейӧс, сідз жӧ и Митрей велӧдіс Викторӧс лыддьысьны да гижны, эз на кӧ вунӧд шыпасъяссӧ. Васса эськӧ вайӧма вокыслы ӧти нига, «Муму» нимыс, но роч кыв вылын: ни Митрей, ни Виктор оз гӧгӧрвоны, шыпасъяссӧ велӧдны позьӧ-а.

Лунтырся зэр бӧрын енэж помас шонді мыччысис. Мичаммыштлас на, тыдалӧ, — баба гожӧм, арся шондіа лунъяс пуксьыласны. Ульяна шабурсӧ киас босьтіс, потшӧсъяс пӧлӧн, нильзьӧм пурысьяс кузя посни воськовъясӧн гортланьыс мӧдіс. Эз на и ылӧдз мун, воча Митрей котӧртӧ, лолыс весиг тырӧма.

— Мам! Мам! Ӧксиньыд миянын! Ӧксиньлӧн ныл! — киас пу ведраа, ылісянь на горӧдіс сійӧ.

Тайкӧ шабурсӧ эз шыбит, Ульяна эз весиг ордйӧд няйтаинъяссӧ, веськыдаліс потшӧс праслаяс вомӧн.

— Мам! Ме гымгаяс кыйны лэччыла! — бара на горӧдіс Митрей, сэсся аслыс моз нузнитіс: — Ваыс, надейнӧ, туис, ӧдвакӧ пырис татшӧмнад чериыс.

Збыльысь, туӧма Изъяюыс: дӧмӧдсьыс раз помъясыс весиг оз тыдавны, пелькиник пипу пыжыс зэр ваӧн тырӧма. Тӧрыт рытсянь эз лэптыв гымгаяссӧ, эз кӧ йӧрмы чериыс, сёровно лэптылас косьтыны. Бок вылас быгыльтліс пыжсӧ, сэсся йӧткыштчис берегсьыс зібъясьӧмӧн. Дӧмӧд шӧрас гымгаыс, медся визулінас, тыдыштӧ лэптан ньӧр помыс. «Ноко, Петыр Павел, сет чери!» — ныр улас шуыштіс Митрей, пернапасасис. Ӧдва и кыптіс гымгаыс, сы мында пессис сэн комыс, сирпиыс да кельчиыс. Кывтчӧсланьыс мӧд дӧмӧд, ачыс визулыс и кылӧдіс сэтчӧдз. Мӧд гымгасӧ паськыдджык костъясӧн кыӧма, мед ёна посниыс пышйыны вермис. Сэні, еджыд сьӧмаясысь ӧтдор, мича сир вомсӧ паськӧдліс, тыдалӧ, водзджык нин шедӧма, жуялан выйын. Кӧть и ваын, невӧляад сісьмӧ чериыд. Берегас сетчӧм бӧрын и мездаліс кыйдӧссӧ, вель на-й уна шедӧма. Ӧксинь чойсӧ бура на талун чӧсмӧдласны, медся чигаяссӧ пражитасны. Эз коль берегӧ гымгаяссӧ, вой кежлас бара вӧйталіс. Гожӧмнад оз жуглась гымгаыд, йиа дырйи кыйсигӧн чегъясьӧ. Батьыс велӧдліс да, Митрей ачыс кужӧ кынысӧ, бадь ньӧрйыд тай берег пӧлӧныс тыр со.

Грездсаяс во гӧгӧр чериаӧсь. Быд семьялӧн кос чериыд пу бӧчка тыр, кӧзӧдад солалӧмыс эм и. Кор мужикъяс вӧралӧны, гымгаасьӧны нывбабаяс, зонулов да. Енмыс видзис да, Изъяюӧ некод на эз пӧдлы. Тулыснас, кор паськыда ойдӧ, гымганад оз и кыйсьыны. А кор ваыс сулалӧ аслас меженьын, юыс абу джуджыд, крутладор берегланьыс, дерт, друг джумъяясыд эмӧсь, юр выв тырыд на лолӧ. Вердӧ-юкталӧ вӧр-ваыс грездсаясӧс. Но коктӧ кӧтӧдтӧг ни чериыд оз шед, ни муыслы копыртчывтӧг оз тусьыд вомад оз пыр. Сьӧд войсӧ узьыштасны, а сэсся век кок йылынӧсь сиктса войтырыд. Аньяслы и мужичӧй уджъяс на лоӧ вӧчны. Ульяна керкаас пырӧмӧн тшӧтш уськӧдчис кӧтшас ӧшиньдорса крӧватьлань, кӧні куйліс Ӧксинь. Юрлӧсыскӧд орччӧн тубыртӧм неыджыд ёкмыль.

— Мам! — небыдика шуис нылыс, и вазільмисны сьӧд синъясыс. Сэсся, джаггӧрӧдасис горшыс да, нинӧм и шунысӧ эз вермы.

Ульяна шылькнитіс нывсӧ, и аслас дзулькмуні синваыс: сы водзын, коркӧя нюмбана Ӧксинь пыдди, куйліс быгалӧм банбока, пыдӧдз вӧйӧм син гуранъяса, быттьӧ орччӧн кодйӧм кык гу, лӧз вез кодь нывбаба.

— Слабог, лолъя да, — артмис Ульяналӧн. — Гортын кутан олны, ме тэнӧ тэсся некутшӧм Гриш Мишлы ог сет. Ӧти кагатӧ быдтам на, киа-кокаӧсь на да.

— Быдтам, Улюк, быдтам, — шыасьліс Пекла. — Ыджыд мамыслы век нін удж ловис пӧрысьӧ-нэмӧ.

Мед эз вомдзась кагаыс, пернапасасис Ульяна, сэсся восьтыштліс рузумсӧ, видзӧдліс узьысь нучкаыс вылӧ, юаліс Ӧксиньлысь майшасьыштӧмпырысь:

— Йӧлыд эм морӧсад?

— Абу, мам.

— Кысь, коньӧрлӧн, йӧлыс, куш шеньӧбыс кольӧма да. Абу кӧ вердлӧма Веждімса Аннас-а.

Ульяналӧн вежсигкості и Митрей, кылӧ, локтіс. Киас сьӧкыд ведраӧн пырис керкаас, кыпыд гӧлӧс сетіс:

— Шуда на миян Ӧксиньным, то мыйта чери пырӧма. Ыджыд мам, кер. Талун миян кык пӧлста праздник: Богородица лун дай выль олысь на чужис.

— У-у-у! Сэтшӧм мича чери шедӧма, — ошкыштіс мамыс. — Часлы, пачӧ пес чӧлтла. Йӧл колӧ кагалы пузьӧдны, ӧттшӧтш и черитӧ пражитам йӧл сорӧн. Ӧксинь чойыдлӧн куш лыыс да кучикыс, сылы уна колӧ сёйны.

Митрей эз кут нюжӧдчыны, сарайсьыс пыртіс потан, лайкан, кыт колӧ йитліс-кӧртавліс гез помӧн, и племяничаыслы узьланін лои дась.

— Потаныс тая тэкӧд тшӧтшъя, — нукыслы стӧчмӧдіс Пекла. — Тэнад чужигкежлӧ ыджыд батьыд на вӧчліс.

Потан юрладорас крест вӧлыштӧма, кокладорас — шевгӧдӧм бордъя пӧткаӧс, бокъяссӧ вундалӧмӧн жӧ мичаа серӧдӧма. Пекла идзас вольпась сэтчӧ лӧсьӧдіс. Ульяна босьтіс Ӧксинь бокысь ловъя ёкмыльсӧ и пуктіс потанӧ:

— Богородица дева Мария! Сет миян нылуклы кузь нэм да бур шуд! Енмӧй, видз миянлысь нылукнымӧс вомидзысь, висьӧмысь, став лёкторъяссьыс. — Сэсся сувтіс ен ув пельӧсса ӧбразъяс водзӧ, лыддис шӧпкӧдӧмӧн: «Пресвятая Богородица! Научи меня прямо и разумно действовать с каждым членом семьи моей, никого не огорчая, никого не смущая! Господи, дай мне силу перенести утомление настоящего дня. Руководи моею волею и научи меня надеяться, верить, любить, терпеть и прощать. Аминь».

Ульяна тӧдіс, кор кутшӧм молитваяс лыддьыны. Кӧть и рочнас эз гӧгӧрво, ылӧсаліс, кутшӧм молитваын мый йылысь висьталӧма. Медся коланаыс: Енмыс мед кыліс Ульяналысь кевмысяна гӧлӧссӧ. Родион на та йылысь коркӧ шуліс: тэ пӧ он гӧгӧрво, а Енмыс пӧ гӧгӧрвоӧ тэнсьыд лыддьӧмтӧ. Кӧкъямысӧд лунас, кор Ӧксиньлӧн нёньясыс сьӧктісны мам йӧлӧн, кагаӧс пыртісны. Дзик жӧ сідзи, кыдзи коркӧ пыртісны Павелӧс: пу лагунӧ дэбыд ва кисьтісны, ва пиас Ульяна чӧвтліс вичкоын вежӧдӧм ассьыс эзысь пернасӧ — Родионлысь томдырся козинсӧ, и вежа ваыд дась. Павеллы моз жӧ вежаяліс Тимӧ, а ва пиас дзумгыліс кагаӧс гӧтырыс — Пож Таттян. Ен праздникӧ чужӧм нывкаӧс дева Мариялӧн ним кузя ӧтсӧгласӧн шуисны Марьяӧн.

Сэсся, Веждімӧ коркӧ лэччылігӧн, Марьяӧс пасъясны вӧлӧсьтса управаын выль чужысьяслӧн нигаӧ. Кагаӧс пыртігӧн Ульянаясӧ волісны и Ӧксиньлӧн пӧль-пӧчыс — Кузьма Прокӧ гозъя. Пукалісны няня-сола пызан сайын, казьтылісны кольӧм вояссӧ, мӧдар югыдӧ мунӧм матыса войтырӧс; ӧти кывйӧн кӧ, варовитісны асланыс олӧм-вылӧм йылысь. Ас йӧзыд да, некод эз шу Ӧксиньлы кӧритана кыв. Тайӧ лоӧмторсӧ, верӧстӧг кага чужтӧмсӧ, быдӧн донъяліс думсьыс ас ногыс. Дерт жӧ, некод эз ошкы; дерт жӧ, думсьыс быдӧн дивитіс; дерт жӧ, быдӧн жалитіс Ӧксиньӧс. И, надейнӧ, ставӧн мыждісны ӧти мортӧс — Гриш Мишӧс. И тадз, и этадз — киподтуйыс сӧмын сылӧн. Татшӧм шуӧмыс, нӧгыль ру моз, мӧвкъяліс грезд весьтын. Ставсьыс мыжаыс — война. Война ньылыштіс Ӧксиньлысь верӧссӧ — Гриш Миш Ваньӧс. Дінас кӧ вӧлі мужикыс, и Ӧксиньлӧн олӧмыс эськӧ вӧлі мӧд. Кор Ваньӧс босьтісны салдатӧ, энька-айкаыс вель дыр на кутісны лача, быттьӧкӧ моньыс колис кынӧмас кагаӧн. Но колис кад, и кадыс петкӧдліс: Ӧксинь оз нӧбась. Со тай, Ваньыскӧд торйӧдчӧм бӧрын сӧмын кык во мысти чужтіс кодсянькӧ... нывкаӧс. Энькаыслы, Веждімса Анналы, тайӧ лоис сьӧлӧмас пуртӧн бытшкӧм кодь.

Кага чужтан мӧд лунас, кор нин та йылысь тӧдісны грезд пасьтаын, Веждімса Анна чукӧртіс Ӧксиньлысь став кӧлуйсӧ, гартыштіс гезйӧн и шыбитіс кильчӧ вылас.

— Нопъёл и ну моньыдлы, мен сылӧн нинӧм оз кол! — пыркъяліс Гриш Миш водзын гӧтырыс. — Менам кокӧй некор оз ло налӧн пос помын.

— Кутан на жалитны, да сёр ловӧ, — чӧвтіс Гриш Миш, паськыд тошсӧ абу шыльӧдӧма ни тшӧтшӧдӧма и лоӧма кос корӧсь кодь. — Этатшӧм шань да зіль моньӧс воштім, трасича пызь. Нылыд Веждімын, код тэныд кутас отсасьны горт гӧгӧрыд? Тьпу, сьӧла юр вема баба тэ!.. Тоторкатша! Вот коді тэ!

— Оз мен кол уйла моньыд. Он и тӧдлы, мӧд чурка ваяс да. Мый ме, сылысь чуркаяссӧ кута видзны? Ёна кӧ колантор, мед Уляыс видзӧ. Тэ, тэ ставсьыс мыжа, яндысьтӧм бугыль! Тэ нюжйӧдлін кузь добратӧ, тэсся некод эз. Грездсаыд ставныс тадз шувӧны. Пож Таттяныд веждімса, мен быдтор висьталӧ. Йӧз воюйтӧны, а тэ, тьпу! ассьыд моньтӧ петук моз талялан...

— Ланьт, Анна! Пучей моз лун и вой дзуртан! — кыпӧдлас гӧлӧссӧ Гриш Миш, дась кучкыны кос печкан кодь гӧтырыслы, да кутӧ асьсӧ. Быть ӧд кутчысь, кытчӧкӧ инмас дай пагавны вермас.

* * *

Рытнас, кор нин Пармачуркйӧс сывйыштіс дзурс пемыдыс, Гриш Миш турун нӧбйӧс моз муркнитіс сьылі вылас Ӧксиньлысь кӧлуйсӧ и тапсьӧдіс Ульянаяслань. Юр яндзим эськӧ да, мый сэсся вӧчан. Кильчӧ вылас жӧ и пуктіс, ӧдзӧс дорас матӧджык, мед эз кӧтась, зэрмас кӧ. Жалитіс Микайлӧ ассьыс моньсӧ, бырис сылӧн керкаысь югыдлуныс. Аски жӧ каяс вӧр керкаас, нарошнӧ дыр кежлӧ каяс, бурджык кывзыны пуяслысь дзуртӧмсӧ Анналысь тотъялӧмсӧ видзӧдӧм серти. Сё лешак, эз жӧ ков сьӧктыны Ӧксиньыслы! Со вед кутшӧмӧсь бабаясыд: Иваныс быдса во мошкораліс гӧтырсӧ да пуста кынӧмӧн колис; думсьыс моньсӧ мыжавліс Гриш Миш, кос сювъяӧн чайтіс Ӧксиньӧс. Вӧлӧмкӧ, Иваныс на и мыжа, чужтӧм кӧйдыса, тыдалӧ, вӧлӧма. Вирныс лӧсявтӧм ли. Киссьӧм ватӧ он нин курав, мый лоны — лоӧма. Веськыдасӧ мыжавны Гриш Мишӧс некод оз лысьт, весиг ачыс Ӧксиньыс.

А мыйта майшасис коньӧр Ӧксинь, кор казяліс ассьыс рушкуасьӧмсӧ! Кымын узьтӧм вой колляліс, Господьӧй-енмӧй! Медшог здукъясас тайкӧ эз ӧшӧдчы, аслас ангелыс и видзис петляӧ юрсӧ сюйӧмысь. Ни мамыслы, ни ыджыд мамыслы оз вермы висьтавны, кыдз лоис татшӧмторйыс. Эг пӧ другтӧ видз, висьмылі пӧ ӧтчыд, эз кӧ пӧ аддзы айка, кынмалі эськӧ. Гашкӧ пӧ, сэки... Ог пӧ помнит.

...Рӧштвоӧдз тайӧ вӧлі, медкӧдзыд лунъясас. Гриш Миш нёрпаліс и эз вермы асывнас кайлыны вӧр керкаас. Грездсянь матынджык керкаас, кӧні медсясӧ шойччыліс Иваныс, унаысь босьтліс сэтчӧдз и Ӧксиньӧс, йӧра яй куйліс. Абу весиг тшамъяас пыртӧма, керка нар вылас и кольӧма кералӧмӧн. Норттӧм вӧлӧма да тӧрытнас кушӧн моз и локтіс гортас, мӧд асывнас и кӧсйис кайлыны.

— Аскомысь рӧштвоасьны Веждімӧ лэччам, куш киӧн али мый мунам? Став рӧдняысь гажӧй бырӧма, быдӧн ордӧ колӧ волыны, — рытгорувнас висьтасис Анна. — Йӧра яйыд и ловӧ гӧсьтинеч пыдди; ӧні, война кадад, быдӧн сьӧкыда олӧны.

— Мам, менӧ босьтанныд? — вӧзйысяна юаліс Ольга нывныс.

— Ми вед ӧти вой кежлӧ.

— Но и мый? Ме тшӧтш лэччыла.

— А коді гортын идрасьны кутас?

— Ӧтнас Ӧксинь ӧти рыттӧ идрасяс. Сідз вед?

— Сідз, Ольга, сідз. Лэччыл, окота кӧ, — сьӧлӧм сетана шуис Ӧксинь.

— Личӧдыштас кӧ, кайла яйысла аски, — гӧбӧч вывсяньыс сёрнитіс Гриш Миш. — Таті вед матын, пажнайтны бӧр нін вова.

Йӧраыд сійӧ пӧраас коми пармаад уна на вӧлі. Тувсов чарӧм вывтіыд грезд дорӧдз вӧлі гӧнитӧдасны, сэсся сэні и лыясны. Петлянад ёна кыйисны и. Асывнас Гриш Миш ӧдва закодӧдзыс воис, шатлӧдлӧ морттӧ да. Биалӧма, тыдалӧ. Шоча эськӧ висьлӧ, зэв дюж мужик сідзсӧ.

— Код юра морт кодь, шатлӧдлӧ, — норасис Гриш Миш.

— Но, морӧ, костті-й висьмин, — некутшӧм жальлун эз тӧдчы гӧтырыслӧн гӧлӧсын.

Ӧксинь да Ольга пӧлатяс узьлісны, кылісны гозъялысь мургӧм-сёрнинысӧ.

— Айка, дашкӧ, ме ветла? Ме тӧда матысса керкатӧ, унась нін сэн вӧллі, — шыасис моньыс. Лӧсьыда на сэк олісны, кӧть и Анналӧн Ӧксинь дінӧ кӧдзалӧмыс тӧдчис быд воськолын.

— Рушку вылын кысся, но тэнӧ ог лэдз некытчӧ, вошан кӧ, изӧймитан татшӧмнад.

— Ог жӧ вош, айка. Мый сэсь колӧ вайнысӧ?

— Йӧра яй сэні нар вылас, тшамъяӧ колӧ меститлыны татчӧ вайтӧдз, а то шыръяс сэн пируйтны кутасны, — ружтовмуніс Гриш Миш. — Мыйся нӧ висьӧм кӧвъясис? Кынмыссьӧма, тыдалӧ.

— Волыса мешӧкын яйсӧ тшӧтш вайыштан, чойяслы гӧсьтинеч лэччӧдышта, — моньыслӧн кывъяс бӧрын пыр и небзьыштіс Анна. — Кык бӧръя задсӧ кӧ ваян, и то шань ловӧ.

Дженьыд тӧвся лун югыдыд. Лӧз тӧдчигас на и чеччис Ӧксинь, вӧрӧ петан паськӧм пасьталіс. Коми бабаяслӧн гач новлан модаыд эз вӧв, но Ӧксинь, кор нуӧдліс Иваныс вӧр керкаӧ, кузь дӧрӧм улас век гачавліс верӧсыслысь улыс гачсӧ. Талун сідзи жӧ и пасьтасис, гач коксӧ тюни гӧлень пытшкас сюйис да зэв на и шоныд лоис. Вурун кепыся, кузь пеля кӧч ку шапкаа — муртса синмыс и тыдыштӧ, ёна кисьмӧм льӧм моз югнитлӧ. Гӧна пыдӧса лызьыс кокни, нарошнӧ гӧтырыслӧн кок серти лӧсьӧдліс Иваныс да. Эз койбедь, а прӧстӧй бедь босьтіс. Нопъясис и петіс туйӧ. Вӧлі кӧ верӧсыс, лэдзис мӧй ӧтнассӧ вӧрӧ? Дай мамыс эськӧ эз лэдз, ыджыд мамыс ни. Йӧз вирыд тай век на йӧз вир. Эз кӧ ачыс кӧсйы, мырдӧнтӧ эськӧ и ӧні некод эз мӧдӧд. Ачыс, мыйлакӧ, вӧзйысис. Гашкӧ, Веждімса Анналӧн зыньгӧмысь шойччыштны кӧсйис. Гашкӧ-й, Ивансӧ тӧд вылас уськӧдӧм ради окота лои волыны вӧр керкаас. Гашкӧ, кӧдзыд сынӧднас шуис тӧлӧдыштны шог-печальӧн тырӧм морӧссӧ. Кызь кык арнад эськӧ кагаӧс нёньӧдны, а не кын вӧрӧд гызмасьны. Кутшӧм лоӧ аскиа луныс Ӧксиньлӧн? Оз, оз вермы нэм помӧдзыс овны Гриш Миш семьяын. Веждімса Аннанас и ставнас, коркӧ ӧвтыштас кинас и мунас на ордысь. Кысь воліс, сэтчӧ и мунас — мамыс ордӧ. И кутасны овны ӧтлаын куим дӧва — ыджыд мамыс, мамыс да ачыс.

Мунӧ вӧрӧд и быдторсӧ думайтӧ Ӧксинь, аслас то синваыс мыччысьлас, то нюмыс петлас. Гӧгӧр лым. Гӧгӧр вӧр. Гӧгӧр кӧч кок туйяс. Тӧвся чӧвлун. Кутшӧм лӧсьыд: югдӧ, а оз пемды. Лэдзчысян кӧ, вермас и полӧм босьтны. Лым улысь чурвидзысь сьӧд понӧльясыс повзьӧдчысь кодьӧсь. Кӧнкӧ, пу вужляяс улын, узьӧны ошъяс. Тонӧ, кушинас, лым пиас купайтчӧ кӧч: бӧръя кузь лапаяснас гыжъялыштіс пель сайсӧ и бара тринксьӧдіс водзӧ. Мед на эськӧ дыр котралас тайӧ кӧчильыс шыльыд лым вывті, мед эськӧ дыр на эз веськав Гриш Мишлӧн капканӧ.

Пӧра нин воны, а кӧні нӧ вӧр керкаыс? Сетчис мӧй шуйгавыв? Мыйла эз босьт Иваныслысь маткасӧ? Мӧдарас, тув йылын ӧшалӧны и маткаыс, и лазйыс. Тадзи Веждімса Анна думсьыс век на виччысьӧ писӧ. Ӧксинь сувтовкерліс, руд енэжсьыс корсис шонді югзянінсӧ, но нинӧм эз тӧдчы. Кӧть и тӧдчис, Ӧксинь эськӧ сійӧс эз казяв: вӧрыс джуджыд да сук, а шондіыс ветліс кыткӧ зэв на уліті. Иваныс на велӧдліс: эн пӧ некор сетчы шуйгавыв, сэні пӧ, вошан кӧ, мӧдар югыдӧ ӧдзӧс. Кодарӧ сетчис, Ӧксинь эз гӧгӧрво, гӧгӧр еджыд чӧвлун. Лым шапкаа пожӧмъяс да козъяс костын еджвидзисны пасьтӧм кыдзьяс. Ывлаыс югдіс, некӧн эз тыдавны ни вӧр керка, ни тшамъя. Думсьыс нырвизьсӧ кутіс веськыдвыв, сэні Гриш Мишлӧн угоддьӧкӧд орччӧн ыджыд батьыслӧн чӧс туйяс, ӧні кыйсьыны волывлӧ сэтчӧ Митрей вокыс. Оз кывны лыйӧм шыяс, ни понлӧн увтыштӧм. Став вӧралысьяс Рӧштво кежлӧ лэччисны гортаныс. Кор волывлісны Иванкӧд, сэтшӧм матын кажитчыліс вӧр керкаыс, а ӧні, быттьӧкӧ, пом ни дор. Вир-яйсӧ шыбитліс то пӧсьӧ, то кӧдзыдӧ — сідзкӧ, повзис. Гашкӧ, бергӧдчыны? Бӧр петны аслас лызь туйӧд? «Иванушко, аддзан кӧ тэ менӧ мӧдар югыдсяньыс, петкӧд аслад вӧр керка дорӧ...» — думсьыс шыӧдчис верӧс дінас. Сувтовкерис, кывзысьыштіс — чӧв-лӧнь. Оз кыв Иванушкоыслӧн лолыс мусаник гӧтырыслысь гӧлӧссӧ.

Эз во Ӧксинь ни матысаджык, ни ылысаджык вӧр керкаас. Веськыдлань нырӧн вӧчис ӧти кытш, мӧдӧс, и воштіс пыран лызь туйсӧ. Лым усьны кутіс, тыдалӧ, ньӧръёвтіс, а том нывбабаӧс йирмӧгӧ шыблалӧ, быттьӧ йиа ваӧн койыштласны. Кокъясыс, кылӧ, лыжавны кутісны, лызьясыс сьӧктаммисны, морӧспань увсӧ нёнялӧ — кынӧмыс сюммис. Шабур увсьыс, морӧс бердсьыс, кыскис рача няньсӧ, курччаліс джынсӧ, мӧд джынсӧ бӧр меститіс. Лун югыднас колӧ кодарӧкӧ воӧдчыны, а кодарӧ? Воштіс и грездланьӧ нырвизьсӧ, чайтіс ӧдйӧтӧ веськавны да, эз пуктав некутшӧм пас. Позис вед кытчӧсюрӧ сатшйӧдлыны пу лапъяссӧ, кыдзи коркӧ велӧдліс Иваныс. Оз тыдавны и пуяс вылын лӧсасъяс. Ӧксинь атшаліс, лызьясыс эз кутны кывзысьны. Лымъялӧмысь дугдіс, сӧдзмыштіс енэжыс. Водзын тӧдчыштіс кушинкодь, ӧдйӧджык веськӧдчис сыланьӧ. Сувтіс кушинас, синъяснас нуӧдіс пу йывъяссӧ: тонӧ, тонӧ шондіыс! Кизьӧриник ру пиын моз муртса тӧдчыштіс шонділӧн гӧгрӧс югӧрыс, быттьӧ Ӧксиньлань видзӧдіс айкаыслӧн туска синмыс. Чегис пожӧм лап и сатшкис лым пиас кузьджык лысъяснас шонділань. Ӧні тӧдӧ, кодарын грездыс; бур на, сьӧлӧмнас эз килькув да.

Шондіыс бергалӧ веськыдвыв, сідзкӧ, гортлань петігӧн колӧ кутчысьны шуйгавыв. Иваныс, тыдалӧ, кыліс Ӧксиньлысь кевмысьӧмсӧ, мыччӧдліс шондісӧ. Сажень сё муніс шонді паныдсӧ, кӧнкӧ тан дзебсясьӧ вӧр керкаыс, но кӧн? Али сійӧ югыд кытшыс эз вӧв шонді? «Шонді, шонді...» — быттьӧ кодкӧ шӧпкӧдіс жуньгысь пеляс, гӧлӧсыс вӧлі дзик Иваныслӧн кодь. Нывбаба ыджыд кепыся кинас чӧвтіс пернапас. Кутіс бергавны юр вежӧрыс, ӧти пу пыдди кутіс веравны син водзас кык-куим, а эсійӧ сывтыръя пожӧмыс быттьӧ дзуг юрсиа, паськыд пельпома Иваныс, сывсӧ паськӧдӧмӧн веськыда локтӧ Ӧксиньлань, вот-вот топӧдас нывбабаӧс гӧрд дӧрӧма аслас чорыд морӧс бердӧ. Нывбаба воськов-мӧд вӧчис пожӧмлань, сывйыштіс пусӧ и ньӧжйӧник нёрис лызь вылас. Ӧксинь крепитчис на, эз кунь синъяссӧ и видзӧдласнас кыйис кос ньӧръяса вӧсньыдик кыддзӧс — быттьӧ лым питі дзуртігтыр собис энькаыс. «Дашкӧ, тая аслам ортӧй да?» — Ӧксинь ымӧстіс и воштіс садьсӧ…

Буретш тайӧ здукъясас Гриш Мишлӧн керкаын кыліс зык.

— Яй тэныд колмис!.. Турдалас кӧ Ӧксиньыс?! Сэки мый?! — доймӧм ош моз горзіс гӧтыр вылас Гриш Миш, вӧрӧ петігкежлӧ пасьтасигмоз. — Эз кӧ вош, кыкысь нін позис волыны вӧр керкаад. Вошис вед нылыс, вошис...

— Ачыс муніс, эг ме вӧтлы сійӧс, — дорйысис Анна.

— Мыйкӧ кӧ ловис, Мӧкей Ӧсип да Кузьма Прокӧ котырыд лолъявылысь сёясны, тэнӧ-й менӧ сёясны. Тимӧыс и лыяс кыкнаннымӧс... Бӧр локтӧм талун оз нін ло, гартышт вай нуртор.

— Этшаджык равзы, а то пемдас.

— Сьӧла юр вем, вот коді тэ! — Гриш Миш восьтліс гӧбӧч ӧдзӧссӧ, джаджйысь судзӧдіс сулея аскур, сюйыштіс лаз нопъяс. Лаз морӧсас пуктіс кучик табак кӧшельсӧ, сэтчӧ гартовтӧм истӧгӧн. Эз кут корсьысьны, ен ув пельӧссьыс босьтіс весьт кузя сись. Козъянас йӧткыштіс ичӧтик воропа черсӧ, волысаліс пищальсӧ и петіс ывла кӧдзыдас. Мед эз нин манитчы туяс, нортсӧ эз босьт, веськыдалас чуркъяс вомӧныс.

Джын туйсӧ мунӧм бӧрын Гриш Миш казяліс лызь туй, абу на тыртӧма лымйыс. Сы кузя и котӧртны мӧдіс, йӧра бӧрся быттьӧ вӧтчис. Кымын матынджык вӧр керкаыс, сымын бокӧджык кежӧма туйыс. Эстӧні, веськыдвылас, керкаыс, а Ӧксинь ордйӧдӧма сійӧс, кежӧма шуйгаланьӧ.

— Ӧ-ӧ-кси-инь! — горӧдіс вӧр тырнас Гриш Миш. Кывзысьыштіс, некутшӧм воча гӧлӧс эз кыв. Кыдзи чукльӧдлӧ лызь туйыс, сідзи и мунӧ, некор весиг чигаркасӧ гартыштны. Абуджык воӧма ыліса керкаӧдзыс, кытш вӧчӧм бӧрын лызь туйыс бӧр чукыльтӧ матыса керкаланьыс. Октіс пищаль курӧксӧ, косьӧбтіс сынӧдас, орчча пу вожъяс вылысь жмотмунісны лым туктаясыс, и бара котӧрӧн Ӧксиньӧн кольӧм туй кузя. Чеччӧ сьӧлӧмыс Мишлӧн: эз кӧ во керкаӧдз, вермис изӧймитны!

— Ӧ-ӧ-кси-инь! — поткӧдӧ вӧрсӧ Гриш Мишлӧн лэчыд гӧлӧсыс. Бара чӧв-лӧнь. Мыджсьыштіс векньыдик лопта койбедь вылас, лолыштіс, пыркнитіс йизьӧм ус-тошсӧ. И бара водзӧ. Эсійӧ кушин бокас и вӧр керкаыс. Тӧдчис, кушинсӧ тавкӧдыштӧма лызьнас, казяліс и лымъяс зутшкӧм лыс лапсӧ. Ӧксинь, мыйлакӧ, мунӧма веськыда, а абу кежӧма керкаланьыс. Гашкӧ, мыйыськӧ повзис и воштіс писькӧслунсӧ? Но мунӧма гортланьыс нырвизьӧн, тайӧ лӧньӧдыштіс Мишлысь сьӧлӧмсӧ. И бара котӧртыштӧмӧн водзӧ. Лызь туй помасис: кыз пожӧм бердын, лызь вылас куткыртчӧмӧн пукаліс Ӧксинь. Гриш Миш уськӧдчис нывбабалань: ловъя-ӧ? Гашкӧ, кын нин да?

— Ӧксинь, восьт синъястӧ, тайӧ ме — айкаыд... — пу бердас сувтӧдіс пищальсӧ, личӧдіс моньыслысь лызь кӧвъяссӧ, веськӧдіс кокъяссӧ: — Лолъя!

Сэсся пӧрччис аслас киысь шоныд вурун кепысьсӧ, гугладорнас зырыштіс нывбабалысь лым еджыд бан бокъяссӧ, ныр йывсӧ. Видліс сувтӧдны кок йылас — весьшӧрӧ. Кокниа муркнитіс пельпом вылас, и лызьнас лым пиӧ пыдӧ вӧйласигтыр, вайис вӧр керкаӧ. Нар вывсьыс яйсӧ шыблаліс ӧдзӧс саяс, паськӧдіс йӧра воль и водтӧдіс Ӧксиньӧс. Мӧд сэтшӧм жӧ вольӧн шебрӧдіс. Гриш Миш гӧгӧрвоис: моньыс абу ас садяс, узигкостіыс вермас кувны вир кӧдзалӧмысла. Некор и пӧрччыны лазсӧ, коліс ӧдйӧджык ломтыны изъя пачсӧ. Мед кокниджыка петіс тшыныс, восьтіс кыкнан юрйыв ӧшиньсӧ. Пач бокас сувтӧдіс аскура сулеясӧ: шонтыштас и ньылыштӧдас Ӧксиньӧс. Матыстчыліс монь дінас, пельсӧ жмитыштліс морӧс бердас: лолалӧ! Лызиасьліс, ветліс пищальысла да Ӧксиньлӧн лызьла. Тшамъяас меститіс яйсӧ, вель ыджыд чӧнӧр колис пуны.

Ичӧтик вӧр керка ӧдйӧ шоналіс. Сьӧд пӧртйӧ Гриш Миш гумовтіс лымсӧ, пуктіс медся плавкӧс из вылас.

— Ӧксинь, восьт синъястӧ, тайӧ ме — айкаыд, — ӧтнога шуаліс Гриш Миш, но сылӧн кевмысьӧм вылӧ мӧдыс некыдз эз вочавидз. Шоналӧм аскурсӧ солькнитіс паньӧ, сойнас кутыштіс моньыслысь шапкаа юрсӧ, кӧсйис паньыштӧдны, но вомсӧ быттьӧ вурыштӧма. Мырдӧнсӧ сэсся эз и восьт, поліс дойдӧмысь. Кор керкаын лоис жар, Гриш Миш вӧлисти пӧрччӧдіс Ӧксиньӧс: шабурсӧ, тюнисӧ, чулкисӧ, лым вылын пукалӧмысла кӧтасьӧм гачсӧ — и ставсӧ ӧшӧдіс пачвесьтса кӧв вылӧ. Пищаль стволас йӧткыштіс картеча патрон: «Оз кӧ ло олысь, нинӧмла и мен олнысӧ: лыйся!» Ачыс тожӧ личӧдчис, павтыртіс моньыслысь дӧрӧм бӧжсӧ, и босьтчис зыравны шоныд аскурнас чӧскыд ньылӧм дука вир-яйсӧ. Паськыд да чорыд ки пыдӧснас ниртіс том нывбабалысь морӧссӧ, муртса сыркмунлысь нёнь гӧгӧрсӧ, топыд лядьвейяссӧ, кок пӧксӧ... Сэсся кымыньӧдіс, тадзи жӧ зыраліс мышладорсӧ. Ӧксинь весиг эз ымӧст, вир-яйыс доналӧма, быттьӧ сотіс весиг Гриш Мишлысь сарӧга ки пыдӧссӧ. Топыда тубраліс став сикас шебраснас, мый сюрис ки улас.

Пуксис нар дорышас, гартыштіс чигарка. Пӧртъяс, пуан ваӧ, чӧвтіс посньӧдлӧм чӧнӧрсӧ. Бара солькнитіс паньӧ аскурсӧ, чунь помъяснас кӧтӧдіс моньыслысь лӧзӧдӧм вом доръяссӧ. Оз кӧ кув войнас, асыв кежлас, гашкӧ, личӧдыштас, воас ас садяс. Код тӧдас, ёна-ӧ винёв моньыслӧн том вир-яйыс. Гриш Миш сюйліс кисӧ шебрас улас, пӧсялӧмысла кӧтасьӧма Ӧксиньлӧн дӧрӧмыс.

— Ӧксинь, восьт синъястӧ, тайӧ ме — айкаыд.

Лолалӧ, а сэсся оз сет некутшӧм олан пас. Кыдзи вайӧдны ас садяс? Али садьтӧгыс и кулӧ? Мед би киньысь ӧзтыны ыджыд би, колӧ пӧльтны би киньсӧ. А мый вӧчны Ӧксинькӧд, мед восьтіс ыджыд сьӧд синъяссӧ? «Дашкӧ?.. Тьпу!.. Позьӧ мӧй тадзи думайтны?.. А мый тон и оз позьыс? Мед сӧмын мездыны сьмерть киысь... Прӧститас Енмыс, мортсӧ кулӧмысь мездӧм ради вӧча тайӧ воськолсӧ...» Гриш Миш вешталіс шебрассӧ, пӧрччӧдіс моньыслысь брӧд ва дӧрӧмсӧ, ӧшӧдіс косьтыны. Сэсся Ӧксиньлысь нюрсмунӧм кынӧмсӧ шебраліс аслас паськыд да сьӧкыд кынӧмӧн... Моньыслысь кынӧмсӧ аслас кынӧмӧн шонтӧм бӧрын, Гриш Миш бара зыраліс нывбабаӧс аскурӧн водзсяньыс и мышсяньыс. Кык-куим вом тыр ньылыштіс и ачыс. Быттьӧкӧ лои лӧсьыдджык, и бара на ньылыштіс, но унасӧ эз ю. Колӧ винанас паньыштӧдны Ӧксиньӧс, но вомсӧ быттьӧ томналӧма пытшкӧсса томанӧн. Пӧсялӧ, сідзкӧ, ньылӧмнас петӧ кынмӧмыс.

Гриш Миш кӧ воис сёрӧнджык, Ӧксинь эськӧ пожӧм бердас куткыртчӧмӧн и изӧймитіс. Колӧ зыравны, мед котраліс вирыс, мед эз сувт сьӧлӧмыс, мед регыдджык воис ас садяс. Часлы, гачыс косьмис нин, шоныд гачӧдас. Но сыӧдз бара на вель дыр кежлӧ инасьліс моньыслӧн гӧгрӧс да шыльыд лядьвейяс костӧ; вӧчис кокниа да дойдавтӧг, и сӧмын нин помланьыс, воштіс кутӧдсӧ да, лэдзчысьліс нывбаба кынӧм вылӧ, мед пычкыны ас пытшкӧссьыс Ӧксиньлӧн вир-яйӧ став вын-эбӧссӧ. Гриш Миш кыліс, кыдзи Ӧксиньыс гырк пытшкӧснас вочавидзӧ сылӧн меліалӧм вылӧ. Ымӧстыштіс и. Сідзкӧ, кутас овны! Гриш Миш пидзӧсчанясис, кагаӧс моз гачӧдіс моньсӧ. Сись би югзьӧдіс Ӧксиньлысь вирпаса нин чужӧмсӧ: аньӧй-аньӧй, восьтыштӧма вомсӧ. Аскурсӧ солькнитіс джумъя пу паняс, лэптыштіс нывбабалысь личалӧм кӧсаа юрсӧ, войтӧдіс кос вомас. Ньылыштіс вед, ымӧстыштіс кузьджыка нин. Мӧдысь на тыртіс паньсӧ, этшаникӧн войтӧдӧ, мед тыас эз веськав, веськалас кӧ, пӧдны вермас, грездса ног кӧ, лолыс печатайтчыны. Судзӧдчыліс да шумыр-шамыр вӧчис дон пач весьтын ӧшалысь дӧрӧмсӧ: косьмӧма. Сэсся дӧрӧмӧдіс, шоныда-меліа шебрӧдіс, кикар вылас тошнас мыджсьыштӧмӧн дыр пукаліс Ӧксинь бокын, думсьыс донъяліс лоӧмторсӧ. Гашкӧ, эз ков вӧчны моньыскӧд тадзсӧ да? Чайтіс вед, садяс воас сы здукӧ. Ёна бурджык эськӧ вӧлі, воис кӧ садяс да чужӧмас Мишлы сьӧлыштіс. Ӧні бара гусясьӧм кодь артмис: юасьтӧг-висьтасьтӧг пыраліс том дӧвалӧн сьӧлӧмӧ. Мӧд боксянь кӧ, оз и кут тӧдны Ӧксиньыс сійӧс мусукалӧм йылысь, сьӧктыны со абу морттуйыс-а. «Прӧстит, Господьӧй-енмӧй, тайӧ грексьыс, — пернапасасис Гриш Миш. — Господьӧй-енмӧй, сувтӧд кок йылӧ Ӧксинняӧс».

Сэсся тупкис юрйыв ӧшиньяссӧ, из пачыд асылӧдзыс шоныдсӧ сетас. Петаліс да выльысь ломтігкежлӧ пес дасьтіс, порог дорӧдзыс керкаас пыртіс. Вель дыр ырскис пӧсь шыдсӧ, кулак ыджда яй пеграліс. Горзьымӧныс сёйис. Пӧт кынӧм вылад чӧскыда куритчис. Чунь помъясыс куритчӧмысла сэрапом кодьӧсь, табак сирыс кучикас сэтшӧма йиджӧма, весиг кунваӧн он мыськы. Сы бӧрти, мый вӧлі Ӧксинькӧд, Гриш Миш, надейнӧ, мустӧмтны кутас ассьыс Аннасӧ. Гашкӧ и, оз. Ӧд Веждімса Аннакӧд, кӧть кутшӧм асныра сійӧ эз вӧв, олӧма нин кызвын олӧмсӧ.

Пукалігкостіыс вугыр босьтіс Гриш Мишӧс. Малалыштіс ки пыдӧснас моньыслысь плешсӧ, бан бокъяссӧ: биа на. Нӧшта ӧтчыд сёрнитӧдны босьтчыліс, да весьшӧрӧ. Аски бара на лун пуксяс, кадыс петкӧдлас, дыр-ӧ кутас тадзисӧ узьны Ӧксиньыс. Кытчӧдз кок йылас зумыда оз сувт, сэтчӧдз грездӧ лэччӧмыс оз ло. А ӧні водны пӧра. Тюни гӧленьяссӧ кӧртыштіс ӧта-мӧд бердас, ӧшӧдіс стенас тувъялӧм пу тув йылӧ. Мед Ӧксиньлы эз инмы кӧдзыд руыс, водіс нар дорланьыс, шебрасис лысӧм нин да розьӧсь йӧра вольӧн. Мед эськӧ биа висьӧмыс эз жӧ «сёй» томиник дӧва-моньсӧ. Войбыд ковмас кыйӧдны, шоныд али кӧдзыд нин Ӧксиньлӧн вир-яйыс.

Вир сӧнтӧ личӧдӧм бӧрын Гриш Миш регыд и унмовсис. Сэсся эз нин и пондыв. Шкоргис-шкоргис и лӧз тӧдчытӧдз на садьмис. Кинас инмӧдчыліс моньыслӧн кымӧсӧ: шоныд! И сэк жӧ казяліс: Ӧксинь бергӧдчӧма веськыд бок вылас, айкаыслы мышкӧн куйлӧ. Швачӧдчысь кӧдзыдыс ыркӧдӧма керкасӧ. Гриш Миш кыпӧдчис нар вылысь, восьтіс юрйыв ӧшиньяссӧ и ломтіс пачсӧ. Эз нин и водлы, кӧмасис-пасьтасис, чигарка гартыштіс. Эз кут садьмӧдны Ӧксиньӧс, петіс ывлаас. Табак тшыныскӧд кӧдзыдыс сатшкысис горшас, кызӧдмӧныс лои. Ветліс тшамъя дорас, кокниа личӧдчис сэн, гез волыса нопйӧ сӧвтіс яй торъяссӧ. Тыра нопсӧ сэсся оз и босьт тшамъясьыс гортас лэччытӧдз. Пырис керкаас, часлы, сувтӧдас пач вылас шыдсӧ шонтыны.

— Иван, тайӧ тэ? — кыліс жебиник гӧлӧс, мӧдыс тайкӧ эз уськӧд кисьыс шыд пӧртсӧ.

— Ме, ме, Ӧксинь, айкаыд ме... Шыд тэныд шонтышта, — нимкодьысла айкаыс эз и тӧд, мый вӧчны.

— А Иван нӧ кӧн? Ӧні на татӧн вӧлі да? — куньса синмӧн юаліс Ӧксинь, тыдалӧ, унйывсьыс. Гриш Миш чайтіс, быттьӧкӧ сӧрӧ на моньыс; сідзнад, абу на усьӧма жарыс. Гашкӧ и, эз сӧр? Гашкӧ и, помнитыштӧ мужик мортлысь кок вож костас сибӧдчылӧмсӧ? А сибӧдчывны вермис сӧмын верӧсыс, со и юасьӧ Иван йывсьыс.

Шыд порткӧд орччӧн Гриш Миш сувтӧдіс пузьӧдны ва. Мыйӧн пузяс ваыс, кӧрт тшайникас чӧвтас эсійӧ туиссьыс кос лежнӧг, сэтӧр да пув коръяс. Бурдӧдчан быдмӧгъяссӧ заптӧма и кынмӧмысь, и доймӧмысь, и кынӧм висьӧмысь. Колӧ вердны-юктавны Ӧксиньӧс, а то кок эбӧсыс оз ло. Сӧмын на аскинас Гриш Миш вермис сувтӧдны моньсӧ кок йылас. Ӧксинь нинӧм эз помнит, и тыр садяс воӧм бӧрын, айкаыс спути-спуть висьталіс ставсӧ, кыдзи корсис да аддзис вӧр керкасянь матын кыз пожӧм бокысь, кыдзи шоныд керкаас нин зыраліс сійӧс аскурӧн, кыдзи пӧрччӧдліс да пасьтӧдіс кос дӧрӧм-гачнас, а вот кынӧмсӧ аслас кынӧмӧн шонтӧм йылысь — чӧв оліс. Кыв йылыс эськӧ ёна гиляліс помӧдз висьтавны став збыльторсӧ, но висьталан кӧ, мый на шуас Ӧксиньыс? Кутны лоӧмторсӧ пинь сайын али, век жӧ, пидзӧсчанясьны и корны моньыслысь прӧща? Бурджык чӧв овны, и некор некод, весиг ачыс Ӧксиньыс, оз кутны тӧдны Гриш Мишлӧн мыж йылысь.

Но Гриш Мишлӧн думъясыс эз збыльмыны. Вошлӧм-висьмылӧм бӧрын том дӧва-ичмоньӧс кутіс кыскыны сола вӧлӧга вылӧ. Энькасьыс гусьӧн петавліс уліс кумӧ, сэні и номсасьліс сола чериӧн да сола тшакӧн. Сэсся и кутіс быдмыны кынӧмыс. Зільліс уськӧдны тӧд вылас вӧр керкаын айкаыскӧд коллялӧм кадсӧ, но эз вӧвлы сэтшӧмтор, мед кутшӧмкӧ здукӧ Гриш Миш пондысьліс. Мӧдарӧ на, тӧждысис дзик бать моз. Буретш да айкаыс сылы сетіс мӧд олӧм — мездіс кынмалӧмысь. И сэк жӧ, муртса-муртса помнитыштӧ, быттьӧкӧ Иваныслӧн ортыс воліс сы дорӧ да вӧрӧшитіс Ӧксиньлысь медся гусяинъяссӧ. Но каститчӧмысь нывбабаыд оз сьӧкты. Сідзнад, ортнас вӧлӧма ачыс айкаыс.

* * *

Руд енэжсянь усьысь лымйыскӧд тшӧтш му вылӧ пуксис сюрс ӧкмыссё дас сизимӧд во — олӧм гудыртан-путкыльтан во. Ӧврам Ӧксинь Марьялы эз на вӧв и ар джын, кор Коми пармасянь ылын-ылын, Петроградын, сар Миколай чӧвтчис престолысь. Тьпу! Мыйла-й чӧвтчис ас вӧлянас? Ас местаас корис пуксьыны воксӧ Михаил Александровичӧс, но престолсӧ примитны эз лысьт. Эз лысьт сы вӧсна, мый эз кутны эскыны йӧзыс ни государ-императорлы, ни царскӧй министръяслы. Власьт бердӧ ляскысис Временнӧй правительство. Но локтісны сэтчӧ сійӧ жӧ важ чиновникъясыс, сӧмын асьнысӧ шуисны демократъясӧн а. Дзик жӧ тадзи лоас и кӧкъямысдас во мысти, кор киссяс ыджыд Сӧветскӧй Союз, бырӧдасны компартиялысь ыджыдалӧмсӧ, а веськӧдлысьясӧн колясны сійӧ жӧ коммунистъясыс: вежисны ассьыныс костюмъяссӧ и шуисны асьнысӧ медыджыд демократъяснас. А сьӧд понлы еджыд гӧн оз пет. Быттьӧкӧ горш нярбордъяс, найӧ и водзӧ тшыкӧдӧны миллионъяслысь вирсӧ, водзӧ мунӧ война, виӧны йӧзӧс. Воим сэтчӧдз, мый Россияын йӧзыс кутіс кувны унджык сы серти, мыйта чужӧны...

А сэки, дас сизимӧд вонад, Россияын сардырся сьӧм пыдди кутісны ветлыны юрлӧс эжӧд пасьта «керенкаяс», мый вылӧ нинӧм эз вермывны ньӧбны. Бӧрынджык тайӧ деньганас кутасны шпалеритны керка стенъяс. Временнӧй правительство оліс регыд, сылы сітанас чужйисны большевикъяс, найӧ и котыртісны выль правительство — Народнӧй Комиссаръяслысь Сӧвет. Юравны бӧрйисны Ленинӧс. Местаяс вылын пӧ власьт вуджӧ губернияясса, уездъясса, каръясса да районъясса Сӧветъяслы — тадзи шуисны большевикъяс.

Эжва катыдса быд мӧд пӧрнӧй мужик кӧнкӧ, рытыввылын, век на воюйтіс. Унаӧн нин пуктісны сэні ассьыныс юрсӧ, унаӧн лоисны калекаясӧн, унаӧн веськалісны пленӧ. Первой мирӧвӧй война шымыртіс ставнас му шарсӧ — тадзисӧ медводдзаысь на морт олӧмын. Комын кӧкъямыс государствоысь бой поле вылын тышкасисны сизимдас миллион морт. Вӧлі ставсӧ виӧма дас миллионӧс, калечитӧма кызь сайӧ миллион мортӧс. Дас кӧкъямысӧд воын салдатъяс кутісны воавны гортаныс, кодсюрӧ морӧсаныс Георгиевскӧй крестӧн. Семьяяс, кытчӧ эз воны верӧсъясныс, пияныс, вокъясныс, кутісны овны нӧшта на гӧльджыка. Ловъя юрӧн бергӧдчӧм салдатъяс сикт-грездъясын висьтавлісны война йылысь, большевикъяс да меньшевикъяс йылысь, а сідзжӧ сы йылысь, коді код дор сулалӧ.

Дас сизимӧд вося Октябрскӧй революция йылысь юӧрыс Эжва катыдӧ воис сёрӧн. Этша велӧдчӧм крестьяна эз вермыны вежӧртны, мый вӧчсьӧ му вылас, мый виччысьӧ найӧс аски, кыдзи овны водзӧсӧ сартӧгыс да Ентӧгыс. Россияын чужис выль ен — Ленин! Коммунистъяслӧн «Власьт Сӧветъяслы!», «Му — крестьяналы!» шуӧмыс сиктса гӧль войтырлы вӧлі сьӧлӧмвыв. Озырджыкъяс, купечьяс, вузасьысьяс, вичкоса тошка дядьӧяс «сьылісны» мӧд ног: ставыс пӧ олӧманым лоӧ ӧтувъя, весиг челядьным да гӧтыръясным. Бӧбйӧдлісны «сьӧд» йӧзӧс и ӧтиясыс, и мӧдъясыс. И некод эз тӧд, кутшӧм суйим да гудыр, шуштӧм да мустӧм вояс пырасны странаса уна миллион семьялӧн, тшӧтш и коми войтырлӧн олӧмӧ. Еджыд дӧрапасъяс пыдди ӧзйисны гӧрд плагъяс. Но этша мый вайисны вир рӧма плагъясыс му вылын олысьяслы — гӧгӧр киссьӧм, тшыг олӧм. Купечьяс, вузасьысьяс, озырджыка да шӧркодя олысь крестьяна эз сьӧлӧмнас примитны Сӧветъяслысь власьтсӧ. Йӧз юксисны гӧрдъяс да еджыдъяс вылӧ; странаын матысмис выль война — гражданскӧй; матысмис збыльысь национальнӧй трагедия.

* * *

Кыдзи и Россия пасьтаын, Коми муын олӧмыс пуис кодзувкоткар моз. Дас кӧкъямысӧд вося гожӧмыс пуксис лёк, Эжва катыдын тшӧкыда кынталіс, омӧля быдмисны нянь и картупель. Йӧз тшыгъялісны. И, сэк жӧ, вӧлӧсьтъясын ӧтарӧ вежласис власьт, быдӧн кӧсйис крестьяналы бур олӧм. Водзмӧстчисны медсясӧ найӧ, кодъяс воисны фронт вылысь большевикъясӧн. Гортас, Пармачуркйын, вежон-мӧд олӧм мысти Веждімӧ лэччис гимнастёрка вылас Георгиевскӧй креста кавалер коммунист Павел Налимов. Инӧн и ладӧн Ульяна эштыліс кольӧдны писӧ гортас, но Павелӧс кутны нинӧм нин эз вермы. Сійӧ вӧлі ӧзйӧма ӧтиторйӧн: вӧчны сійӧ уджсӧ, мый индісны вӧчны Сыктывдінкарын аддзысьлігӧн роч большевикъяс — гӧрдъяслӧн отрядса командир Ларионов да военнӧй контроль нуӧдысь матрос Андрианов. А вӧлі тшӧктӧма регыдъя кадӧн котыртавны вӧлӧсьтъясын коммунистъяслысь ячейкаяс, гӧльяслысь комитетъяс, вӧтлыны Сӧветъясысь эсеръясӧс, беспартийнӧйясӧс, озыръясӧс, пыртны сэтчӧ сӧмын большевикъясӧс. Павел Абрамович Налимовлӧн, вир сертиыс кӧ, Павел Родионовичлӧн, сьӧрас уезднӧй ЧК-са уполномоченнӧйлӧн мандат, кырымалӧма документсӧ сійӧ жӧ Андриановыс — уездса Чрезвычайнӧй комиссияӧн веськӧдлысь. Губерниясянь эм индӧд: вынӧн, киын ӧружиеӧн вӧтлавны Сӧветъясысь большевикъяслы ковтӧм йӧзӧс. Мандатысь да партбилетысь ӧтдор, Налимовлӧн зептас револьвер — сы вылӧ тожӧ сьӧрас печатя бумага.

Веждімын Павел Налимов овмӧдчис воча чойыс ордӧ — Васса ордӧ. Мӧд лунас чукӧртіс крестьяналысь ӧтувъя собрание, кӧні котыртісны рабочӧй комитет. Собраниеыс муніс вӧлӧстнӧй управа керка дорын. Сійӧ ӧні шусис вӧлӧстнӧй Сӧветӧн, кӧні вӧліны сійӧ жӧ йӧзыс, кодъяс и пырлісны земствоӧ. Павеллӧн вӧзйӧм серти, комитетӧ веськалісны медсясӧ большевикъяс дор сулалысьяс. Лун-мӧд мысти салдатъяслӧн некымын морта комитет да крестьяналӧн рабочӧй комитет ӧтувтчисны, шуисны уджавны ӧти нырвизьӧн.

— Озыра олысьяслы сюям ыджыд налог, нянь вылӧ индам чорыд дон. Кутам уджолны кинымӧс личлэдзлытӧг, — чуксаліс ӧтувъя комитетӧ пырысьясӧс Павел Налимов. — Бӧръям выль власьт, большевикъяс дор сулалысьӧс.

Веждімсаӧс эз позь шуны ни кулакъясӧн, ни гӧля олысьясӧн. Унджыкыс вӧліны тыр судзсяна, шӧркоддьӧм крестьяна, кыдзи и пармачурксаяс. Тыдалӧ, буретш та вӧсна вӧлӧсьтсаяс эз примитны Сӧветӧ сӧмын большевикъясӧс да на дор сулалысьясӧс пыртӧмсӧ, сувтісны и Павел Петровичлысь мельничасӧ мырддьӧмлы паныд. Та бӧрти коммунистъяс пыр жӧ котыртісны ассьыныс ячейка, веськӧдлыны бӧрйисны Никонорӧс — Вассалысь верӧссӧ. Тадзи корис Павел Налимов.

— Сиралін юртӧ пернатӧм сьыліяскӧд, — увгис верӧсыс вылӧ Васса. — Видзӧдлам, мыйӧн на ставыс тая помасяс.

— Павел вокыд менӧ ызйӧдіс. Ме эска сылы: став йӧзлы бур олӧм вӧсна пӧ кутам тышкасьны.

— Сія, рыжӧй бес, став Веждімсӧ шызьӧдіс. Му вылад, тыдалӧ, дыш уджолнытӧ да, шляйтчӧ-ветлӧдлӧ, кылнас изӧ, — воча вок вылас ропкӧдчис Васса. — Уля обӧ енмӧс моз виччысис пронт вылсьыс, а гыж ыджда отсӧг эз ло.

— Ловас на, Вассук, ловас, — меліа сёрнитіс пузьӧм гӧтырыскӧд Никонор. — Тӧлк вылӧ пуксям да, бура на кутам олны. Талун волисполкомын бумаг дасьтім, гӧля олысьясӧс индалім. Запасысь нянь кутам юклыны налы, быд мортлы куим пудйӧн. Ӧтрӧвняйтны кутам гӧля да озыра олысьясӧс, ӧтрӧвняйтны, Вассук, ӧні сьӧкыд олӧмыс. — Никонор пукаліс пызан сайын, зунясис кутшӧмкӧ бумаг весьтын, карандаш джынйӧн вӧчаліс пасйӧдъяс.

— Мый нӧ ловӧма Павел Ӧврамовичыскӧд? Сёйны пуксигӧн весиг пернапас оз чӧлт, — воча вокыс эз сет покойсӧ Вассалы, бара на юаліс верӧсыслысь. — Енмыс на-й, колӧкӧ, пеж пулясьыс пронт вылас видзис-а.

— Ог пӧ эскы ме енлы ни беслы, тадзи шувӧ Павелыд.

— А кӧн нӧ талун сія безбожникыс, пажнайтны весиг эз волы? Куртан уджӧс весиг энолтлі, мед вердны сійӧс.

— Кулӧмдінсянь звӧнитлісны, зэл дыр кодкӧдкӧ сёрнитіс, нокайтіс да дакайтіс ӧтарӧ. Вот и лэччис сэтчӧ, ямщик вӧла телегаӧн лэччӧдіс.

— Мыйла-й нырсӧ сюйӧ политикаас, Уля обӧӧс тшӧтш этшсьыс воштӧ. И тэ сэтчӧ жӧ.

— Кодлыкӧ вед колӧ босьтчыны. — Никонор кыкнан кинас кутчысис былькъя плешас, гырддзанас мыджсис пызанас.

— Оз на думайт гӧтрасьны? — бара гӧлӧссӧ сетіс Васса.

— Мый шувин? — эз гӧгӧрво мӧдыс.

— Павелыд, мися, оз на думайт гӧтрасьны? — некыдз эз лӧньӧдчы гӧтырыс, думсьыс дӧзмис весиг Никонорыс ӧтарӧ юасьӧмсьыс, ки пыдӧснас пельяссӧ нин тупкис. Мый тон и оз юась: юльпомса рытыс югыд, пукалӧ да печкӧ Васса; чӧрсыс тырӧма нин шӧртнас, а ӧтарӧ кыскалӧ и кыскалӧ печканас гартовтӧм руд вурунсьыс вӧсньыдик шӧртсӧ. Ӧти каттьӧм куйлӧ нин лабичас. Челядьыс кодкӧ рыт на пукӧ, кодкӧ мӧдарас вонйын, кодкӧ сараяс вонйын узьӧ. Ныла-пиян челядьыс, нёль, некод на абу гӧтрасьысь ни верӧс сайӧ петысь. Аслыс, Вассалы, комын на вед абу, верӧсыскӧд тшӧтшъя. Часлы, пуктыссяс турун да, Пармачуркйӧ кайлас, гажыс бырӧма бать-мамсьыс, чой-воксьыс, став рӧднясьыс. Мамыслы ид-сюсӧ вундыны отсалыштас и. Дырнад эськӧ велаліс нин Веждімас, но вӧтъясас асьсӧ век на Пармачуркйысь аддзӧ — со ӧд кыдзи вужъясьӧ сьӧлӧмад чужан пельӧсыд.

— Гӧтрасьӧм йылысь нинӧм на эз гарыштлы, — дыр мысти вочавидзис Никонор. — Кадыс, тыдалӧ, сы вылӧ оз тырмы.

— Водз гӧтрасьӧмысь пӧ абу каетаыд, а сылы вед, Павелыдлы, кызь квайт ар нін.

— Кызь квайтыд, Вассук, абу на сё квайт, — ылӧсас шуис Никонор, мед сӧмын мыйкӧ вочавидзны гӧтырыслы-а. Юрас, тыдалӧ, век жӧ мӧдтор бергаліс. Гашкӧ, телефон пыр сёрни бӧрын Павелыслӧн ӧнтая шуӧм кывъясыс: эм пӧ вылісянь индӧд котыртавны деревняясын гӧля олысьяслысь комитетъяс, мӧд ног кӧ, комбедъяс. Тайӧ комитетъясыс пӧ кутасны мырддявны лишалана нянь, выль ног юклыны муяс. Гӧльяслысь кӧ мырддявнысӧ нинӧм, то тайӧ веськыда инмас сӧмын озырджыка да бурджыка олысьяслы. Буретш татшӧм юӧрыс эз вӧв сьӧлӧмвыв Никонорлы. Тадзнад, кутшӧмкӧ комбед, кытчӧ вермасны веськавны медся дышъясыс да мудеръясыс, вермас лоны ыджыдджык вына вӧлӧстнӧй Сӧвет серти. Ӧдвакӧ крестьяна кокниа примитасны татшӧм комитетъяссӧ. Никонор зэв бура гӧгӧрвоис, мый тайӧ вермас чужтыны крестьяна костын ӧта-мӧд дінас ыджыд лӧглун, зык-шум.

— Вундыны петтӧдз комбедсӧ колмас котыртны и Веждімын. Тэ, Никонор, ачыд и думыштлы, кодъясӧс эськӧ ачыд вӧзйин сійӧ комитетас, — кывкӧрталіс Павел. Сэсся сӧліс телегаӧ, и дыр кыліс ӧднӧколка кӧлесалӧн ёся дзуртӧмыс.

Век жӧ, делӧвӧй сёрнияс костын Никонор юавліс:

— Тэ нӧ, шурин, Пармачурктӧ тэсся дзикӧдз али мый кӧсъян энолтны?

— Ме, Никӧн зять, век лова сэні, кытчӧ мӧдӧдас менӧ партия, — коса да веськыда керыштіс Павел, быттьӧ юковтіс кос сартас.

— А мый кутам вӧчны, колмас кӧ, шуам, мырддьыны няньсӧ пармачурксалысь?

— Колмас кӧ, и налысь мырддям. Законъясыс ставлы ӧткодьӧсь! — Сёрни помас Павел быттьӧкӧ пуктіс горӧдан пас, кӧть и ачыс на ёнасӧ эз гӧгӧрво, кутшӧм могъяс кутас пӧртны олӧмӧ гӧльяслӧн комитетыс.

* * *

Кулӧмдінса видзьяс вывті туйыс Кулӧмъюыс кодь жӧ чукыльӧсь-мукыльӧсь, уналаті мунӧ дзик нин ю берегӧдыс. Няйтыс косьмӧма чулльӧсь-пелльӧсьӧн и зуркӧдіс таті нӧшта на ёнджыка. Лунъяснас югыд да шоныд, а войяснас югыд да ыркыд. Юньнас, кор нин вӧлі мыччысьӧмаӧсь картупель коръяс, некымынысь дорвыв пужъяліс, вежӧдӧм том коръяс сьӧдасисны, и тайӧ ёна майшӧдліс крестьянаӧс, ӧд картупельтӧ сэки нин шулісны мӧд няньӧн. Кутшӧм олӧмыс, сэтшӧм и поводдяыс — абу тӧлк ни лад.

Кымын матынджык сиктыс, сымын унджык вуграсьысь челядь, пуджӧм гач кокаӧсь, дӧрӧмтӧмӧсь, паныдасьлісны ю берегын. Вугырнад гырысь чериыс тась оз шед, но кельчиыд да ёкышыд пысасьӧ. Лунтырнад юква пумӧныд да пражитмӧныд век нин позьӧ кыйны. Абу вот быд зонпоснилӧн вугырыс-а.

Павел пукаліс телегаын аслас думъясӧ вӧйтчӧмӧн. Тӧд вылас усисны Никӧ зятьыслӧн кывъясыс: «А мый кутан вӧчны, колмас кӧ мырддявны няньсӧ пармачурксалысь?» Никонорлы сэк вочавидзис веськыда: ковмас кӧ пӧ, кутам и мырддявны. А ӧні сьӧлӧмсӧ дільквартіс аслас воча кывйысь. Пармачурксаяс век перйисны кынӧмпӧтсӧ асланыс пӧсьӧн, муыслы Ен водзын моз копрасьӧмӧн, а большевик Павел Налимов кутас мырддявны морт ньылӧмӧн солалӧм тайӧ няньсӧ ӧтувъя амбарӧ. Кутшӧм синмӧн сэк большевик Павел Налимов кутас видзӧдны мамыслӧн, ыджыд мамыслӧн, Ӧксинь чойыслӧн да Митрей вокыслӧн синъясӧ? Мый сэк шуасны большевик Павел Налимовлы Тимӧ чожыс, грездса медолӧма йӧзыс — пӧльыс да пӧчыс, война вылын усьӧм Иван зятьыслӧн батьыс Гриш Миш да мукӧд ас йӧзыс? Друг да, сьӧлыштасны чужӧмас либӧ кодкӧ, петас ку письыс да, дзенӧбтас пищальысь урлы моз плешкас! Сы пыдди, мед босьтчыны крестьянскӧй уджӧ, воддза моз вӧравны, большевик Павел Налимов, питшӧгас револьвера, рӧдтӧ Кулӧмдінӧ, кывзыны кодъяслысь кӧ шуӧм-велӧдӧмсӧ. Мый лоны — мед лоӧ, но большевик Павел Налимов оз кеж аслас бӧрйӧм туй вылысь, помӧдз кутас тышкасьны му шар вылын социализмлӧн да коммунизмлӧн вермӧм вӧсна.

Кулӧмдінын бытьӧн аддзысьлас фронтвывса ёртыскӧд — Матвей Сладкоштиевкӧд, кодкӧд ӧтлаын воюйтісны, ӧтлаын воисны гортаныс. Салдатысь локтігӧн узис Матвей ордын, сэні и тӧдмасис чойыскӧд — Настякӧд. Окопъясын на тойясӧс вердігӧн Матвей шулывліс: колям кӧ пӧ ловйӧн, тӧдмӧда тэнӧ аслам чойкӧд, мичаник и зэв шань пӧ менам чойӧй, дзик пӧ тэнлы кодь. Эн пӧ серам петкӧдлы, шулывліс Павел, миян воюйтігкості пӧ чойыд, гашкӧ, верӧс сайӧ нин петіс. «Эз, эз, Настенька тэнӧ виччысьӧ, тэнӧ, кӧть и оз тӧд тэнӧ... А тэнад эм чойыд, менлы кодьыс?» «Эм менам Ӧксинь чой, тэнлы кодь жӧ, да мужика, верӧсыс кӧнкӧ пронт вылын жӧ...» «Жаль, да ладнӧ...»

Эз ылӧд ассьыс ёртсӧ Матвей: чойыс и збыльысь мичаник, и верӧстӧм на, велӧдӧ высшӧй начальнӧй училищеын, мам-батьыскӧд на олӧ. Ӧти войтӧ узигӧн ёна тӧдмасьӧмыс кӧть и эз ло, но гӧрд пашкыр юрсиа, Георгиевскӧй креста кавалер Павел Налимов вӧрзьӧдіс сьӧлӧмсӧ Настялысь, сиктса ног — Настасья Сергеевналысь. Да и Настяыс аслас ныв мелілунӧн да сӧстӧмлунӧн эз коль веськодьӧн Павеллы. Водас, и мед шойччӧдны юрсӧ лунтыръя нок бӧрын, син водзас Настяӧс сувтӧдӧ: кузь сьӧд юбкаа, еджыд ковтаа, Павеллань видзӧдлігмоз быттьӧ нюмдыштны кӧсйӧ; пельпомӧдзыс тшӧтшӧдӧм кокни юрсиыс павъялыштӧ Эжва гы моз — юбкаыс кодь жӧ сьӧд; ачыс ньӧр кодь вӧсньыдик да нюдз, пелькиник ныр-вома, а синъясыс гырысьӧсь, шаньӧсь да югыдӧсь, быттьӧ ключ ва пыдӧсын кык югыд из. Му пуксьӧмсяньыс мичаӧсь Эжва катыдса нывъясыд. Вот и бӧрйы кодӧскӧ ӧтиӧс — мича письыс медся мичасӧ да муса письыс медся мусасӧ. Гашкӧ, Матвейкӧд серти на ёнджыка Павеллы окота аддзысьлыны Настякӧд?

Дзуг юрсиа, руд тошка, зумыд ныра олӧма ямщик кежӧдіс вӧвсӧ турунаинӧджык, личӧдіс седелка кӧвсӧ: йирсьышт. Павел лэччис ю дорӧ, пыркӧдчис буссьыс, коскӧдзыс пӧрччысьӧмӧн мыссис кӧдзыд ванас, шыльӧдчис. Каллянӧ топӧдіс табаксӧ, ляпкыд кыр йылас и куритчис.

Эжваыс кодь кусыня сикт вӧлі тыртӧм. Вӧв да мӧс гыжъясысь лошсьӧм мир туйыс ни ӧти абу бурджык грездъяскостса тележнӧй туйысь. Йӧзыс, тыдалӧ, пуктысьӧны на ыліджык видзьяс вылын. Жугласьӧм моски кузя бӧжсӧ люньгыртӧмӧн шычкиртісны тшыг понъяс. Ямщик вайӧдіс Павелӧс, сылӧн корӧм серти, уна ӧшиня керка дорӧ — шуисны сійӧс мӧд тшупӧда школаӧн.

Вӧлӧмкӧ, карсаяскӧд тшӧтш Эжва катыдӧ воӧмаӧсь и петроградса большевик-агитаторъяс, кык морт, найӧ и чукӧртӧны матыса да ыджыдджык вӧлӧсьтъясысь выль власьт котыртысь коммунистъясӧс да активистъясӧс. Павел Налимов унакӧд чолӧмасис ки на ки, кӧть и аддзысис медводдзаысь на. Вель дыр варовитіс Шорчомысь волисполкомса секретар Гичевкӧд. Эсійӧ сьӧд уска, ӧчкиа мужичӧйыс вӧлі тӧдса, аддзысьліс сыкӧд карын, кор сёрнитіс Ларионовкӧд да Андриановкӧд. А вот овсӧ тӧдмаліс сӧмын на — висьтасис Павловӧн. Тайӧ Павловыс и восьтіс ӧнія аддзысьлӧмсӧ:

— Война жугӧдіс Россиялысь экономика. Россия пасьтаын, тшӧтш и Петроградын да Мӧскуваын, оз тырмы нянь. Оз пӧттӧдз сёйны и Усть-Сысольскӧй да Яренскӧй уездъясса войтыр, шуны кӧ веськыда, тшыгъялӧ джынсьыс унджык олысьыс. Большевикъяс оз вермыны миритчыны татшӧмторнас. Колис тӧлысьысь дырджык нин, кор вӧлі примитӧма комбедъяс котыртӧм йылысь декрет, но Коми крайын найӧ ӧнӧдз оз уджавны. Татшӧм комитетъяссӧ колӧ котыртны быд вӧлӧсьтын, и медматыса лунъясӧ!

— Вӧлӧстнӧй Сӧветъяс кутасны котыртавны али кодъяс? — юаліс залын пукалысьясысь ӧти.

— Партийнӧй ячейкаяс да волисполкомъяс, оз кӧ пукавны исполкомас эсеръяс. Ті тӧданныд, мый сӧветскӧй учреждениеясын кывкутана уджалысьяслы колӧ лоны большевикъясӧн, и сӧмын большевикъясӧн! — водз чуньсӧ чургӧдӧмӧн ӧвтчис Павлов.

— А кутшӧм правояс нӧ ловасны налӧн... кыдз нін шусьӧ... комбедъясыслӧн? — кыліс бара жӧ сійӧ гӧлӧсыс.

— Налӧн правояс йылысь ӧні висьталас тіянлы Усть-Сысольскӧй уездысь ЧК-са шлен Кудинов.

Йӧз водзӧ сувтіс топыд гӧленя кучик сапӧга, руд китель вылас ыджыд зепъяса, балябӧжланьыс шыльӧдӧм юрсиа, ляпкыдик мыр кодь кыз голяа мужичӧй, ар комын позис сетны. Кызӧктыштіс кулакас и водзӧ нуӧдіс Павловлысь сёрнисӧ:

— Комитетъяслы и уджыс юр выв тыр, и власьтыс тырмымӧн. Быд сиктын да грездын колӧ артавны, уна-ӧ урожай позьӧ босьтны сійӧ либӧ мӧд му вылысь. Вартігӧн колӧ стрӧг контроль, мед ни ӧти китыр тусь эз вӧв дзебӧма. Артыштны, уна-ӧ вичмас тӧлысьнас быд едоклы, кольны кӧзяиныслы локтан вося кӧдза улӧ. Ӧстатки няньсӧ чукӧртны ӧтувъя амбарӧ, сэтысь и вичмӧдавны медгӧля олысьяслы, быд мортлысь арлыдсӧ тӧд вылӧ...

— Господин Кудинов, тіян ног, деревняса медпемыд войтырыс кутасны веськӧдлыны крестьянствоӧн? — кыліс залсянь зэв ясыд гӧлӧс, орӧдіс сёрнитысьлысь гӧлӧссӧ кыв шӧрас. — Ме думысь, комбедъяс — сійӧ антисӧветскӧй организация, ті воча ныр зурӧданныд крестьянствоӧс, да таӧн ӧзтанныд гражданскӧй война. И мыйла татшӧм сьӧкыд кадас, тшыгъялӧны кӧ весиг Мӧскува да Петербург, Россияса нянь мунӧ эшелонъясӧн Германияӧ?.. — тӧд вылас, тыдалӧ, кутіс мортыд Брестскӧй мирӧн шуӧмторсӧ.

Кудиновлӧн шыльыд, волялысь чужӧмыс вевттьысис ньылӧм войтъясӧн, тапкӧдыштіс ичӧтик чышкӧдӧн векни ныр бордъяссӧ, вомкӧтшсӧ, юаліс:

— А ті, господин, коді лоанныд?

— Татчӧс волисполкомса вӧвлӧм шлен Рассыхаев.

— Коммунист?

— Вӧлі кӧ коммунист, эз эськӧ вӧтлыны исполкомысь. Левӧй эсер ме. Уна партияа исполкомъясысь ті вӧчинныд большевицкӧй исполкомъяс, да тадзнад ті бырӧдінныд и вӧлӧсьтъясын, и уездъясын Сӧветъяслысь власьт. Оз прӧстит таысь тіянӧс история... — ӧтарӧ ӧзйис Рассыхаев, кӧть и тӧдіс, мыйӧн вермас тайӧ помасьны.

— А-ррес-то-вать! — быттьӧ сынӧдас шлопйӧдліс печатьяс, лабутнӧя шуис уездысь Чрезвычайнӧй комиссияса шлен Кудинов. — Арестовать не-мед-лен-но!

Револьверъяса кык морт петкӧдісны Рассыхаевӧс залысь. Сійӧ вӧлі кузиник тушаа, ем кодь веськыд, еджыд дӧрӧм вылас сьӧд галстука, орӧс юрсиа, и кажитчис зэв на томӧн. Найӧ, кодъяскӧд мир туй вылын паныдасьліс Рассыхаев арестантъяслӧн керкаӧ нуӧдігӧн, юрнас довкнитӧмӧн чолӧмасьлісны сыкӧд. И, дерт жӧ, некод эз гӧгӧрво, кутшӧм мыжысь тайӧ мортсӧ, коді неважӧн на вӧлі волисполкомса юралысьӧс вежысьӧн, нуӧны кык морт костас. Коляс пӧшти сизимдас вит во, и збыльмасны Рассыхаевӧн шулӧм кывъясыс: эз прӧстит большевикъясӧс ачыс историяыс уна партияа Сӧветъяслысь власьт бырӧдӧмысь.

А сэки Кудинов водзӧ нуӧдіс комбедъяс йылысь ассьыс сёрнисӧ, сӧмын скӧрджыка нин да ичӧтик, яя кулакнас ӧвтчигтыр:

— Спекулянтъяслы, саботажникъяслы ог сетӧй некутшӧм вӧля. Налысь, кодъяс оз кутны юксьыны тшыгъялысьяскӧд, кутам босьтавны и няньсӧ, и скӧтсӧ мырдӧн. Нӧшта ӧтчыд тӧдчӧда: комбедъяслы сетӧма право босьтны мырдӧн, весиг киын ӧружиеӧн!

— Сідзнад, войнатӧг бергӧдчыны ог вермӧй, — шыасьліс Павел Налимов, коді пукаліс воддза радъясас — руд гимнастёркаа, паськыд тасмаа Георгиевскӧй кавалер. Тыдалӧ, тӧд вылас усис Никоноркӧд асывъя сёрниыс.

— Да, социализм вӧсна ковмас тышкасьны, — чӧвтіс Кудинов, — и нырщикавны ковмас большевикъяслӧн ячейкаяслы да комбедъяслы. Та вӧсна и пыр ёнмӧдам гӧрд армиянымӧс.

— Вӧлӧсьтъясын ячейкаяс зэв этша лыдаӧсь, а мыйкӧ артмас-ӧ комбедъясысь — абу тӧдса. Ме думысь, сӧмын вӧлӧстнӧй Сӧветъяс вермасны котыртны да ышӧдны гӧль крестьянствоӧс асланыс правояс вӧсна тыш вылӧ, — места вывсьыс кыпӧдчылӧмӧн шуис ныр горулас векньыдик сьӧд уска, ар комына мужичӧй.

— Кысь ті воинныд? — юаліс Кудинов.

— Немдінысь. Волисполкомса шлен, коммунист Игнатов.

— Игнатов ёрт, сы вӧсна и чукӧртчим татчӧ, медым ловзьӧдны уджсӧ быд сиктын да грездын, — вочавидзис Кудинов. — Гӧль крестьянаӧс кыскӧй ас дораныд, медбуръяссӧ примитӧй большевикъяслӧн ячейкаясӧ. Висьталӧй йӧзыслы, мый оз правӧй ни левӧй эсеръяс, а сӧмын большевикъяс вермасны пуксьӧдны олӧмсӧ тӧлк вылӧ, вермасны регыдъя кадӧн стрӧитны социализм, а сэсся и коммунизм. Оз ло некутшӧм пӧщада налы, кодъяс кутасны сулавны революциялы да социализмлы паныд.

Сёрниттӧг эз кольны и петроградса большевикъяс. Найӧ висьталісны Ленин йылысь, сы йылысь, кыдзи Петроградса рабочӧйяс да гӧрд армеечьяс тышкасьӧны буржуазиякӧд, кыдзи мырддялӧны капиталистъяслысь заводъяс да фабрикаяс. Эжва катыдса коммунистъяс да активистъяс пель гӧгӧрыс сюркнялісны став сёрнисӧ, и разӧдчисны вель нин сёрӧн. Кодъяслӧн абуӧсь матысаяс да тӧдсаяс, школаас и узьмӧдчисны. Гожся каникулъяс, и сійӧ вӧлі пуста. Сиктыс купайтчис лэччысь шонділӧн югӧръясын. Ю кузя кывтісны-катісны пыжаяс. Уна рӧмӧн ворсіс-кӧчасис шондіыс Петыр-Павеллӧн вичко ӧшиньясын. Сё во нин брунгӧны сылӧн жыннян шыясыс. Дыр-ӧ нӧшта терпитасны сылысь брунгӧм шыяссӧ большевикъяс — сэк некод на эз тӧд. Но школаясын Ен законъяс велӧдӧм да Ен обрядъяс нуӧдӧм Россияса выль правительствоӧн вӧлі нин дугӧдӧма. Енлы эскӧмсӧ коммунистъяс шуисны йӧзлысь синсӧ пӧртӧмӧн.

Веськыд пельпом саяс ичӧтик нопъя, Павел Налимов сувтыштліс вичко весьтӧ — эз, эз пернапас чӧвтӧм ради, а прӧстӧ окота ради. Буретш тані, тайӧ вичко дорас сизимдас вит во сайын, 1843 воын, карательнӧй отрядса салдатъяс нӧйтісны плетьясӧн Кулӧмдінын бунт панысьясӧс. Нӧйтісны сиктса став йӧзлӧн син водзын, нарошнӧ чукӧртлісны да. Крестьяна кыпӧдчылісны власьтъяслы паныд асьнысӧ морт туйӧ пуктытӧмысь, омӧльтӧмысь, гырысь да уна пӧлӧс вотъясысь. Кык нырщик пышйисны-дзебсисны карательясысь, но ӧти сулея винаысь вузаліс найӧс асланыс жӧ ёртыс — и аддзисны сиктсянь верст кызь сайысь. Нӧйтісны сё дас крестьянинӧс, а нырщикъяссӧ, плетялӧм бӧрас, мӧдӧдісны Сыктывдінкарӧ, сэсянь — Сибирӧ. Помнитӧ тайӧ вичкоыс бунтуйтчысьясӧс, кылӧ плетьясӧн швучкӧмсӧ. Ловъяӧсь на и йӧз, кодъяс аддзылісны сюрс кӧкъямыссё нелямын коймӧд вося лоӧмторсӧ асланыс синъясӧн.

Йӧзсянь кывліс да, бура тӧдіс бунт йывсьыс и Павел Налимов. И сэкся, и ӧнія кадыс сылы унаторйӧн кажитчис ӧткодьӧн. Сӧмын сэки, важӧнсӧ, кыпӧдчылісны Енлы эскысь крестьяна, а ӧні кызвыннас — пернатӧм сьыліяс. Мыйлакӧ Павеллы син водзас сувтіс тешкодь серпас: вичко дорын быттьӧкӧ ньӧръялӧны оз нин бунтуйтчысь крестьянаӧс, а... революционер-большевикъясӧс. И на пиын ӧти... ачыс. Война вылын таэтшсӧ эз повзьыв, а ӧні весиг сыркмуніс аслас мисьтӧм думъясысь. И ачыс асьсӧ ӧдйӧджык лӧньӧдіс: крестьяналӧн сэкся бунтыс вӧлі стихийнӧй, бура котырттӧм, Эжва катыдса сӧмын ӧти вӧлӧсьтын, а ӧні Павел Налимов кодь большевикъяс вӧчӧны мирӧвӧй революция. И найӧ, большевикъяс, некор оз сетны асьнысӧ ньӧръявны, ковмас кӧ, асьныс на ньӧръяласны налы паныд сулалысьясӧс. Буретш та йылысь и вӧлі кызвыннас талунъя сёрниыс. Со тай, мый лоис эсійӧ Рассыхаевыскӧд — арестуйтісны веськыда заседание вылын, кӧть и мортыс нинӧм лёксӧ эз вӧч, висьталіс сӧмын Сӧветъяс йылысь ассьыс видзӧдлассӧ.

Колӧ шуны, ӧніӧдз Усть-Сысольскӧй уезднӧй Сӧветса, а сідзжӧ вӧлӧстнӧй Сӧветъясса исполкомъясӧ пырлісны и левӧй эсеръяс, и большевикъяс, и меньшевик-интернационалистъяс, и беспартийнӧйяс. Татшӧмторйыс эз вӧв сьӧлӧмвыв большевикъяслы да на дор сулалысьяслы, кодъяс тшӧктісны исполкомъясӧс вынӧн мырддявны кулакъяслысь, купечьяслысь, вузасьысьяслысь, озырджыка олысьяслысь лишаланаторъяссӧ, тшӧтш и му-видзсӧ. Но, мед эз кыпты йӧз костын зык-вен, Сӧветъяс ставсӧ тайӧс шуисны вӧчны небыдджыка. Небыдлунсьыс и лӧгасисны коммунистъясыд уна партияа Сӧветъяс вылад: кутісны вӧтлавны сэсь мӧд ног думайтысьясӧс, босьтчисны котыртавны комбедъяс. Усть-Сысольскӧй, Яренскӧй, Печорскӧй уездъясса левӧй эсеръяс, а сідзжӧ уна беспартийнӧйяс, восьсӧн сувтісны комбедъяслы паныд, татшӧм комитетъяссӧ найӧ шуисны антисӧветскӧйӧн, сӧветскӧй демократиякӧд лӧсявтӧмторйӧн. Веныс ӧтарӧ ёсьмис. Коми крайын вот-вот ыпнитас гражданскӧй война.

Павел Налимов восьлаліс сикт кывтыдлань, вуджис вичкодорса шор поссӧ, и кежис веськыдвыв. Паныдасис милиционеркӧд, юаліс сылысь: кӧні пӧ тіян арестантскӧй керка? Мӧдыс петкӧдліс кияснас индалӧмӧн, ме пӧ сэтчӧ и муна дежурство вылӧ.

— Тэ тӧдан Рассыхаевӧс? — юаліс Налимов.

— Рассыхаевыд тан уна.

— Волисполкомса вӧвлӧм шлен.

— Но, кыдз нӧ ог тӧд? Максим Максимович, сідзнад. Велӧдӧ эсійӧ виж школаас, сиктаным зэв пыдди пуктана морт. А мый сыкӧд?

Налимов пырсӧ нинӧм эз вочавидз. Гимнастёрка зепсьыс кыскис бумага да карандаш. Воссьыштліс пинжак пӧлаыс, и югнитліс Георгиевскӧй крестыс. Милиционерыд тайкӧ и чесьт эз сет, шуис:

— Ме ола со тайӧ орчча керкаас. Локтӧм морт тэ, тыдалӧ, катыдланьысь, верман пырны и шойччыны, мам гортын.

— Пасибӧ. А кысь тӧдін, мый ме катыдысь?

— Зэв прӧстӧ: «л» вылӧ сёрнитан.

— Ладнӧ, кежалам кильчӧ вылӧдзыд. Сэн ме бумагатор гижа, а тэ сетан аслад начальниклы.

— Мыйла кильчӧ вылӧдз? Пырам, личӧдчы, шойччы.

— Ме Матвей ёрт ордӧ муна, эсія керкаас и олӧ.

— Настаясӧ али мый?

— Да, Матвейлӧн эм Настя чой.

— О, Енмӧй, ме налӧн воча вок. Ми накӧд кык воклӧн челядь. Менам нимӧй Василей, а овӧй Сладкоштиев.

— А ме Павел. Павел Абрамович Налимов, уезднӧй Чрезвычайнӧй комиссияса уполномоченнӧй.

— О, Енмӧй! — бара шензьыштіс милиционер. — Эг чайт паныдасьны та ыджда чина морткӧд... Абу кӧ гусятор, мый лоис Максим Максимовичыскӧд?

— Арестын Рассыхаевыд... Тая бумаганас сійӧс лэдзасны гортас, талун жӧ. — Налимов шӧри чукыртіс бумагасӧ и мыччис Василийлы.

— Мездыны колӧ мортсӧ, мездыны, а то кывсяс кӧ сиктсаяслы, путкыльтасны арестантскӧй керканымӧс.

И прӧщайтчисны ӧта-мӧдыслысь кинысӧ кутлӧмӧн.

* * *

— Настя! Настя! Кӧні тэ? Ноко, примит дона гӧсьтӧс! — казяліс да, ылісянь на Павеллань воча матыстчис Матвей — латшкӧс, паськыд пельпома, восьса кӧлыса еджыд дӧрӧма, кӧмтӧм. Чолӧмасисны кинаныс, тапкӧдыштісны ӧта-мӧдыслы мышкас. — Страдуйтам, Настякӧд сӧмын на-й воим видз вылысь. Миян вед ылынӧсь видзьясыд, сиктыд ыджыд, йӧзыд уна.

Стынбӧжладорсяньыс, тыдалӧ, град вылас вӧлӧма, киас лук котыра, тыдовтчис Настя — нюмъялӧ, вомыс быттьӧ анькытш пуртӧс воссьӧма, кокни ситеч платтьӧ вылас водздӧраа, чышкыштіс кисӧ, мыччис Павеллань:

— Бур рыт, Паша. Кулӧмдінӧ воӧмӧн тэнӧ!

— Бур рыт, Настасья Сергеевна. Пасибӧ.

— Мый нӧ ӧтнад? Ме тэнӧ мамыдкӧд виччыся, либӧ чойыдкӧд. Ме тэнӧ, еремаканьӧс, корасьны виччыся, а тэ ӧтнад... — шмонитана, гашкӧ и, збыля сёрнитіс Матвей.

— Аттӧ жӧ тэ, Матьвей, — «т»-сӧ небыда шуаліс Настя, — эгӧ на керкаӧ пырӧй, а янӧдчан нин.

— Ачыд нӧ эськӧ мый виччысян? Пӧди, гӧтыртӧм на жӧ? — чоя-вокалань видзӧдлассӧ чӧвтліс Павел.

— Ме тэысь томджык ӧти арӧн, тэ и петкӧдлы мен примерсӧ. Сідз али абу?

— Ладнӧ, мыйкӧ дыра нӧрӧвит. Тэсся... видзӧдлам, — Павел топӧдыштліс ёртсӧ.

Матвейяслӧн вит стена керкаыс ыджыд да югыд. Ӧтарыс кык судта. Улыс судтаас, кӧні кык ӧшинь и эм, ывласянь торъя пыранін эм. Посводз мӧдарас ыджыд сарай. Картаас жыннян шы тринньытлӧ, мӧскыс, тыдалӧ, жынняна.

— Вай, личӧдчы, батьӧ да мамӧ талун ичӧтджык воккӧд видз вылын войколалӧны, — пырӧмӧн тшӧтш шуис Настя. — Зэв лӧсьыд чом сэні выйим, шабді вон и.

— Сэн матын ты эм, батьӧ ботайтчӧ тыас, — содтіс Матвей.

— Чериа? — юаліс Павел.

— Медсясӧ гыч олӧ, Гыча тыӧн и шусьӧ.

— Локтігӧн тӧдмаси милиционеркӧд, тіян воча вок вӧлӧма.

— Васьӧ сія, зэв шань морт. Керка кост сайын рӧднӧй воклӧн керкаыс, водзынджык рӧднӧй чойлӧн, бать-мамлӧн найӧ медгырысьыс, — лыддьӧдліс Настя, пызан вылӧ сёян лӧсьӧдігмоз. Матвей печуркаас самӧвар сувтӧдіс пузьӧдны, самӧвар труба помсӧ ыджыд пач трубаас сюйыштӧмӧн.

— Политикаад сетчин да, сідз сэсся-й эновтан крестьянскӧй уджтӧ, — дивиттӧг шуис Матвей.

— Пармачуркйыд вед менам некытчӧ на оз пышйы.

— Оз эськӧ да. Менӧ вот олӧмыс майшӧдлӧ, ӧтарӧ лёкмӧ и лёкмӧ, лавкаясыд кушмӧны, истӧг весиг бырис, нянь донсялӧ. Миян эськӧ гортын пӧжасьӧны да. Ид-рудзӧгыд омӧля шептасьӧма таво, картупельыд жеб и, видзьясыд эськӧ-й турунаӧсь, шедӧ туруныд.

— Уна видзанныд скӧттӧ?

— Ӧти мӧс, кык вӧлі да Матьвейӧс салдатас босьтӧм бӧрын мӧдсьыс лэдзчысьлім; яй вылӧ ӧшпи, арнас вот начкан кад; вит ыж, кык вӧв, дас чипан... — висьтасис Настя. — Ӧти кывйӧн кӧ, абу помещикъяс.

Ыджыдладор жыръяс, кӧні и лӧсьӧдчисны ужын кежлӧ, сулаліс пушыд юрлӧсъяса кык крӧвать, пызан весьтас ӧшаліс гӧгрӧс петеля лампа-абажур, ен ув пельӧсас пу ӧбразъяс, джоджас топыда вольсалӧма ас кыӧм югыд джодждӧра. Пытшкӧсладор жырйыс Настялӧн. Сэні тожӧ пу крӧвать, кӧлуй ӧшлан шкап, ӧшинь дорас нига джадж. Нигаыс вель уна, ӧд Настасья Сергеевна сетӧ челядьлы роч кыв да литература урокъяс. Кыкнан жырса стенъясас рамаын ӧшалісны алипа краскаӧн серпасалӧм вӧр-ва, весиг портретъяс.

Дзуркмуні ӧдзӧсыс и пырис керкаӧ сюмӧд кодь еджыд юрсиа, сэтшӧм жӧ ус-тошка, шабді дӧрӧм-гача да коскас сера вӧня, кузиник, мышкыракодь олӧма морт. Салдатысь локтігӧн Павел аддзыліс нин сійӧс: тайӧ — пӧльныс. Гӧсьтыд чеччылӧмӧн чолӧмасис сыкӧд, кузь чуньяса косньӧд кисӧ топӧдліс.

— Пӧдруга али мый лӧсьӧдін, пӧль, татшӧм сёрӧдз ветлан? — гораа юаліс Матвей. — Сьӧкыда кылӧ, тадзи лоӧ сёрнитны.

— Вокыд ордын вӧлі, нукъяс дінын. Мамыдъяс эз локны али мый?

— Найӧ вомын бӧжӧ кольччисны. Пуксьы пызан саяс, ужнайтны кутам, — корис Настя. Вомын бӧжнас турун пуктаніныс шусьӧ, верст сизим сэтчӧдз.

— Настук, ме пӧт. Ужнайті ме на ордын.

— Сідзкӧ, мун пыді жыръяс, узь сэні.

— Ог, ме уліас лэчча, аслам крӧватьӧ.

— Кыдз кӧсъян... — чӧвтіс Настя, сэсся ошйысьыштіс аслас пӧльӧн. — Пушкинлӧн кувсян воӧ чужлӧма, кӧкъямысдас ӧти арӧс таво тырис. Том дырйиыс батьыскӧд сиктысь сиктӧ вӧлӧм ветлӧны, вичко пытшкӧсъястӧ серпасавлӧмаӧсь. Ульянаса манастырад дыр кад уджавлӧмаӧсь и. Великӧй Устюгса духовнӧй правлениесянь весиг благодарственнӧй бумаг эм. Тайӧ ӧбразъясыс пӧшти ставыс пӧльӧӧн да сылӧн батьӧн на серпасалӧм, вичкоын вежӧдӧма. Стенас картинаясыс пӧльӧӧн рисуйтӧмъяс жӧ. Уна ӧбразтӧ серпасалӧм бӧрын, миянӧс рисуйтас да, ставным енъяслань жӧ-й мунам. Со, эсійӧ ме. Аслань муна ог?

— Муныштан... Эн кӧ инды, сёровно эськӧ тӧді: тая тэ. А эсія — Матвей.

— Велӧдчис кӧ, мӧд Илья Репинӧн эськӧ лоис, — нюмъяліс Настя, енбиа пӧльӧн ошйысигтыр.

— Ӧні серпасасьӧ на?

— Оз нин, дай краскаыс абу, сы вӧсна и жугыль. Синнас эськӧ бура на аддзӧ да, киясыс оз сырмыны ни. Кослунасигад омӧльтчылас да, кусыня вугыр шатин кодь лолас. Зато пытшкӧс висьӧм вылад оз норась.

Матвей сувтӧдіс пызан вылӧ роч вина сулея. Нуръясьӧм водзвылын ачыс жӧ и шуис тост:

— Сы вӧсна, мый ми ловъяӧсь. Миян ёртасьӧм вӧсна!

И куимнанныс тотшнитчисны, тыртӧммӧдісны румкаяссӧ. Чоя-вока, кӧть и ӧти бать-мамсянь, чужӧм-ӧбликнас ёна торъялісны. Матвей ыджыд банлыа, нюз ныра, дженьыдик кыз чуньяса, зыр пасьта ки пыдӧса — вартас кӧ, вӧлӧс кок йывсьыс уськӧдас. Настя бобув кодь кокни, нюмыс Павелӧс шӧйӧвоштана, сьӧд синкым улас котралысь кельыдлӧз синъясыс манитанаӧсь-чуксаланаӧсь. Мыйла вот сӧмын татшӧм мича нылыс, кызь кык арӧсаыс, ӧнӧдз верӧстӧм? Тыдалӧ, оз зонъясась ни. Но и мый? Со тай, аслыс Павеллы кызь квайт нин, а век на жӧ гӧтыр ни котыр. Матвейыс и. Вот помӧдз вермас революцияыс, сэки и гӧтрасяс Павел. Настякӧд и гӧтрасяс. Висьтавны эськӧ тайӧс кыдзкӧ Настялы, но кыдз? Оз кӧ висьтав, вермас и не виччысьны нылыс.

— Но, мый думыштчин, Павел Ӧврамович? — комиӧн вичаліс Матвей. — Ньылыштам мӧд румкаӧн. Да, эг на и юав, кутшӧм мог нӧ тэнӧ вайӧдіс Кулӧмдінас? Аддза, абу корасьны воӧмыд...

— Матьвей, эн скӧрмӧд менӧ. — Чай нин кисьталіс чойыс. — Янӧдан менӧ-й Пашасӧ.

Зэв на и лӧсяліс Павеллы тайӧ юалӧмыс, вочавидзис:

— Султӧдам олӧмсӧ кок йылӧ, и бытьӧн локта корасьны... сӧмын татчӧ... тіян ордӧ... Мамӧкӧд да Ӧксинь чойкӧд и локтам. Вайӧ, та вӧсна и ювамӧй. — И кыкысь ньылыштӧмӧн кушмис Павеллӧн румкаыс.

— Ой, Паша, сы дыранад ми пӧрысьмам... — чужӧмсӧ ичӧтик кинас тупкыштӧмӧн пыльсмуніс Настя. — Век жӧ, та вӧсна ме юа пыдӧсӧдзыс.

— И кор жӧ, тэ думысь, олӧмыс сувтас кок йылас? — нырсӧ тільыштіс Матвей.

— Регыд... Ми, большевик-активистъяс, сы вӧсна и чукӧртчылім татчӧ, мед регыдджык кадӧн ладмӧдны олӧмсӧ. Мед эз вӧвны ни гӧльяс, ни озыръяс. Мед ставӧн ӧтмоза бура олісны. Аски ме Шорчомӧ кая, мыйкӧ сэн абу лӧнь... Кыдзи воӧдча сэтчӧ? Волисполкомса секретарыс тан, вӧла, ӧнтай сёрнитчи нін.

— Прӧстит менӧ, Павел, но сэтчӧдз, кытчӧдз тэ, коми крестьянин, кутан ветлыны сьӧрад револьверӧн, Коми муад лӧньлуныд оз пуксьы.

— Революциятӧ куш кинад он дорйы. Тэ, Матвей, тайӧс зэл бура гӧгӧрвоан. Ми, дашкӧ, думайтам ог ӧтмоза, но тэ меным вӧлін и колян медматыса ёртӧн да другӧн.

— Пасибӧ. Буретш да, ме тадзи жӧ думайта.

— Сёрнитӧй быдтор йылысь, сӧмын энӧ политика йылысь, — корис Настя. — Выль власьтыд йӧзыслы нинӧм на эз сет, мӧдарӧ на, ӧтарӧ гудыртӧ олӧмсӧ.

— Настасья Сергеевна, мый кутан тӧд вылад? — овнааліс нылӧс Налимов.

— Кӧть нин сійӧ, мый тавосянь пӧ оз кутны велӧдны школаясын да училищеясын Енлысь закон. А тӧдан, Паша, кымын сё во нин олӧны комиясыд кристианскӧй вера серти? Витсё во сайӧ!.. Вӧвлі сэтшӧм епископ Перымса Степан, мӧд ног кӧ, Степан Пермский, коді Коми му вылын кыпӧдіс медводдза вичкояс, вуджӧдіс коми кыв вылӧ Евангелие. А тӧдан, Паша, мый сійӧ Евангелльӧыс? Сійӧ Исус Кристослӧн олӧм да сылӧн велӧдӧм йылысь нига. Кыдзи нӧ татшӧм нигасӧ велӧдтӧгыс кутам овны?!

Павел, дерт жӧ, вермис вочавидзны: Енлы эскӧмыд пӧ йӧзӧс бӧбйӧдлӧм, но эз кӧсйы асьсӧ сувтӧдны Настялы паныд. Гашкӧ, вежавидзис? Гашкӧ, эз лысьт воны венӧдзыс тайӧ уна велӧдчӧм нылыскӧд. Настя йылысь Павел тӧдіс этша, но тӧдіс сылӧн велӧдчӧм йылысь — Матвей на висьтавліс.

Кулӧмдінса училище зэв бура помалӧм бӧрын Настя Сладкоштиеваӧс 1912 воын ыджыдджык вокыс нуӧдіс Тотьмаса учительскӧй семинарияӧ. И велӧдчис сэні нёль во чӧж, и век стипендия вылӧ. Сійӧ жӧ воясас Тотьмаса семинарияын босьтіс тӧдӧмлунъяс и мӧд коми морт — Василий Лыткин, коді бӧрынджык лоис нималана учёнӧйӧн да поэтӧн. Чужан муас сійӧс тӧдісны Илля Вась нимӧн. 1916 воын семинария помалӧм бӧрын кӧ Василий Лыткин веськаліс царскӧй армияӧ, то Настя Сладкоштиевалӧн чужан сиктас сэки пансис педагогическӧй удж.

— Сыысь, мый тавосянь челядь оз кутны велӧдны Енлысь закон, абу мыжаӧсь татчӧс власьт кутысьяс, — мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын шуис Павел. — Сӧветскӧй правительстволӧн индӧд серти вичко торйӧдӧма государствоысь, а школа — вичкоысь. Оз сӧмын Комиын, но и Россия пасьтаын оз кутны велӧдны Ен законъястӧ.

— Паша, буретш ме тайӧс и ог гӧгӧрво: мыйла кристианскӧй государствоын дугӧдӧны велӧдны тайӧ предметсӧ? Менсьым та йылысь кутасны юасьны челядь, а мый ме налы вочавидза? Ладнӧ, друг да велӧдны на кутасны... — эновтчис тайӧ сёрнисьыс Настя. — Бурджык, вайӧ водзӧ тшаюйтамӧй.

— Пасибӧ. Тіянлы колӧ шойччыны. — Пызан сайысь чеччис Павел, тув йылын ӧшалысь пинжак зепсьыс кыскис табак кӧшельсӧ да каллянсӧ. Матвей эз куритчы, но петіс тшӧтш ыркӧдчыны ывлаӧ.

— Аски бара видз вылӧ? — юаліс Павел.

— Да, вомын бӧжӧ. Настя горт овны кольччас, а сы пыдди ыджыдджык чой мекӧд каяс.

— Абу кивыв, ылын виддзыд да.

— Сэсь вед вежонӧн и пуктам артельнад.

— А кыдз нӧ ваяланныд?

— Турунсӧ? Коркӧ тыкта пыжӧн, коркӧ лымъя туйӧн. Мед толькӧ тулысӧдзыс вайны-а, а то ытваыс пышйӧдас.

Сикт узис нин. Гӧгӧр чӧв-лӧнь. Мӧдлапӧлыс ру пиын. Тӧдӧмысь, тайӧ здукъясас ру пиын и Пармачурк.

Павел садьмис водз: стенын тічкысь кывъя-гираа часі петкӧдліс квайт час.

— Матвей! Матвей! — пӧдӧм гӧлӧсӧн шыӧдчис ёртыс дінӧ Павел, но сылӧн крӧватьыс вӧлі нин тыртӧм. Эз узь и Настя. Сійӧ пырис мӧс лысьтанінысь киас йӧв пӧдӧнчаӧн, кыліс ливкйӧдлыштана гӧлӧс:

— Бур асыв, Паша. Кыдз узьсис?

— Бур асыв, Настя. Чӧскыда, эг кывлы весиг Матвейлысь чеччӧмсӧ.

— Чойыскӧд ная водз мунісны. Ывлаыс вот букыш, мед кӧть эз зэрмы.

— Менӧ, надейнӧ, тожӧ нін виччысьӧ Шорчомса ёртыд. Тэрмасьыштны ловӧ.

— Нуръясьышт. Сэні со, пызан вылас, йӧв и нянь.

Настя колльӧдіс Павелӧс ӧшинювса йӧр дзиръя дорӧдзыс. Збоймӧдчис да и юаліс бӧръя здукас:

— Паша, тэ тӧрытнад збыльтор шуин али шмонитін?.. Ну, корасьӧм йывсьыд...

Налимов видзӧдіс ныв синъясӧ, коліс шуны кутшӧмкӧ шань да мичаджык, мӧрччанаджык кывъяс, а найӧ сідз эз и сюрны. Матыстчис Настялань, топӧдыштіс нылӧс морӧс бердас, чунь помъяснас дзугыштіс юрсисӧ, чупнитіс бан боксӧ.

«Ме кута виччысьны...» — вочавидзис нывлӧн сьӧлӧмыс. Настя эз куж и думыштны, мый регыд Коми мунымӧс кутасны талявны то гӧрдъяс, то еджыдъяс; то еджыдъяс, то гӧрдъяс; мый коми йӧз кутасны лыйлыны, гусьӧн и явӧ виавны ӧта-мӧднысӧ. Тыдалӧ, виччысис татшӧмторсӧ большевик Налимов, та вӧсна и кутіс ас пытшкас Настя дінӧ сьӧлӧм кылӧмсӧ, помӧдз эз восьт ассьыс думъяссӧ. Но Налимовлы кокни вӧлі лов вылас, кокни сыысь, мый лӧсьыда прӧщайтчис мусаник нылыскӧд. Кор нӧшта аддзысьласны? И аддзысьласны-ӧ? Та йылысь эз тӧдны ни Настя, ни Павел.

...Вӧлӧк кузя Шорчомӧдз колис верст вит-ӧ-квайт, кор кыліс вичко жыннянлӧн брунгӧмыс.

— Мый тая, Андрей Прокопьевич? — Гичевлысь юаліс Павел Налимов. — Абу-ӧ талун кутшӧмкӧ ен праздник?

— Ак, екуня-ваньӧ, эг сувӧй: талун дзебӧны отеч Ладимирӧс.

— Мый сыкӧд?

— Висис. Дыр нін висис. Нэм чӧжыс Шорчомын попаліс, бур морт вӧллі, сарство небеснӧй сылы.

— Арлыда нін?

— Арлыда. Ар кӧкъямысдас вӧлі. Ӧніяыс, отеч Родионыс, во дастӧ попалӧ нін. Сиктса бабаяс попаддятӧм попӧн шувӧны отеч Родионӧс.

— Мыйла?

— Ар нелямын вита кымын нін, а век на гӧтыртӧм. Ачыс веждімса, купеч Поповыдлӧн пи Родионыс. Водзджыксӧ ущителявліс, во дас велӧдіс миян школаын, ёна ошкылісны челядь, шань пӧ мортыс. Тэсся отеч Ладимирыд ас ордас служитны босьтіс, псаломщикаліс. Вот тадзи и быдмис попӧдзыд, попӧ пӧ-й велӧдчылӧма коркӧ. Отеч Ладимирыс рӧднӧй дядь Родионыслӧн, на ордын и оліс век, вичкоыскӧд орчча керкаын. Ме бура тӧда отеч Родионтӧ, сыкӧд позьӧ воӧдчыны ӧти кылйӧ... Но-о-о! Матын нін, рӧдтышт-гӧнит нін таті, — вӧвсӧ ньӧръяліс Андрей Прокопьевич.

Павел Налимовлы вӧлі дзик веськодь, коді попаліс Шорчомса вичкоын. Но мыйӧн мыччысис сиктыс, сылӧн синмӧ медводз шыбитчис джуджыд нӧрыс йылын зымвидзысь ыджыд да еджыд вичколӧн енэж лӧзсӧ окалысь креста сигӧрыс.

МӦД ЮКӦН

* * *

Ыджыд чина войтырлы, кодъяс волывлісны Шорчомӧ, волисполкомлӧн керкаын вӧлі лӧсьӧдӧма торъя жыр — крӧвать лыд серти кӧ, ӧтпырйӧ позис шойччыны сэн куим мортлы. Тайӧ керкаас водзті заседайтліс земскӧй управа. Но сюрс ӧкмыссё дас кӧкъямыс вося мартын нин Шорчомын власьтсӧ босьтісны Сӧветъяс: чукӧртісны сиктса войтырӧс земскӧй управаӧ, унаӧн сулалісны ывлаас, и вӧлі тшӧктӧма сетны вӧлӧсьтӧн веськӧдлан делӧяссӧ депутатъяслӧн Сӧветлы. Купечьяс, вузасьысьяс, пӧдрадчикъяс, кулакъяс, озырджыка да шӧркодя олысьяс сувтісны паныд, дорйисны важ власьтсӧ — земствоӧс. Кыптіс ёсь вен, а сэсся и кось. Земство дор сулалысьясӧс коммунистъяс, гӧльяс да батракъяс шыблалісны ывлаӧ лым пиас ӧдзӧс-ӧшиньяс пыр. Балтикаса вӧвлӧм матрос, коммунист Андрей Гичев петіс пос помас киас бумагаӧн, гора гӧлӧсӧн, быттьӧ сӧдз енэжын гым, юӧртіс:

— Талунсянь вӧлӧсьтӧн кутасны веськӧдлыны депутатъяслӧн Сӧветъяс. Коді кӧсйӧ лоны коммунистӧн либӧ большевикъяс дор сулалысьӧн, кора шывӧдчыны ме дінӧ! Ме дінӧ жӧ колӧ шывӧдчыны и налы, кодъяс кӧсйӧны пырны гӧрд армеечьяслӧн дружинаӧ!

Ывлаыс шызис. Тадзи ызгылӧны сьӧд ракаяс, кор чужан муас лунвылысь воӧм бӧрын босьтчӧны дзоньтавны ассьыныс позъяссӧ либӧ вӧчавны выльясӧс. Сы здукӧ жӧ, сьӧрас бӧра улӧса, йӧз шӧрлань писькӧдчис земскӧй управаса шлен, ар нелямын-нелямын кыка, паськыд лэбъя шляпаа мужичӧй Порфирий Самарин. Сійӧ вӧлі ляпкыд тушаа, и, тыдалӧ, мед кажитчыны джуджыдджыкӧн та мында йӧз пӧвстын, шляпаасьӧма, тӧвся кузь пальтоа, пуджыштӧм гӧленя еджыд гын сапӧга. Ылӧсӧ мунны эз письт, сэтшӧм топыда сулалісны йӧзыс — витсёысь на унджык. Став олысьыс, нёнясьысь кагаясӧс тӧд вылӧ босьтӧмӧн, Шорчомын артавсис куим сюрс гӧгӧр. Самарин кыпӧдчис улӧс вылӧ, пальто зепсьыс кыскис бумага да карандаш, кинас ӧвтчигтыр горӧдіс:

— Коді оз кӧсйы кывзысьны Сӧветъяслысь, коді сулалӧ выль власьтлы паныд, кора матыстчыны меланьӧ и кута пасъёлны тіянлысь нимъястӧ!

Ӧта-мӧднысӧ тойлалігтыр ӧтияс писькӧдчисны Гичевлань, мӧдъяс — Самаринлань. Тадзисӧ ува-авакылӧмыс Шорчомын, пӧжалуй, медводдзаысь на: ӧд вежсьӧ власьт!

— А кодладор сетчӧ батюшко Родион? Нокӧ, сетлӧй кылсӧ батюшконымлы! — кыліс йӧз чукӧрсянь гӧлӧс.

— Кӧні раб божийыс?

— То, то! Сетӧй туйсӧ Родион Павловичлы!

Отеч Родион вель уна во шорчомсалы вӧлі Родион Павловичӧн. Сиктын велӧдысьӧс ним-вичавлісны челядь и верстьӧ. Арлыднаныс Гичевкӧд найӧ пӧшти ӧттшӧтшъяяс. Андрей Прокопьевич ӧти арӧн и ыджыдджык, чужліс сюрс кӧкъямыссё сизимдас коймӧд воын, велӧдчыліс церковно-приходскӧй школаын — восьтліс сійӧс Владимир поп на, Родионлӧн унайыс. Отеч Владимир ачыс помавлӧма Вӧлӧгдаса духовнӧй семинария, сы бӧрти Усть-Сысольскӧй уездса вичкоясын вӧвлӧма псаломщикӧн, дякӧнӧн, сэсся и Великӧй Устюгса духовнӧй правление индас Шорчомӧ Иоанн Предтечи нима вичкоӧ попавны. Тайӧ вичкоас нэм чӧжыс и стӧрӧжаліс Гичевлӧн батьыс. Андрей Прокопьевич, бӧръя кадас волисполкомса секретар, бура тӧдліс отеч Владимирӧс, жалитіс, эз су сійӧс гуалӧмсӧ да.

Владимир попӧс пыдди пуктылісны и шорчомса Енлы эскысьяс и эскытӧмъяс, и витӧд округса веськӧдлысьяс, кытчӧ пырлісны Эжва катыдса став вичкояс, и Великӧй Устюгса духовнӧй правление. «Ассьыс уджсӧ сьӧлӧмсянь радейтӧмысь» сылӧн ним вылӧ воліс архипастырскӧй уна аттьӧалана кыв. А 1895 воын сійӧс аттьӧаліс епархияса начальство — «за особое усердие к преподаванию Слова Божьего и ведение внебогослужебных собеседований». Куим во мысти Владимир попӧс пыртісны Ульяна манастырын ревизия нуӧдан комиссияӧ. А котыртіс сійӧс Устюгса духовнӧй правление сы бӧрти, кор воис сэтчӧ норасяна письмӧ: губерния пасьта пӧ ветлӧдлӧны тайӧ манастырсьыс манакъяс да чукӧртӧны жертвуйтӧм сьӧм, кӧть и епархиясянь некутшӧм бумага кианыс абу; манастырса нигаясын пӧ абуӧсь некутшӧм пасйӧдъяс средствояс воӧм да рӧскодуйтӧм йылысь; манакъяс пӧ ӧта-мӧд костас зыксьӧны...

Тайӧ жӧ комиссияас вӧлі и витӧд округса благочиннӧй Дмитрий Яковлевич Попов, коді ыджыд пай пуктіс Дереваннӧйын школаяс восьтӧмӧ, ачыс жӧ и велӧдліс тшӧтш. Сы ордын велӧдчылӧма и Виктор Савин. Комиссиялӧн удж помасьӧм бӧрын манастырса игуменлы сетісны стрӧг выговор. Ульяна манастырын сьӧм видзӧм кузя ревизияяссӧ котыртавлісны вель тшӧкыда. Кыкысь на, сюрс ӧкмыссё витӧд да сизимӧд воясӧ, Владимир поп веськавліс тайӧ комиссияас, а веськӧдліс сыӧн Дмитрий Яковлевич, кодӧс 1912 воын бӧрйисны Вологодскӧй губерниясянь Государственнӧй Думаӧ депутатӧн. 1907 воын Владимир поп, духовнӧй правлениелӧн бурсиӧм бӧрын, ассьыс вичко делӧяссӧ сетіс дякӧн Родионлы — рӧднӧй вокыслӧн пилы, кодкӧд уна во нин олісны вичкодорса неыджыд керкаын. Тадзи, дас ӧти во сайын, Родион Попов лоис попӧн.

Родион попалігкості Андрей Гичев служитіс Балтикаын военнӧй караб вылын, лоис РКП(б)-са шленӧн, чужан сиктас, Шорчомӧ воӧм бӧрын дас сизимӧд во помын котыртіс большевикъяслысь ячейка. И со ӧні, дас кӧкъямысӧд вося март помын, Гичев юрнуӧдӧм улын путкыльтӧны земствоӧс.

— Родион Павлович! Он-ӧ нін гижсьы большевикӧ? — зык-шумсӧ вевттис нывбабалӧн яр гӧлӧс.

Пыр новлан кӧм-паськӧма — кӧрӧм коска сьӧд ряса вылас паськыд вӧня, джуджыд юр кышӧда, морӧсас вель ыджыд югыд пернаа — кыпӧдчис уна тшупӧда пос кузя руд тошка отеч Родион. Шумыс лӧньыштіс, и ливкйӧдлыштана гӧлӧсӧн, быттьӧ лыддис молитва, паніс ассьыс йӧзӧн виччысяна сёрнисӧ:

— Ме шывӧдча и православнӧйяс дінӧ, и старӧверъяс дінӧ Ен нигаын висьталӧм кылъясӧн: вовасны сьӧкыд кадъяс, сы вӧсна мый йӧзыс ловасны асныраӧсь, горшӧсь, тшапӧсь, наянӧсь, лёк сёрниаӧсь, бать-мамлысь кылзысьтӧмӧсь, ӧта-мӧднысӧ мустӧмтысьӧсь. Ӧти кылйӧн кӧ, оз лоны енногаӧсь. И сэки кыпӧдчасны йӧз вылӧ йӧз, и быдӧн кутас полӧмысла ышлололны муюгыдыс вылӧ локтысь шогъяссӧ виччысигӧн. Мед эз ло татшӧмторйыс, медым эз суны миянӧс татшӧм лёк здукъясыс, видзӧдӧй ас бӧрсяныд, энӧ чорзьӧдӧй сьӧлӧмнытӧ и энӧ лӧгалӧй ӧта-мӧд выланыд. Шорчомса бур войтыр! Чойяс да вокъяс! Вайӧ весаламӧй асланым вир-яйысь и лолысь быд пӧлӧс пежсӧ, пондам сӧстӧма-шаня вӧчны ассьыным оласногнымӧс Енлы эскӧмӧн!..

Шорчомсаяс, кызвыннас Енлы эскысьяс, и поплысь сёрнисӧ некод эз торкав. Кильчӧ вылын Родионкӧд орччӧн сулаліс Гичев, довкйӧдлыштіс юрнас и сьӧкыд вӧлі гӧгӧрвоны: кажитчис-ӧ сылы поплӧн сёрниыс. Да, тані вӧліны и старӧверъяс. Налӧн олӧмыс ёнасӧ эз торъяв мукӧд крестьяналӧн олӧмысь, эскисны ӧти и сійӧ жӧ енъяслы, но вичкоӧ юрбитны эз волывлыны. Сиктын найӧс шулісны кержакъясӧн. Дерт, семьяаныс вӧліны кутшӧмсюрӧ асланыс обычайяс: новлісны пу пернаяс, быдӧн сёйис торъя тасьтіысь, пельсаысь васӧ эз позь юны кӧш помысь, пӧрысь йӧз водзвыв вӧчлісны аслыныс горт и крест. Старӧверъяслӧн семьяыс эз вӧв уна, но Эжва катыдын став шорчомсаыслы пыр кежлӧ кӧвъясис кержак ним.

Йӧзыс Шорчомӧ овмӧдчылӧмаӧсь зэв нин важӧн. Медводдза олысьясыс волӧмаӧсь Висер вожысь, Сыктыв, Емдін да Луза вылысь. Медводдза пу вичко лэптӧм бӧрын погост ӧдйӧ паськаліс. Крестьяналӧн керкаяскӧд тшӧтш кыптісны поплӧн, дякӧнлӧн, пӧнӧмарлӧн, прӧскур пуысьяслӧн оланінъяс. Сюрс сизимсёӧд воясӧ вужъясьӧны татчӧ и роч крестьяна, а сідзжӧ Чердын крайысь роч старӧверъяс. Налӧн челядьыс, нукъясыс тырвыйӧ лоасны зырянаӧн. Шорчомын роч олысьяс йылысь казьтылӧ татшӧмтор: вӧлӧсьтлысь ӧти юкӧн сідзи и шуӧны — Рочсикт. Лӧсьыд местаӧ пуксьылӧм вӧлӧсьтын ӧдйӧ содіс йӧз лыд, и сюрс кӧкъямыссё квайтымын ӧтиӧд воын нин воссис приходскӧй школа, сэсся земскӧй училище, библиотека, грамоталӧн школа, фельдшерскӧй пункт, нӧшта ӧти начальнӧй училище.

Кор на Родион велӧдіс школаын, кӧсйыліс сибӧдчыны сы дінӧ матысянь тӧдмасьӧм могысь ӧти ныв, коді оліс поп керкасянь неылын, и ӧтарӧ зільліс уськӧдчыны велӧдысьлӧн син улӧ. Кызь вит арӧса зонмыд, дерт жӧ, казяліс нывлысь сьӧлӧм пессьӧмсӧ, но весьшӧрӧ. Буретш да сійӧ аньыслӧн и кыліс ӧні ёсь гӧлӧсыс. Родион оліс пармачуркса Ульяна да сылӧн Павел пи йылысь думъясӧн, и некутшӧма эз кыскы мукӧд бабаяс дінӧ. Дырнад унаӧн на ырыштчылісны мусмыны Родионлы, а мӧдсӧ быттьӧ кодзӧма — сиктас енэжын кодзув мында ныв и некодкӧд оз кутчысьлы. Веждімӧ волігъясӧн то ӧтилысь, то мӧдлысь юасьліс пармачурксаяс йылысь, чайтліс мыйкӧ тӧдмавны Мӧкей Ӧсип Уля йылысь, но нинӧм эз кывлы ни бурӧн, ни лёкӧн.

Век жӧ, вель уна кад кольӧм бӧрын, сюрс ӧкмыссё дас кыкӧд вося тулысын, Никонорлӧн гӧтырсянь, Вассасянь, тӧдмаліс Кузьма Прокӧ Ӧврамлӧн лёк ногӧн кувсьӧм йылысь. Шорчомӧ воан лунӧ жӧ Родион поп сувтӧдіс аслас вичкоын сись, юрбитіс поконик Ӧврам вӧсна, корис Енлысь, муыс мед лоис сылы гӧн кодь небыдӧн. Родион лыддис асьсӧ Ӧврам водзын уджйӧзаӧн, но эз мыжаӧн. Уджйӧзаӧн писӧ, Павелсӧ, быдтӧмысь. И жалитіс Ульянаӧс, коді нелямын ар тыртӧдз на колис дӧваӧн. Унаысь ӧзйыліс сьӧлӧмыс Родионлӧн волыны Пармачуркйӧ, да сідз эз и ышты, яндысис Ульяналӧн верстьӧ челядьысь. А сэтшӧм окота аддзысьлыны тайӧ радейтана нывбабаыскӧд. Вот коркӧ збоймӧдчас, мунас да и коралас челядьыслысь мамсӧ гӧтыр пыдди, вӧчас некор вунлытӧм тайӧ аньсӧ попаддяӧн! Рытъяснас Родион пукалӧ унай керкаас аслас жырйын, пызан вылыс тыр важ молитвенникъясӧн, Евангелльӧӧн, сэні жӧ Пушкинлӧн, Тургеневлӧн, Некрасовлӧн нигаяс, лунтырӧн вежӧрас мӧрччӧмторъяссӧ пасъялӧ тетрадьӧ. А луннас вичкоын служба: то пыртӧ кагаӧс, то венчайтӧ ныла-зонмаӧс, то сьылӧдӧ кулӧмаӧс, то мунӧ вежӧдны выль керка.

Ыджыд гаж ловзьыліс сиктын Ен праздник лунъясӧ. Йӧз вӧччылісны медмича паськӧмнас и гора звӧн шы улын чукӧртчылісны вичкоӧ, сы гӧгӧрса паськыд кушинӧ став сиктӧн. Татчӧ волывлісны Енлы эскысь войтырыс и матысса да ылісаджык сикт-грездъясысь, кӧні эз вӧвны вичкояс. А Шорчомын медводдзасӧ, пу вичкосӧ, вӧлі кыпӧдӧма сюрс сизимсё ӧкмысдас нёльӧд воын нин. Ен праздникъясыс — Троица, Рӧштво, Ыджыд лун, Благовещенньӧ, Йӧввывдыр, Петыр лун, Василей лун, Илля лун — вӧліны кивыв крестьяналы. Сэки найӧ мездысьлісны быд лунъя тӧждъясысь, личӧдчылісны ловнас, аддзысьлісны рӧдвужыскӧд да матыссаяскӧд, юрбитлісны медся сьватӧй местаын — вичкоын: корлісны Енсянь дзоньвидзалун, судзсяна олӧм, корлісны прӧститны грекъясысь. Родион поп сёйис эз дарӧвӧй нянь, сійӧ перйис кынӧмпӧтсӧ Енлы да шорчомса крестьяналы служитӧмӧн. Эз дугӧдлы службасӧ и война воясӧ: рӧдвужыслӧн корӧм серти, сьылӧдліс фронт вылын усьӧмъясӧс.

Дас сизимӧд вося бунтсӧ Родион примитіс кӧдзыда. Но быд сикас выль комитетъяс да большевикъяс дінӧ ассьыс лӧглунсӧ явӧ эз петкӧдлы, кӧть и гӧгӧрвоис: школасӧ кӧ торйӧдісны вичкоысь, дугӧдӧны кӧ сэні велӧдны Енлысь законъяс, то вичкояслӧн нэмыс помасьӧ. Сӧмын вот кор помасяс? А ӧні Родион поп чуксаліс шорчомсаӧс вӧчны ассьыныс олӧмнысӧ Енлы эскӧмӧн на. Лэччис джуджыд кильчӧ вылысь и саяліс йӧз пӧвстӧ. Гичев ӧтарӧ пасъяліс большевикъяс дор сулалысьясӧс, а сідзжӧ найӧс, кодъяс тшӧктісны пыртны асьнысӧ гӧрд армеечьяслӧн дружинаӧ. Уна йӧза лоис и Самаринлӧн списокыс, но некымын мортӧн этшаджык. Тадзнад, Шорчомын лӧнь олӧм виччысьны нинӧмла. Ыджыд сиктад эмбур сертиныс йӧзыс ёна торъялісны. Уна крестьянинлӧн вӧліны паськыд муяс да видзьяс, кӧні уджалісны медалӧм войтыр — гӧльяс да батракъяс. Медводз найӧс и кыскисны асланьыс большевикъяс. Коммунистъяслӧн списокӧ унаӧн гижсисны и озыра да шӧркодя олысьяс, весиг Сӧветъяслы паныд сулалысьяс, гижсисны лачаӧн: выль власьт сэк коляс найӧс покойӧ.

Эз дыр овны покойын шорчомсаяс. Сиктӧ воан мӧд лунас Павел Налимов чукӧртіс вӧлӧстнӧй Сӧветлысь исполком, медся водзмӧстчысь коммунистъясӧс, гӧрд дружинаӧн юрнуӧдысьӧс, вӧвлӧм фронтовик-активистъясӧс. Соборуйтісны вӧлӧстнӧй Сӧвет керкаын. Восьтіс уна йӧза заседаниесӧ Гичев, висьталыштіс Налимов йылысь и корис пуксьыны сійӧс пызан сайӧ аскӧдыс орччӧн.

— Ми талун чукӧртчим сы могысь, медым котыртны сиктаным власьтлысь выль органъяс, — паськыд сьӧд уссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ шылькнитіс Андрей Прокопьевич. — Унаӧн на, торйӧн кӧ, кулакъяс, вузасьысьяс, спекулянтъяс гусьӧн и явӧ султӧны Сӧветъяслы паныд, оз кӧсйыны юксьыны асланыс озырлунъясӧн гӧль йӧзкӧд. Ми, коммунистъяс, ог вермӧй миритчыны татшӧмторйыскӧд. Талун миянлы колӧ котыртны вӧлӧсьтса революционнӧй трибунал, вӧлӧсьтса Чрезвычайнӧй комиссия, вӧлӧсьтса гӧль йӧзлысь комитет — комбед. Татшӧм органъяссӧ котырталӧны Коми му пасьтаын, куимнан уездса сикт-грездъясын ВЦИК-лӧн да РКП(б)-лӧн, а сідзжӧ губернияса веськӧдлысьяслӧн индӧдъяс серти...

— Андрей Прокопьевич, — друг шыӧдчис Налимов, — ме тшӧктылі корны татчӧ и тіян вичкоса попӧс. Ме мыйлакӧ ог аддзы сійӧс. Али ювӧрттӧм ловис?

— Тӧрыт ме аддзысьлі отеч Родионкӧд, висьталі ассьым сьӧлӧм дойӧс отеч Ладимерлӧн кулсьӧмкӧд йитӧдын. Ювӧрті и талунъя заседание йылысь. Копыртчылӧмӧн аттьӧаліс корӧмысь, но волыны пӧ ог вермы. Мыйла? Асылнас батьыскӧд Веждімӧ кайисны, мамыс пӧ висьӧ. А батьыс воксӧ дзебны волӧма, аслас Манепа нылыскӧд.

— Ладнӧ. Кыдзкӧ-мыйкӧ и поптӧг бергӧдчам, но вичкоын служитысьяскӧд зыксьыны оз кол, мӧдарӧ на, колӧ вӧчны сідз, мед ная султісны Сӧветъяс дор. — Кусӧм каллянсӧ киас бергӧдліс Налимов. Сӧветъяс дор сувтӧмсӧ позис гӧгӧрвоны дзик ӧти ног: большевикъяс дор сувтӧм. Ӧд буретш сэки коммунистъяс бырӧдалісны уна партияа Сӧветъясӧс, и таӧ медыджыд пай пуктісны уездса да меставывса ЧК-яс. Тайӧ уджыс медзіля муніс Усть-Сысольскӧй да Яренскӧй уездъясын. Мӧдджык серпасыс вӧлі Печора вожса вӧлӧсьтъясын. Коммунистическӧй ячейкаяс сэні вӧліны жебджыкӧсь, асланыс вынъясӧн вӧчны нинӧм эз вермыны и отсӧгла шыӧдчисны весиг Кардорӧ большевикъясӧн веськӧдлысьяс дінӧ: ыстӧй пӧ миянлы ӧружие, ӧружиетӧг пӧ ми китӧм писар кодьӧсь. И отсӧгыс воис.

Буретш сійӧ жӧ лунас, кор Налимов да Гичев котырталісны Шорчомын власьтлысь выль органъяс, Печорскӧй уездса вӧлӧсьтъясын коммунистическӧй ячейкаяс да большевистскӧй Сӧветъяс котырталіс гӧрд армеечьяслӧн отряд Ларионов юрнуӧдӧм улын. Найӧс, кодъяс сувтлісны сылы паныд, лыйліс судтӧг да следствиетӧг. Ыджыд зык кыптыліс Мокчойын, кӧні лыйліс кывйӧ сетчытӧм кык крестьянинӧс. Но большевикъястӧм уезднӧй Сӧветсӧ путкыльтны эз удит: Ларионовлысь отрядсӧ пырысь-пыр корисны Кардорӧ.

А Шорчомын соборуйтісны рытгорулӧдзыс. Залын мӧвкъяліс нырӧ сатшкысян лӧз табак тшын, восьса ӧшиньӧд тшыныс пуркйис рынышысь моз. Вынсьӧдісны быд выль органӧ веськӧдлысьӧс. Комбедса юралысьӧн индісны асьсӧ Гичевӧс.

— Сиктын пӧрадок бӧрся кутас видзӧдны миян дружина, — медбӧрти шыӧдчис гӧрд армеечьяслӧн дружинаӧн нырщикалысь Ваддоров. — Но вӧралан пищальясысь ӧприч миян абу некутшӧм оружие, колӧны винтовкаяс, кӧть нін кызь кымын, да патронъяс. Дашкӧ, шыӧдчылны уездса военкомӧ?

— Некытчӧ шывӧдчыны оз кол, — вочавидзис Налимов. — Вӧралан пищальыд тоже ӧружие, позьӧ лыйлыны сыысь оз сӧмын уръясӧс... Но лыйсьӧмӧдз энӧ вовӧдчӧй. Вовам кӧ лыйсьӧмӧдз — сія война.

А войнаӧдз, збыльысьсӧ, эз нин вӧв ылын. Илля лун бӧрын, вундыны петӧм бӧрын, комбедса шленъяс пыр жӧ кутісны мырддявны озырджыкъяслысь нянь, мӧсъяс и вӧвъяс. Мырддялісны тшӧтш и налысь, кодъяс син пӧртӧм ради гижсьылісны большевикъяслӧн списокӧ. Сэки жӧ мырддялісны кӧдза муяс да видзьяс, шӧралісны гӧля олысьяслы да батракъяслы. И тадзи вӧлі Коми му пасьта. Реквизициясӧ да конфискациясӧ комбедъяс нуӧдісны коммунистическӧй Сӧветъяскӧд да партячейкаяскӧд ӧтвылысь.

Павел Налимов воліс на уна сикт-грездӧ, вуджис вӧлӧн и подӧн эз этша вӧлӧк, и сӧмын сентябр медводдза лунъясӧ веськаліс гортас — Пармачуркйӧ. Нимкодясис аслас пиӧн Ульяна, оз лысьт весиг юавны: дыр-ӧ кежлӧ воис-а? Нянь вӧлі вартӧма нин и картупель керӧма. Кӧчан му вылас на, кок йылын, мед топалӧны мачьясыс. Ӧксинь чойыскӧд Митрей лӧсьӧдчис вӧрӧ кайны, пӧтка вылӧ вед сиасян кад. Локтан тӧлысяс уравны нин колӧ петны. Куим во сайын кӧ Ӧксинь тайкӧ эз сгинит, эз веськав Гриш Мишлӧн вӧр керкаӧ да, то ӧні ачыс нин сюсь вӧралысь, пищальсьыд инмана лыйсьӧ и. Павеллӧн локтӧмыс падмӧдыштіс чӧс туй вылӧ кайӧмсӧ.

Вокъяс ӧттор-мӧдтор вӧчисны горт гӧгӧрыс, ветлісны кладбище вылӧ. Павел тапкӧдыштіс рудӧдӧм да потласьӧм крестъяссӧ Ӧврам батьыслысь, ыджыд батьыслысь — Мӧкей Ӧсиплысь. Уна гу дорӧ матыстчыліс, быд крест водзын копыртыштліс юрсӧ. Митрей кӧ пернапасасьліс, то Павел оз нин и помнит, кор бӧръяысьсӧ пернапассӧ чӧвтліс. Ичӧт дырйиыс кӧ эз юрбитлы, ӧнітӧ оз нин кут копрасьны, кӧть эськӧ-й оз сыысь коскас сюй да. Эжва катыдын сэтшӧмъяссӧ пернатӧм сьыліясӧн и шуӧны. Мортӧс омӧльтана кывйӧн лоис тадзсӧ шуӧмыс. Ыджыд мамыс, Мӧдей Пекла, кос рос кодь нин и кольӧма, бӧръя во-мӧднас омӧльтчис, Ӧксинь нучкаыс вӧсна шогысла медсясӧ. Зятьыс, Гриш Миш Ваньыс, война вылад усис, а нучкасӧ быттьӧ бесъясыс мусукалісны: кага вайис. Со тай, быдмӧ, кык арӧс буретш тырӧ Машукныслы.

Ӧксиньлы кага вайӧмыс зэв на и лӧсяліс: сідз нин мичаникӧн вӧлі да нӧшта на лӧсьыдик лоис, мыгӧр вылас видзӧдлӧмысь пӧт и код лоан. «Глянитчас Матвейлы, сё збыль, глянитчас...» — думсьыс донъялӧ чойсӧ Павел. Быть ӧд донъяв, медбур ёртыскӧд кӧсйӧ тӧдмӧдны да. Лӧнь да шань кӧ вӧлі олан серыс, таво ар нин и позис лэччывны Кулӧмдінас: ачыс, Павелыс, кораліс эськӧ Настяӧс, а Матвей, сьӧлӧмвыв кӧ лоӧ чойыс, коралас Ӧксиньсӧ дай. Ӧттшӧтш и свадьбуйтны эськӧ позис. Сӧмын вот Матвейыс дыр-ӧ гӧтыртӧгыс олас-а? Гашкӧ, семья нин лӧсьӧдіс да, шань нылыд тай абу этша Кулӧмдінад. Аслас гажыс бырӧма Настяысь, сы вӧсна и воӧны татшӧм думъясыс Павеллы. Мусмис, тыдалӧ, нылыс. Кӧть вед и большевик, сьӧлӧмыс абу жӧ пипуысь, яй сьӧлӧм тіпкӧ паськыд морӧсас. Унмовсьнысӧ некыдз оз вермы да, Настяыс на и мырддис, тыдалӧ, унсӧ. Збыльысь кӧ Настяыс, медъя эськӧ. Гашкӧ, мӧдтор на оз сет покойсӧ — сикт-грездъясын аддзылӧмторъясыс? Оз радейтны большевикъясӧс крестьянаыд, мустӧмтӧны. Нинӧм на бурсӧ эз вермыны сетны йӧзыслы выль власьтъясыд. Мӧдарӧ, олӧмыс нӧшта на гудырмис, гӧльмисны водзті шӧркодя олысьяс. Мый лоӧ водзӧ, кутшӧм лоӧ аскиыс? — ачыс ассьыс юавліс Павел Налимов, но тӧлка воча кыв эз сюрлы. Гашкӧ, прав Матвей ёртыс: эз ков нырччыны политикаас? Оз, оз вермы сьӧдас овны Павел Налимов, сійӧ кутас тышкасьны став коми крестьяналӧн югыд олӧм вӧсна. Мед Ӧксинь чойыслӧн нывкаыс, кык арӧса Машукыс, со тай, узьлӧ на нюдз лайкан йылӧ пысалӧм потанын, оліс му вылас кузь олӧм шог-печальтӧг.

* * *

Рытгорувнас вокъяс пукалісны кильчӧ пос тшупӧд вылас. Павел чурскис каллянсӧ, а Митрей оз куритчы, некор на эз апыштлы табак тшынсӧ. Кык воклӧн чужӧм-ӧбликын нинӧм абу ӧткодьлуныс. Павел быттьӧ воськовтӧма шонді вылысь: пашкыр юрсиыс чусалӧ пемыдгӧрд биӧн; а Митрей быттьӧ усьӧма чиган доддьысь: дьӧгӧдь кодь сьӧд юрсиа. Эм, эм ӧткодьлуныс мыгӧр-статяныс: кыкнанныс топыд тэчасаӧсь. Вылын морӧса парма чуркйыс абу этша сетӧма ассьыс вын-эбӧссӧ вокъяслы.

Гожӧмнас, Петыр лунӧ, пармачурксаяс лэччылісны Веждімӧ, вывланьысь поп волӧма да служба нуӧдӧма часовняас. Митрей эз дыр юрбит, татчӧс ныв-зонъяскӧд Эжва берегӧ муніс. Жар вӧлі луныс да, унаӧн купайтчисны, сэсся и ордйысьӧмӧдз воисны: ӧтияс чунь крукӧн венласисны, мӧдъяс — паличӧн кыскасьӧмӧн да сой вынӧн, коймӧдъяс ляскасисны. Нывъяс видзӧдӧны да шпыньялӧны, асланыс кавалеръяс вӧсна висьӧны. Митрейлӧн кулакыс меж юр кодь, сӧмын веськавлы сылӧн кабырӧ либӧ чунь кусыньӧ. Некод эз вермы пармачуркса зонмӧс — дас ӧкмыс арӧса Налимов Митрейӧс. Нёль кымын аскоддьӧмкӧд ляскасис, куимсӧ здукӧн и шняпкис мыш вылас. Нёльӧдыс, шуисны Ельӧӧн, прамӧй ногыс Елизар, зумыда кутчысис кок йылас — топыд детина жӧ, гашкӧ, весиг медъёныс Веждімас. Кыкнанныс кӧмтӧмӧсь, дӧрӧмтӧмӧсь, шашаритчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, конъясьӧны, а некоднанныс оз усьны. Том йӧз, дерт жӧ, ставныс веждімсаладор, ӧтарӧ горзӧны: «Е-льӧ! Е-льӧ!» Сӧмын ӧти ныв, морӧс вылас кузь сьӧд кӧсаа, видзӧдӧмпыръяысь, сулаліс Митрей дор. Нылыс някляліс гӧрд лентаа кӧса помсӧ, и кор ёнджыка кутліс вермыны гӧрба ныра тӧдтӧм зонкаыс, босьтчыліс кекеначны. «Тэджык! Тэджык!» — горзыліс сійӧ. Митрей казяліс еджыд ковта вылас сьӧд сарапана тайӧ нывсӧ, и кыськӧ содтӧд ылькмуні ки-кокас вын-эбӧсыс. Вешкыртіс вомсӧ, пелька тшапнитіс Ельӧӧс мышсяньыс и кыскис крут кырланьыс. Сойяссӧ вӧлі топӧдӧма Митрейлӧн мегыр кодь чорыд киясӧн и мӧдыс водзсасис-пессис ботанӧ шедӧм сир моз.

Видзӧдысь том йӧз ланьтісны, виччысисны, мый лоӧ водзӧ. Вильдасны кӧ, кыкнанныс турилетки лэбовтасны зӧм берег горулӧ. Бӧръя здукас нин Митрейлӧн син улӧ бара на уси сьӧд сарапана нылыд, ӧвтчӧ кияснас: «Тэджык! Тэджык!» И мед эз янӧд асьсӧ ныв водзын, Митрей чукӧртіс став вынсӧ и ӧдӧбтӧмӧн швыркнитіс Ельӧӧс кыр бокшаӧ. Помасис Ельӧлӧн вышепаш пуксьӧмыс, а то асьсӧ чайтліс некодӧн вермытӧмӧн. Сиктса зонъяс кӧть и гӧлӧснаныс ышӧдісны Ельӧӧс, уналӧн бурмыштіс сьӧлӧмыс: гашкӧ, озджык кут кокниасьны ӧнія яналӧм бӧрас. Овлӧ, кор гажа юрнас любӧйӧс кучкыны дась и некод оз лысьт водзсасьны. Гашкӧ, кокни ки вӧснаыс и гӧтыртӧм на жӧ, а сідзсӧ вед лӧсьыд пертаса зонмыс.

— Сэтшӧм тэ ён да винёв вӧлӧмыд. Кыдзи нӧ нимыд? — матыстчис сьӧд сарапана нылыд да ачыс и шыӧдчис водзджык.

— Пармачуркйысь ме, волылла татчӧ корсюрӧ. Нимӧй? Митрей. Тыр ног кӧ, Ӧврам Митрей.

— Гӧтыра али гӧтыртӧм?

— Гӧтыртӧм.

— А ме Лиза, тыр ног кӧ, Елизавета.

— Кодлӧн нӧ лован?

— Кыдзи-й висьтавны? Поповъяс рӧдысь, Павел Петровичыд, ну, купечыд, ыджыд бать менам.

— Он тай нӧ эськӧ миян ног сёрнит.

— Ме Выльгортын чужлі, карсянь неылын сиктыс. Батьӧ выльгортса вӧвлі.

— Мыйла вӧллі!

— Война вылын усис, дас витӧд воын.

— Менам Ӧксинь чойлӧн мужикыс усис жӧ, а ыджыдджык вок лолйӧн локтіс. Татчӧ гожӧм кежлас вовин?

— Эг. Пыр кежлӧ. Ыджыд батьӧ да ыджыд мамӧ корисны, найӧ пӧрысьӧсь нин. Ми став семьяӧн воим: меысь ӧтдор кык ичӧтджык чой эм. Мамӧ тані школаас кутас велӧдны, Выльгортас велӧдіс жӧ, высшӧй начальнӧй училищеын.

— А ачыд? — Митрей сулаліс пыр на дӧрӧмтӧгыс, сэтшӧма ыззис сёрнинас, некыдз эз слӧймы пасьтавнысӧ.

— Ачым? Ме помалі карса гимназия, верма велӧдны ичӧт класса челядьӧс. — Варов да вылӧ пуксьытӧм ныв восьсӧн да шоныда видзӧдіс зон синъясӧ.

— Ляскасигчӧж ме аддзи тэнсьыд кӧсатӧ... Эн кӧ вӧл тэ, дашкӧ, эг и вермы Ельӧтӧ да, — висьтасис Митрей, вирыс пель йылӧдзыс ыпмуні, быттьӧ гӧрд ягсер сэтчӧ лясмуні.

— Тэ кывлін менсьым «тэджык!» кайтӧмӧс? — нюммуніс Лиза.

— Кыллі. Эг кӧсйы янӧдны ачымӧс тэ водзын, тэ ради-й ӧлтышті Ельӧсӧ кыр бокшаас. Мыйла эськӧ меладор султін?

— Мед вермин тэ, сы вӧсна. А позьӧ тэнӧ Митьӧӧн шуны?

— Шу, абу эськӧ велалӧма да. Ю дорас лэччыла, пӧсялі да купайтчышта.

— Джуджыд таті. Мед эз аддзывны, ме эсчӧ лыа юрланьыс ветлывла, йӧз син саяс.

— Мыйла?

— Варччынысӧ ог куж.

— Ветлам дай. Али полан кодыськӧ?

— Тэкӧд ме весиг ошкысь ог пов. Пармачуркъяд эм юыс?

— Эм. Изъяюыд визултӧ, татчӧ Эжваас и усьӧ.

— Школаыд эм жӧ?

— Абу на. Бать кӧсйис стрӧитны школасӧ, да эз артмы.

— Мыйла эз артмы?

— Вӧрсӧ пӧрӧдігӧн батьӧ пу улӧ веськаліс, понсӧ спасайтігӧн...

— О, Енмӧй, кутшӧм лёктор лоӧма. Ме эськӧ сэтчӧ велӧдны вӧзйыси.

— Кулан гажтӧмысла воӧм мортыд.

— Сэтшӧм али мый гажтӧм?

— Кутшӧм гаж сэні, сизим керка и эм да.

— Ой, Митьӧ, тэ тай райын олан.

— Местаыс гажа, а олам гажтӧма.

— Нылыс этша?

— Зонмыс и. А коді эм, ставным нін рӧдняяс. Гӧтрасялӧм ради мунӧны том йӧзыс то Веждімӧ, то Шорчомӧ, то Кулӧмдінӧ... Вот и оз быдмы грездным.

— Аслад эм нин гӧтырпуыд?

— Эм... — падъялыштӧм бӧрын вочавидзис зон.

— Ладнӧ, ме сэсся водзӧсӧ ог мун. Ӧтнад купайтчы.

— Мыйыськӧ лӧгасин али мый?

— Нинӧмысь тэ вылӧ лӧгасьнысӧ, кӧть и абу жӧ шань вӧлӧмыд.

— Мыйла?

— Эм кӧ гӧтырпу, мыйла тӧдтӧм нылыскӧд мунан, да нӧшта и купайтчыны. Мича гӧтырпуыд?

— Мича.

— Кутшӧмджык?

— Кыз сьӧд кӧсаа, мелі чужӧма, еджыд ковта вылас сьӧд сарапана...

— Пармачурксьыд?

— Веждімса.

— Мый нӧ нимыс, гашкӧ, ме тӧда?

— Ӧдвакӧ? — нюжӧдіс сёрнисӧ Митрей.

— Код рӧдысь нӧ? — эз лэччысь Лиза.

— Висьтася кӧ, он дӧзмы?

— Ог.

— Нӧшта ӧтчыд «ог»-сӧ шу.

— Ог, ог, ог...

— Поповъяс рӧдысь... Купеч Поповыд нылыслы ыджыд бать ловӧ...

Лиза шай-паймуніс, сьӧлӧм тіпкӧмыс тэрыбзис, сувтіс зонмыдкӧд воча ныр и чӧв ланьтыштлӧм бӧрын шуис:

— Менӧ велӧдан уявнытӧ?

— Велӧда. Ме тэнӧ ог сӧмын уёлны велӧд, но и чери кыйны, вӧрӧд ветлыны, пищальысь лыйсьыны велӧда, мамавны и...

— Мамавны? Челядь али мый эм? — шенмуніс Лиза.

— Эм. Чойлӧн кык арӧса ныл быдмӧ, Машӧ нима, ми ставным зэл ёна радейтам сійӧс.

— А кор тэ менӧ быдторъяс велӧдан?

— Сэк, кор менам лован.

— Гӧтырӧн?

— Гӧтырӧн. Тэ мен глянитчан.

— Мыйӧн?

— Ог тӧд. Висьтолнысӧ ог куж. Глянитчан дай ставыс. Али эм нін тэнад?

— Коді эм?

— Верӧспуыд.

— Эм.

— Карса?.. Али Выльгортса?..

— Пармачуркса!

Митрей муркнитіс нылӧс моздорас и кутіс бергӧдлыны. Лиза сывйыштіс зонмӧс голи гӧгӧрыс, небыд бан бокнас жмитчыштіс сылӧн чужӧмӧ, лӧсьыдысла да нимкодьысла ойӧстліс:

— Ой, Мить, Митьӧ, уськӧдан вед, кольман и уськӧдан!

— Тэнӧ ме некор ог уськӧд и некор ог дойд!

Сэсся лэччисны кыр горувсӧ и кӧмтӧг котӧртісны лыа кӧсалань. Лӧнь. Тӧврутӧм. Эжва веркӧсыс зеркалӧ кодь югыд, пӧртмасьӧ дон шонді югӧръяс улын, ёрӧ синъястӧ. Крутладор визлач кузя кыснасигтыр шлывгис пыжа, ытва дырйи таті жӧ шочиника мунлӧны пароходъяс, а кор ваыс пуксьӧ аслас меженьӧ, сэки ветлӧны юыслӧн мӧд вожӧд — уна воясӧн визулыс писькӧдӧма веськыдджык выль ворга.

— Та ӧдйӧ тӧдмасим. Мыйла нӧ? — шензьыштӧ Лиза. — Быттьӧ тӧда тэнӧ зэв нин важӧнсянь.

— Меным сідз жӧ чайтсьӧ. Сибыд ныл тэ, абу вылӧ пуксьысь. Сэтшӧмъястӧ радейтӧны зонъясыд.

— А тэ унаӧс нин радейтлін?

— Некодӧс на эг.

— Ме эг жӧ. Тэ медводдза зон, кодӧс сибӧді ас дінӧ татшӧм матӧ.

— И тэ менам медводдза, кодӧс босьтлі аслам моздорӧ. Купайтчам?

— Купайтчам.

— Тані лыва юрас друг джумъяыд абу, тані и велӧда уёлнытӧ, збыльысь кӧ велӧдчыны кӧсъян.

— Кӧсъя. Толькӧ мед эз аддзывны миянӧс-а.

— Ог вед и тыдалӧй, ю чукыльыс саймолтӧ лыва юрсӧ.

— Пӧрччысям?

— Пӧрччысям. Ме вед пасьтӧг купайтча.

— А ме? Уліс дӧрӧм улын менам нинӧм абу. Дӧрӧмнам и кела? Тӧді кӧ, купайтчан костюмаси эськӧ.

— Эн кӧтӧд дӧрӧмтӧ. Ме кута мӧдар берегас видзӧдны.

— Мить, мен яндзим, друг да видзӧдлан мелань.

— Ог, мися.

— Ой, ог пӧ вед.

— Эн пол, ыджыд нін да он нін вомдзась.

— А тэ пасьтӧм нывъястӧ аддзылін нин?

— Аддзылі. Пармачуркйын ставӧн пасьтӧг купайтчам. Пӧрччысям ыджыд костӧн, а ваас ставным ӧтлаын резйысям. Изъяюыд зэл сӧдз, сы пыр быдтор тыдалӧ. Пасьтӧм нылъясыд ангел кодь мичаӧсь, паськӧмнас мисьтӧмджыкӧсь.

— Сідзкӧ, тэ менӧ мичаджыкӧн кӧсъян аддзывны? — ныв гартовтіс кыз кӧсасӧ балябӧжас.

— Тэ и сідз мича.

Лиза келіс дӧрӧм бӧжсӧ павтыртӧмӧн, а кор ваыс лоис гӧгйӧдзыс, вӧлисти пӧрччис. Митрей эстісӧ кинас тупкӧмӧн петкӧдіс нывлысь дӧрӧмсӧ косінас. Зонлӧн морӧс вылас кӧв йылын ӧшаліс пу перна, а Лиза югыд чепта югыд пернасӧ сарапан зептас колис. Ныв видзчысьӧмпырысь келіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз саявны шонді кодь гӧгрӧс нёньясыс.

— Тані и велӧдчам варччынытӧ. Вод кынӧм вылад и уджол кинад и кокнад, лолол ныр пырыд эн ёна пыдісянь.

— Тадз?

— Тадз, тадз. Сӧмын этшаджык сёрнит. Ме лова тэкӧд орччӧн.

Ныв кинас и кокнас швачӧдчӧ, упкайтӧ вом дорсьыс васӧ. Митрей кутыштіс Лизаӧс кынӧм увтіыс и пыртіс пыдӧджык:

— Варччы горулланьыс, вӧляникысь, а то ӧдйӧ мудзан.

— Мудзи нин.

— Ме тэнӧ кутышта.

— Кут.

Сэсся сулыштісны морӧсӧдзныс ваын, лолыштісны, и бара босьтчисны уявны. Ӧні збойджыка нин Митрей кутыштліс нылӧс, мӧдыс эз жӧ дӧзмы дай, кор зонлӧн киыс виччысьтӧг инмыліс сэтчӧ, кытчӧ оз ков.

— Эг нарошнӧ, эн скӧрмы, — прӧща корана шыасьліс Митрей.

— Эн лэдз кисьыд, а то вӧя.

— Ме тэнӧ здук-мӧд нін ог кут, ачыд нін кутчысян.

Лыа кӧсаланьыс ас кежас варччӧмӧн и матыстчис Лиза. Сы кості Митрей котӧрӧн петіс васьыс, и гачасис, пуджис гач кокъяссӧ. Босьтіс нывлысь дӧрӧмсӧ, келіс уялысь на Лизалань:

— Сувт нін, сувт.

Мӧдыс дугдіс жботкӧдчыны ки-кокнас, сувтіс, а ваыс, вӧлӧмкӧ, гӧгсӧ нин оз саймовт. Ловъя мичлунтӧ татшӧм матысянь аддзӧмсьыс Митрей тайкӧ эз пуксьы ваас, лажмунліс нин, да кыдзкӧ тай кутчысис, гачсӧ эськӧ кӧтӧдіс. Лиза и ачыс весьӧпӧрис, оз сяммы мышнас бергӧдчыны. Зонмыд мыччис дӧрӧмсӧ.

— Аддзылін? — юалӧ Лиза.

— Нинӧм эг аддзыл.

— Мить, эн пӧръясь. Тэн оз лӧсяв пӧръясьӧмыс.

— Да, аддзылі, ру пиын моз, синмӧс быттьӧкӧ пӧртлін да. Казяла кӧ тэ дінӧ кодлыськӧ пондысьӧм, сьылідзирсӧ песолта... Мыйкӧ кӧ ювала, он дӧзмы?

— Ог.

— Тэ эськӧ петан ме сайӧ? Ӧти лунӧн тэ мусмин, а сё во кӧ кутам олны, сё пӧл и мусаджык лован. Али оз сетны тэнӧ ме сайӧ? Купеч пиӧс тэн кутасны корсьны?

— Ӧні абу нин важ оласног, бать-мамыдлысь оз юасьны. А гӧтрасьтӧдзыс нӧ кыдз кутам аддзысьлыны?

— Сиасьны петтӧдз быд вежалунӧ. Волыллыны кута. Тӧлнас вӧролны кая, сэки ог тӧд кыдз.

— Пармачуркъяд нулан коркӧ?

— Нула, сьӧла-тар унджык кыя да. Пӧтка яйӧн верда. Рӧднякӧд тӧдмӧда. Мам менам зэл шань.

— Менам вед шань жӧ, велӧдысьясыд ставныс шаньӧсь.

— Выль власьтыд, дашкӧ, школа на восьтас миян грездын. Локтан эськӧ велӧднысӧ?

— Юалан дай. Локта, дерт. А эм кӧні восьтнысӧ?

— Пуста керкаыд абу, а керка джынтӧ аддзам. Миян сэн ставныс пемыд йӧз — челядьыс и верстьӧыс.

Вӧсньыдик мыгӧра, сарапан волыссӧ зэвтыштӧм морӧса, руч бӧж кодь кыз кӧсаа — Лиза бара нин вӧлі сэтшӧм, кутшӧмӧн казяліс Митрей эсійӧ Ельӧыскӧд вермасигӧн. Орччӧн, ӧтарӧ варовитіг, вӧр діса ордым кузя ныла-зонма мунісны сикт кывтыдлань.

Митрей эз пӧръяв сьӧлӧм вылас воӧм нылӧс: верзьӧмӧн лэччывліс Веждімӧ быд вежалунӧ на. И со, воис сиасян кад, колӧ лӧсьӧдчыны пармаӧ петігкежлӧ, сы мында уджыс — кык киыд этша. Сэсся и Павел вокыс тан, шоча аддзысьлӧны. Пукалӧны пос помас и помыс абу сёрниыслы.

— Дашкӧ, вокӧ, шывӧдчылан кытчӧ колӧ, мед нін кӧть ичӧтик школа восьтісны грезданым, — шуӧ Митрей. — Батьным на та йылысь мӧвполліс.

— Ме вот та йылысь думайта жӧ. Но тавотӧ ог нін путьмӧй. Велӧдысь колӧ, керка колӧ аддзыны, нигаяс колмасны.

— Велӧдысьыс эськӧ-й эм...

— Но! Буретш да ная и оз тырмыны, некодлы велӧдны йӧзсӧ. Коді нӧ сэтшӧмыс?

— Ӧти ныл, карса гимназия помоллӧма. Веждімын олӧ.

— Ноко, кыдзи ним-овнаыс? И мыйла олӧ?

— Нимыс Лиза, а овнасӧ ог тӧд. Овыс? Ог жӧ тӧд. Мамыс веждімса, купеч Поповыдлӧн ныл, выльгортса мужик сайӧ петлӧма, усьӧма верӧсыс война вылад. Мамыс тожӧ велӧдысь, Выльгортас велӧдӧма. Ӧні локтӧмась пыр кежлӧ Веждімӧ.

— Купеч Попов, сідзнад, став эмбурсӧ гижӧдіс ныл вылас?

— Сэтшӧмторъястӧ ог тӧд.

— А кыдз тӧдмасин Лизаыскӧд?

— Павел, ме жӧ мужик!

— Вернӧ, вокӧ, вернӧ — мужик! Век жӧ, кыдзи тӧдмасин?

— Веждімса зонъяскӧд вермасигӧн. Дзик ӧти морт, сія Лизаыс, сулаліс меладор. Ставнысӧ лясйӧдлі, весиг медся ёнсӧ. А ышӧдіс менӧ сія Лизаыс.

— Тэ вед и менӧ ляскан...

— Тэнӧ ог, тэныд ме сідз сетча. — И вокъяс небыдика топӧдчылісны.

— И мый водзӧ думайтан? Эн-ӧ гӧтырпу вылӧ бӧрйы Лизасӧ?

— Ми сетім нін кыл: лоны ӧта-мӧднымлы. Вот кыя унджык сьӧла и вайла татчӧ гӧститны. А ловас кӧ школаыд, тані велӧдны кутас, югдӧдны олӧмсӧ Пармачуркйын.

— Нинӧм он шу: батьлӧн пи тэ, Митьӧ. Батьыд тадзи жӧ мӧвполліс, школаясын чужан кыл вылын велӧдӧм йылысь.

— Вӧлі кӧ лолъя, ме думысь, тэ моз жӧ коммунистӧн эськӧ вӧлі.

— Ачыд он кӧсйы лоны коммунистнас?

— Ме, Павел, нэм чӧж кӧсъя лоны крестьянинӧн.

— Пӧдлиннӧ, Лизаыд кыдзи донъялӧ ӧнія власьтсӧ?

— Ми сы йылысь огӧ сёрнитлӧй, но ыджыд лача кутӧ Сӧветъяслӧн власьт вылад.

— А мырддясны кӧ ыджыд батьыслысь керка-картасӧ, мельничасӧ, тшӧтшӧдасны му-видзсӧ и ставсӧ тайӧс юкласны гӧльджыкъяслы, сетасны ставлы вӧдитчӧм вылӧ?

— Мырддясны? — чуймис татчӧ Митрей.

— Да, купечьяс да озыра олысьяс кӧ оз кутны юксьыны лишалана эмбурӧн, няньӧн, гортса скӧтӧн, видз-муӧн ас вӧлянас, кутам босьтолны вынӧн и некодӧс жалиттӧг.

— Ползьӧдчан тай тэ, Павел.

— Ог. Збыльтор висьтала. Тая уджыс ӧні мунӧ оз сӧмын Эжва катыдса вӧлӧсьтъясын, но и уезд пасьтаын. Коді мырддялӧ да юклӧ? Эмӧсь нарошнӧй комитетъяс, гӧльяслӧн комитетъясӧн и шусьӧны, а наӧн веськӧдлӧны вӧлӧстнӧй Сӧветъяс да партийнӧй ячейкаяс.

— Миянлысь, пармачурксалысь, тожӧ кутасны мырддёлны да юклыны? — пыдӧджык пырӧдчис сёрнинас ичӧтджык вокыс.

— Миян тан кодлысь мый босьтан, кулак ни купеч абу да? Став уджсӧ вӧчӧны ас вынӧн, дас мӧскӧс да дас вӧлӧс некод оз видз. Кӧть и няньӧн-солӧн, но гӧля на ми олам.

— Эмӧсь сэтшӧмъяс, кодъяс видзӧны дас мӧскӧдз?

— И кызь мӧскӧдз видзӧны! Медалӧм йӧзӧс уджӧдӧны! Вӧлӧсьтъясӧ волігӧн шензьӧданасӧ аддзылі зэл уна. Унатор вылӧ и видзӧдласӧй вежсис. Гӧльяс да озыръяс костас торъялӧмыс синмӧ явӧ шыбитчана. Шорчомын ӧти овмӧслӧн дас кӧкъямыс мӧс да дас вит вӧв.

— У-у-у! — нюжӧдіс Митрей.

— Таысь ӧприч, аслас ва мельнича, кабак, видз угоддьӧыс ю пӧлӧныс нюжалӧма дас сизим верст. Сылы уджалӧ кызь медалӧм морт. Позьӧ терпитны татшӧмторсӧ?

— Мыйла та мында озырлуныс ӧти семьяыслы? Быдӧнлӧн дас рушку али мый?

— Сы вӧсна и вӧчим революциясӧ, мед эз вӧлны горшасьысьяс, мед эз вӧлны тшыгъялысьяс, мед эз вӧлны батракъяс.

— Мед быдӧн оліс пармачуркса моз...

— Сӧмын гажаджыка да югыдджыка ӧнія серти. Колӧны школаяс, пельшӧръяс, лыддьысянінъяс, коми нигаяс. Унатор колӧ, а кор ставыс тая ловас?! Пырам, кад узьны, — тапкис вокыслы пельпомӧ Павел, кыпӧдчис пос тшупӧд вылысь.

— Энлы, энлы. Кыл йылын бергалӧ, да ог лысьт юволнысӧ.

— Ювась, эн яндысь. Небось абу бокӧвӧй морт ме, а рӧднӧй вок. Толькӧ тай шочджыка кутім аддзысьлыны.

— Мамыд тэтӧг зэл ёна шогалӧ. Он на думайт семья лӧсьӧдны? Гӧтрасин эськӧ, стрӧитчим эськӧ, школатӧ эськӧ асьным и лэптім.

— Шань вок тэ менам, Митьӧ. Думайта да, тэ водзджык лӧсьӧдан семьятӧ. Лизад кӧ сьӧлӧм сертиыд, эн вошты.

* * *

Войбыд шобрӧдліс Павелӧс. Война вылас нильӧг няйт лойӧмсӧ вӧталіс. Штык йывнас бытшйӧдліс ас вылас зырсьысьясӧс. Ӧти шой кокысь кыскис подкова кучик сапӧгъяссӧ да кӧмаліс, а ассьыс сёйны корысь тюпеньсӧ да кокчӧр гартӧдсӧ шыблаліс. Сы кості шойыд ловзис — ӧгырӧн ӧзйӧны синъясыс, паськыд вомсӧ жерйӧдлӧ: роч шпана пӧ, йӧз кокысь сапӧг пӧрччӧдан; сэсся кузь гыжъя чуньяссӧ нюжӧдіс Павеллӧн голялань: джагӧда пӧ кӧмӧс мырддьӧмысь... мӧдар югыдсяньыс пӧ судзӧда ме тэнӧ, яндысьтӧм бугыля большевикӧс!..

Внукыслысь ымзӧмсӧ гӧбӧч вывсяньыс ыджыд мамыс кыліс. Кималасӧн лэччис гӧбӧч вывсьыс, матыстчис вӧтасьысь Павел дінӧ, кинас вӧрӧдыштӧмӧн шуаліс:

— Павлук, лёк вӧт тай вӧталан. Садьмӧдчы, Павлук.

— Тая тэ, ыджыд мам?

— Ме, дитя, ме. Ёна ымзан да, часлы, мися, пальӧда.

— Мед, пальӧдін кӧ. Воюйтӧмӧс век на вӧтала.

— Ыджыд мамыс перна сета, ӧшӧд морӧсад, сэки мынан лёк вӧтъяссьыд. Кӧсъян кӧ, молитва велӧда, абу кузь.

— Нинӧм оз кол, ыджыд мам. Вод да узь, ме тэн отсала гӧбӧч вылад кайны. — Керка таладорас кыкӧн и узисны; мамыс, Митрей вокыс да Ӧксинь чойыс каганас мӧдарасӧсь.

— Сэтчӧтӧ эськӧ ачым на кая да.

Павел, век жӧ, отсаліс ыджыд мамыслы. Мӧдей Пекла пыр на збодер туйӧ сетчӧ, кӧть эськӧ вир-яйсьыс бӧръя кадас ёна нин усис. Ӧксиньыслӧн кості сьӧктӧмыс и «сотіс» Пеклалысь пытшкӧссӧ. Та йылысь сӧмын некодлы кыв ни джын эз шулы-а. Сэсся ӧд и арлыда нин, во-мӧд мысти сизимдас тырӧ. Ульяна сьӧлӧм бердас жӧ босьтіс нылыслысь шог-печальсӧ, миритчис лоӧмторнас, ни ӧтчыдысь на весиг эз эльтыштлы: сэтшӧм пӧ да сэтшӧм тэ. Ачыс, Ульянаыс, том дырйиыс эз жӧ вӧв гректӧм: сьӧктымӧныс мусукасьӧм бӧрын со петліс верӧс саяс. Дерт, ыджыд торъялӧмыс мама-ныла костын. Ульяна кӧ радейтана мортсянь кынӧмасьліс, ас вӧлянас, то Ӧксиньлы быттьӧ ачыс Енмыс кагасӧ вӧчис — нинӧм оз помнит. Зато Гриш Миш спути-спуть ставсӧ тӧдӧ да помнитӧ. Гашкӧ, Эжва катыдын эз на и вӧвлы татшӧмторйыс да: айкаӧн моньсӧ сьӧктӧдӧмыс. Эз на тай кывсьыв-а. Нывъястӧ да бабаястӧ мырдӧналӧмъясыд вӧвліны. Медуна вичмывліс кузь вӧлӧкъясын колльысьысь крестьянка-нывъяслы. Эз бӧрыньтлыны аньястӧ весиг урадникъяс да полицияса чинаджык войтыр. Найӧ кужлісны дорйыны асьнысӧ и шоча веськавлісны тюрмаад. Мукӧдыс мынтӧдчылісны кывкутӧмсьыс аньыслы сьӧм мынтӧмӧн — паськыдасӧ эз йӧзасьлыны.

Да и ӧткӧн мырдӧналӧмъясыд этша кодӧс шензьӧдлісны. А вот сюрс ӧкмыссё дас ӧтиӧд воын Нёбдінын лоӧмторйыс кывсьыліс Коми му пасьта: сэки ӧти томиник нывкаӧс вӧлі мусукалӧмаӧсь дас нёль зонка. Мырдӧн, дерт. Оз ков чайтны, быттьӧкӧ коми ныв-зонмыд пискаӧсь вӧліны ӧта-мӧд дінас. Быдторйыс вӧвлі, кырсасьӧмыд и. А Ӧксиньлӧн сьӧктӧмыс пармачурксалы сідзи и колис нӧдкывйӧн. Веждімса Анна дугдіс зыньгыны верӧсыс вылӧ, оз лӧгав явӧсӧ и Мӧкей Ӧсип котыр вылӧ. Мӧдарӧ на, Анна воддза моз кутіс шуны Ӧсип Уляӧс сваттяӧн. Пытшкӧснаныс, дерт жӧ, некоднанныс эз вӧвны вираӧсь ӧта-мӧд дінас.

Аскинас, лун шӧрӧдз на, Пармачуркйӧ воис Веждімсянь телегаа вӧлӧн нарошнӧй. Уличын медводдза паныдасьысьлысь и юаліс, кӧні олӧ Павел Налимов. Артмис сідз: юаліс ассьыс Налимовлысь.

— Ме и лова сія мортыс.

— Он пӧръёл?

— Ог. Верма документ петкӧдлыны.

— Сідз верита, велӧдчытӧм ме. — Быгалӧм кузь синкым пырыс нарошнӧйыд сюся видзӧдліс Налимовлань, кисӧ сюйліс лысӧм воротника пальто пӧла улас, питшӧгсьыс кыскис кутшӧмкӧ бумага:

— Никӧнор тшӧктіс киад сетны.

— Вӧлыд тай зэл збодер да мича, — письмӧсӧ восьтігмоз чӧвтіс Налимов.

— Ӧні тая кӧбылаыс исполкомлӧн, а водзті купеч Поповлӧн вӧллі. Сарство небеснӧй Павел Петровичлы! — пернапасасис нарошнӧйыд — дженьыд кокъяса, мышкыра, кикарсӧ визйӧдлӧны гӧлик рос кыза сӧнъяс, ар нелямына.

— Но, а мый сыкӧд ловис? — чуймис Налимов.

— Мельничаас джагӧдчӧма. Аддзӧмась тай да, тусь кисьталан лар весьтас пӧ ӧшалӧ. Ачым эг аддзыл, Елизар пиӧй вӧлі висьталӧ. — Со коді вӧлӧма нарошнӧйыд — Ельӧлӧн батьыс. Мортыд водзӧ сёрнитіс: — Никӧнорыд молодеч, сія вед нырщикалӧ гӧльясыдлӧн комитетнад, ме ачым пыра жӧ сэтчӧ. Кодъяс вӧліны куим вӧлаӧсь, ӧтиӧс быдӧнлысь мырддим. Гӧльяслы сетім, пронтовикъясыдлы сетім, дӧваӧн кольӧмъяслы сетім. Кодъяс няньтӧ уна идралісны, мырддялам жӧ, магазея кумӧ чукӧртам. Аслыныс сёймӧныд да кӧйдыс вылад, дерт, колям. Локтан тулыс кежлӧ му-видзтӧ кутам шӧролны. Молодеч миян Никӧнорыд! Купеч Поповыдлысь олан керкаыслысь уліс судтасӧ конпискуйтім, сӧветскӧй школа пӧ сэн восьтам содтӧдӧс, шувӧ Никӧнорыд; мельничасӧ мырддим и. Тэсся тай вот эз терпит Павел Петровичыд, пекляӧ юрсӧ сюйис пӧрысьӧ-нэмӧ. Лун нёль сайын нін дзебим.

— Коді колис Попов керкаас? — юаліс варов мортлысь Налимов, кӧть и вокыслӧн висьталӧм серти тӧдіс: ныв семьяыс сэні олӧ.

— Попов гӧтыр дінас, Варвара дінас, нылыс челядьнас колис, Манепа Павловнас. Кыськӧ карладорысь локтісны. Невеста ныл нін эм Манепаслӧн, Лизавета, буракӧ, нимыс. Менам Ельӧлы эськӧ аттӧ бур гӧтырпу да, кодкӧ пӧ тась волыллӧ Веждімас, Лизаветаскӧд аддзысьлӧ...

Налимов эз виччысь сёрни помсӧ, восьтіс письмӧсӧ. Гижӧма карандашӧн, мича гырысь шыпасъясӧн: «Павел Ӧврамович! Звӧнитлісны Шорчомсянь... вийӧмась исполкомса секретар Ӧндрей Гичевӧс... сія жӧ юрнувӧдӧма комбедӧн... корӧны тэнӧ волыны. Веждімын менӧ ползьӧдлӧны жӧ, ыршасьӧны лолъя юрӧн сюйны Эжваса медпемыд джумгӧрас... но ме ог пол, вед васьыс пыдӧджык ог вӧй. Лэччылан кӧ Шорчомӧдзыд, миян исполкомлысь босьтлан вӧлсӧ дай. Никонор». Павел воштіс инсӧ, син пырыс мӧд пӧв нуӧдіс письмӧсӧ. Шензьыштіс, ни ӧти кыв абу пасйӧма купеч Поповлӧн кувсьӧм йылысь да.

— Нӧрӧвитлы, ме ӧдйӧ, — шуис нарошнӧйлы Налимов и тэрыба восьлаліс гортланьыс. Кильчӧ вылас мамыс да Ӧксинь бӧрйисны картупель, медмичасӧ колясны кӧйдыс вылӧ, сюясны ывла гуӧ, пырсӧ сёйны торйӧдасны гӧбӧч гуас. Павел корис пыравны мамсӧ керкаас, корис чукӧртны волыса ичӧтик нопсӧ. Ульяналӧн киас бара нинӧм эз кут ӧшйыны, сьӧлӧмыс бара дзугыльмуніс.

— Ме нін чайті, меся кӧ, Митрей вокыдкӧд вӧролны кутанныд-а. Чойыд эськӧ горт оліс сэк. Мый нӧ кӧн ловӧма?

— Купеч Попов ӧшӧдчӧма.

— Павел Петровичыд?

— Сія, мам.

— Ойя да ойя, мыйла нӧ сэтшӧм шань мортыс джагӧдчӧма? — тайкӧ эз пет вомсьыс Ульяналӧн: «Сія же тэнад пӧльыд...»

— Вот лэчча и тӧдмала.

— Варвараыс, сідзнад, ӧтнас колис. Челядьыс вед кӧнкӧ бокынӧсь.

— Манепа нылыс пӧ Веждімас, семьянас пӧ локтӧма.

— Ме бура тӧдлі ставнысӧ. Зэл нін важӧн, тэ весиг эн на вӧл вӧльнӧй сьветас, Павел Петровичыс ыджыд батьтӧ приказчикӧн корліс. Нылъяссӧ тӧдлі-й, Ро-Родион писӧ-й, — тайӧ нимсӧ шуигӧн Ульяна весиг мытшъялыштіс.

— Коді тай Шорчомас попалӧ? Попаддятӧм попсӧ?

— Сійӧс, дитя, сійӧс. Ӧні кӧ паныдася, дерт нін, некодӧс ог тӧд — нылъяссӧ ни, Родионсӧ ни, сы мында во нін кольӧма да... А мыйла нӧ попаддятӧм попнас шувин? — Ульяналы окота лои унджыктор тӧдны пиыслӧн збыль бать йылысь, сы вӧсна и нюжӧдіс Родион йылысь сёрнисӧ.

— Абу гӧтрасьлӧма, вот и сетӧмась прӧзьвище — «попаддятӧм поп». — Буретш тадзи Шорчом вӧлӧкын висьтавліс Налимовлы Андрей Гичев. Быттьӧ тӧрыт на и сёрнитісны ӧти телегаын рӧдтігӧн, а Андрей Прокопьевич мӧдар югыдын нин.

— А тэ аддзысьлін сыкӧд?

— Эг. Кор ме Шорчомын вӧлі, отеч Родионыс эз сэн вӧл, Веждімас кайлӧма.

— Волыллӧ, сідзнад, чужан сиктас. Аддзысьлан кӧ коркӧ, лӧсьыда сёрнит. Сія вед бура на помнитӧ ыджыд батьтӧ и ыджыд мамтӧ, дашкӧ-й, менӧ на помнитӧ. Висьтась, кодлӧн лован — Мӧкей Ӧсип Улялӧн шу, либӧ Кузьма Прокӧ Ӧврамлӧн. — Родионлӧн Пармачуркйӧ вотчыны волӧм йылысь Ульяна чӧв оліс. Висьталас-ӧ Павеллы коркӧ став збыльторсӧ кыдзи да кодсянь чужис сійӧ? Али аскӧдыс и нуас збыльторсӧ мӧдар югыдас? Нӧрӧвитлам, виччысьлам, кыдзи на кутас гынмыны водзӧ олӧмыс.

— Митрей вок нинӧмӧн на эз ошйысьлы? Гӧтырпуӧс тай аддзӧма да...

— Сія зэл топыд вома да сэтшӧмторнад оз ошйысь. Ку письыс петмӧн тай вежалун век виччысьӧ-а, Веждімӧ мед лэччылны.

— Тӧдан, коді нылыс? — Павел пукаліс пызан пельӧсын, кӧчан кор вылын асывнас пӧжалӧм кӧвдумӧн юис вылльӧв. — Нылыслы купеч Поповыд ыджыд бать ловӧ.

— Эг кыл, мый шувин...

— Павел Петровичыдлысь Манепасӧ тӧдлін?

— Тӧдлі, кысь нӧ эг тӧдлы.

— Сылӧн нылыс и эм, медыджыдыс, Лиза нима пӧ, мамыс моз жӧ велӧдысь. Митрейыд кӧ кутас корны благӧслӧвенньӧ, сет, мам. Сӧмын эн висьтол аслыс миянлысь сёрнинымӧс. Бурджык, оз кӧ кут тӧдны Поповыслӧн кулсьӧм йылысь... Зэл чӧскыд нянь пӧжалӧмыд, пуктыштін нопйӧ?

— Пукті, дитя, пукті. Ас керкаад вед и сьӧд нянь кӧлач кодь. Косьтӧм кӧч яйтӧ пукті тшӧтш и, кампет пыдди.

Ывлаыс ыркнитӧма, енэжыс шылясьӧма руд кымӧръясӧн. Но шондӧдлас на, кӧнкӧ матын нин баба гожӧм. Югыд шонді улын уна рӧмӧн на пӧртмасяс сэк коми парма. Павел шынелясис. Абу на росмунӧма шынельыс, война вывсьыс локтігӧн Георгиевскӧй креста кавалер прапорщик Налимовлы выльӧс сетісны да. Паськыд тасмасӧ кос гӧгӧрыс зэвтыштіс, картузасис и матыстчис мамыслань. Топӧдыштіс мамсӧ, и Ульяналӧн сы кості шлювдіс чышъяныс. Павел казяліс мамыслысь джынвыйӧ дзормӧм юрсисӧ и дзугыльмуні сьӧлӧмыс, вазільмисны синъясыс. Вӧлӧмкӧ, мамыдлӧн сывйын вермӧ нормыны и биа из кодь чорыд сьӧлӧм.

— Пӧрысьми мамыс... — ышловзис Ульяна.

— Эн, мамӧ, эн. Тэ му вылас медся мича да медся шань нывбабаыс. Прӧстит, мам, ассьыд путьтӧм питӧ. Ачым бӧрйи ме татшӧм олан туйсӧ...

— Ен мед видзас тэнӧ тая туй вылас. Ладмӧдчы быдӧнкӧд — гӧлькӧд и озыркӧд, зепса дзӧля пищальыд мед некор эз кыллы порок дуксӧ. Сэки и пыдди кутасны пуктыны йӧзыд.

Павел пель саяс сюркняліс мамыслысь велӧдӧмсӧ. Прӧщайтчис гортсаясыскӧд и каллянсӧ чурскигтыр ылысмис ӧшинь улысь. Митрей эз вӧв: асывсяньыс кайис матысса чӧс туй вылӧ. Ульяна пуксис порогдорса лабичас, чышъян помнас чышкаліс пычмунӧм синвасӧ. Сэсся сувтіс ен ув пельӧсланьӧ чужӧмбанӧн, пернапас чӧвталігтыр шӧпкӧдіс: «Господьӧй-енмӧй, видз менсьым челядьӧс став лёкторсьыс».

* * *

Волисполкомлӧн кильчӧ вылын кодзувкотъяс моз шуксисны морт дас — ӧта-мӧд вежымсьыныс варовитісны, вензисны, кодсюрӧ сьӧлыштліс перилӧ вомӧныс:

«Тьпу! Но и олӧм, Попов моз кӧть ӧшӧдчы».

«Ӧшӧдчытӧг на ӧшӧдасны большевикъясыд».

«Либӧ гачтӧг колясны».

Тайӧ керкаас вӧлӧсьтса став веськӧдлысьыс, тшӧтш и партячейкаса секретар, комбедӧн юрнуӧдысь Никонор Напалков. Павел Налимов юрсӧ довкнитыштлӧмӧн чолӧмасис кильчӧвывса мужикъяскӧд, сувтовкерлытӧг пырис керкаас.

«Коді нӧ татшӧмыс?» — юалісны ӧта-мӧдыслысь мужикъяс.

«Код тӧдас, купеч Поповыдлӧн кӧ абу рӧдня, сылань тай мунӧ-а».

«Оз жӧ эськӧ да».

«Оз пӧ. Картуз улсьыс мӧй ӧзйысь гӧрд юрсисӧ эн казёл? Веждімад ӧтнас Поповыд и вӧлі рыжӧйыс».

«Тӧдса чужӧма тай эськӧ да...»

«Часлы, тӧдмалам: ыджыд морт кӧ, та дінӧ-й шывӧдчылам».

«Ыджыд мортыд небыд пуклӧс вылын верзьӧмӧн ветлӧ, а тая пода».

Часовня дорын Налимов чеччис телегаысь, сідз нин мудзис зӧркӧдӧмсьыс, сы вӧсна и пода вӧлі. Никонорлӧн жырйын вӧліны нӧшта кыкӧн, кывзісны «Зырянская жизнь» газетысь кутшӧмкӧ гижӧд. Шынеля морт куимнанныскӧд чолӧмасис кинысӧ кутлӧмӧн.

— Личӧдчы, Павел Ӧврамович. Тайӧяс менам отсасьысьяс, комбедса шленъяс, — кисьыс газетсӧ чӧвтлытӧг тӧдмӧдіс Никонор Напалков — кузиник, быттьӧ лун и вой сулалӧма шоныд зэр улын, майӧг кодь веськыд да вӧсни. Кыкыс здук мысти петісны, кытчӧкӧ тэрмасисны.

— Пос помас мыйся йӧз? — шынельсӧ пӧрччигмоз юаліс Налимов.

— Волісны исполкомӧ норасьны, и некыдз оз слӧймыны разӧдчыны.

— Мыйысь?

— Комбед реквизируйтіс налысь вӧлъяссӧ. Корӧны бӧр бергӧдны, пока пӧ абу сёр.

— А кыдзи видзӧдӧ та вылӧ исполком?

— Сӧвет власьт вӧчӧ сідз, кыдзи тшӧктӧны партячейка да комбед. Уджалам ӧтвылысь. Этійӧ документсӧ, тӧдӧмысь, эн на аддзыл, — Никонор мыччис газетсӧ Налимовлы. — Лыддьы, со тайӧс.

«5 сентября 1918 года Совнарком принял постановление «О красном терроре», согласно которому уличенных или даже заподозренных в контрреволюционной деятельности следует расстреливать», — нузгиктыр лыддис Налимов, вомгорулас некымынысь шӧпкӧдіс: «Следует расстреливать, следует расстреливать...»

— Со, со, ӧні лыддьы тайӧ ювӧрсӧ, — чуньнас чуткис Никонор.

— Ноко, мый тані гижӧма? «Чрезвычайно ничтожное количество серьёзных репрессий и массовых расстрелов противников Советской власти со стороны местных Советов показывает, что несмотря на постоянные слова о массовом терроре, этого террора на деле нет. С таким положением должно быть немедленно покончено».

— Но, мый татчӧ шуван?

— Чайта да, Веждімын та выйӧдз, йӧзӧс лыйлӧмӧдз, ог вовӧй. Колӧны грамотаа йӧз, кодъяс эськӧ кужисны нувӧдны крестьяна пӧлстын агитационнӧй удж, кужисны висьтолны Сӧветъяслысь коланлунсӧ да могъяссӧ.

— Ме чукӧртлі велӧдысьясӧс, буретш та йылысь и сёрнитім, тшӧтш и культурно-просветительскӧй удж нувӧдӧм йылысь. Купеч Попов керкалысь улыс судтасӧ национализируйтім, сэні школа ловӧ, кутасны велӧдны сэн дас куим арӧссянь. Ӧти жыр торйӧдам и кӧкъямыс-ӧкмыс арӧсаяслы. Посни челядьыс уна и ӧти классас оз тӧрны. А велӧдны кутасны сэн эня-ныла: Манепа Павловна, Поповыдлӧн нылыс, да нучкаыс — Лизавета Микиперовна. Овныс кыдз? Сорвачёваяс.

— Никонор, шу мен веськыда: эз-ӧ позь вӧчны сідз, мед Павел Петровичыс эз ӧшӧдчы?

— Ми сылысь гортса кӧлуйсӧ эг вӧрзьӧдӧй. Колим семьяыслы кык мӧс, кык вӧл, квайт сёйысь вылӧ нянь. Да, му-видзсӧ шӧралам, но колям семьяыслы тырмымӧн. Павел Петровичӧс пыдди пуктылісны сиктсаяс, та вӧсна и ёна на жалитім сійӧс. Дерт, и лӧгалысьясыд вӧліны, вежалысьясыд да. Джагӧдчӧм вылӧ помкаыс сылӧн эз вӧл. Думайта да, ӧшӧдісны.

— Ӧшӧдісны?

— Ме сёрнитлі накӧд, кодъяс мыськисны покониксӧ: ӧтиыс — мельник, мӧдыс — конюк. Кыкнанныс важӧнсянь уджалісны Попов ордас, кыкнанныс олӧма морт нин.

— И мый жӧ?

— Вир-яй вылас пӧ вӧліны лӧзӧдӧминъяс, а балябӧжас — ыджыд йӧг. Артмӧ, быттьӧкӧ водзджык вийӧмась, тэсся ӧшӧдӧмась.

— А мыйла эн ювӧрт следственнӧй комиссияӧ?

— Сёрниыс менам вӧлі гуалӧм бӧрас нін.

— Семьяыслы висьталін?

— Эг. Тӧда сӧмын ме, и эг тшӧкты паськӧдны сёрнисӧ.

— Сьылӧдісны?

— Да. Родионыскӧд воліс Шорчомса вичкоас жӧ служитысь, сія и сьылӧдіс часовняын.

— Ме думысь, найӧс, кодъяс вийӧны асьнысӧ, оз сьылӧдлыны. Та вӧсна и отеч Родион грексӧ абу босьтӧма ас вылас. Но тӧдіс кӧ, мый батьсӧ водзджык вийисны, тэсся ӧшӧдісны, сьылӧдіс эськӧ ачыс.

— А кысь сылы тӧднысӧ?

— Но! Мельникыд да конюкыд кӧ висьталісны весиг тэн, дзик бокӧвӧй мортлы, рӧднӧй пиыдлы быть нин эськӧ висьталісны и петкӧдлісны тшӧтш покониклӧн вир-яй вылысь дойяссӧ.

— Сідзнад, нинӧм и вӧлі петкӧдлынысӧ?

— Артмӧ сідз. Ме думысь, кодкӧ кыпӧдӧ лӧг выль власьтъяс вылӧ, гызьӧдны кӧсйӧ Веждімысь лӧньлунсӧ.

— Либӧ нӧшта ӧтитор. Пекляын ӧшалысь Поповсӧ водз асылнас аддзӧма мельникыс, сія и керыштӧма гезсӧ. Плӧтинадорса лыва вылсьыс, тэ бура тӧдан татчӧс мельничатӧ, казялӧма кок туйяс. Мед веськолны мельничаас, быть колӧ мунны тая лыва вылтіс. Кык мортлӧн нёль кок туй пӧ тӧдчис, но нёльӧдыс пӧ прӧстӧ розьяс — пу коклӧн, сідзнад.

— Коді тіян пу кокаыс?

— Исполкомса секретарным, Тюни Тикӧнлӧн пиыс, Яковыс. Война вылсьыд кӧстыльӧн локтіс, пидзӧсӧдзыс абу шуйга кокыс, ачыс вӧчӧма ёсь пома пу кок. Водзмӧстчысь морт сідзсӧ, коммунист, шӧркодя олысь семьяысь. Гӧтрасьліс войнаӧдзыс, но ӧнӧдз абу челядьныс, Яковыслӧн бать-мамкӧд олӧны. Ӧдйӧ ӧзйысь, скӧрвылсьыс кокникиасьлӧ весиг. Уджыс сэтшӧм, этшысь петкӧдана.

— Кинад воӧмӧн Сӧвет власьтыдлысь нимсӧ он кыпӧд. Со мый ме тэн шува: эз воны сьӧлӧм вылӧ газетад ювӧръясыд. Оз позь лыйлыны мортӧс мыжаӧн чайтӧмысь. Кыдзи позьӧ тыкталны мыжтӧм мортӧс фактъясӧн докажиттӧг?! Война — мӧд делӧ: тэ кӧ он вий, виясны асьтӧ. Тэнад висьталӧм бӧрын, Никонор, кӧсъя шуны: Поповыдлӧн кулсьӧмысь Яковтӧ мыжолны оз позь. Мельникыд вераӧн и правдаӧн служитӧма купеч овмӧсын, гӧгӧрвоана, жаль сылы Павел Петровичыс. Вот и думыштіс мыжолны выль власьтӧс, торйӧн кӧ, исполкомса секретарӧс. Ме думысь, некутшӧм пу кок туй сія эз аддзыл. Да, вермисны вийны Павел Петровичӧс, сэсся ӧшӧдны, но Яков, война пыр мунӧм коми морт, тайӧс вӧчны эз вермы. Мельникыд, тыдалӧ, абу йӧй: кӧсйис зурӧдны тіянӧс, тэнӧ да Яковӧс, воча ныр реквизицияяс нувӧдӧмысь. Гӧгӧрвоин?

— Пӧжалуй, тэ висьталін збыльтор. А ме вед кӧсъя нін вӧлі синмас шуны Яковыслы, сы вылӧ мыжсӧ ӧшӧдны.

— Колӧ видзчысьны мельник коддьӧмсьыс: быттьӧкӧ и рамӧсь да шаньӧсь, а пыдӧджык пурыштны видзӧдӧны. Юрнад и сьӧлӧмнад думайт, сэки донтӧм вугырад он шед. Кокникиасьлӧ, шуван, Яковыс. Аддзылін?

— Аддзылі. Ӧтилысь конюшнясьыс вӧлсӧ петкӧдігӧн миянлы паныд султіс кӧзяиныслӧн гӧтырыс. Миянӧс быд ногыс омӧльтіс, сьӧлаліс и, а Яковӧс нимтыштіс кок пӧла меринӧн. Но, вот, Яковыд и ӧзйис, петкӧдла пӧ ме тэныд мерин: чужйис бабаыдлы водзсяньыс, веськаліс кок вож костас и сибдіс сэтчӧ пу кокыс.

— Никонор, тэ жӧ морт серьёзнӧй, а висьталан кутшӧмкӧ небылича.

— Сё збыль. Менам син водзын вӧлі. Мед омӧльджыка шырзис, пу кок помсӧ эжӧма кӧртӧн. Чужйӧмыс артмис сідз, весиг ёсь кок помыс платтьӧсӧ косяліс, платтьӧас и сибдіс.

— Али платтьӧас... — ӧвтыштіс кинас Павел.

— А кытчӧ тэ чайтін? Дерт, платтьӧас. Бабаыд асланьыс на чорыда дернитіс, и Яковлӧн пу кокыд торъяліс прамӧй кок бердсьыс, орис, тыдалӧ, кӧртӧдыс. Яков шняпкысис вӧл сітӧсь му вылас, а мӧдыс киас протезнад зырӧдіс, ырыштчис нін кучкыны юрас, да кутны вевъялім ярмӧм бабатӧ. Эгӧ кӧ удитӧй кутны, Яковлӧн юрыс шӧри эськӧ щальдіс. Верзьӧмӧн и нувим секретарнымӧс, гортас выль пу кок пуктіс.

— Ӧні местаас Яков... Кыдзи вичыс? Да, Яков Тикӧнӧвичыс?

— Вӧлі тай-а. Посводзсяньыс веськыдвыл жыръяс. Тэсся нӧ эськӧ кор да кытчӧ? Пӧди, виччысьӧны Шорчомад?

— Талун ог слӧймы. Аски сэтчӧ. Колӧ на аддзысьлыны поконик Поповлӧн семьякӧд. Мырддёлнытӧ велалім, колӧ вед и мед бур кыл кылісны миянсянь, гӧгӧрвоӧдны: юксьыштӧй пӧ гӧльясыскӧд да вермытӧмъясыскӧд. А оз кӧ гӧгӧрвоны да пищальӧн кутасны ӧвтчыны, сэки и миянлы колмас пищаль босьтны кианым.

Царскӧй армияса вӧвлӧм салдат, исполкомса секретар Булышев пырысь морткӧд чолӧмасис пызан сайысь петалӧмӧн, быттьӧ нарошнӧ тӧдчӧдіс аслас пу кокӧн: воюйті пӧ олӧмӧс жалиттӧг. Вель дыр варовитісны ӧттор-мӧдтор йылысь, казьтылісны тшӧтш и воюйтан вояснысӧ. Яков Тихоновичкӧд аддзысьлӧмӧн зэв на и дӧвӧль колис Налимов. Сӧвет власьт вӧсна тышын пӧ абу жаль и мӧд кокӧс воштыны, — тадзи и шуис исполкомса секретарыд. Ачыс латшкӧс да паськыд, зумыд бан лыяса. Комын арӧс на абу, кӧть и унджыкӧс позис сетны, сьӧд юрсиыс ёна нин дзормӧма да. Павел Петрович йылысь сёрниыс пансьыліс жӧ, Яков Тихонович вежӧртнысӧ оз вермы: мыйла татшӧм ён ӧбичаа мужикыс лёк ногӧн помаліс ассьыс олӧмсӧ? Веждімсаяс оз нин и помнитны, коді да кор медбӧръяысьсӧ сиктаныс джагӧдчис. Вӧвлі, вӧвлі ӧти нывбаба — дас квайт арӧсӧн петлӧма верӧс саяс, ар сизимӧн ыджыдджык мужик сайӧ. Тайӧ нывбабаыс куимысь сюйлӧма юрсӧ пекляад, и быд пӧрйӧ удитлӧмаӧсь мездыны лов сувттӧдзыс. Кыкысьсӧ ӧшӧдчылӧма сараяс, ӧтиысь пывсян кӧджас, буретш сэтчӧ, кытысь и сулӧма верӧссӧ мӧд бабакӧд. Мужикыс кырсасьны радейтлӧма, а гӧтырыс терпитны вӧлӧм оз вермы татшӧмтортӧ. Енмыс, тыдалӧ, жалитӧма том аньтӧ, ас дінас чукӧстӧма верӧссӧ — Эжваӧ пӧдӧма, турун пуктанінысь катігӧн путкыльтчӧма пыжыс да. Аньыс нёньпом кагаӧн кольлӧма. Но абу дыр дӧваалӧма. Поконик мужикыслӧн ичӧтджык вокыскӧд ӧтлаасьӧмаӧсь. Сыкӧд сэсся и оласны нэм помӧдзныс. А нывбабаыдлӧн кузь лоӧма нэмыс — кувсьӧма ӧкмысдас вит арӧсӧн, воддза мирӧвӧй война сувтан воад.

* * *

Рытъя рӧмыдӧдзыс на, Никонор ордын шойччыштӧм бӧрын, Налимов веськӧдчис купеч Поповлӧн керкаӧ. Сэтчӧ ветлыны некутшӧм коланлун эз вӧв, торъя нин ӧні, семьяыслӧн медся шог лунъясӧ, но кыскис сэтчӧ кутшӧмкӧ тыдавтӧм да гӧгӧрвотӧм вын. Гашкӧ, кыскис пӧльыслӧн лолыс: тӧдмась пӧ Манепа обыдкӧд да воча чойясыдкӧд, юк налысь шогсӧ менам кувсьӧм вӧсна. Дерт, Налимов кӧ тӧдіс, мый збыль батьыс поп, а пӧльыс купеч, гашкӧ и, олӧм вылас видзӧдіс мӧд синъясӧн. Но тӧдмавлас-ӧ коркӧ та йылысь? Эм, эм помкаыс волыны тайӧ керкаас: тӧдмасяс Лизакӧд, висьталас поклон Митрей воксяньыс, сёрнитас улыс судтаас школа восьтӧм йылысь. И сэк жӧ вӧлі кутшӧмкӧ полӧм, ю берегын сырчик моз, кылӧ, чеччис морӧсас сьӧлӧмыс.

Кайис вель уна тшупӧда пос кузя, кильчӧ ӧдзӧсыс пытшкӧс калича и ковмис таркӧдчыны.

— Коді сэн? — посводзсянь кыліс ныв гӧлӧс.

Павел шӧйӧвошліс, эз тӧд, кыдзи висьтасьны, ылӧсас юаліс воча:

— Лиза?

— Да.

— А ме Пармачурксянь поклон вайи.

— Митьӧсянь? — кылӧ гольс воссис каличыс.

— Да, Митьӧсянь. — Ылӧдӧмыс зэв на и лӧсяліс. Гортсьыс петігӧн воксӧ эз аддзыв и поклонсӧ мӧдӧдны сійӧ эз вермы.

— А ті сылы коді лоанныд? — сьӧд платтьӧа, лӧсьыдик, мичаник ныв сулаліс Налимовлы воча.

— Павел. Митрейлӧн вок, — кисӧ мыччис шынеля морт.

— Уна кывлі тіян йылысь, Митьӧ висьтавліс, — Лиза воча мыччис ассьыс ичӧтик кисӧ. — Миян ыджыд шог, а кык вежон нин эз волы.

— Елизавета Никифоровна, миян оз тӧдны ыджыд батьыдлӧн кулсьӧм йылысь. А Митьӧыд сиасьӧ, тэнад волігкежлӧ уна сьӧла кӧсйӧ кыйны.

— Збыльысь? — долыдмыштіс Лиза. — Шуӧй менӧ овнатӧг, ладнӧ?

— Ладнӧ. Мамыд тӧдӧ, ну, Митьӧыдкӧд дружитӧм йылысь?

— Мамӧысь гусяторйыс менам нинӧм абу. Мый ми тан сулалам? Пырам керкаас.

Уна ӧшиня пелькӧдӧм жырйын вӧлі югыд да кыпыд, еджыд жӧчӧн эжӧм гӧгрӧс пач бердӧ мышнас жмитчыштӧмӧн сулаліс топыд кӧлыса, кузь сьӧд платтьӧа нывбаба.

— Мам, тӧдмасьӧй, — пырӧмӧн тшӧтш шыӧдчис Лиза, — Митьӧлӧн вок — Павел... Павел...

— Абрамович, — вичаліс асьсӧ Павел, пӧрччис картузсӧ.

— Ме нин чайті, бара, мися, мыйкӧ мырддьыны локтӧны, — пач дорсьыс вешйис нывбаба, сувтіс кортӧм гӧсьтлы воча и веськыда кынмис. Видзӧдӧ и видзӧдӧ мужичӧй синъясӧ, горшыс тасасис шуны ассьыс ним-овнасӧ. Тӧдтӧм мортлӧн чужӧм-ӧбликын сійӧ аддзис ассьыс томдырся батьсӧ: сэтшӧм жӧ читкыля гӧрд юрсиа, гырысь пельяса, веськыд ныра, и нимыс со батьыслӧн кодь. Сэсся тай мыччис жӧ кисӧ: — Манефа Павловна. Кызь во сайын ме муні Веждімысь. А вот ыджыд батьтӧ тӧдлі, и мамтӧ тӧда, волывліс татчӧ батьыскӧд сдайтны прӧмысъяс, ньӧбасьны волывлісны.

— Да, да, — сӧмын и кайтіс Павел.

— Коркӧ, зэв нин важӧн, Родион вокӧс ыджыд батьыд вотчыны катӧдліс Пармачуркъяд. Ме тшӧтш жӧ вӧзйысьлі, да эз лэдз батьӧ. Помнита да, ёна вӧлі кажитчӧма Родионлы тіян грездныд. Ёна ошйысьліс, шань йӧз ордӧ пӧ веськавлі.

— Кутшӧмджык воясӧ тайӧ вӧлі, Манефа Павловна?

— Часлы, уськӧда на дум вылӧ. Да, да, сійӧ воас вок муніс велӧдчыны Вӧлӧгдаӧ. Сідзкӧ, тайӧ вӧлі сюрс кӧкъямыссё ӧкмысдас ӧтиӧд воын.

— Ме сэки эг на вӧл. Чужи ме ӧкмысдас кыкӧднас.

— Ӧкмысдас кыкӧднас! — шай-паймуніс нывбаба, быттьӧ кыліс сьӧлӧмнас мыйкӧ зэв гусяӧс да тӧдтӧмӧс, и нӧшта на азымджыка кутіс видзӧдны пашкыр гӧрд юрсиа мужичӧйлань. А кор казяліс шуйга банбоксьыс сьӧд мампассӧ, Манефа Павловналӧн син водзӧ сувтіс рӧдимӧй вокыслӧн, Родионлӧн, татшӧм жӧ сьӧд мампаса чужӧмбаныс. — Лиза, чӧвт самӧварад шомсӧ... Ті, Павел Абрамович, пӧрччӧй, пӧрччӧй шынельтӧ...

— Ме ради кӧ, мен нинӧм оз кол, а вот пуксьылнытӧ — пуксьыла. — Картузсӧ ӧшӧдіс ӧдзӧсдорса тув йылӧ, а шынельсӧ эз пӧрччы. «Дашкӧ, нинӧм оз и кол ювасьны Павел Петрович йылсьыс? Ӧд вермас лоны, мельникыс мыжалӧ исполкомса секретарӧс Манефа Павловналӧн туйдӧдӧм серти», — думайтіс Налимов, сэсся шуис: — Кыллі да, уліс судтаас школа ловӧ?

— Слабог, кӧть школа, а оз чижовка да. Воим олӧмӧдз, гортсьыд вӧтлӧмысь лоӧ повны.

— Тіянӧс тэсся некод оз вӧрзьӧд. Ачыд тэ, Манефа Павловна, салдатскӧй дӧва, велӧдысь, куим челядь, пӧрысь мам.

— Кыськӧ ставсӧ нин тӧдан, Павел Абрамович.

— Уджыс менам сэтшӧм. — И висьталіс аслас удж йылысь, сэсся, быттьӧкӧ и ӧлӧдыштіс на, газетсьыд повзьӧдчана юӧръястӧ лыддьӧм бӧрын: — Но найӧс, кодъяс султасны выль власьтъяслы паныд, жалитны оз кутны. Тэ, Манефа Павловна, велӧдчӧм, интеллигентнӧй морт, татшӧм йӧзтӧгыс выль олӧм кыпӧдны ог вермӧй. Ті зэл коланаӧсь выль власьтъяслы, ме тӧд вылын кута тшӧтш и Елизавета Никифоровнаӧс. Ловас ставнымлы сьӧкыд, но бӧрӧ туйыс абу. Прӧститӧй татшӧм опициальнӧй сёрнисьыс, но ме мӧд ногыс ог куж, дай грамотаӧй этша. Войнаыд унаторйӧ велӧдіс, куим во ме сэн вӧлі.

— Георгиевскӧй крестӧн пӧ воӧмныд, — шыӧдчыліс Лиза, коді сюся кывзіс мамыслысь да Павел Налимовлысь сёрнинысӧ. — Али пӧръяліс Митьӧ?

— Но-о, мый тэ, Лиза? Митьӧыд оз пӧръясь. Абу, дашкӧ и, лӧсьыд шунысӧ, но шува нін: Митьӧыд узьӧ и олӧ тэ йылысь думъясӧн, шань морт сія.

— Кывлін, мам?

— Кывлі, кывлі. А вот менам верӧсӧй усис, комын сизим арӧсӧн колис менӧ дӧваӧн, тшӧтшъяяс ми вӧвлім.

— Кутшӧм воын нӧ усис?

— Дас витӧдын, Польшаын. Сьӧд кытша конвертын бумагасӧ ӧнӧдз видза.

Да, уна коми мужик колисны куйлыны Асыввыв Пруссияса, Галицияса, Румынияса ӧтувъя гуясӧ. Дӧва-аньяс, томъяс и олӧмаджыкъяс, асланыс курыд синваӧн дыр кутасны мыськыны сьӧлӧм вывсьыныс курыд дойсӧ. Зэръяс топӧдасны гуяс вылысь джуджыд да паськыд мылькъяссӧ, тырасны-эжмасны найӧ турунӧн, а дӧва-аньяс нэм помӧдзныс кутасны кывны пос помсьыныс верӧсъясныслысь кок шыяссӧ. Оз, оз бырӧд кадыс дӧваяслысь шог-печальсӧ! Найӧ иналӧны сьӧлӧмсӧ ӧтиторйӧ: оз лэдзны вӧрсявны верӧсъясныслысь чӧс туйяссӧ челядьныс, быдмыштасны и ассьыныс батьяссӧ вежасны пияныс. Олӧма дӧваяс кӧ кутасны рушмыны нырсялысь картупель моз, томджыкъяс кутасны на овны аскиа лунӧ лачаӧн: эз на помась олӧмыс; гашкӧ, аддзысяс на морт, коді косӧдас том дӧвалысь син доръяссӧ, топӧдыштас юрсӧ морӧс бердас и лӧньӧдас медшань кывъяснас: «Эн шогсьы! Ок на кутшӧм бура овмӧдчам тэа-меа!»

— Ёна сэки нырисны миянлысь йӧзтӧ австриечьясыд да германечьясыд. Кылсьыліс, вийӧмась пӧ квайтсё сюрсӧс, пӧшти миллион роч салдат веськалӧма пленӧ.

— Менам Микипер тай, небось, абу веськалӧма. Ӧні эськӧ гортӧ жӧ нин воис-а. Нинӧм он вӧч: Енмыс, тыдалӧ, сэтшӧм рӧк сылы шулӧма, — ышлолаліс кӧзяйка.

— Ӧксинь чой дӧвуйтӧ жӧ, зэл томӧн верӧсыс усис.

— Челядьыс коли?

— Нылка быдмӧ. — Та йылысь сёрнисӧ Налимов эз кут паськӧдны. Сійӧ тӧдіс: Ӧксиньлысь верӧссӧ Гриш Миш Иванӧс гижӧдӧма бать пыддиыс, кӧть и некыдз эз лӧсяв, война вылас нуӧм бӧрын кык во мысти вайис да. Грездсаяс тӧдӧны тайӧ лӧсявтӧмторсӧ, но вунӧдны нин кутісны. Быдмӧ тай со Машукныс, Мӧдей Пекла да Тимӧыслӧн нывкаясыс и видзӧны медсясӧ.

Кымын дырджык пукаліс да сёрнитіс Павел Налимов, сымын унджыктор казяліс сыын Манефа Павловна ас рӧдвужас кысканторъяссӧ. Аддзӧ быттьӧ батьыслысь чужӧм-ӧбликсӧ, а сёрнитӧ быттьӧ Родион вокыскӧд — сыметь ӧткодьӧсь гӧлӧсныс. Сэсся нывбаба юксис юль медводдза лунъясӧ Усть-Сысольскӧй уездса велӧдысьяслӧн чукӧртчылӧм йылысь мӧвпъясӧн — шусис зырянскӧй педагогическӧй съездӧн. Матӧ пӧ кыксё велӧдысь волісны, висьталісны асланыс сьӧкыд удж да олӧм йылысь, норасисны, оз пӧ тырмыны учебникъяс; ыджыд сёрни кыптылӧма крестьяналысь челядьсӧ чужан кыв вылын велӧдӧм йылысь. Манефа Павловна сёрнитіс сьӧлӧмсяньыс, и, пожалуй, медводдзаысь вунӧдліс ӧшӧдчӧм бать йывсьыс. Сылы кажитчис, быттьӧкӧ Манефалӧн батьыс эсійӧ пыді жыръяс, пукалӧ висьысь гӧтырыслӧн крӧвать дорышын да, кыдзи и вӧвлі уна во чӧж, шыльӧдыштӧ Варваралысь сьӧда лӧсталысь юрсисӧ. Но артмис сідз, мый кодзувкот кодь зіль да ён мортлӧн, Павел Петровичлӧн, олӧмыс кусіс жебиник гӧтырыслӧн серти водзджык, нем виччысьтӧг да мисьтӧма. Вӧсни гезйыс покониклысь голясӧ топӧдӧма сыметь, весиг кывйыс ӧшйӧма вомгорулас. Мельник да конюк эз этша ноксьыны кӧзяиныслӧн лӧзӧдӧм кын кывйӧн, ӧдва и иналісны местаас, и мед гортъяс куйлігӧн бара эз мыччысь, ковмис кӧртыштны вомсӧ воссьӧмысь.

Манефа Павловнакӧд сёрниыс бурмӧдыштіс, весиг небзьӧдыштіс Павел Налимовлысь сукар кодьӧдз косьмӧм сьӧлӧмсӧ. Окота на лои пукавны дырджык, и думсьыс весиг каитчис, эз тшӧкты пузьӧдны самӧварсӧ да. Лиза вӧлі сэні жӧ, и, видзӧдӧмпыръяысь, эз весиг думайт пыравны пусян-пӧжасян жырйӧ. Сійӧ донъяліс синъяснас: кутшӧм эськӧ вӧлі Митьӧыс, татшӧм пашкыр, гӧрдӧн ӧзйысь юрсиыс кӧ тадзи жӧ турун юр моз пукаліс сылӧн юр вылын? «Дашкӧ, Манефа Павловнаыс тӧдса Анастасья Сергеевнакӧд? — бергаліс Налимовлӧн юрын. — Дашкӧ, нёль лун чӧжнад аддзысьлісны и тӧдмасисны съезд вылас?»

— Тіянлы, Манефа Павловна, абу-ӧ тӧдса нимыс Анастасья Сергеевналӧн? — юаліс сэсся. — Ачыс Кулӧмдінысь, сэні жӧ и велӧдӧ.

— Тӧд вылад кутан Анастасья Сергеевна Сладкоштиеваӧс?

— Да. Пронтвылса ёртӧйлӧн чой сія.

— Съезд вылын сылӧн сёрниыс мӧрччис, пӧжалуй, дзик быдӧнлы. Збоя, сьӧлӧмсяньыс сёрнитіс.

— Мыйӧн мӧрччис?

— Ӧткымынӧн корисны дзикӧдз дугӧдны велӧдны школаясын Енлысь закон. Анастасья Сергеевна вӧзйис гӧлӧсуйтны кӧть нин сы вӧсна, медым позис велӧдны тайӧ предметсӧ урокысь прӧст кадӧ. Видлалӧм вылӧ пыртісны кык резолюция. И тӧданныд, кутшӧм вермис? Сладкоштиеваӧн вӧзйӧмыс. Сэки и тӧдмасим Анастасья Сергеевнакӧд. Да, висьтаси, ме, мися, веждімса.

Но дженьыд нэма лои тайӧ резолюцияыс. И со мыйла. Уездын народнӧй образование отделсӧ (уоно) вӧлі котыртӧма дас кӧкъямысӧд вося мартын. Сійӧ кадас сэні, кыдзи и уисполкомын, кызвыннас вӧліны левӧй эсеръяс, кодъяс эз кӧсйыны ставсӧ путкыльтны другӧн да вуж выйӧныс. Уоно ошкис велӧдысьяслӧн съездлысь шуӧмъяссӧ, но вежон куим мысти нин, юль помын, Сӧветъясысь вӧтлалісны воддза веськӧдлысьяссӧ и власьтсӧ тырвыйӧ босьтісны большевикъяс. Августлӧн медводдза лунъясӧ уоно-ӧ вӧлі бӧрйӧма выль йӧзӧс, веськалісны сэтчӧ сӧмын коммунистъяс — Маегов, Рочев, Юркин, Коданев. Школаясын Ен законъяс велӧдӧм помасис. Та йылысь сёрнисӧ сэсся некор нин некӧн оз кыпӧдлыны. Воас кад, и коммунистъяс тупкасны став литературасӧ, кӧні казьтывсьӧ Ен. Уна дас вояс чӧж тайӧ вежа ним вылас кутасны сьмекайтчыны и политикъяс, и гижысьяс. Сэк, кор Павел Налимов бӧръяысьсӧ воліс Матвей ордӧ, Анастасья Сергеевна кутіс на кутшӧмкӧ лача: гашкӧ пӧ-й, велӧдны на кутасны Ен законъястӧ, но эскӧмыс вӧлі нин весьшӧрӧ.

— Лизук, самӧварад чӧвтін шомтӧ? — юаліс Манефа Павловна.

— Часлы, чӧвта, — вочавидзис Лиза и сэк жӧ думыштіс: «Митьӧлӧн вокыс дзик ыджыд батьӧ кодь».

— Павел Абрамович, личӧдчы, тшаюйтны кутам.

Налимов окотапырысь пӧрччис шынельсӧ.

* * *

Асывнас Яков Тихонович петкӧдіс исполкомлӧн конюшняысь медся восьласа меринсӧ, небыд пуклӧса и быдӧн нин. Катыдпомса озыра олысь крестьянинлысь мырддьӧм вӧв — кузь кокъяса да лайкола мышка, волялысь сьӧд гӧна, кымӧсас еджыд печата. Исполком керкаыслӧн стынладорыс и шусьӧ конюшнянас. Яков Тихоновичысь ӧтдор Налимовӧс колльӧдіс и комбедӧн да партячейкаӧн веськӧдлысь Никонор Напалков.

— Павел, Енмӧн-господьӧн кора, вӧч ставсӧ, мед миян вӧлӧсьтӧ эз тувччыны некутшӧм пришлӧйяс; оз колны миянлы некутшӧм Бандельманъяс, — мортыслысь овсӧ ылӧсас шуис Никонор. — Миян асланым тырмымӧн вынъяс, мед некод эз торк татысь лӧньлунсӧ.

— Ну, Павел Абрамович, бур туй, — кисӧ топӧдлӧмӧн прӧщайтчис Яков Тихонович. — Тані зӧр, зӧбняыс пытшкас, — сэсся вӧрӧдыштіс седлӧ бердӧ кӧрталӧм мешӧксӧ.

— Пасибӧ, Яков Тикӧнӧвич. Пасибӧ, Никонор, — абу велалӧма да, зятьсӧ некор оз вичав. Сьӧлӧмыс дількмунӧма тӧрыт рытъя сёрни бӧрын. Кор воис Манефа Павловна ордысь, зятьыс висьталіс Павеллы Шорчомын лоӧмторъяс йылысь. Звӧнитлӧма сэсянь гӧрдъяслӧн дружинаӧн веськӧдлысь, вӧлӧсьтса военком Ваддоров. Сійӧ и юӧртӧма, тані пӧ ВЧК нимсянь кутшӧмкӧ Мандельбаум туялӧ Гичевӧс виӧм, нуӧдіс пӧ вӧлӧсьтса Чрезвычайнӧй комиссиялысь да революционнӧй трибуналлысь ӧтувъя заседание. Мандельбаумлӧн индӧд серти чижовкаӧ пуксьӧдӧмаӧсь кызь мортӧс. Ставныс соссьӧмаӧсь Гичевӧс виӧмысь, сэк сійӧ бӧръяс на пиысь куим мортӧс и пыр жӧ тшӧктас лыйлыны исполком стынбӧжас йӧз син водзын. Сы кості Мандельбаумлӧн отрядса салдатъяс воласны вель уна семьяӧ, мырддяласны бурджык кӧм-паськӧмнысӧ, самӧваръяс, граммофонъяс, вурсян машинаяс, кыйсян пищальяс и ставсӧ сӧвтасны асланыс пароход вылӧ. Та бӧрти коммунист-чекистъяслӧн пароходыс тӧрыт, рытгорувланьыс, вӧрзьӧдчас водзӧ, Эжва катыд.

— Едрена-матрена! — ёрччыштіс Яков Тихонович. — То, вӧр саяс тыдолтчис паракод тшын. Павел Абрамович, нӧрӧвитлам, кежас-ӧ таланьӧ тшыныс. Кежас кӧ, пырасны Важ Эжваӧ, сідзкӧ, Веждімӧ.

— Выль Эжва али Важ Эжва вомыс паськыдджык? — юаліс Налимов, коді сідз эз и вевъяв пуксьыны седлӧас. Шынель морӧссьыс кыскис кучик кӧшельсӧ, тыртіс каллянсӧ табакӧн.

— Выль Эжва вомыс ёна паськыдджык, — стӧчмӧдіс Никонор, — но паракодыд лыбӧ таті и сэті.

— Кежасны кӧ Веждімлань, ме лэчча ю берегас, стретита паракодсӧ. Вӧча ставсӧ, мед берегӧ эз чеччы ни ӧти салдат, — сетіс кыв Налимов.

— А коді сія Бандельманыс? — юаліс Никонор.

— Эг на кывлы, коді сэтшӧмыс. Вовӧм морт кыськӧ, — вочавидзис Налимов. Куимнанныс синнысӧ читкыраліг видзӧдісны кымӧртӧм енэжлань пуритысь сьӧд тшынлань. Сійӧ ньӧжйӧ-ньӧжйӧ, но ӧтарӧ кежис шуйгавыв, сідзкӧ, асыввывлань. — Кымын верст тасянь Важ Эжва вомӧдзыс?

— Верст вит, — шуис Яков Тихонович. — Ме думысь, тшыныс ылысмӧ, сэті Выль Эжваыс вӧчӧ ыджыд кусынь.

— Слабог, эз кежны. Ми тан асьным, комияс, рӧзберитчам, — кокниа лолыштіс Никонор.

Сэк, кор читкылясьысь сьӧд тшыныс ді сайын ӧтвесьтасис сикткӧд, кыліс гымыштӧм — ӧтчыд дай мӧдысь, весиг сыркмуні муыс. Мӧдлапӧвса взрыв шыыс йӧлӧгаӧн паськаліс зэв ылӧдз. Сэні, вӧрысь ӧтдор, веждімсалӧн муяс да видзьяс.

— Лыйисны пушкаысь, — шуис Налимов. — Дашкӧ, ювӧртісны, лэччиганым пӧ кежалам.

— Мый вӧчны? — инас эз ӧшйы Яков Тихонович, дзурликасис ӧтарӧ-мӧдарӧ.

— Оз вермы лоны, медым коми морт эз аддзы пикысь петан туй, — чӧвтіс Налимов.

— Мыйкӧ думыштін? — шыасис Никонор.

— Чукӧртӧй пила-чера мужикъясӧс, и талун жӧ тупкӧй катыдланьсьыс Важ Эжва вомсӧ керъясӧн. Но, кыдз? Верманныд? Керйыс оз прӧпадит, бӧрынджык лэптанныд и пилитанныд пес вылӧ.

— Вермам! — вочавидзисны сиктса веськӧдлысьяс.

— Мыйся паракод и мыйся сэні йӧз, тӧдмала и ювӧрта тіянлы телепон пыр, — кӧсйысис Налимов и кыпӧдчис седлӧ вылӧ.

Верзьӧма рӧдтіс кывтыдлань. Со и саяліс медбӧръя керкаыс — джуджыд кокъяс йылын сулалысь магазея кум. И ӧтарын, и мӧдарын лӧня дӧввидзис сораса тшем вӧр. Кыдз пуяс да пипу чальяс вылын вижӧдӧны коръяс, ньӧжйӧник, быттьӧ зарни бобувъяс, лэбалӧны сынӧдас. Павеллысь шуйга бан боксӧ шонтыштӧ виртӧммыны заводитӧм шондіыс. Рӧдтігад да, пӧльтыштӧ тӧвру, быттьӧ тыдавтӧм лэбач паськыд бордъяснас ӧвтыштлӧ сылӧн чужӧмбанлань. Вӧв восьлалӧ туй бокшаӧдыс, чорыд подъяинтіыс. Митьӧ вокыс, надейнӧ, муніс сиасьны. Гашкӧ и, кайис тшӧтш сыкӧд Ӧксинь чойыс. Лӧсьыд нывка Лизаыс, мича сёрниа; ставыс кӧ ладмас, шань гӧтыр лоӧ вокыслӧн и мамыслы бур монь. Сӧмын мед олӧмыс эськӧ ӧдйӧджык пуксис лад вылӧ. Мыйла лыйлісны Шорчомас куим мортсӧ судтӧг да следствиетӧг? Тешкодь ова мортыс — кыськӧ ылысь воӧм, сэтшӧмъясыд нем жалиттӧг кутасны грабитны коми крестьянаӧс и чужтасны ыджыд лӧг став коммунистъяс дінӧ, Сӧвет власьт дінӧ. Тадзнад, «гӧрд террор» вермас кыпӧдны йӧзӧс выль власьтъяслы паныд кось вылӧ. Быдторсӧ думайтіс Павел Налимов кузь вӧлӧкын.

Верст сюръяяс серти кӧ, муніс джын туйсӧ Веждім — Сён сиктъяс костысь. Налимов тӧдіс: кӧнкӧ матын нин шор пос, сэні шойччывлӧны вӧлӧксӧ подӧн вуджысьяс. Пос дорас вотӧдз туйыс вель кузя кыпӧдчӧ вывлань, чой паныд. Чой йывсяньыс парма-вӧрыс быттьӧ кок улад, гӧгӧр тыдалӧ зэв ылӧдз, кытчӧдз босьтӧ синмыд. Лунвывладорас гырысь лӧз синъясӧн лӧсталӧ ыджыд ты, гӧгӧрыс турипувъя да мырпома нюръяс. Веськыда, вӧрса ордымъяс кузя, сэтчӧ волывлӧны вотчысьяс. Тыыс аслас сьыліӧн нюгыльтчӧма Эжвалань, но некыдз оз ӧтлаась юыскӧд. Сӧмын тулыснас, ытва дырйи, сӧльнитчылӧны ӧтлаӧ, и сэки тыас пырӧ быд пӧлӧс чериыс. Тӧвнас, кор кыз йи улӧ оз кут веськавны сынӧдыс, чери заводитӧ пӧдны. Сэки Сён сиктысь став вермана йӧзыс сьӧраныс черӧн, пыридзӧн да паськыд пу зыръясӧн — коді пу доддя вӧлӧн, коді подӧн — петӧны лымйӧн тырӧм ты вылӧ. Быд морт ассьыс визь босьтӧ: жуглӧны йисӧ, воргаяс вӧчалӧны. Кык бур таысь: чериӧс пӧдӧмысь мездӧны, и асьныс дьӧбӧ оз кольны — шольыдджыкъяссӧ и гумлалӧны йи вылас.

Туйсянь войвывладорас, вель ылын тыдаліс джуджыд мыльк, сылӧн куш плешкыс кольквижӧн вераліс шонді югӧръяс улын. Кутшӧм мича гӧгӧр — дзик Пармачуркйын кодь! Налимов чеччис вӧв вывсьыс, тані и куритіс ӧти каллянтыр. Разьліс ассьыс нопсӧ, перйис мамысӧн пӧжалӧм гӧгрӧс кӧвдум, мыччис вӧлыслы. Мериныд зумыд пиньяснас няклялыштіс няньсӧ, сэсся ыджыд льӧбъяснас нюлыштіс выль кӧзяинлысь ки пыдӧссӧ: чӧскыд пӧ. Эз и сӧв седлӧас, дженьыд дом поводӧдыс кутыштӧмӧн и лэччис чой горувсӧ шор пос дорӧдзыс. Эз шор, а веж нитшка колодаяс костӧд визув да сӧдз ёль сяльӧдіс сыладорӧ, кодарын тыыс да нюрыс. Увтасінад ӧвтіс улисӧн, нитшкӧн, пожӧм да коз гумъясвывса сир дукӧн. Ёль вомӧныс куйлісны топыда вольсалӧм, вывсяньыс ӧтрӧвнӧя лӧсалӧм кыз керъяс. Вӧчӧма сідз, мед позис ветлыны вӧла телегаӧн. Ӧвадтӧм, и мерин кутіс асьсӧ лӧня, сӧмын шочиника ӧвтыштліс тшӧтшӧдӧм пашкыр бӧжнас, нориника гӧрӧктыліс. «Но, мый, жалитан воддза кӧзяинтӧ? — шыльӧдыштіс меринлысь кӧртвомавтӧм ныр-вомсӧ Налимов, видзӧдліс гӧгӧрбок, оз-ӧ зырт кыткӧ пуклӧсыс. — Сӧвет власьтлы кутан служитны, революциялы. А вот нимтӧ и ог тӧд. Дашкӧ, Комбедӧн нимтыны? Комбед — мича ним, и кокни. Но, мый, Комбед, водзӧ рӧдтам?» — кыпӧдчис седлӧ вылӧ и ӧпнитіс.

Вӧлӧкын эз вочаасьлы ни вӧла, ни пода. Сён сиктӧ вотӧдз верст куим-ӧ-нёль туйыс мунӧ татшӧм жӧ нима векньыдик ю пӧлӧн. Ӧтмӧдар берегас паськӧдчӧмаӧсь видзьяс, этша турунаӧсь-ӧ, мый-ӧ — гоньвидзисны ляпкыдик, кык-куим чалькоста зорӧдъяс. Матыстчис медматыса зорӧд дорас, шуис шойччӧдыштны вӧвсӧ седлӧсӧ босьтлӧмӧн. Комбед эз кут нетшкыны кос турунсӧ зорӧдсьыс, а босьтчис йирны кок увсьыс ӧтавасӧ. Налимов кыскис нопсьыс нуръясянтор — кӧвдум да парта йӧв. Воча чойыс, Васса, асъя лысьтӧмсӧ пуктіс сулеяас. Оз кӧ ӧні ю, рытӧдзыд вермас и жодзмыны. Войнаыд велӧдіс да, кынӧм сюмалӧмсӧ оз и кыв Павел, ичӧт вытя лоис. Ёнджык тай вот куритчӧ-а. Мыйӧн бӧр меститіс сёян коляссӧ, мышнас жмитчыштіс зорӧд бердас и регыд ойбыртіс. Унйывсьыс бара на немечьяслысь да австриечьяслысь шойяссӧ аддзӧ, налысь нопъяссӧ да зепъяссӧ шобӧ. Со тай, ӧти офицер тшукис, папирос пачка да чепта часі поконикыдлӧн зепсьыс перйис... Эз кӧ гӧрӧкты Комбед, эз на и садьмы эськӧ. Слабог, абу пышйӧма вӧлыс да, воськов дас сайын и йирсьӧ. Кыскыліс вӧталӧм часісӧ, зэвтіс пружинасӧ. Кыпӧдчис, пыркнитіс шынель бердас ӧшйӧм турун сіяссӧ, и чукӧстіс Комбедӧс: «Сьтпро, сьтпро!..»

Вӧв чальпасъясӧн кодйӧм вӧлӧкыс зурасьӧ сикт катыдпомса мир туйӧ. Колӧ кежны шуйгавыв, тасянь верст кызь сайын Шорчом. Бӧрсӧ локтігӧн бытьӧн кежалас Сёнса волисполкомӧ, матысянь тӧдмасяс сиктса веськӧдлысьяскӧд. Шорчомлань нуӧдысь вӧлӧкыс тӧдса нин, неважӧн на Гичевкӧд ӧти телегаын рӧдтісны тайӧ туй кузяыс. Артыштіс да, вежон квайт сайын. Кодлӧн кыптіс киыс вины Андрей Прокопьевичсӧ? — тайӧ эз сет покойсӧ Налимовлы.

Шорчомӧ воис сійӧ пажын бӧрын нин. Ыджыд да уна йӧза сиктын, кӧні вӧліны ёна озыръяс и ёна гӧльяс, олӧмыс пуис жваркйӧн пуысь ва моз. Талы помканас лоисны Гичевӧс виӧм да пароходӧн гӧрд армеечьяслӧн волӧмыс, наӧн куим мортӧс лыйлӧмыс да арестъясыс. Волисполком дорын Павел Налимовӧс виччысис сиктса гӧрд дружинаӧн юрнуӧдысь, военнӧй комиссар Доментий Максимович Ваддоров — ай каньлӧн кодь гӧгрӧс чужӧма, ныр улас векньыдик уска, салдатскӧй шынеля да югыд кӧзыра картуза, ар комын вита.

— Звӧнитлісны веждімса ёртъяс, вот и виччысям, — водзджык шыасис Ваддоров. — Драствуй, Павел Ӧврамович!

— Видза олан! — ним-вичсӧ, тыдалӧ, вунӧдіс, и дженьыда чолӧмасис Налимов, сэсся кокниа чеччыштіс седлӧысь, киасисны.

— Воас морт и иналас вӧлтӧ, седлӧтӧ меститас и, — шуис Ваддоров, — а ӧні кежлӧ йӧрас йӧртлам, мед йирсьӧ.

Налимов, век жӧ, вӧчис ас ногыс. Йӧрас нин зӧбнясӧ тыртіс зӧр тусьӧн и пысаліс Комбед ныр улӧ, ачыс жӧ и пыртіс седлӧсӧ исполком посводзӧ. Партячейкаса секретар Тимушевлӧн кабинетӧ чукӧртчисны сиктса юралысьяс. Налимовкӧд ставныс вӧліны тӧдсаӧсь и пуктісны сійӧс ас морт туйӧ нин, сёрнитісны веськыда да восьсӧн.

— Миян партячейкаын ӧні сё ветымын шлен да матӧ куимсё сочувствуйтысь, — Налимовлӧн юасьӧм вылӧ висьтасис Тимушев. — Гижсьӧны весиг найӧ, кодъяс водзті сулалісны Сӧвет власьтлы паныд — кулакъяс, купечьяс, приказчикъяс.

— Та вылӧ видзӧдтӧг, шорчомса унджык олысьыс мустӧмтӧны большевикъясӧс, лӧгалӧны на вылӧ, весиг коммунист нимнас ползьӧдлӧны ассьыныс челядьсӧ, — шыасис Ваддоров. — Кыськӧ морыс и этія, кыдз нін овыс, да, Мандель... Мандельбаумсӧ вайліс. Ми пӧ Сӧвет власьтлӧн да большевикъяс партиялӧн представительяс, на нимсянь и грабитісны сикт джыннымӧс. Бурджык эськӧ вӧлі, асьным кӧ ас сиктса гӧль йӧзлы юклім ставсӧ сійӧс, мый нувисны ная сьӧрсьыныс.

— Ноко, ноко, мыйся сэтшӧм отряд? — сюся видзӧдліс Ваддоровлань Налимов.

Вочакывсӧ сетіс Тимушев — каллян моз вывлань чурвидзысь ныр йыла, шырлӧн кодь посни да рӧвнӧй пиньяса пӧрнӧй мужичӧй:

— Ме аддзысьлі нёбдінса ӧти большевиккӧд, аслам важ тӧдсакӧд, коді доброволечӧн гижсьӧма отрядас, и со мый вевъялӧма тӧдмолны: отрядас пӧ ӧні морт ветымын — латышъяс, немечьяс, мадьяръяс, еврейяс, комияс, а ачыс пӧ вӧллӧм австрийскӧй опицер, рочьяслы пленӧ веськалӧм бӧрын пырӧма коммунистъяслӧн партияӧ. Ставныс пӧ сёрнитӧны рочӧн, но зэл лёка. Роч йӧзсӧ пӧ шувӧны порсьясӧн, зырянаӧс — дикаръясӧн.

— Тьпу! — кыліс пукалысьяс пиысь кодлӧнкӧ лӧг гӧлӧс.

— Мый нимыс паракодыслӧн? «Доброжелатель», — юасьӧмъяс вылӧ водзӧ вочавидзаліс Тимушев. — Эм пӧ сэн кык пушка, уна вӧл. Сиктӧ султтӧдз пӧ медводз лыйӧны вӧлӧсьт кузяыс кыкнан пушкасьыс. Снарядъясыс пӧ асьныс корсясны кодӧс вины, а кодӧс и лолйӧн кольны. Миян Шорчомсьыд, кыр бокшасьыс, пушкаяссьыс лыйӧмӧн жугӧдісны вель уна пылсян. Нёбдінса лавкаясысь отрядыс мырддьӧма став манупактурасӧ. Султлӧма паракодыс и Ульяна манастырӧ, но манакъясыд отрядсӧ примитӧмась зэл кӧдзыда, абу кӧсйӧмась сетны некутшӧм отсӧг. Сэки игуменсӧ тошкӧдыс кыскасны манастыр горулса вежа ты дорас и тайкӧ оз вӧйтны. Лэптасны васьыс сы бӧрти, кор кӧсйысяс сетны сейпсьыс ключьяссӧ. Отрядса йӧзыс асьнысӧ шувӧны гӧрд армееч-интернационалистъясӧн, шобсигад мырддьӧмась комын нёль сюрс шайт, мыйкӧ мында весиг зарниӧн да эзысьӧн.

— Ставсӧ тайӧс аддзылӧма тэнад тӧдсаыд? — ӧтарӧ кыскаліс каллянсӧ Налимов, тшыныс кыссис омӧля и кыз пев помнас личйӧдліс табаксӧ.

— Мандельбаумыс босьтӧма сійӧс коми-роч кылъяс вылысь вуджӧдчысьӧн, воддза переводчиксӧ индӧма кочегарӧн. Кужйын вӧтлӧма удж вылсьыс вӧлӧстнӧй Сӧветса беспартийнӧй юралысьӧс, босьтӧма сійӧс аслас отрадӧ конюкӧн. А ӧні со, уна пакӧсьт вӧчис Шорчомын. Гичевӧс вийӧмысь куйим мортӧс аслас йӧзлы тшӧктіс лыйлыны, дас сизимӧн ӧнӧдз пукалӧны чижовкаын.

— Кодъяс? — эз инась Налимов.

— Буретш найӧ, кодъяслысь медуна конпискуйтім да реквизируйтім эмбурсӧ да скӧтсӧ, — суитчис Ваддоров. — Чайтам да, на пийысь и кодъяскӧ вийисны Гичевӧс, на пийын абу ни ӧти коммунист.

— Сідзнад, арестуйтінныд асьныд?

— Асьным, Мандельбаумлӧн тшӧктӧм серти.

— Ӧти мортӧс вийӧмысь пуксьӧданныд кызьӧс! — тайкӧ эз ӧзйы Налимов.

— Но ми огӧ торкалӧй Россияса веськӧдлысьяслысь индӧдъяс — Совнаркомлӧн эм «гӧрд террор» йылысь постановление, — асланьыс синіс вӧлӧсьтса ревтрибуналӧн веськӧдлысь Тарабукин. — Сы серти ми вермам пуксьӧдны либӧ лыйлыны быдӧнӧс, коді султӧ революциялы паныд.

— Вайӧ думыштламӧй ӧтвылысь: Гичевӧс, дашкӧ, вийисны буретш сійӧ купечьясыс, кулакъясыс, спекулянтъясыс да саботажникъясыс, кодъяс мырдӧн пырисны партияӧ? — Налимов зілис сёрнитны видзчысьӧмӧн, мед эськӧ эз ло шуӧма лӧсявтӧм кыв и эз чайтны асьсӧ контрреволюционерӧн.

Пукалысьяс шай-паймунісны.

— Збыльысь вед, вермис лоны и тадз, кыдзи шувӧ Павел Ӧврамович, — кыліс кодлӧнкӧ кызіник гӧлӧс.

— Ме думысь, ті синанныд сыланьӧ, медым мездім ми арестантъяссӧ, — гӧгӧрвоис Налимовлысь кывъяссӧ Ваддоров. — Чижовкаса караулын сулалӧны менам дружинникъяс. Шуванныд кӧ, ме найӧс лэдза вӧля вылӧ ӧні жӧ. — Векньыдик уссӧ кыв йывнас нюлыштавліс Доментий Максимович.

— Вайӧ гӧлӧсуйтамӧй: лэдзны арестантъясӧс али водзӧ на кутны чижовкаын и заводитны на кузя следствие? — вӧзйис партячейкаса секретар.

Пызан помас пукаліс векньыдик чужӧма, шлюн пельпома, кӧсӧй дӧрӧм морӧса том морт и став сёрнисӧ пасъяліс бумаг вылӧ, мӧд ног кӧ, протоколируйтіс.

— Коді сы вӧсна, мед мездыны арестантъясӧс? — юаліс Тимушев и ачыс медводз лэптіс кисӧ. — Видзӧда да, ставныд кӧ лэптінныд кинытӧ-а?

— Ӧти паныд, — шыасьліс протокол гижысь.

— Коді? Синмӧс чомрӧдлӧ табак тшыныс, нинӧм ог аддзы, — гоньгӧдліс юрсӧ Тимушев.

— Ме! — места вывсьыс кыпӧдчыліс Тарабукин — росмӧм кучик пинжака, водзсяньыс виж кучикӧн эжӧм галифеа, букыш видзӧдласа мужичӧй. Сюра кӧ вӧлі, ӧшкӧс эськӧ люкаліс татшӧм мортыд. Сэсся тай сідзи и керыштіс: — Ӧні жалитанныд, а кор ми веськалам налӧн гыжйӧ, небось, оз жалитны.

Ваддоров ачыс и муніс арестантскӧй керкаас — чижовкаӧн медсясӧ шуисны. Налимов звӧнитліс Веждімӧ, юӧртіс Яков Тихоновичлы Шорчомӧ тыр-бура воӧм йылысь, лӧньӧдіс веждімсаӧс, мед эз повны сиктаныс пароходлӧн кежалӧмысь: катӧдӧ пӧ Чрезвычайнӧй комиссиялысь отряд, мед Помӧсдінсянь веськавны Печора вожӧ.

Мориц Мандельбаум да сылӧн отряд йылысь лёк славаыс регыд паськаліс Коми му пасьта — Эжва вожын и Печора вылын. Офицеравтӧдзыс актёр, тайӧ интернационалистыс Сыктывдінкарӧ воис Кардорысь дас кӧкъямысӧд вося сентябр медводдза лунъясӧ ЧК-лӧн неыджыд отрядӧн, эз вӧв и нелямын морт. Но Эжва кузя катігӧн нин сылӧн отрядӧ сисьтасисны татчӧс сиктъясса коммунист-доброволечьяс, Помӧсдінӧ воигӧн вӧлі нин сё дас кык морт. Отрядӧ вӧзйысьлісны унаӧн, но Мандельбаум быдӧнӧс эз на и босьт. Окотапырысь примитліс ас вӧлӧн да ас пищальӧн локтысьясӧс. Шорчомысь пароход вылӧ сӧлісны вит том морт. Воласны-ӧ бӧрсӧ — код тӧдас.

Лебежнӧй да Парч весьтті «Доброжелатель» катіс лӧня, пушкаясысь лыйтӧг, сӧмын кузяа куимысь тутӧстіс. Тыдалӧ, жалитісны снарядъяссӧ, сиктъясыс ичӧтӧсь да. Кык снаряд лэдзисны Немдін кывтыдпомӧ. Слабог, ни ӧти мортӧс эз ви, но йӧзыс повзисны, унаӧн дзебсялісны коді кытчӧ: гӧлбӧчьясӧ, улыс кумъясӧ, картупель гуясӧ, кодсюрӧ пышйис матыса вӧрӧ. Сьӧраныс ӧружиеа салдатъяс чеччисны берегӧ, кӧинъяс моз кутісны шычкыртны керкаысь керкаӧ: мырддялісны ставсӧ, мый позьӧ сёйны, мый югъялӧ. Йӧз ёрисны грабительясӧс, сэсся нинӧм вӧчны эз вермыны. Мандельбаум чукӧртіс сиктса Сӧветлысь исполком, чӧвтіс сэсь беспартийнӧй юралысьӧс и индіс выльӧс — Немдінсьыс медгӧль мортӧс, коді эз куж гижны ни лыддьысьны, зато вӧлі коммунистӧн.

Сэсся Мандельбаум кежис вичкоӧ. Аслас ортсы мичлунӧн сійӧ шензьӧдіс пыскыль кывъя австриечӧс, и кӧсйис мыйсюрӧ вичмӧдыштны вичкосянь аслас отрядлы. Став ӧдзӧсыс вӧлі томана и пытшкас эз сибав, веськӧдчис поп ордӧ гортас. Асланыс командиркӧд ветлӧдлісны тшӧтш винтовкаа куим салдат, ӧти на пиысь роч кыв тӧдысь коми морт. Кильчӧыс вӧлі пытшкӧс калича, медкузь тушаа салдатыс винтовка ложанас тотшнитіс ӧдзӧсас ӧтчыд дай мӧдысь. Восьтіс ӧдзӧссӧ ар дас-дас кыка нывка.

— Кыдзи нӧ нимыд, ныланӧ? — меліа юаліс нёбдінса вуджӧдчысь-доброволеч.

— Тоня.

— Батьыд гортад, Антонина?

— Гортын.

Вель ыджыд да югыд жырйын, ен ув пельӧсса пызан сайын, гортса паськӧма пукаліс дзор ус-тошка поп Спасский, киас кутіс «Зырянская жизнь» газет. Тӧдтӧм йӧзлӧн пырӧмкӧд тшӧтш, Спасский чеччис пызан сайысь, вӧчис воськов-мӧд джодж шӧрлань, ачыс и шыӧдчис водзджык:

— Мыйӧн верма служитны тіянлы?

— Тіян водзын Сӧвет власьтлӧн представитель Мориц Мандельбаум, — висьтасис интернационалист, мыйкӧ кӧсйис на шуны, но торкис поплӧн кыз гӧлӧсыс:

— Йӧзсӧ грабитысь оз вермы лоны выль власьтлӧн представительӧн. Ен нимсянь ме кора: дугдӧй мырддявны крестьяналысь эмбурсӧ. Найӧ асьныс олӧны тшыг нисьӧ пӧт, а ті, коммунистъяс, мырддяланныд бӧръя нянь кусӧксӧ...

— Но-о, отеч Митрей, позьӧ мӧй тадзи сёрнитны та ыджда начальниккӧд? — сюйсьыліс комиӧн нёбдінса доброволеч. — Жалит асьтӧ, челядьтӧ жалит... — А немдінса поплӧн вӧлі нин куим ныв — Галина, Антонина да Таисия.

Спасский сёрнитіс рочӧн и Мандельбаум ставсӧ гӧгӧрвоис вуджӧдчысьтӧг.

— Миян вичкосянь, господин Мандельбаум, тіянлы нинӧм оз вичмы, — вӧчис кывкӧртӧд попыд. И, тыдалӧ, тайӧ кывъяснас Дмитрий Спасский вӧчис аслас олӧмлы приговор.

— Найӧ, кодъяс сулалӧны меным паныд, шусьӧны Сӧвет власьтлӧн врагъясӧн либӧ контрреволюционеръясӧн. Сэтшӧмъясыскӧд ми нуӧдам нем миритчытӧм тыш и кутам бырӧдны найӧс пароходвывса крысаясӧс моз, — скӧрысь, мисьтӧма да мустӧма дзӧбыльтіс коми кыв тӧдтӧм чекист, и ас бӧрсьыс крапкис ӧдзӧссӧ.

Спасский попӧс сійӧ жӧ лунас арестуйтісны, мода вылас допроситісны, сэсся петкӧдісны Троицко-Печорск тракт вылӧ и... лыйлісны — Сӧвет власьтлы паныд проповедьысь пӧ. Пришлӧй чекистъяс мырддялісны сідзжӧ эмбурсӧ да скӧтсӧ Пожӧгса, Помӧсдінса, мукӧд сикт-грездъясса купечьяслысь, озыра и шӧркодя олысьяслысь.

Гӧрдъяслӧн ижмо-печорскӧй отрядъяс Мандельбаум юрнуӧдӧм улын шемӧсмӧдісны и Печора вывса войтырӧс. Кыдзи и Эжва вожын, сэтчӧс сиктъясӧ матысмигӧн медводз сетлісны вӧлясӧ пушкаяслы, дерт, йӧзсӧ повзьӧдӧм ради, сэсся отряд петліс берегӧ. Печораса олісны тӧдчымӧн озырджыка эжваса серти и вӧлі мый мырддявны — мича кӧм-паськӧм и сёян-юан. Отрядӧ зілисны веськавны пыр унджык йӧз, и сэк, кор пароход вылын лои дзескыд, сы бердӧ пысалісны баржа. Кымын водзӧ, сымын ёнджыка вельмис, сымын ёнджыка воштіс яндзимсӧ австрияса интернационалистыд. Сиктӧ пырӧм бӧрын став йӧзсӧ чукӧртліс сход вылӧ, юӧртліс лёкиник роч кыв вылын: мужичӧйяс кӧ пӧ оз гижсьыны гӧрд армияӧ, му выв уджъяс помасьӧм бӧрын найӧс лоӧ лыйлӧма, а нывбабаяссӧ оз ло вӧрзьӧдӧма — найӧ пӧ ковмасны на гӧрд армеечьяслы. Эз бӧрыньтлы анюловтӧ, мӧд ног кӧ, «коми дикаркаястӧ» и ачыс — австрийскӧй вира гӧрд гвардееч Мориц Мандельбаум, кодлы сэк вӧлі сӧмын на кызь кӧкъямыс арӧс.

Крестьяна ӧтарӧ воштісны Сӧветъяс да гӧрд армеечьяс вылӧ лачасӧ, кутісны мустӧмтны большевикъясӧс, медсясӧ, помасьлытӧм реквизицияясысь да конфискацияясысь. То ӧтилаын, то мӧдлаын йӧз кутісны сувтны коммунистическӧй Сӧветъяслы паныд, ыршасисны вӧтлавны большевикъясӧс исполкомъясысь. Сюрс ӧкмыссё дас кӧкъямысӧд вося арын «Зырянская жизнь» газет номерысь номерӧ юӧртӧ Комиын революциялы паныд заговоръяс, виӧмъяс да арестъяс йылысь. Та йылысь гижӧ и губернияса пресса, да весиг «Петроградская правда». Но Усть-Сысольскӧй уездса вӧлӧсьтъясын большевикъяс чорыда кутісны ас кианыс власьтсӧ, кутісны медсясӧ военнӧйяс отсӧгӧн. Выль власьт путкыльтны босьтчылӧм эз артмы ни Скӧрӧдумын, ни Мысын, ни Позтыкерӧсын... Ыззьӧм йӧзӧс быдлаын лӧньӧдлісны гӧрд армеечьяс асланыс ёсь штыкъясӧн.

* * *

Сулаліс арся лесӧб поводдя. Вежон-мӧд сайын чужан муыскӧд прӧщайтчисны юсьяс, турияс, уткаяс. Шуштӧммис, гӧлӧстӧммис вӧр. Луннас шлапкас-усяс уль лым, а войяснас сэзьдылӧ: кодзувъяс пӧвстын мыччысьлӧ кулӧм морт чужӧма кельыд тӧлысь. Няйт, букыд плеша поводдяыс дӧзмӧдлӧ крестьянинӧс. Уна вӧлӧсьтын, но эз быдлаын, водз пужъявліс да, кокни шептаӧсь вӧліны ид да сю, этша чукӧрмис град выв пуктас. Сэк жӧ, тырмымӧн солалісны ельдӧг да ягсер, косьтісны гӧрд гоб да иванчик, льӧм, чӧд да мукӧд вотӧс. Ывла бипур весьтын, чугун пӧртъясын, пуисны кӧчан. Йӧз начкалӧны этша йӧла да пӧрысьмӧм мӧсъясӧс, яй вылӧ тшӧгӧдӧм ӧшъясӧс. Зіль крестьянинлӧн улыс кумын чери-яйыд лоӧ вит-квайт пӧлӧс — пачын да паччӧрын, лэбулын да тӧв йылын косьтӧмыс, солалӧмыс и свежӧйыс. Юяс кынмӧм бӧрын йисӧ жугласны пыридзьясӧн и катласны пӧгребъясӧ кӧзӧд пыдди.

Любӧй поводдя дырйи личлэдзлытӧг шычкиртӧны гӧльяслӧн комитетса шленъяс, налӧн власьтыс Сӧветъяслӧнысь на ыджыдджык. Кулакъяс, купечьяс, вузасьысьяс — озырджыка олысьяс вылӧ шняпйӧдлӧны гырысь вотъяс-контрибуцияяс, водзӧ мырддялӧны скӧт. Найӧс, кодъяс водзсасьӧны да оз кӧсйыны сетны ас овмӧсысь эмбурсӧ, шуӧны саботажникъясӧн да спекулянтъясӧн. Сэки комбедлы отсӧг вылӧ воӧны чрезвычком да ревтрибунал, весиг гӧрд армеечьяслӧн отряд. Власьтлӧн быд выль орган юр весьтад ӧшалысь сабля кодь. Ӧти татшӧм органын и уджаліс большевик Павел Налимов. Австро-германечьяскӧд мирнӧй договор кырымалӧм бӧрын, кор салдатъясӧс лэдзалісны гортаныс, мездісны пленысь, сійӧ чайтліс: Россияын, тшӧтш и Коми муын, пуксяс выль олӧм — ӧд власьтсӧ асланыс киӧ босьтісны уджалысь йӧз. Сэсся и, фронт вылын унджык салдатыс сетчисны большевикъяслань. Сетчисны сы вӧсна, мый найӧ чуксалісны дугӧдны война, чуксалісны кырымавны германечьяскӧд мир. Войнаыс эз ков ни рабочӧйяслы, ни крестьяналы. Ичӧт грамотаа прапорщик Павел Налимов лоис большевикӧн, но некыдз эз гӧгӧрво, мыйла партияыс шусьӧ Россияса социал-демократическӧй рабочӧй партияӧн *. Мыйла сӧмын рабочӧй? Мыйла абу рабоче-крестьянскӧй партия, ӧд Павел Налимов крестьяна вужйысь и ачыс крестьянин?

Ӧні сійӧ пукаліс гортас, шоныдӧн онялысь керкаын, нускис-гижис Усть-Сысольскӧй уездса ЧК-ӧ аслас удж йылысь отчёт. Бумагаыс жаль, сы мында нин тшыкӧдіс да. Сэсся тай быттьӧкӧ гижис медся коланасӧ-а. Медводз индаліс, кутшӧм вӧлӧсьтъясӧ да грездъясӧ воліс, сэсся веськыда пасйис: «...По приезде в деревню или волость я замечал везде настроение недоверия к новым властям, чувствуется даже скрытая враждебность. Главная причина в том, что комбеды повсеместно проводят реквизиции и конфискации лошадей, коров, имущества не только у кулаков и зажиточных крестьян, но и у середняков, при этом превышая свою власьт, нарушая функции, определенные декретом ВЦИК. Волостные комиссии чрезвычкома принимают все меры, чтоб в населённых пунктах установить полный порядок.

Вместо сознательной революционной борьбы отряд Мандельбаума * на Вычегде занимался бесчинствами, расстрелами без суда и следствия, открытым грабежом мирного населения, не относящегося к классу эксплуататоров. Такая политика и жестокий террор в отношении крестьянства взбудоражили жителей Верхневычегодского края. Обстановка тяжёлая. Чтобы разбудить массы, нужна широкая агитация, нужны грамотные работники для волостей, а их нет...». Лыддис отчётсӧ кывйысь кывйӧ, шӧпкӧдіс: «Шань. Таысь шыльыдасӧ оз артмы». Мичаджык роч кывъяссӧ корсяліс «Зырянская жизнь» газетысь. Некымын номер вайис гортас Шорчомса да Веждімса волисполкомъясысь. Дас кымын газет куйлӧ пызан вылас, лыддьытӧмыс ни ӧти строка нин эз коль.

Аски лэччылас Веждімӧ и сэсянь отчётсӧ письмӧӧн мӧдӧдас Сыктывдінкарӧ Кудинов ним вылӧ, кодкӧд тӧдмасис юль помын Кулӧмдінын Эжва катыдса активистъяскӧд аддзысьлігӧн. Буретш сійӧ ляс ныра, кыз голяа Кудиновыс, коді тшӧктыліс арестуйтны Рассыхаевӧс, Павел Налимовлӧн начальникыс. Сэки, Матвей ордӧ шойччыны мунтӧдз, Налимов да Кудинов воча ныр мый йылысь кӧ пӧся варовитісны. Ас дінаныс чукӧстлісны и Шорчомысь волисполкомса секретар Гичевӧс. Тыдалӧ, Кудинов и тшӧктіс Налимовӧс сюсьджыка видзӧдны Шорчомын лоӧмторъяс бӧрся, стрӧга мыждыны найӧс, кодъяс торкалӧны уездса да шӧр власьтъяслысь индӧдъяс. Но Налимовлӧн оз ышты сьӧлӧмыс, мед кодӧскӧ мыйыськӧ стрӧга мыждыны судтӧг да следствиетӧг. Таӧн торъялӧ сылӧн видзӧдласыс сэтшӧм чина войтырысь, кодъяс вермӧны мыждыны и весиг лыйлыны мортӧс сӧмын асланыс чайтӧм серти.

Буретш сійӧ лунас, кор Налимов нёльӧдысь выль пӧв гижис отчётсӧ еджыд лист вылӧ, Шорчомын кылісны лыйсьӧм шыяс. Сэні лоӧмтор йывсьыс сылы кывсяс лун-мӧд мысти, а ӧні киас кусӧм калляна сулаліс ӧшинь дорас, видзӧдіс йӧзтӧм, лӧнь ывла вылӧ. Мыйлакӧ чужан грездыс, ичӧтик Пармачуркйыс, ӧні кажитчис сылы ыджыд вӧр керка кодьӧн, кӧні йӧзыс, кӧлена бӧрся кӧлена, олӧны сьӧдас-пемыдас. Сійӧ, Павел Налимов, царскӧй армияса вӧвлӧм салдат, кӧть аддзыліс паськыд енвевт увсӧ, аддзыліс ылі муяс, а мый аддзылісны Митрей вокыс да Ӧксинь чойыс пармаса звер-пӧткаысь да Веждімысь ӧприч? Некоднанныс на весиг эз вӧвны Кулӧмдінын. Колӧ ловзьӧдны сикт-грездъясын культурнӧй олӧм, а та могысь быдлаын восьтавны школаяс, кӧні эськӧ быдтісны-велӧдісны выль олӧм — социализм — стрӧитысьясӧс. Видзӧдӧ Налимов пӧрысьмӧм чужӧма ывла вылас, а сьӧлӧмыс ӧзйӧ югыд аскиӧ эскӧмӧн. И нюмыс весиг мыччысьліс, кор син водзас сувтӧдіс ӧшинь увтіыс школаӧ котӧртысь челядьӧс — долыдӧсь, мича паськӧмаӧсь, кианыс нигаяс. Сэсся кыськӧ ылысь, парма чурк горувсьыс, кӧні тыртӧм муяс саяс тшемвидзис помтӧм вӧр, петкӧдчис Анастасья Сергеевналӧн лӧсьыдик чужӧмыс. Сэтшӧма вӧйтчис думъясас, весиг кӧсйис дзугыштны чунь помъяснас нывлысь сьӧд юрсисӧ, но киыс зурасис ӧшинь стеклӧас. Пыркнитчис Павел, петіс пос помас куритчыны. Сідзсӧ эськӧ керкаас и тшынасьлӧ, таладорас ӧні ӧтнас, ломтылӧны жӧ ыджыд пачсӧ да шоныд. Кызвыннас мӧдарас олӧны, сэні Машукныслӧн лайкана потаныс. Мӧдей Пекла, вермӧ на да, ёнджыкасӧ и ноксьӧ сыкӧд. Митрей да Ӧксинь вӧрынӧсь, сьӧла-тар на медсясӧ кыйӧны, регыд уравны кутасны. Прӧмыса кӧ лоӧ тӧлыс, бара на сьӧмтор лоӧ, сдайтасны да.

Дзик на неважӧн Ӧксинь нарошнӧ кежис аслас чӧс туй вылысь, пырис Гриш Мишлӧн угоддьӧӧ. Эз гусясьны, а ыліса вӧр керкаас пукыштны, Иван йывсьыс сэні мӧвпалыштны, верӧсыскӧд медводдза узян войсӧ тӧд вылас уськӧдлыны. Синнысӧ куньлытӧг и колис сэк войыс, сэтшӧма меліалісны ӧта-мӧднысӧ — окавтӧм места эз коль Ӧксиньлӧн вир-яй вылын. Шань вӧлі Ваньӧыс, шоныд да небыд киа гӧтырыс дінӧ, а кагукыд вот, мыйлакӧ, эз артмыв. Дырджык кӧ олісны, колӧкӧ-й, сьӧктіс на. Ок, кутшӧма колӧ том вир-яйыслы верӧсыс, да он на тай босьт, он бергӧд морттӧ мӧдар югыдсьыд. Ӧксиньлы кодь мужикыд Пармачуркйысь оз сюр, абу нымаыс. Быдмыштас кагукыс да, гашкӧ-й, мунас на грездсьыс, оз ылӧ — Веждімӧ. Тӧндзи Васса воліс мам-бать ордас, дыр шӧпкӧдчӧмӧн сёрнитісны воча чойыскӧд. Кӧсъян кӧ пӧ, — чуйдіс Васса, — тӧдмӧда ӧти том дӧвечкӧд, Иван нима жӧ: гӧтырыс медводдза кага вайигас кувсьӧма, пи кольӧма. Зэв шань морт пӧ, кыйны-вины радейтӧ. Ӧтувтчанныд кӧ пӧ, кагаясныд чоя-вока моз и быдмасны.

«Бара Иван?..» — шай-паймуніс Ӧксинь скупа нюмъялігтыр.

«Мый кӧть и, Веждімад джын мужикыс Иван нима. Ас саяд ставыс, эн усь лолнад, мед сӧмын некод эз удит Ивансӧ-а», — сьӧлӧм сетана сёрнитіс Васса.

Коркӧ збоймӧдчас да, збыльысь лэччылас Веждімас, мед Вассаыс аддзӧдлас дӧвечыскӧд. Гриш Мишлӧн вӧр керкалань мунігӧн и усис тӧд вылас Вассакӧд вашкӧдчӧмныс. Иваныскӧд эз этша вой коллявлыны тайӧ керкаас, вошйӧдас-сибӧдас татчӧ шонъянлысь ловсӧ да прӧща корас сы водзын грекъясысь. Дерт, эм кӧ грекыс. Ылісянь на Ӧксинь нырӧ тшын дук ӧвтыштіс, сідзнад, ломтысьӧ пачыс. Со тай, пуяс костӧдыс Гриш Мишлӧн мыгӧрыс вуджрасьӧ — вӧня шабура, лазтӧм, киас чера. Нывбабалы воча уськӧдчис ёсь ныра понйыс, некымынысь увтыштіс, но ӧдйӧ ланьтіс, никсыштіс на, тыдалӧ, тӧдіс ассьыс коркӧя кӧзяйкасӧ.

— Айка! — вом дорас кисӧ матыстлӧмӧн шыасис Ӧксинь. — Позьӧ тэ ордын шойччыны?

— Ӧксинь али коді сэн? Али пӧръясьӧ пельӧй? — пищаля нывбабалысь гӧлӧссӧ тӧдіс Гриш Миш.

— Ме, айка, ме. Оз пӧръясь пельыд.

— Лок, дитя, лок. Вайман выйын пачыс, этша тшына нін керкаыс. — Кисьыс черсӧ чӧвтіс кӧзяин. — Кузь кокыд, пажнайтны лӧсьӧдча.

— Сьӧла шыд дук кылӧ, ой, кутшӧм чӧскыд. — Пырӧмӧн тшӧтш личӧдчис Ӧксинь. Эз ӧд йӧз ордӧ, айка ордас пырис. — Кыдзи кыйдӧсыд, айка?

— Слабог, эм тай эськӧ сьӧла-тарыд да.

— Аннад эз на помӧдз вильӧд? Сэтшӧм жаль тэ мен, айка.

— А меным тэ жаль: кык во нін быттьӧ пуста керкан ола. Нылкад дзоньвидза?

— Ен сыкӧд кодь.

— Кодлань нӧ кыскӧма?

— Абу тай мелань-а. Батьыслань, сідзнад... Син гӧгӧрыс тай дзик тэлӧн кодь-а... — медводдзаысь татшӧм восьсӧнсӧ шуис Ӧксинь, веськыда дзӧрнитліс айкаланьыс.

— Прӧстит, Ӧксинюшко... — Пидзӧсчанясис паськыд морӧса мужичӧй, пӧрччис шапкасӧ, дзугсьӧм юрсиа юрсӧ жмитыштіс том нывбабалӧн лядьвейяс бердӧ, кутіс шыльӧдны кыз дӧра платтьӧ пырыс. — Эн кӧ во ас садяд сэк, лыйси эськӧ. Сё ей бог, лыйси: картеча патроныс пищальын нін вӧлі. Прӧстит, Ӧксинюшко...

— Айка, ме вед нинӧм ог помнит. Тэнӧ нинӧмысь и прӧститнысӧ. Мед Иваныд тэнӧ-й, менӧ прӧститас. А вайи кӧ вед кагатӧ, мый тэсся, бабаыд кага вайысь и эм.

— Вот тай, Ваньӧ писянь Енмыс абу шулӧма сьӧктыны.

— Сысянь кӧ вед сьӧкті, кагаа дӧваӧн жӧ коли. Сэк эськӧ энька дінын и колмис мен пӧрысьмыны. А ӧні ме ачым ас вылын ыджыдыс и паськыдыс. Ме водзын ӧні некод оз тотъёл.

— Сіятӧ сідз. Та боксянь кӧ, ме рад жӧ тэ вӧсна.

— Айка, тэн эськӧ кымын арӧс?

— Нелямын ӧкмыс тырис.

— Кык пӧл ыджыдджык ме серти.

— Дженьыд морт олӧмыд. Тэрмасьны колӧ олнытӧ. Вай чӧлт, рочакань, шыдсӧ ыджыд тасьтіас, нёль сьӧла ӧтпырйӧ пуви, споринаа шыдыс. А ме шабурӧс шыбитла.

— Веждімса Аннад на эськӧ тэн рочаканьыс да, — эльтыштіскодь Ӧксинь.

— Тэ кодь рочаканьыс ӧти менам. Пасибӧ, он лӧгол ме вылӧ да. Сэкитӧ эг ме тэнӧ мырдӧнол, эз вӧл менам сэтшӧм кӧсйӧмыс. Вель дыр зыралі аскурӧн вир-яйтӧ, а некыдз садяд он во, пикӧ волі, тайкӧ ачым эг йӧймы. Тэсся тай, Енмыс быттьӧ шӧпкӧдіс: пычнит пӧ ассьыд ён вын-эбӧстӧ моньыдлӧн вир-яй пытшкӧ... Сія на-й, чайта да, отсаліс: ымӧстін, кылӧ. Ог и суссьы, кык пӧрйӧ тошкалі.. Видзӧда да, бандзибъяд вир пас кыптыштіс, вомтӧ восьтыштін... Эг, дерт, чайт, мый кынӧмад кага гӧрддзасяс. Ванюккӧд вирныд, тыдалӧ, эз лӧсёл, мекӧд лӧсяліс. Чӧскыд баба тэ, Ӧксинь, ок, чӧскыд...

— Айка, ме вед абу сьӧла, мед чӧскыдӧн менӧ шуны.

— Сьӧла кодь и вӧлін сэк, жуймунӧм сьӧла кодь.

— Мыйла эськӧ сэки став збыльторсӧ эн висьтал?

— Эг лысьт. Эн кӧ вед сьӧкты, сэк эськӧ-й ачыд нинӧм эн тӧд. Ӧні висьтаси, кокньӧді ассьым сьӧлӧмӧс.

— Нинӧм ог помнит, дзик нинӧм, — ышловзис Ӧксинь.

— Тэ кӧ ме местан, мый эськӧ вӧчин? Толькӧ веськыда шу.

— Надейнӧ, тэ моз жӧ. Вай нуръясям, тэсся шойччышта тэнад нар вылын. Мый лоны, ловӧма нін, киссьӧм ватӧ он курол.

Тайӧ кывъяссӧ ас ногыс гӧгӧрвоис Гриш Миш, гӧгӧр сылӧн доналіс. «Вирыс, тыдалӧ, ворсӧдчӧ, — ылькмуні юрас, — водыштлыны кӧсйӧ. Дашкӧ, кутчысьлӧм ради-й локтіс да?..»

Морт ӧти сьӧлаӧн вильӧдісны, сэсся турун сора тшай юисны. Ӧксинь водіс нар вылӧ, кӧні коркӧ вальмасьліс на аслас верӧскӧд. Лысӧм воль шебрас улын чӧскыда ойбыртіс. Гриш Миш весиг чигаркасӧ эз гартыштлы, нюжӧдчис монь бокас: «Ӧні кӧ нинӧм оз путьмы, тэсся некор нін оз». Кинас писькӧдчис пыр пыдӧджык, чунь помъясыс инмисны нывбабалӧн кынӧмӧ.

— Айка, эн ышмы, — пыр и садьмис мӧдыс. — Ме вед лолъя морт, тэнлы серти на, дашкӧ, ёнджыка мен колӧ...

— Орччӧн тай куйла, колӧ кӧ... Век жӧ, нылыдлӧн бать ме.

— Но тэ вед и верӧслӧн бать, тӧдӧмнад сетлӧмысь грек мен ловӧ.

— Мед эз босьт Ивантӧ Енмыс дай.

— Сідз эськӧ да. Айка, вешты сэсь китӧ... Ой, айка, ме зэл гилялысь... Гортад лэччылан да Аннад бурмӧдас сьӧлӧмтӧ. Эн пондысь, а то чечча.

— Он?..

— Ог!..

— Узь нӧсь.

— Узьышта.

Садьмис да: мыш саяс шкоргӧмӧн стынитіс Гриш Миш, торъя воль шебрасӧн нин тупкысьӧма. Нывбаба чеччис ньӧжйӧник, мед эз садьмы айкаыс, пасьтасис, волысаліс пищальсӧ, небыдика шылькнитіс айкаыслысь вывлань чурвидзысь паськыд тошсӧ и петіс керкаысь, веськӧдчис аслас угоддьӧлань. Вель ылӧдз колльӧдіс сійӧс Гриш Мишлӧн пӧт кынӧма, раминик сьӧд понйыс. Посни вӧра, понӧльӧсь лайдаин вуджӧм бӧрын и воис аслас чӧс туй вылӧ. И бара на дум вылас усис Вассакӧд веждімса дӧвеч йылысь сёрниыс...

Кильчӧ перилӧас тотшкӧдӧмӧн Павел весаліс каллянсӧ, пырис керкаас. Мамыс рыныш пелькӧдӧ идзас-ёгысь, гумла лэбувсӧ чышкалӧ, мед шыръяс этшаджык гуджӧдчисны да поздысисны. Гашкӧ, мамсӧ тшӧтш аски нуӧдлас Веждімас, аддзӧдлас Манефа Павловнаыскӧд. Зэв тай ёна тшӧктіс пыравны-а, матысяньджык пӧ кӧсъя тӧдмасьны. Мыйла сы этшсӧ телепитӧ — Павел эз гӧгӧрво. Вевъяласны на тӧдмасьнысӧ, сваттяяснад кӧ лоасны, кӧть эськӧ и Лизаыс да Митрейыс ӧта-мӧдыслы кыйтӧм пӧтка кодьӧсь на да. Лун-мӧд нин Ӧксинь да Митрей вӧрынӧсь, гашкӧ, локтасны рытгорувнас. Аски субӧта, пывсян лун. Матыса вӧр керкаӧдзыс верст кӧкъямыс, мӧдыс ёна ылынджык, сэні пывсян весиг эм. Тӧвнад шоча волывлӧны гортас кыйсьысьясыд, ыліджык угоддьӧясын вӧралӧны — дона куа зверъясысь ӧтдор ошкыд и йӧраыд шедлӧ. Ладнӧ, рытнас сёрнитлас гортсаыскӧд, кор ставӧн ӧтлаӧ чукӧрмасны. Кыдзи кивывджык, сідзи и вӧчасны.

* * *

Тӧдіс кӧ Павел Налимов, мый вӧчсис тайӧ здукъясас Шорчомын, пыр жӧ эськӧ петіс туйӧ. Гичевӧс виӧм да Мандельбаум отрядлӧн волӧм бӧрын сиктыс нӧшта на шызис. Озырджыкъяс морӧснас сувтісны паныд налы, кодъяс дасьӧсь кык син костсьыд ныртӧ мырддьыны. Лун шӧрланьыс гӧльяслӧн комитетысь морт вит да пищаля дружинник-коммунист Жикин пырисны земскӧй управаса вӧвлӧм шлен Порфирий Самаринлӧн йӧрӧ. Буретш тайӧ Самариныс, кодӧс быдӧн ыдждӧдліс Порпирей Порпирьевичӧн, земство чӧвтігӧн чукӧртіс ас гӧгӧрыс выль власьтлы паныд сулалысьясӧс, буретш сэксянь и пансис вӧлӧсьтын классӧвӧй зык-шумыс. Топыда тувъялӧм пӧв ӧграда пытшкын зымвидзис ыджыд да мича коромина: вундалӧмӧн серлӧдлӧма ӧшинь наличникъяссӧ да карнизъяссӧ, ылісянь синмад шыбитчӧ ӧклупеньыс — вывлань чатӧртӧм вӧв юр кодь, ӧключинаясыс быттьӧкӧ петук юръяс. Видзӧдӧмпыръяысь нин, короминаыс зумыд кӧзяинлӧн. Стӧчджыка кӧ, оліс тані куим семья: Порфирий Порфирьевич гозъя ичӧтджык ныв-пиыскӧд, медыджыд пиыс том гӧтырыскӧд да медыджыд нылыс том верӧсыскӧд. Ыджыд семьяыдлӧн паськыд му-видзьяс, квайт вӧв, нёль мӧс да ӧш, кызь кымын ыж. Медалӧм йӧзтӧг уджсӧ бергӧдны эз вермывны. Комбед шуис реквизируйтны Самаринъяслысь кык вӧв; кольны му-видзсӧ сы мында, мыйта вермасны вӧдитны ас выннаныс.

— Порпирей Порпирьевич! Петол вай бур сьӧлӧмӧн, сёрни эм! — пищаль ствол помнас котшкӧдыштіс ӧшинь тасӧ росмӧм руд шынеля, дженьыдик ус-тошка дружинник. Чеп йылын бӧжсӧ люньгӧдӧмӧн лёкысь тявгис кыр пон, водзирсӧ мыччӧдӧмӧн уськӧдчӧ пищаля морт вылӧ, но озджык судз курччынысӧ.

Колис здук-мӧд и кильчӧ вылас мыччысис кӧзяин — ичӧт тушаа, ӧтпӧлӧса, волыса гача, кокас ку тяпиа.

— Кутшӧм нін сэтшӧм сёрни?! — чирӧм гӧлӧсӧн шыӧдчис Самарин, чирыштіс понсӧ. Тӧдчис, вомас мыйкӧ някляліс и кывсӧ шуигӧн чорыда тшӧкмуніс.

— Комбед аслас бӧръя чукӧртчылігӧн примитіс тыр-бура подулалӧм решение, — кыліс яр гӧлӧс. — Кылзы, Порпирей Порпирьевич, ме лыддя, мый шувис комитет...

— Ме ог пыдди пукты тіянлысь власьт! Ме пыдди пукта сӧмын земскӧй управа и тіянлысь нинӧм кылзыны ог кут! — збоя керыштіс Самарин и тапсьӧдіс посводзас, кыліс ӧдзӧс каличлӧн гольсмунӧмыс.

Дружинник бара кутіс зӧркӧдны ствол помнас ӧшинь тасӧ. Ёнджыка, тыдалӧ, лои зӧркнитӧмыс, зиль-зёльмуні ӧкӧньчаыс. Тайӧ пӧрйӧ кильчӧ вылас петіс Самаринлӧн гӧтыртӧм на пиыс, Евстафий, пӧшти горӧдіс:

— Тьпу! Синтӧм гутъяс кӧ ті-а!

— Эй! Эй! Нокӧ, восьт карта ӧдзӧстӧ! Миянлы уна оз кол: кык вӧл босьтам и шань ловӧ, да ещӧ жытник томантӧ восьт, со кусыньмунӧма джоджыс, кокньӧдыштны колӧ.

— А этія оз кол?! — пев помсӧ мыччыліс Евстафий — батьыс кодь жӧ латшкӧсіник, ар дас кӧкъямыса.

— Жикин! — командуйтіс яр гӧлӧсаыд, ыджыд пыддиыс, тыдалӧ, тайӧ комбед чукӧрас. — Жикин, жыво жугӧд карта ӧдзӧссӧ!

— Онӧ кӧ весасьӧй йӧрысь, ӧні жӧ лэдза картаысь ӧшнымӧс, — ӧлӧдіс Евстафий, — ставнытӧ сюрйыв лэптас.

— Видлы лэдзны! Лэдзан кӧ, плешкас и дзенӧбта пищальысь, — воча тшетшйысьӧ Жикин. Збоялӧ мортыд, дарӧвӧйтӧ мырддьыны локтӧма да. Дружинник ноксьыштіс карта ӧдзӧс дорас, но топыда тасалӧма пытшкӧссяньыс, оз вӧрзьы весиг.

— Ӧлӧда Сӧвет власьт нимсянь и комбед нимсянь: онӧ кӧ восьтӧй карта ӧдзӧстӧ, чукӧстам гӧрд армеечьяслысь дружина и кутам реквизируйтны вынӧн! — шуис яр гӧлӧса мужичӧй.

Евстафий эз кут дыр вугравны: лэччис картаас, разис ӧшлӧн кыз голяысь чепсӧ, матыстіс ӧдзӧслань. Нӧшта ӧтчыд ныр пырыс моз назӧдіс:

— Либӧ ушымгайтчӧй йӧрысь, либӧ Буянлы вӧлясӧ сета!

— Важӧн нін тадз коліс, — раммӧм гӧлӧсӧн рукӧстіс Жикин, кор кыліс карта ӧдзӧс сайысь морт гӧлӧстӧ. И, тыдалӧ, эз во юр вемӧдзыс, мый Буяныс нырас ыджыд кольчаа, дженьыд, но сю кольта кодь кыз сюра, люкасьысь ӧш. Том на и зэв яр. Озырджыка олысьяс ассьыныс мӧсъяссӧ Буянкӧд и нӧйтчӧдӧны. Быд чеччыштлӧмысь Порфирий Порфирьевич вель ыджыд сьӧм босьтӧ. Буянлӧн тырсьӧдчан уджыс век юр выв тырыс. И со, кӧзяиныслӧн пиыс кӧсйӧ усьӧдны сійӧс этійӧ мустӧм йӧз вылас.

Евстафий вештіс кылӧ ӧдзӧс тасъяссӧ. Здук-мӧд и пемыд картаысь ывлаӧ буалігтыр зырӧдіс паськыд плешкас читкыля гӧна Буян. Эсійӧяс, кодъяс сулалісны дзиръясянь неылын, ыжъяс моз уськӧдчисны забор сайӧ. Ӧшкӧд водзсасьны колис ӧтнас Жикин. Весьӧпӧрмӧныс повзьӧм морт эз гӧгӧрво некытчӧ саймовтчыны, вевъяліс чургӧдны пищальсӧ пемӧслань: лоас кӧ осечка — Жикинлы лоӧ пом, качас ӧш сюр йылӧ. И сы здукӧ керкасянь шковмуні лыйӧм, Жикин ньӧжйӧник нёрис ӧш кок улӧ. Ӧшинь ув йӧрын кӧзяйничайтіс ӧтнас Буян.

— Сё мать! — ёрччыштіс Порфирий Порфирьевич, порокӧн дуксьӧм пищальсӧ чӧвтіс джоджас.

— Мый нӧ, пап, матькан? Кодӧс лыйин? — юаліс повзьӧм чужӧма пиыс.

— Метитчи Буянлы, а инми эсія полокалӧыслы.

— Кулмӧныс али мый?

— Картеча вӧлі патроныс. Сё мать! Кыдзи вермисны восьтны карта ӧдзӧссӧ, ӧд пытшкӧссяньыс кык таса? — госа чужӧмыс быгаліс Самаринлӧн. Сійӧ, тыдалӧ, абу кывлӧма пиыслысь Жикинлы шуалӧм кывъяссӧ, ӧшнас повзьӧдчӧмсӧ. Евстафий кынмис места вылас, быттьӧ кокъяссӧ джодж бердас тувъялісны. Висьталас кӧ ассьыс мыжсӧ, батьыс скӧрвывсьыс и сылысь тшӧтш ловсӧ перъяс.

— Пап, мый кутам вӧчны? — гӧгрӧсмисны синъясыс том Самаринлӧн, кыз льӧбъясыс тірзисны.

— Колӧ пышйыны! Ӧні жӧ! Ог кӧсйы, мед менӧ лыйлісны горт ӧшинь улын.

— Пап, ме тэкӧд.

— Ланьт! Мен вӧл колмас, мун, петкӧд. Седлӧтӧг!

Ыджыд короминаын ставӧн шызисны. Жырйысь жырйӧ тюръяліс верӧсыслӧн кодь дженьыдик кокъяса, шӧйӧвошӧм гӧтырыс — корсис мужикыслы шоныд кӧм-паськӧм, нывъясыс нопйӧ сӧвтісны сёян-юан. Ачыс кӧзяиныс кос гӧгӧрыс тасмааліс уна патрона патронташсӧ, босьтіс медбур пищальсӧ. Батьыс видас кӧть оз, лӧсьӧдчис пышйыны и Евстафий.

— Бергӧдча сэк, кор сиктаным ловасны важ пӧрадокъяс, — лӧньӧдіс гӧтырсӧ Порфирий Порфирьевич. — Россия пасьтаын мунӧ война, путкыльтасны Сӧветъяслысь власьтсӧ и мынтам на большевикъяслы водзӧссӧ. — Самарин тэрмасис, и прӧщайтчис сӧмын гӧтырыскӧд.

Стынбӧжас сулаліс кык вӧв, ӧтиыс гын пуклӧса. Сӧмын на Самарин пуксис вӧв вылас и сарайысь мыччысис нопъя да пищаля Евстафий:

— Ме тэкӧд!

— Пасибӧ, дона пи. А ӧні кыккокйыв Эжва берегӧ.

Скачитісны верст куим. Ю берегас сулаліс ичӧтик важ керка. Шорчомса чери кыйысьяс, катыдсаяс, тайӧ керка дорас тӧв кежлас лэптавлісны пыжъяссӧ. Ю кузя кывтіс пемыдруд рӧшкыд йи, но эз на топыда, позьӧ на вуджны мӧдар берегас и сэсянь сетчыны асыв-войвывлань, кӧні матыас абу ни сикт, ни грезд. Порфирий Порфирьевич век жӧ шуис писькӧдчыны лунвывлань и воӧдчыны роч муӧ, кысь ая-пиаӧс некор и некод корсьны оз кут. Сэні ӧтувтчасны еджыдъяскӧд и кутасны изны гӧрд армеечьясӧс. Татшӧм думъясӧн ӧні пышйисны Самаринъяс. Сӧмын колӧ ӧдйӧджык ылыстчыны сиктысь и саймовтчыны тшем пармаас. Берегса ичӧтик керка весьтын везъясис сьӧд тшын — ломтысис пачыс. Сідзкӧ, кодкӧ сэн шонтысьӧ. Верзьӧмаяс эз удитны чеччыштны вӧв вылысь, налы воча петіс лэдзӧм пеля шапкаа, дӧмас вылӧ дӧмаса пася мужик, водзджык и шыӧдчис:

— Но, Порпирей ая-пияс нӧ кытчӧ нін мӧдӧмась татшӧм поводдянас? Ме тай пыж лэптыны волі да киясӧй гегдісны-а.

Тайӧ вӧлі ас морт, ыліса рӧдня весиг — Порфирий Порфирьевич гӧтырлӧн воча вокыс, Дорофей, коді медасьӧмӧн уджавліс Самаринлӧн му-видзьяс вылын. Пышйысьясӧс век на некод эз вӧтӧд, бӧрвыланыс эз тыдавны суӧдысьяс и эз кывны гӧлӧсъяс. Вӧлӧсьтса веськӧдлысьяс эз кужны виччысьны, мый мыжмӧм Самарин та ӧдйӧ дзебсяс налӧн син улысь. Комбедса шленъяс корсисны, но дыр эз аддзыны ни Ваддоровӧс, ни Тимушевӧс. Вӧлӧмкӧ, дружинаӧн веськӧдлысь Доментий Максимович Ваддоровлы тырӧма комын вит арӧс и вӧлӧстнӧй Сӧветса чинаджык войтыр пасйӧны нимлунсӧ. Гортас, Ваддоров ордын. Абу мунӧма сӧмын ревтрибуналӧн юрнуӧдысь Тарабукин, коді пытшкӧс висьӧм вӧсна эз вермы юны ни аскур, ни роч вина. Гашкӧ, та вӧсна и сійӧ вӧлі пырджык зумыш, этша сёрниа, но чорыд чекистӧн. Сійӧ и мӧдӧдіс эмбур мырддялысьясӧс Ваддоров ордӧ гортас. Талунъя лоӧмтор йывсьыс висьтавны пырис эсійӧ медся яр гӧлӧсаыс. Воча петіс пель йылӧдзыс вирсялӧм нывбаба: кутшӧм мог пӧ суис? И чукӧстіс Ваддоровӧс:

— Доментий! Доментий, тэнӧ корӧны!

Векньыдик уссӧ нюлігтыр мыччысис кӧзяин — топыд коласа гимнастёркаа, сьӧд ной гача, югыд кучик сапӧга. И, мыйлакӧ, юр вылас быгалӧм картуза.

— Доментий Мак... — эз вевъяв помӧдзыс вичавны воӧм морт, орӧдіс Ваддоров:

— Шывӧдчы сідз, кыдзи примитӧма миян дружинаын. Гӧгӧрвоин?

— Гӧгӧрвои. Гӧрд армеечьяслӧн дружинаса командир! Служба нуӧдігӧн кулаклӧн пуля помысь кулсис дружинник-коммунист Жикин. Сарство небеснӧй покониклы, — и пернапасасис.

— Кӧні? — воддза збойлуныс воши Ваддоровлӧн гӧлӧсысь.

— Порпирей Самаринлӧн йӧрын, реквизиция нувӧдігӧн.

— Коді лыйысьыс?

— Эг аддзылӧй. Керкасяньыс кыліс лыйӧм шы и Жикин пӧрис ӧш кок улас.

— Кутшӧм сэтшӧм ӧш? Абу-ӧ код тэ?

— Абу, Доментий Максимович. Карта ӧдзӧссӧ жугӧдігӧн ортсӧ лэдзисны люкасьысь ӧшсӧ. Миянлы тэсянь колӧ морт дас, мед арестуйтны Самаринӧс.

Тайӧ лёк юӧрыс торкис Ваддоровлысь нимлун пасйӧмсӧ. Скӧрвывсьыс сійӧ мӧдӧдіс Самаринъяс ордӧ дас вит мортӧс, тшӧктіс арестуйтны став мужикуловсӧ. Ныриса понъяс моз дружинникъяс исалісны керка-картасьыс, лӧссьыс, гӧбӧчсьыс, пывсянысь, картупель гуысь быд пельӧс, но ни кӧзяинсӧ, ни писӧ эз аддзыны. Арестантскӧй керкаӧ шошаӧдыс нуисны сӧмын Порфирий Порфирьевичлысь мытшъялысь зятьсӧ. А сы кості Самарин ая-пиа вӧрӧд кытшовтісны сиктлысь катыдпомсӧ и сетчисны Войвыв Кельтмалань. Ю пӧлӧд мунігӧн он вош помтӧм-дортӧм пемыд вӧрас. Мунісны подӧн. Вӧвъяссӧ колисны дом йылӧ юберегса керка дорӧ: мед реквизируйтӧны эсійӧ ад рушкуа большевикъясыс. Порфирий Порфирьевич зарни чунькытша кисӧ сюйліс питшӧгас, мыччис Дорофейлы сьӧм, шуис:

— Висьталан: вуджӧді пӧ Самарин ая-пияӧс мӧдар берегас. Висьталан?

— Кыдзи тшӧктан, сідзи и висьтала.

— А ӧні пыжтӧ бӧр лэдзам ваас, мед ставыс эскана ловис.

Пипу пыж исковтӧдісны ва вылӧ, паськыдджыка жуглісны берег пӧлӧнсьыс сӧніксӧ.

— Порпирей, дашкӧ, висьталан, кутшӧм ускӧттьӧ нӧ сувис? — кӧсйис тӧдны Дорофей, ыджыд дӧмасӧн водзалӧм кепыся кинас пыркнитыштіс ус-тошсӧ.

— Вузалан кӧ миянӧс, Доропей, дыр олысь он ло! — вочавидзӧм пыдди чирыштіс Самарин.

Дорофей сулаліс кыр йылын, синбӧжнас видзӧдіс ая-пиалань сэтчӧдз, кытчӧдз эз саявны вӧрас.

— Тьпу! Страмина пызь, ещӧ вед и ползьӧдчӧ, — вомгорулас ропкыштіс Дорофей, ӧтьведайтыштіс: оз-ӧ локны кодъяскӧ сиктладорсянь.

Вӧлӧсьтса Сӧвет исполкомын буретш муніс Чрезвычайнӧй комиссиялӧн заседание, кор вӧзйысис сэтчӧ ӧти олӧма мужичӧй да юӧртіс: ме пӧ ӧнтай аддзылі Самарин ая-пиатӧ, верзьӧмӧн пӧ скачитісны Эжвалань, пищаляӧсь пӧ. Ваддоров пыр жӧ мӧдӧдіс кызь дружинникӧс — ӧтилӧн сьӧрас винтовка, мукӧдлӧн пищальяс. Мӧд кызь мортлы ЧК сетіс индӧд: арестуйтны Самаринлысь став рӧднясӧ.

Доментий Максимович ачыс сӧліс вӧв вылӧ и тӧвзис береглань жӧ, сьӧрас эз вӧв некутшӧм ӧружие. Ылісянь казяліс кырйывса керка дорын сулалысь вӧвъясӧс. Веськыда сылань и сетчис. Керка дорӧдзыс эз матыстчы, вом дорас кисӧ пуктылӧмӧн горӧдіс:

— Порпирей Порпирьевич! Кора сетчыны, петны керкаысь кинытӧ лэптӧмӧн! Самарин! Ме локті ӧружиетӧг, кора сетчыны!

И збыльысь, керкаысь петіс кодкӧ кисӧ лэптӧмӧн, воча сетіс гӧлӧссӧ:

— Тайӧ ме — Доропей! Коді сэн, матыстчы! Керкаын некод абу!

— Кыдз абу? Вӧлъясыс со, сулалӧны.

— Ная вуджисны мӧдлапӧлӧ.

— Пернапасась!

— Со, крест! — понӧль кодь дзугсьӧм тошсӧ вӧрӧдіс Дорофей. Сэсся шӧпкӧдіс: «Прӧстит, Енмӧй. Пӧръялі вед, мутиыд».

Ваддоров чеччис вӧв вылысь, зад саяс сайласьыштӧмӧн и матыстчис керкалань, эз тырвыйӧ эскы Дорофейлы да. Керкаыс уна ног рутлӧм кык ӧшиня, некодлысь вуджрасьӧм сэсь эз казяв. Збыльысь, пытшкӧсыс вӧлі пуста, ломтысис ичӧтик кирпич пач.

— Он-ӧ пӧръясь, Доропей? — мӧдлапӧвсӧ синнас нуӧдіс Ваддоров. — Мӧдар берегсьыс ог аддзы некутшӧм пыж.

— Ме вуджӧді, пыжӧй на лэптытӧм, — веглясис Дорофей, кодлы вӧлі ар нелямын вит, но кажитчис ёна нин пӧрысьӧн. — Доментий Максимович, кутшӧмкӧ мыж али мый вӧчис Порпирейыс?

— Вочис, Доропей, вӧчис: дружинник Жикинӧс вийис.

— Мы-ы-й? Менсьым шуринӧс али мый? — эз эскы пельясыслы Дорофей.

— Пӧдлиннӧ, Жикиныс вед тэнад шурин и вӧлі.

— Страмина пызь, вир ювысь лёльӧ... — быд ногыс нимтіс Самаринӧс Дорофей. — Мый, меся, ювалі да лючки нинӧм эз вочавидз. Мӧдарӧ на, вузалан кӧ пӧ миянӧс, дыр олысь он ло.

— Вузалан кӧ пӧ? Сідзнад, тэ менӧ ылӧдлін? — ёсь синъяссӧ Ваддоров сатшкис Дорофейлань. — Он кӧ висьтол став збыльсӧ, вовасны татчӧ дружинникъяс и пыр жӧ арестуйтасны. Отсалан кӧ, некод тэнӧ оз вӧрзьӧд.

— Прӧстит, Доментий Максимович. Мӧдлапӧлад ная эз вуджны... — И висьталіс Дорофей ставсӧ спути-спуть. — Дыр эн во, пемдӧ нін со, талунтӧ найӧс он вӧтӧдӧй. Тӧді кӧ шуринӧс вийӧм йылысь, мыш саялӧм бӧраныс эськӧ-й явиті тіянлы, дыр-ӧ нӧ таті верзьӧмнад. Дашкӧ, босьтан тшӧтш менӧ аслад гӧрд дружинаӧ?

— Пищальыд эм?

— Коркӧ вӧллі да нянь вылӧ вежлі.

— Пищальтӧгыд он кол.

Аски асывнас сикт катыдса вӧръясӧ вӧлӧсьтӧн веськӧдлысьяс мӧдӧдісны морт квайтымынӧс — куим нырӧн медся дошлӧй дружинникъяссӧ, кодъяс бура тӧдісны татчӧс вӧр-васӧ. Войнас чорыда кынмыліс и пу чальяс вылын ӧшаліс чунь кыза еджыд гыӧр. ЧК-лӧн тшӧктӧм серти, Дорофейӧс, век жӧ, йӧршитісны чижовкаӧ. Кутӧма да пуксьӧдӧма нин вӧлі Самаринлӧн рӧдысь морт кызьӧс — мужичӧйясӧс и нывбабаясӧс. Ревтрибуналӧн веськӧдлысь, этша сёрниа Тарабукин ӧлӧдіс Дорофейӧс: оз кӧ пӧ сюрны татчӧс вӧръясысь Самарин ая-пиаыс лун кык-куимӧн, лыйласны асьтӧ — Сӧвет власьтӧс ылӧдлӧмысь. Сюрасны кӧ пӧ, пыр жӧ лэдзасны. Мӧдыс лажмунліс пидзӧс вылӧдзыс: клянитча пӧ аслам тошкӧн — висьталі пӧ сӧмын збыльтор. Ӧтчыд пӧръявліс нин Ваддоровӧс и Ен нимсянь клятвасӧ сетны эз лысьт.

И сідз, куим нырвизьӧн дружинникъяс мунісны Войвыв Кельтмалань. Лун шӧрланьыс, вӧлӧсьтсянь верст дас сайын, шӧр группалӧн син улӧ тшукис вӧр керка. Корсьысьяс саймовтчисны пуяс сайӧ, кутісны кыйӧдчыны, оз-ӧ кодкӧ вӧрӧшитчы керка дорас. Гӧгӧр шыч ни рач, но тайӧ лӧньлуныс вермас лоны ылӧдчанаӧн. Ӧтувъя отрядӧн юрнуӧдысь Лютоев винтовкасӧ улӧ лэдзӧмӧн да гӧрбыльтчыштӧмӧн, пуысь пуӧ матыстчис банькалань, кывзысьыштіс: морт гӧлӧсъяс эз кывны. Лэптыштліс шапкасӧ, ёртъясыслы сетіс пас: локтӧй пӧ! Из горйыс пӧсь на, сідзкӧ, кодкӧ узьӧма. Вот сӧмын коді? Вӧралысь али пышйысь Самаринъяс? Татчӧс юяс, тыяс, нюръяс да ягъяс пӧлӧн шорчомсалӧн гӧгӧр чӧс туйяс. Тӧвнад вӧравны мунӧны сиктсянь нелямын-ветымын верст сайӧ. Войколаліс кӧ кыйсьысь, колис эськӧ ас бӧрсяыс ӧдзӧс порог дорас пес, но эз вӧв ни ӧти чурка пом. Самаринъяс эскисны Дорофейлы, чайтісны, мый найӧс кутасны корсьны мӧдлапӧлысь, и сетчисны лунвывлань тэрмасьтӧг. Дружинникъяс мунісны сідз, быттьӧ кыскисны вӧрӧдыс тыдавтӧм паськыд тыв. Квайтымын мортлӧн син улысь позис дзебсьыны, гашкӧ, сӧмын ош гуӧ. Вӧрыс куш на, войся пужйысь чорзьыштӧма кок ув нитш.

Керкасянь матын вежа-веж кылісны пищальысь гыпнитӧм шыяс. Вӧр пасьтанас нерсьыштіс йӧлӧгаыс. Сайласигтыр Лютоев матыстчис лыйӧм шыланьыс. Вӧлӧмкӧ, Самаринъяслы пышъян туйсӧ тупкӧма дружинникъяслӧн веськыдвыв группаыс. Ая-пиа веськалісны сідз шусяна «мешӧкӧ».

— Самарин, кора сетчыны! — Лютоевлӧн вӧсни гӧлӧсыс писькӧдчис ройсялӧм козъяс да паськыд вожъяса пожӧмъяс костӧд. — Тіянӧс кытшалӧма, сетчӧй ас вӧлянад! Жалит ассьыд питӧ, Порпирей Порпирьевич!

— Т... в... — ыджыда вӧзйис, кылӧ, Самарин и бара гыпнитіс лыйӧм. Лютоев вӧлисти казяліс Самарин-батьлысь ляпкыдик мыгӧрсӧ — сажень дас сайын. Сылань и веськӧдіс штыктӧм винтовкасӧ, кутіс метитчыны, но некыдз эз кыпты сьӧлӧмыс личкыштны курӧксӧ. Сэки кылісны пищальысь лыйӧмъяс ӧтарсянь и мӧдарсянь. Надейнӧ, кытшысь кӧсйис писькӧдчыны Евстафий. Батьыс кыз пожӧм сайысь уськӧдчис бӧрвыв и воши Лютоевлӧн син улысь. Шӧр группа зырӧдіс водзлань. Лютоев ясыда аддзис: воськов-мӧд и уськӧдчас пидзӧсчанясьӧм Самарин вылӧ, но шковмуні лыйӧм. Картеч сотыштіс дружинниклысь шуйга кисӧ, тайкӧ эз инмы сьӧлӧмас. Гӧгӧрбоксянь лэбысь дрӧб тусьяс розьӧдлісны ая-пиалысь вир-яйнысӧ. Кӧдзалысь пиыс вылӧ вомӧн ног нёрис Порфирий Порфирьевич, медбӧръя вынсьыс чужӧмнас судзӧдчис муӧдзыс, чужан мусӧ окалігтыр и петіс лолыс.

Квайтымын морт кытшалісны ая-пиалысь шойяссӧ, босьтісны пищальнысӧ да патронъяссӧ.

— Дружина водзӧ сувтӧдӧм мог пӧртӧма олӧмӧ — контрреволюционеръясӧс бырӧдӧма! — дӧвӧля сёрнитіс кокниа ранитчӧм Лютоев. — Тадзи ловас быдӧнкӧд, коді султас революциялы паныд. Ӧні тадзи, веськыда, кутам писькӧдчыны Шорчомлань.

— А кыдзи кутам эскӧдны начальствоӧс, мый ми найӧс бырӧдім? — шыасис кодкӧ. — Ме думысь, колӧ керыштны ки лапанысӧ и нуны следственнӧй комиссиялы.

— Ӧттшӧтш и добранысӧ керышт! — вӧзйис кутшӧмкӧ балагур.

— Ладнӧ, тырмас кеслыны пиньнытӧ, — ӧлӧдіс Лютоев. — Петігӧн ӧта-мӧдысь энӧ торйӧдчӧй. А тэ... да тэ... кольччыланныд, тупкаланныд поконикъясӧс пу лапъясӧн катша-ракалӧн кокалӧмысь. Ставыс гӧгӧрвоана? Вот и бур, мӧдӧдчим. — Ачыс отрядӧн юрнуӧдысь кольччис медбӧрӧ бӧжалысь пыдди.

— Дашкӧ, збыльысь керыштны ӧти лапа? — юаліс шойяс дорын на сулалысь Лютоевлысь кольӧдӧм кык морт пиысь олӧмаджыкыс.

— Кыдз гажыд, — кинас ӧвтыштіс мӧдыс и босьтчис вӧтӧдны ылысмысь ёртъяссӧ.

Поконикъяс дінӧ колисны кыкӧн: арлыдаджыкыс руд тошка, томджыкыс сьӧд уска. Кыкнанныс пищаляӧсь, олӧмаджыкыс коскас чера.

— Мун, чегъёл пу улъяссӧ, — корис тошкаыс.

— Дашкӧ, гуалам?

— Кыдз нӧ зыртӧгыс. Саймолтлам лыс лапъяснас, тэсся тон, кодлы колӧ да кодлы колантор, дзебасны.

— Пасьныс вот зэл бур, сапӧгъясныс и.

— Шыть, эн вежол. Пӧрччӧдам кӧ, асьнымӧс лыйласны.

— Некод оз тӧдлы. Ог вед пасьталӧй, катыдпомса кладбище дорад дзеблам дай. Вӧралысьяс быттьӧкӧ-й пӧрччӧдісны...

— Шыть, ог лысьтӧй. — Тошкаыс водтӧдіс Порфирий Самаринӧс пиыскӧд орччӧн. Кӧсйис керыштны шуйга ки лапасӧ, но веськыд нимтӧм чуньсьыс казяліс паськыд зарни чунькытш. Ёртыслӧн лыс лапъяс чегъялігкості тошкаыс ӧтчыд керыштӧмӧн орӧдіс коркӧя земскӧй управаса шлен, ӧні поконик Порфирий Порфирьевич Самаринлысь кусыньӧн кынмӧм чуньяса веськыд лапасӧ. Эштыліс перйыны чунькытшсӧ, да сэтшӧма туктӧма, оз весиг вӧрзьы. Чер йывнас и чуньсӧ на ковмис чӧлыштны. Чунькытшсӧ пӧльыштіс, быттьӧ вӧтліс сэсь кӧзяиныслысь ӧстатки ловсӧ, дзебис питшӧг зептас. — Кӧн тэ, мый та дыра? Бадь майӧг моз вужъясин али мый сэтчӧ?

Ускаыд сук понӧль пиысь казяліс Самаринъяслысь нопъяссӧ, пуксис вужлянас бертовтчӧм пожӧм бокӧ, кыскаліс сёян-юан. Сюрис тшӧтш и кык парта аскур. Сулея помсьыс и бутькыны мӧдіс, эз и чукӧст тошкасӧ. Воддза сулеясӧ ӧтчыд шойччылӧмӧн пыдӧсӧдзыс чурскис. Синъясыс лазгӧдчисны, став вӧрыс катласьны кутіс, пуясыс сы водзын копрасьны мӧдісны, сэсся и унмовсис. Казяліс да, арлыдаджык ёртыс пальӧдны босьтчыліс, но мӧдыс эз весиг ымӧст. Тайӧ зэв на и кивыв лои тошкаыслы: ая-пиалысь пӧрччӧдіс пасьяссӧ, пинжакъяссӧ, нетшкис морӧс вывсьыныс пернаяссӧ, вермис весиг кыскыны Евстафий кокысь сапӧгъяссӧ. Ставсӧ топыда тэчис и гартовтіс тасманас. Чегъяліс вель уна пожӧм да коз лапъяс, тупкис поконикъясӧс, копыртчылӧмӧн некымынысь пернапасасис. Бара вӧрӧдыштіс уска ёртсӧ, но мортыд шкоргӧмӧн узис. Кык нопйысь эмторсӧ ӧтувтіс ӧтиӧ и босьтіс сьӧрсьыс жӧ. Исыштіс дӧра пробкаа сулеяысь аскурсӧ, ньылыштіс кыкысь-куимысь и бӧр тупкис, сюйис узьысь мортлӧн лысӧм воротника пальто пӧла улӧ: палялас да мед веськӧдӧ юрсӧ. «Оз вед горшасьлыны, а тэ горшасин, менӧ пайкӧдны кӧсйин», — ропкӧдчис томджык ёрт вылас тошкаыд.

Поконикъяслысь грабитӧм кӧлуйсӧ шыбитіс мыш вылас и мӧдӧдчис петны ёртъясыслӧн кок туйӧд. Сиктӧ вотӧдз кежис веськыдвыв, Эжва пӧлӧнса паськыд видзьяслань, кӧн сулалісны турун зорӧдъяс. Ылӧдз эз и кут мунны, став кӧлуйсӧ дзебис медводдза зорӧдас, а войнас, волас да, нуас гортас.

Эз весиг кежав ас керкаланьыс, тошка морт зептас нёль чуня ки лапаӧн шалсйис веськыда волисполкомӧ. Лыддьысьны эз куж и пырис сэтчӧ, кытчӧ видзӧдісны синъясыс. Веськаліс жырйӧ, кӧні пызан сайын воча ныр пукалісны Ваддоров да Тарабукин, мый йылысь кӧ гораа варовитісны, гашкӧ и, вензисны.

— Ті и коланныд мен, — пырӧмӧн тшӧтш шыӧдчис тошка дружинник.

— Тӧдам нін, тӧдам... Лютоев миянлы ставсӧ нін висьталіс, — тыдалӧ, мед эз мешайтчы, ӧлӧдана шуис Тарабукин.

— Эз на ставсӧ, — асланьыс синыштіс дружинник, — то, тайӧс ті эн на аддзылӧй. — Зепсьыс кыскис дӧраӧ тубыртӧм ёкмыль. — Вайи отрадса командир Лютоевлӧн тшӧктӧм серти.

Ваддоров разис тӧбӧдсӧ и виччысьтӧмторсьыс чашкалісны синъясыс:

— Мый тая, дружинаса боеч?

— Тая, гӧрд армеечьяслӧн дружинаса командир, революциялы паныд сулалысь Порпирей Самаринлӧн веськыд ки лапаыс.

Тарабукин кыкнан кинас тупкис ныр-вомсӧ, петіс кабинетысь, тыдалӧ, аддзӧмторсьыс морттӧ вукӧдіс.

— Аддза, мый абу кок лапа! Ме ювала: мыйла ки лапаыс нёль чуня? Ме бура тӧдлі Самаринӧс, сія вӧлі вит чуня, нимтӧм чуняс новліс зарни чунькытш. Кӧні нимтӧм чуньыс, дружинаса боеч? Он кӧ вай чунькытша витӧд чуньсӧ, кутан кывкутны ревтрибунал водзын! Либӧ кирита аслам дружинаысь! Гӧгӧрвоин?

Мӧдыс нинӧм эз вочавидз. Сьӧрас пищаля да чера, тошка дружинник руньгис гортланьыс. Паныдасьлісны вӧлӧн турун кыскалысьяс, но эз сет талы некутшӧм тӧдчанлун. Кутіс виччысьны вой пуксьӧмсӧ. А воас кӧ делӧыс ревтрибуналӧдз, став мыжсӧ ӧшӧдас эсійӧ уска дружинник вылас: быттьӧкӧ код юрнас керыштіс и кытчӧкӧ воштіс чунькытша чуньсӧ. Татшӧм думъясыс личӧдыштісны сьӧлӧмсӧ. Кор рытыс лоис пуртӧн шӧравмӧн пемыд, веськӧдчис катыдпомса турун зорӧдъяслань. Сэтшӧм нимкодь мортыдлы, вӧліны кӧ бордъяс, лэбалыштіс эськӧ пемыдас. Кыкнан пасьсӧ резьӧдлас, ачыс и вурас выль ног: ӧтисӧ гӧтырыслы. А зарни чунькытшсӧ сундук пыдӧсас дзебас, оз весиг гӧтырыслы петкӧдлы. Часлы, кыскылас чунькытшсӧ, окыштас донаторсӧ. Пӧдлиннӧ, кутшӧм зептӧ нӧ сюйліс? Став зепсӧ лукйис, табак кӧшельысь ӧприч нинӧм эз сюр. Этатчӧ, этатчӧ, питшӧг зептас пуктыліс. Сюйис кисӧ пыдӧджык, а зептыс пыдӧстӧм — сы ыджда розь сэні. Кокъясыс лыжалісны дружинниклӧн, кӧдзыда кезнитӧдіс.

Тӧлысь ни кодзув абу енэжас, но синмыс велаліс пемыдас, муніс водзӧ, веськыдаліс зорӧдъяслань. И тайкӧ эз сувт сьӧлӧмыс: зорӧдлӧн, кытчӧ дзебліс поконикъяслысь пӧрччӧдӧм кӧлуйсӧ, кольӧма куш местаыс. Лэдзис вомсьыс сы мында мать, мыйта эз матькыв нэм чӧжнас. Мортыдлӧн кизьӧрмис гырк пытшкӧсыс, лажыньтчис орчча зорӧд бокӧ. Абу весь шулӧмаӧсь важ коми йӧзыд: сизимысь пӧ кор, но эн гу!

Аскинас чукӧртчыліс комбед, кӧні видлалісны гӧль крестьянин Дорофейлысь шыӧдчӧмсӧ. А шыӧдчӧмсӧ гижны отсаліс Доментий Максимович Ваддоров. Комитетса шленъяс ӧтсӧгласӧн шуисны сетны сылы гортса овмӧсас уджӧдӧм вылӧ кулак Самаринлысь реквизируйтӧм кӧбыла да зэв шоныд ыж ку пась. Асьнысӧ лёка кутӧмысь — шойясӧс пӧрччӧдӧмысь — Ваддоров вӧтліс гӧрд армеечьяслӧн дружинаысь кыкнан крестьянинсӧ. Турун зорӧдсӧ, кытчӧ вӧлі дзебӧма гусялӧмторъяссӧ, чӧвтлӧма ячейкаса секретар Тимушевлӧн семьяыс. Ачыс секретар и вайис став сюрӧм кӧлуйсӧ исполкомӧ. Мӧд пасьсӧ сетісны магазея кумса войся стӧрӧжлы.

Доментий Максимовичлӧн жӧ тшӧктӧм серти вичкоын сьылӧдіс виӧм дружинник-коммунист Жикинӧс Родион поп.

* * *

Лӧнь, вабергачьястӧм ю вывті пыж моз кывтіс олӧмыс Пармачуркйын. Павел Налимовлы чужан грездыс кажитчис джуджыд пу йылӧ дзебсьӧм лэбач поз кодь. Некод оз судзӧдчы пузувтны сэсь китыръя йӧзыслысь олӧм-вылӧмсӧ. Чоя-вока, Ӧксинь да Митрей, воисны вӧрысь сэки мӧд лунас, субӧтанас, кык ноп тыр сьӧла-тарӧн. Лун югыднас на ставӧн пывсисны, сэсся кык вок босьтчисны куштысьны. Ӧксинь моздорас новлӧдлыштіс Машуксӧ, водтӧдіс потанӧ и ӧввӧкайтіг качайтыштіс. Вомас сюр нёньӧн и ланьтіс кагукыс.

Быттьӧкӧ небыдик лун тӧв йӧршитчис Ульяналӧн морӧсӧ, сэтшӧм лӧсьыд да кокни талун сьӧлӧм вылас. Ставӧн гортынӧсь, ставӧн дзоньвидзаӧсь. Со тай, сӧкӧл кодь пияныс воча ныр пукалӧны бок вылас пӧрӧдӧм улӧсъяс вылын, джодж шӧрын куштӧны сьӧла-тар. Ӧти мамлӧн кык вир тусь, а торъялӧны чужӧм-ӧбликнаныс кыдзи лун да вой — ӧти позтырйысь да абу ӧткодьӧсь. Сэк жӧ, ӧбичааныс уна эм ӧткодьлуныс, мамсяньыс уна буртор вуджӧма кыкнанныслы: лӧньӧсь, абу пинькырӧсаӧсь.

Ӧтитор майшӧдліс Ульянаӧс: куим верстьӧ челядь, а ӧнӧдз зять ни монь абу. Ассьыс майшасьӧмсӧ явӧсӧ оз петкӧдлы, ас пытшкас видзӧ. Пож Таттянкӧд, вок гӧтырыскӧд и сёрнитлӧны та йылысь, Тимӧысь гусьӧн. Виктор пиныс вӧралӧ жӧ, торъя чӧс туйсӧ сылы эз на писькӧдны, батьыскӧд на ветлӧ, дас сизим арӧса нин эськӧ да. Куим нывка нӧшта быдмӧны, Викторлӧн ичӧтджык чойясыс. Ая-пиа каясны ылӧтӧ вӧравны да Пож Таттян нывъясыскӧд и бергӧдчӧ горт гӧгӧрыс, Ӧксиньлысь на Машуксӧ гортаныс босьтлывлӧны и, пӧчсӧ, Мӧдей Пеклаӧс, жалитасны да. Корсюрӧ Веждімсяньыд Васса нылыс волывлӧ.

Тӧвнас кушмылӧ Пармачурк, мужиктӧммылӧ, нывбабаяс посниджык ныв-пиыскӧд и кольӧны. Но ва вайысьыд да пес пыртысьыд, гымгатӧ чӧвтысь-лэптысьыд быд семьяын эм. Быттьӧ тӧрыт на и вӧлі сэтшӧмнас Митрей Налимов, а то мый ӧдъя быдмис. Квайт во сайын кувсис батьыс, а батьтӧм пияныд нӧшта на ӧдйӧджык сувтӧны кок йылас, став мужик уджтӧ ичӧтсянь вӧчигад.

Кӧть мый эз вӧч, Митрейлӧн дум вылӧ пыр частӧджык усьлӧ Лиза. Вель дыр нин эз аддзысьлыны и бырӧма гажыс. Ӧтарӧ кӧсйысьӧ, а гортас гӧститны век на эз нуӧдлы. Буретш кад вайӧдлыны, кӧть и Пармачурк гӧгӧрыс абу гожся кодь мича — пасьтӧммис коръя вӧр, жугыльмисны лыска пуяс, оз пӧртмасьны шепъясӧн да син ёрана дзоридзьясӧн муяс да видзьяс, Изъяю вылысь бырисны сэті кывтысь кымӧръяслӧн вуджӧръяс, сӧнікасисны берег доръясыс, чурк йывсӧ аслас кӧдзыд вом дорӧн окавлӧ вой тӧв. Веськыда син водзад дженьдаммӧны лунъяс, чиган юрсиысь на сьӧдджыкӧсь лоӧны войяс.

— Вӧр керкасьыд эз быр гажыд? — юалӧ Митрей, коді кыз чунь помъяснас ӧдйӧ кокйӧ пӧтка гӧнсӧ. Павелӧн ӧти сьӧла куштігкості сійӧ вевъялӧ кыкӧс. Окота нуӧдлыны ыджыдджык воксӧ вӧрас, а сы кості Ӧксинь мед мамыскӧд горт олӧны.

— Бырис.

— Кайлам мекӧд, кӧть нин вежон кык кежлӧ.

— Кайла, оз кӧ ло виччысьтӧмтор.

— Жаль меным Ӧксиньыд. Вӧралӧмыд абу баба удж. Шулі нін сылы, эн, мися, кай, но зэл аслысныра, оз кылзысь менӧ.

— Дашкӧ, тані серти, вӧр-ваас сылы лӧсьыдджык?

— Ладнӧ, кыдз сылы лӧсьыдджык, мед сідзи и вӧчӧ. — Митрей оз сувт ыджыдджык вокыслы паныд, пырджык ӧти кывйӧ воӧдчӧ. Сьӧлалӧн посни пук-гӧныс, тыдалӧ, веськаліс нырас, мортыд куимысь дорвыв чорыда несйис.

— Лизаыд казьтылӧ... — Павел синъяссӧ чӧвтліс вокыслань.

— Казьтылӧ кӧ, надейнӧ, оз бурӧн.

— Мый сідз?

— Пӧръяси... Пӧръялі ме Лизаӧс: кӧсйи вайлыны гӧститны, сьӧла яйӧн вердны, а нинӧм эз артмы. Яндзим мен. Ӧні велӧдӧ, некор волынысӧ.

— Шань ныл Лизаыд, бурӧн тэнӧ казьтылӧ, — лӧньӧдіс воксӧ Павел.

— Кысь тӧдан? — шензьыштіс Митрей.

— Тэнад вокыд, Митьӧ, чекист, и сылы быть колӧ тӧдны дзик быдтор, весиг и сійӧс, мый йылысь думайтӧ дзоляджык вокыслӧн гӧтырпуыс. — И Павел бара на шоныда казьтыліс Манефа Павловна ордӧ тӧндзия волӧмсӧ.

— Менӧ Лиза век жӧ корӧ пыролны гортас, да ог лысьт. Пола, мыйлакӧ...

— Но вот: тэ, мужик морт, он лысьт, а Лизаыд, думайтан, лысьтас локнысӧ? Дашкӧ, асьным ветлам Веждімас, а? Аски жӧ. Менам мог эм лэччылнысӧ, карӧ письмӧ мӧдӧдны, рӧспутаӧдз удитны колӧ.

— А ме ӧтнам вӧлі кӧсъя, верзьӧмӧн лэччылны.

— Мыйла ӧтнад? Мамтӧ босьтам, Ӧксиньтӧ и. Аски вежалун, позьӧ и шойччыштны.

— Корасьны али мый та мынданас? — артмис Митрейлӧн.

— Матысса рӧднялӧн кулан воӧ оз корасьлыны. Колмас виччысьлыны. Томиник на Лизаыд, терпитлас. И тэ, думайта да, нӧрӧвитлан.

— Мыйта колмас, сы дыра и кута виччысьны. Шань нылка, ог кӧсйы воштыны.

— Лӧсьыд думъясӧн олан, вокӧ. Ме рад тэ вӧсна. Куштӧмӧн али куштытӧг гӧстинечтӧ босьтам?

— А код налы куштас? Куштӧмӧн. Ная ӧні витӧнӧсь. Быд мортлы кӧ кык сьӧлаӧн, то колмас дас. Этша, навернӧ, дасыд ловӧ.

— Босьтам унджык: шувам, дас вит сьӧла да кык тар.

— Кымын унджык пӧ сетан йӧзлы, сымын унджык и сетӧ Енмыс аслыд. Ыджыд мамӧ тадз шулыллӧ.

Ӧдйӧ поздысьӧ керкаад арся рӧмыдыс. Куштысьӧм помалӧм бӧрын стеклӧа карасин лампа ӧзтісны. Митрей тырӧма нин юрсинас, Павелӧс тшӧктіс тшӧтшӧдыштавны балябӧжсьыс да пель бокъяссьыс. Рытъя идрасьӧм бӧрын и панісны Веждімӧ лэччылӧм йылысь сёрнисӧ. Пӧжалуй, медъёна нимкодясис Ӧксинь. Медмича кӧм-паськӧмсӧ кыскаліс сундукысь, рытсяньыс лӧсьӧдчис. Мамыслы пасьталанторъяссӧ перйис и. Тув йылӧ ӧшліс, мед шылялыштасны. Асывнас ӧти кӧса кыас, верӧстӧм том дӧвалы нинӧмла кык кӧсаӧн ветлыны. Ывлаыс ыркыд нин, ас кинас кыӧм вурун ковтасӧ пасьталас. Ноко, пыр жӧ мерайтас, кыдзиджык пукалӧ, гашкӧ, оз нин и лӧсяв да. Ой, кутшӧм лӧсьыда пукалӧ, быттьӧ сибдіс вир-яй бердас, а морӧсыс ветлытӧм нывлӧн кодь на — парма чурк моз чурвидзӧ. Стенсьыс гут сітӧсь чусмыштӧм зеркалӧсӧ чышкалыштіс, югыдджыка кутіс тыдавны. Ачыс аслыс тай кажитчӧ-а, абу на шыбитана дӧва. Абу, дерт, кызь нёль арӧс на и эм да. Кутшӧмджык, бара-й, веждімса дӧвеч Иваныс-а? Мед эськӧ Ӧксиньысь абу жӧ ляпкыдджык. Оз вермы терпитны зонъясӧс, кодъяс тушанас ичӧтджыкӧсь нывъясысь. Ӧтсудтаӧсь кӧ, позьӧ на миритчыны. Кажитчасны кӧ Иваныскӧд ӧта-мӧдыслы, Ӧксинь ачыс на пыксьыштны кутас, аслыс донсӧ лэптыштны. Али нинӧмла лэптысьнысӧ кагаа бабаыдлы? Со тай, вӧр керкаас Гриш Мишыслы тайкӧ эз ылав, ёнджыка кӧ кутіс пондысьны, код тӧдас на, мыйӧн эськӧ помасис нар вылас водлӧмыс. Ас кадӧ ӧлӧдіс кинас вильшасьӧмысь, эз удит босьтчӧднысӧ. Кӧть кыдз, но оз лӧгав айка вылас. Кутшӧм нӧ тэ мужик, он кӧ тошкав пасьтӧм нывбабаӧс?! Да нӧшта и Ӧксинь кодь мичаникӧс! Век жӧ, туска синма айкаыс, Гриш Мишыс, дошлӧй морт. Дерт нин, дошлӧй, томиник моньсӧ кӧ сяммис сьӧктӧдны.

Огӧ кутӧй кӧритны Гриш Мишӧс, Енмӧс колям сы вылын суддянас. Аски, аддзысяс Вассакӧд да, Ӧксинь ставсӧ посклоннӧ висьталас айка ордас вӧр керкаӧ бӧръя волӧм йылысь, тшӧтш и сы йылысь, кыдзи Машукыс вӧльнӧй светас чужис. Васса эськӧ сэксянь нин тӧдіс да, кор на нӧбасис воча чойыс.

Митрейлы, мужик мортыдлы, оз ков дыр лӧсьӧдчыны ни баситчыны. Батьыслӧн кӧм-паськӧмыс буретш сылы, весиг шоныд пасьыс. Тимӧ чожыс зарни кияса: валегитӧ кужӧ гындыны, кучиктӧ дубитны, кучик сапӧгтӧ, паркатӧ, маличатӧ и пасьтӧ вурны. Батьыс на, Мӧкей Ӧсип, тайӧ ремеслӧас велӧдліс, а Ӧсип аслас батьлысь, Пилялысь, велӧдчылӧма. Ыжтӧ быд семьяын уна видзӧны, вуруныс и куыс тырмымӧн. Гожӧмнад, рытгорувланьыс, кор йирсянінысь челядь вайӧдӧны мегӧ-баляяссӧ гидъясӧ, грезд пасьтаыс кылан: «Баль-баль-баль, ӧсьт-ӧсьт-ӧсьт!» Ыжъясӧс йӧртӧм бӧрын мунасны корсьны куканьясӧс да ӧшпиянӧс. Найӧ ылӧджык ветлӧны, Изъяю катыдланьыс, ӧвадысь дзебсянін корсьӧны. «Конь-конь-конь!» — кылӧны ныв-зонкаяслӧн гӧлӧсъяс. Лысьтан мӧсъяс вежӧраджыкӧсь, рытланьыс грездланьӧ асьныс матыстчӧны: вӧранысӧ вед личӧдны колӧ. Кӧзяйкаыд петас пос помас, чукӧстас: «Тайтӧ-тайтӧ-тайтӧ!» И руньгӧны кузяа дівӧстлігтыр асланыс карталань пӧт кынӧма сюрукъяс да серукъяс. Вӧраныс сыметь пӧльтчӧма, воськовтіганыс топыд нёньяссьыс йӧлыс чилсмунлӧ. Кӧть и абу уна йӧлаӧсь мӧсъясыс, пармачурксаяс ас выйтӧгыд оз овны, кык-куим мӧскӧн видзӧны да.

Ӧдйӧ разалӧ асъя рӧмыдыс. Керка вевтъяс, рынышъяс да пывсянъяс вылын еджыд пуж. Уль лымйыс усьліс да сывліс некымынысь нин, а кольӧм вой кынмӧма, косьтӧма ва гӧпъяс, кольӧмаӧсь сэтчӧ вӧсньыдик йи кеньяс. Пуяс пасьтӧмӧсь, гӧгрӧс латка кодь тыдалӧны чальяс вылас сьӧд рака позъяс. Гӧрд мольястӧм нин пелысь пуяс вылӧ чукӧрӧн уськӧдчылӧны чужан мусӧ эновтлытӧм пышкайяс. Лӧнь. Тӧврутӧм. Пач трубаясысь тшыныс веськыда пуритӧ руд енэжлань.

Павел да Митрей доддялісны телегаясӧ кыкнан вӧвсӧ, меринсӧ и кӧбыласӧ — дженьыд кокаӧсь, тшӧтшӧдӧм бӧжаӧсь, оз ков ӧвтчыны лӧдзьясысь да, буланӧй гӧнаӧсь. Ӧтар телегаас эня-ныла пуксясны, мӧдас асьныс, кык вок. Ӧксинь водзджык ачыс пасьтасис, сэсся мамсӧ вӧччӧдіс. Уна рӧмӧн вышивайтӧм ковта да сьӧд сатин юбка пасьталіс Ульяна. Бабаюрсӧ кокни юр кӧртӧдӧн саймовтіс. Важӧн нин тадзсӧ эз вӧччыв мамныс.

— Мам, батьӧлӧн тэ мича гӧтыр вӧллӧмыд, — Ульянаӧс ышӧдіс нылыс. — Пасьтасин да, невеста кодь ловин.

— Кысь нін, нылук, нелямын вит арнад мичлуныс мен.

— Кысь пӧ? Любӧй мужиклӧн на тэ вылӧ вежыс петас, сӧмын тай вот вежолнысӧ некодлы-а.

— Збыльысь мӧй мича на мамыс? — юаліс ас йывсьыс Ульяна, а син водзас сувтіс Родион. Кутшӧм нин важӧн колис сыкӧд кутчысьлӧмсянь, а быттьӧ тӧрыт на-й вӧлі.

— Мам, мый нӧ ывласьыс аддзин, вугыртін тай? Пасясь нін, пияныд виччысьӧны.

Мӧкей Ӧсип Улялӧн семьяыс мӧдӧдчис Веждімӧ праздник вылӧ моз. Горт овны Машукыскӧд колис Мӧдей Пекла. Павел еджыд кӧч ку шапкаа, кӧрӧм коска сьӧд пася, кокни кучик сапӧга. Нагансӧ гӧбӧч джаджъяс колис. Пуксис телегаса турун вылӧ вокыскӧд орччӧн, повозничайтіс Митрей. На бӧрысь вӧтлытӧг и вӧтчис мӧд вӧлыс, телегаас орччӧн пукалісны эня-ныла.

— Мам, мый сэтшӧм зумыш? Эн чӧл ол, сёрнит. Нокӧ, висьтол, кыдзи батьӧкӧд тӧдмасьлін, — оз сет покойсӧ мамыслы Ӧксинь. Ӧд ачыс медсясӧ сы вӧсна и лэччӧ Веждімас, мед дӧвеч Ванькӧд аддзӧдліс да тӧдмӧдіс Вассаыс.

Ульяна вӧйтчӧма аслас думъясӧ, полыштӧкодь аддзысьны Манефа Павловнаыскӧд, коді, тӧдӧмысь, быдтор кутас юасьны сылӧн олӧм-вылӧм йылысь. А друг кӧ шуас: Павелыд пӧ дзик пӧльыс кодь. Сэки му пырыс мунас Ульяна. Ладнӧ, Митрей да Лиза йылысь ёнджыка кутасны сёрнитны. Гашкӧ, Павел йылысь сёрниӧдзыс оз и воны.

А крапнитас кӧ Ульяна: радейтлі пӧ ме тэнсьыд воктӧ, ӧнӧдз пӧ радейта!.. Сэки мый? Вермасны-ӧ сэк котыртны семьясӧ Митрейыс да Лизаыс? Мыйла нӧ оз, абу ӧти вирысьӧсь да.

— Вунӧді нін, ныланӧ, кыдзи-й тӧдмасьлі батьыдкӧд, — дыр мысти вочавидзис мамыс. — Ичӧтик грездад тай он на ёна бӧрйысь.

— Мам, а мыйла ми ставным разнӧй рӧмаӧсь? Тэ руд юрсиа, Митрейлӧн да менам сьӧд, Павеллӧн гӧрд...

— Ойя да ойя, мый нӧ менӧ мучитан? Ставныд зэл мичаӧсь, мед толькӧ дзоньвидзаӧсь вӧлінныд-а.

— А ме неважӧн Машуклӧн бать ордӧ волі.

— Мы-ый шувин? — став мукӧд думыс тӧвзис Ульяналӧн юрысь.

— Гриш Мишлӧн вӧр керкаӧ кежалі, гажӧй бырис айкаысь да.

— Тьпу! Яндысьтӧм бугыль, абу яндзим висьтолныд дай. Мӧд чурка кӧсъян кӧлъёлны!

— Мамук, лӧньӧдчы. Гриш Мишыд мен лёксӧ нинӧм эз вӧч. Сьмерть киысь сія менӧ мездіс, кулӧмысь дорйис. Куим во эг лысьт висьтолны тэн став збыльторсӧ. Эг лысьт сы вӧсна, мый ачым унатор эг тӧд, садьтӧм ме сэки вӧлі... А ӧні висьтала, ассьым сьӧлӧмӧс тэ водзын, рӧднӧй мам водзын кокньӧда, чӧжсьӧм шог-печальсӧ сэсь пыркнита. Айка дзик ставсӧ тайӧ пӧрйӧ висьталіс, нинӧм дзебтӧг. Кылзы, мамук, Веждімад вотӧдз удита висьтолнысӧ... — И Ӧксинь паніс ассьыс гажтӧм сёрнисӧ сійӧ кӧдзыд асылас ывлаӧ петӧмсянь.

Вӧвъяс мунісны то рӧдтышталӧмӧн, то шодйӧн. Кор воасны, сэки и ладнӧ. Ӧксинь эз казявлы, кыдзи висьтасигас мамыслӧн тюрис синваыс, сыметь жалитіс ассьыс дзик ӧти нывсӧ.

— Вот тадзи и вӧлӧма, верма весиг енэж водзас пернапасасьны, — сёрни помас шуис Ӧксинь. — А Гриш Миштӧ кӧ лыдди мыжаӧн, важӧн нін эськӧ мӧд синмас пищальысь косьӧбті. Митрей вок тӧдӧ, кутшӧм стӧча ме инма... Мам, синватӧ али мый чышкалан? Тпрру! Мамук, вайлы чышъян помтӧ. Этатшӧм мичаник чужӧм он жӧ синваӧн лякӧсьт. — Ӧксинь косӧдіс мамыслысь бан бокъяссӧ, сэсся чупнитіс: — Слабог, став тужа-нужаыс кольӧма нин.

— Тэ ветлан миянкӧд? — юаліс мамыс.

— Кытчӧ?

— Манепа Павловна ордас.

— Ме Васса ордын лова.

— Моньпуыдкӧд нӧ он кӧсйы тӧдмасьны?

— Мен, мам, жӧникпу колӧ.

— Кӧсъян кӧ, тэн, майбыр, сюрас на жӧникпуыд.

— Тэнад вомсянь да Ен пельӧдз.

Вассаяслӧн керка дорӧдз и мунісны. Налӧн ӧшинь ув йӧрӧдз пыртісны вӧвъяссӧ, телегаяссӧ ортсӧ колисны. Вочааліс гӧсьтъясӧс Васса — кузиник да косіник, ныма Никонорыслы:

— Ой, Уля обӧ слӧймӧдчӧма. Вай пырӧй да личӧдчӧй, пыр жӧ шом чӧлта самӧварӧ.

— Зять нӧ кӧн? — юаліс Павел, эз пет Никонорыс вочасӧ да, весиг дӧзмискодь.

— Исполкомын. Кӧн тэсся сія. Лун и вой социализм стрӧитӧны Тюни Тикӧн пикӧд, оз и волыллы прамӧя гортӧ.

— Ладнӧ, ті ставныд бура шойччӧй, бура гӧститӧй, а ме ас могъясӧн исполкомӧ.

— Павел, пыр да кӧть ӧти кӧш ырӧш ю, — вӧзйис Васса.

И Павел котӧрӧн, бӧра-водз пыраліс керкаас, веськӧдіс табак тшынсьыс курзьӧм горшсӧ. Чӧскыд ырӧшыд и сідз на пырӧ, горш косьмытӧг.

— Уля об, кыдзи сэн олӧны миян? Батьӧ да мамӧ оз висьны?

— Оз, дитя, оз. То, эсія мешӧкас гӧстинеч тіянлы, мамыд мӧдӧдіс, батьыд да Виктор вокыд вӧрынӧсь.

Водзӧсӧ сэсся керкаас нин сёрнитісны. Васса быд ногыс ошкис Елизавета Никифоровнаӧс, кор Ульяна гарыштіс на ордӧ ветлӧм йылысь.

— Зэл шань да тшапитчытӧм Лизаыс. Мамыс, Манепа Павловнаыс, сэтшӧм жӧ. Кыкнанныс велӧдӧны, кыкнаннысӧ пыдди пуктӧны сиктсаясыд. Лизаыс тӧдӧ, мый ме Митьӧлӧн воча чой, быд паныдасигӧн варовитыштлам. Митьӧыд ывлаын? Ывлаын тай. Мед, колӧкӧ, оз вугрол, а то кык син костсьыс гувасны невестасӧ. Веждімса зонъясыд вед зэл востерӧсь нылъяс вылад, абу пармачуркса кодьӧсь.

— Мӧд зонкӧд али мый аддзылін Лизасӧ? — юаліс Ӧксинь.

— Эг эськӧ да. Ачыс Лизаыс висьтасьліс, корасьны пӧ волісны Елизарлӧн бать-мамыс.

— Тэсся мый, волӧмась да? — вӧрзьӧдіс тайӧ юӧрыс Ульянаӧс.

— Эм нін пӧ талӧн жӧникыс, шувӧма Манепа Павловнаыс.

— Васса, эн омӧльт ас грездса зонъястӧ. Ная зэл на ещӧ и востерӧсь, — шуис Ӧксинь.

— Да, звер-пӧтка вылад востерӧсь, — вочавидзис мӧдыс. — А мукӧдтор вылӧ ог тӧд. Ылӧ примерысла оз кол мунны.

— Кодӧс тӧд вылад кутан?

— Кодӧс пӧ? Павел Налимовӧс! Позьӧ жӧ нін сылы семья лӧсьӧдны, ӧвсьыны сиктысь сиктӧ ветлӧмсьыс да.

— Вассук, сылӧн вед уджыс сэтшӧм, — дорйыштіс писӧ Ульяна.

Керка ӧшиньясыс видзӧдӧны мир туйланьыс, сэтчӧ и кыскӧ синъястӧ. Сы здукӧ и чуйдіс Ӧксинь:

— Васса, матыстчыл. То, Митрей кутшӧмкӧ нылкӧд варовитӧ. Дашкӧ, тая и эм Лизаыс да?

— Тая, тая. Лок, Уля об, видзӧдлы аслад моньпу вылӧ. Зэл лӧсьыдик нылка.

— Кыськӧ тай тӧдмалӧма, мый ми татӧнӧсь, — чӧвтіс Ӧксинь.

— Павел вокыд, надейнӧ, исполкомас мунігӧн чуйдіс. Часлы, чукӧста, мед керкаӧ пырасны, — шуис Васса и петіс кильчӧ вылас: — Елизавета Микиперовна! Мый сэні потшӧс дорын йӧжгылясянныд, пырӧй, тшаюйтны кутам!

— Пасибӧ, Васса Тимофеевна! Ме гӧсьтъясла локті... Коді висьталіс? Павел Абрамович. — Кильчӧ дорӧдзыс, век жӧ, матыстчис Лиза, тані и тӧдмасис Митьӧыслӧн мамкӧд да Ӧксинькӧд.

— Господи благӧслӧви, Лизавета Микиперовна, тӧдмасям нӧсь: ме и эм Митьӧдлӧн мамыс, Ӧсип Уля нимӧй. Лок, зарни ныл, ме тэнӧ окышта... А тая — Митьӧдлӧн чойыс, Ӧксинь.

Купеч Поповлӧн керкаӧ пырисны куимӧн: Лиза, Ульяна да Митрей. Манефа Павловна примитіс гӧсьтъясӧс ас йӧзӧс моз. Митрей корис Лизалысь таз, разис нопсӧ и пыркнитіс сэтчӧ дас вит сьӧла да кык тар:

— Миянсянь тіянлы гӧсьтинеч!

Недыр шойччӧм бӧрын Васса нуӧдіс Ӧксиньӧс том дӧвеч Иван ордӧ — тыр ногыс шуисны Епим Кӧсьта Ваньӧн. Керкаыс катыдпомас медбӧръяыс, кыр йылын, буретш сы весьтын, кӧні Изъяю ӧтлаасьӧ Важ Эжвакӧд. Рӧвнӧй пельӧсъяса, нёль-ӧ-вит пос тшупӧда кильчӧа, ыджыд стына да сарай поска тайӧ керкаыс выль на. Епим Кӧсьта Ваньлӧн ыджыд рӧдняыс регыдӧн и лэптіс сійӧс. Гӧтрасьӧм бӧрас и вуджисны Ваньӧ гозъяыс выль оланінас. Регыд тані мойвиис овнысӧ том гозъялы: кага чужӧм бӧрас гӧтырыс эз нин и волы садяс, дыр мучитчытӧг кувсис. Пӧльыслысь нимсӧ сетісны кагаыслы — Ефимӧн шуисны. Ваньӧыслӧн рӧдня ордын и быдмӧ, бать-мамыслӧн керкаыс орччӧн, ӧтувъя ӧшинь ув йӧрныс. Водз тулыссянь сёр арӧдз Ваньӧ узьлӧ-олӧ ас керкаас, а тӧвйӧ бать-мамыскӧд, этшаджык пес сэки тшын йыв кайӧ.

Васса да Ӧксинь пырисны йӧрас юладорсяньыс. Сыланьӧ, лунвывланьыс и видзӧдӧны кильчӧыс да ӧшиньясыс. Ваньӧӧс аддзисны керка дорсьыс, киас мӧлӧта мыйкӧ шлёнъялӧ.

— Лӧсьыда асьтӧ кут, — велӧдіс бӧръя здукӧдзыс Васса, кодлы абу на жӧ и комын ар, и коді Никонорыскӧд семьитчис зэв томиникӧн.

Кӧзяин казяліс аньястӧ, виччысьтӧмысла шӧйӧвошліс.

— Бур лун, Ваньӧ. Чой вовис гӧститны, меся, петкӧдла катыдпомнымӧс. И тэ буретш ӧшинь улад, меся, кежалам. Кыдз олан, Вань?

— Мыйкӧ тай ола вот. — Ваньӧлӧн руд синъясыс котӧртлісны то Вассалань, то Ӧксиньлань. — Гажтӧма ола, гӧтырӧс вунӧдны ог вермы, морӧс пытшкӧй век дількмунӧма.

— Кулӧматӧ, Вань, он нин бергӧд. Дугӧдны колӧ асьтӧ жугӧдӧмысь.

— Босьтчыла, да ог вермы. Ваньӧ юр дзиб йылас потӧм кӧзыра картуза, вӧня шабура, паськыд пышына кӧтіа, гач кокъяссӧ сюялӧма уна сера джуджыд чулкиас. Ачыс шӧр тушаа, водзлань чургӧдчыштӧм щӧкаа, рам чужӧма. — А кыдзи нӧ чойтӧ шувӧны?

— Мед ачыс висьталас, — чойсӧ гырддзанас зӧркнитіс Васса.

— Ӧксинь ме.

— А менӧ он помнит, Ӧксинь? Ме тэнӧ помнита.

— Кы-ысь? — нюжӧдіс Ӧксинь.

— Во вит-ӧ-квайт нин колис сэксянь, дашкӧ-й, вунӧдін. А ме эг вунӧд. Мельничаын паныдасьлім, изны вӧлі воӧмныд Пармачурксянь. Ме сэки гӧтыртӧм на вӧлі. Сэксянь тэ абу на-й вежсьӧмыд.

— Ой, помнита, збыльысь помнита. Изкиыс ещӧ жуголліс, — вом тырнас нюмъяліс Ӧксинь.

— Да. Ме тэнсьыд ювалі, коді нӧ, мися, тэ татшӧм мичаыс, а тэ вочавидзин: ёді пӧ!

— Тэсся тэ меным ки тыр кос сёркни мыччин: нёнёл пӧ.

— Босьтін сёркнисӧ? — юаліс Васса.

— Босьті. Тэсся плӧтинадорса лыва кузяыс на шӧйтыштім.

— Регыд шӧйтім, ӧдйӧ вӧчисны изкисӧ да. Бурджык эськӧ вӧлі, лунтыр кӧ эз артмы. Менӧ батьӧ ректысьны чукӧстіс.

— Да, сідзи и вӧлі, — шуис Ӧксинь.

— Ме сэки войбыд эг узь, войбыд тэ йылысь думайті. Меным кызь куим арӧс, а кык ныл на и мырддьылісны унмӧс: тэ да гӧтырӧй. А коді нӧ тэнад верӧсыд, дашкӧ, тӧда?

— Иван нима жӧ вӧлі, война вылын усис.

— Тэ — том дӧвеч, а тая — том дӧва. Тэнад эм кык арӧса пи, а талӧн эм кык арӧса нылка, — медся колана кывъяссӧ шуис Васса. — Ӧні мый тэ тан вӧчан?

— Ӧшиньяссӧ ставеньӧн кӧсъя тупколны. Сиктса челядьыд тані ёна дурӧны, ӧкӧньчаяссӧ вермасны жулльыны. Тӧлбыд тайӧ кыр йылсяньыс ыслалӧны лямпаяснад да дадьяснад.

— Тӧлнас, сідзнад, онӧ ломтылӧй таті? — юаліс Васса.

— Татчӧ кынтысигӧн волыллам.

— Тӧлбыдсӧ мый вӧчан? — дӧвеч синъясӧ видзӧдліс Ӧксинь.

— Вӧрала.

— Кӧніджык?

— Печуркаса ягъясын. Местаыс Печуркаӧн шусьӧ.

— Ме вӧрала жӧ. Тэ Печуркаын, а ме парма чуркйын кыйся.

— Сыланьыс ме эг вӧллі. Кагатӧ код эськӧ видзӧ?

— Мамӧ да ыджыд мамӧ.

— Менсьым ная жӧ. Эн скӧрмы, веськыда кӧ шува.

— Ог жӧ дӧзмы.

— Тэ абу вӧралысь. Тэ кага чужтысь да быдтысь.

— Сідз, сідз, Вань, — долыдмыштіс Васса.

— Некодсянь чужтынысӧ.

— Керкаын ыллаыс кодь кӧдзыд, позис эськӧ пырны-а.

— Мунам тэсся, манитім тэнӧ, — шуис Васса. — Вот и аддзысьлінныд важ тӧдсаяс.

— Энӧ на мунӧй, ог ме манитчы.

— Кагаыд оз вись?

— Ен сыкӧд, оз.

Чойяс вуджисны нин потшӧс вомӧн, кор Ваньӧ вӧтӧдіс найӧс, юаліс:

— Ӧксинь, кор тэсся волан Веждімад?

— Ог тӧд.

— Кӧсъян кӧ волыны, керкаӧс ог на помӧдз кӧдзӧд, ставеньяссӧ ог пуктол ни. Волан?

Ӧксинь довкнитіс юрнас: вола пӧ. Дӧва да дӧвеч видзӧдісны ӧта-мӧдыслӧн синъясӧ и кыкнанныс ӧта-мӧдыслы лоисны синва петмӧнныс жальӧсь.

— Но, кыдз? — ылысмӧм бӧрын юаліс Васса.

— Мыйла водз нувӧдін? — довкӧсмӧм гӧлӧсӧн воча юаліс Ӧксинь. — Позис и дырджык варовитны.

— Вевъяланныд на, ставыс на водзын. Ӧні ёнджыка кутас думайтны тэ йылысь. Синъяс сертиыс казялі: кажитчин тэ сылы.

— Думайтан, кажитчи?

— О, кыдзи ещӧ! Ӧтарӧ дульсӧ ньылаліс. Сӧмын сэк, кор коля тіянӧс ас кежаныд, мед эз вӧл водӧма... Тэ абу доддёллытӧм чань, ачыд нин чаня, ставсӧ гӧгӧрвоан. Эн уськӧд аслыд донсӧ, юртӧ вылын кут, эн коньӧрӧн ло.

— Мыйӧн тэ менӧ чайтан? Ог жӧ вод.

— Тэсянь быдтор позьӧ виччысьны.

— Мун сэсь, ме абу сэтшӧм.

— Вот и бур, гӧгӧрвоин кӧ менӧ. А то айкасяньыд сьӧктан, айкатӧ жӧ-й доръян. Туска синма страминаӧс сэтшӧмторсьыд пезьдӧдны вӧлі колӧ. Янӧдіс Мӧкей Ӧсип рӧдсӧ, страмина!..

— Ӧвсьы, Васса. Некод нинӧм оз тӧд. Тэ да мамӧ и тӧданныд, да ачыс ещӧ, Гриш Мишыс. Ставӧн нін сы йылысь вунӧдісны.

— А кагаыд?! Быдмас да мый сылы висьталан? Мед некутшӧм вӧрӧ кайӧм эз вӧл! Шань морт Ваньӧыс, гӧтрасьӧй... Локтан вежалунӧ мед тан вӧлін! — пуляяс моз лэбисны Васса вомысь кывъясыс. — Ӧні мунам да самӧвар пуктам, пӧжӧм йӧла тшай кутам юны. Дашкӧ, ставӧн нін гортынӧсь да? Челядьӧй кӧн? Асылсяньыс пӧль-пӧч ордас.

Ылісянь тыдовтчис: Вассаяслӧн кильчӧ ӧдзӧс вугйын пыр на ӧшаліс карнан.

* * *

Усть-Сысольскӧй уездса вӧлӧсьтъясын, кӧні вынаджыкӧсь вӧліны большевикъяслӧн ячейкаяс, водзвыв лӧсьӧдчисны кутшӧмкӧ ног пасйыны важ власьтӧс путкыльтӧмсянь во тырӧм. Шорчомса медыджыд веськӧдлысьяс, ставныс коммунистъяс — исполкомса юралысь Лодыгин, а сідзжӧ Тимушев, Тарабукин да Ваддоров шуисны пасйыны сійӧс ас ногыс паськыда. Воторникӧ, ноябр витӧд лунӧ, керка стенъясӧ ӧшлісны юӧртӧм: аски пӧ лоӧ вӧлӧсьтса олысьяслӧн скод, кутам пӧ бӧрйыны вичкоӧ выль попӧс. Отеч Родионлӧн вӧлі дзик ӧти тырмытӧмтор: сійӧ эз вӧв большевикъяслӧн партияын. Татшӧм дивӧыс, скод вылын попӧс бӧрйӧмыс, эз вӧвлы му пуксьӧмсяньыс и Енлы эскысьяс весиг сьӧласисны, шенмунісны и старӧверъяс.

Скод вылӧ чукӧрмис кыксёысь унджык морт, буретш сы мында, мыйта вӧлі шленыс Шорчомса партячейкаын. Енлы сьӧлӧмсяньыс эскысь крестьяна, тшӧтш и кержакъяс, да ачыс Родион поп, эз локны. Большевикъяс попӧн бӧрйисны коммунист Руч Гришӧс — гӧгйӧдзыс лэдзӧм руд тошка, шӧркодя олысь крестьянинӧс. А вӧзйис сійӧс ячейкаса секретар Тимушев:

— Коммунист Руч Гриш ас вӧлянас сетіс гӧля олысьяслы ассьыс ӧти вӧв, ид изігӧн быд пуд тусьысь нёль тув торйӧдіс ӧтувъя амбарӧ. Туяна морт?!

— Туяна, туяна! Мед попалӧ! — кылісны горӧдӧмъяс.

Четвергӧ, революциялӧн праздник лунӧ, асывсяньыс кутісны бовгыны вичколӧн жыннян шыяс. Алтарысь петіс рясатӧм, но сьӧд костюма, морӧс вылас пемдӧм, ыджыд ыргӧн пернаа Руч Гриш. Киас кутіс кыз молитвенник. Некымын ӧбраз водзын чусалісны сисьяс. Вежа праздникъясӧ кӧ вичкоӧ эз тӧрлыны йӧзыс, то ӧні асъя служба вылӧ локтіс морт комын. Руч Гриш сьылӧмӧн лыддис куим молитва, сэсся воштіс гӧлӧссӧ. А сьылан гӧлӧсыс и збыльысь мича вӧлі. Кор пырисны вичкоӧ Лодыгин, Тимушев да Тарабукин (Ваддоров эз вӧв), «попыд» вермис сёрнитны сӧмын нин шӧпкӧмӧн. Ӧбедӧдз, кор оз на узьны мӧдар югыдын поконикъяс, жыннян шыяс улын коммунистъяс нуӧдісны Гичевлӧн, Жикинлӧн да мукӧд большевиклӧн гуяс вылын панапида *.

Лун шӧрын вӧлӧстнӧй Сӧветлӧн ӧшинювса кушинын Ваддоров нуӧдіс гӧрд армеечьяслӧн дружиналысь парад. Стройын сулалісны и найӧ, кодъяс велӧдісны военнӧй делӧ. Сэсся депутатъяс Сӧветысь большевикъяслӧн фракция нуӧдіс торжественнӧй заседание. Корлісны сэтчӧ отделъясын уджалысьясӧс, а сідзжӧ вӧлӧсьтса мукӧд организацияысь да учреждениеысь гӧсьтъясӧс. Чукӧрмис морт сё. Исполкомса юралысь Лодыгин — косіник, векньыдик чужӧма, плешладорсяньыс кушмӧм юра, гӧрба нюз ныра, ар комына мужичӧй, сетіс кывсӧ Тимушевлы. Партячейкаса секретар кулакнас ӧвтчигтыр висьталіс, кутшӧм ыджыд тӧдчанлуныс тайӧ праздникыслӧн став мувывса уджалысь йӧзлы. Чуксаліс водзӧ ёнмӧдны Сӧветъяслысь власьт да большевикъяслысь партия. А кор шуис Октябрскӧй революцияса вождь Ленинлы кузь нэм сиана кывъяс, залын пукалысьяс сувтісны, чӧвлунсӧ орӧдіс унаысь «Ура!» горӧдӧм. «Ёртъяс! Зумыда кутам восьлолны водзӧ став му вылын социализмлӧн да коммунизмлӧн вермӧмлань! Ура!» — тадзи кывкӧрталіс ассьыс сёрнисӧ оратор. И зал бара шызис «ура» горзӧмӧн, сэсся ставӧн сьылісны рочӧн «Смело, товарищи, в ногу». Заседание помасис тшай юӧмӧн.

Ывлаӧ петалӧмӧн заседайтысьяс куритчисны и заводитчис концерт. Дасьтісны сійӧс школаясын да училищеясын велӧдысьяс да велӧдчысьяс. Лӧсьӧдӧма вӧлі сцена, мичмӧдӧма ньыв пу вожъясысь кыӧм гирляндаясӧн. Сьылісны рочӧн и комиӧн, йӧктісны, лыддисны кывбуръяс. Ёна клопайтісны, кор кык нывка сьылісны кулакъясӧс да купечьясӧс сералана частушкаяс. Видзӧдысьяс сувтӧмӧн кекӧначисны ар дас кыка зонкалы, коді сьӧлӧмсяньыс лыддис Нёбдінса Витторлысь «Гӧрд звӧн».

Аскомысьнас, субӧтаӧ, вичко дорӧ бара кутісны чукӧртчыны йӧз. Тайӧ пӧрйӧ скодсӧ котыртісны земскӧй управа дор сулалысьяс. Локтісны морт квайтсё, большевикъяс вылӧ лӧг кутысьяс. Сёрнитісны унаӧн, и ставӧн дивитісны коммунистъясӧс ас пӧвстсьыныс некытчӧ шогмытӧм попӧс бӧрйӧмысь. Шыӧдчисны отеч Родион дінӧ, корисны ӧдйӧджык бергӧдчыны аслас служба вылӧ. Тані жӧ ку пиысь петӧм йӧз корисны дугӧдны ассьыныс эмбурсӧ мырддялӧм. Ӧлӧдісны большевикъясӧс: он кӧ пӧ талы пуктӧй пом — и водзӧ кутас киссьыны вир.

Октябрса бунтлы во тырӧмсӧ Эжва катыдса быд сиктын да грездын пасйисны ас ногыс. Тайӧ лунас Скӧрӧдумын эрдӧдісны революциялы паныд заговор. Крестьяна кӧсйисны бырӧдны ӧнія вӧлӧстнӧй Сӧветӧс и бӧрйыны сэтчӧ выль йӧзӧс, кодъяс эськӧ сувтісны комбедлы паныд. Но тайӧс вӧчны эз вермыны: сюрис морт, коді вузаліс сиктса активистъясӧс меставывса Чрезвычайнӧй комиссиялы. Ӧтпырйӧ арестуйтісны кызь куим мортӧс, ставнысӧ шуисны кулакъясӧн. Такӧд йитӧдын Помӧсдінса волвоенком шыӧдчис уездса военнӧй комиссар Афанасий Маегов дінӧ юалӧмӧн: «Рӧспута вӧсна арестантъясӧс огӧ вермӧй мӧдӧдны карӧ. Вермас-ӧ местнӧй власьт, колана следствие нуӧдӧм бӧрын, лыйлыны нырщикъяссӧ?»

Афанасий Андреевич, Сыктывдінкарын чужлӧм морт, сэкся мукӧд веськӧдлысьяс пӧвстын торъяліс аслас писькӧс вежӧрӧн, и, дерт жӧ, лыйлӧм вылӧ сӧглас сетны эз вермы. Маегов бура тӧдіс и крестьяналысь олӧмсӧ, и меставывса веськӧдлысьяслысь жебиник политическӧй грамотасӧ. Культурно-просветительскӧй да агитационнӧй удж пыдди налы кокниджык вӧлі лыйлыны паныд сулалысьяссӧ. Сэк на, кор Тотьмаса учительскӧй семинария помалӧм бӧрын Афанасий Андреевич лоис Нёбдінса школаын велӧдысьӧн, босьтчис пыртны йӧз пӧвстӧ революционнӧй мӧвпъяс аслас кывбуръясӧн. Найӧ разалісны коми войтыр пӧвстӧ ки помысь гижӧмӧн. Кывбуръяс улас сулаліс кырымпас — Варыш. Школаын велӧдӧмсӧ торкис война — босьтісны Маеговӧс царскӧй армияӧ. Чужан карас бӧрсӧ воис прапорщикӧн, пырис Россияса компартияӧ и падъявтӧг сувтіс Сӧвет власьт вӧсна тышкасьысьяс радӧ. Кыдзи и Павел Налимов, став сьӧлӧмнас босьтчис лӧсьӧдны выль олӧм — югыдджыкӧс да няня-соладжыкӧс *.

Революциялӧн медводдза лунъяссянь большевикъяс пурсисны эз сӧмын озыръяскӧд, но и ӧта-мӧдыскӧд. Быдӧн кӧсйис лоны ыджыдджык чинаӧн, босьтны аслас кабырӧ унджык власьт. Войвыв Двина губерниялӧн шӧринӧдз, Устюгӧдз, кывсяс, кыдзи Сыктывдінкарса парторганизацияӧн, а сідзжӧ карса партячейкаясӧн веськӧдлысьяс праздник лунӧ юсясны и кутасны зыксьыны, арестуйтавны ӧта-мӧднысӧ: буретш тадзи юкисны власьт. Вермисны найӧ, кодъяс мыджсисны гӧрд армия вылӧ. И ном пӧрӧдас вӧлӧс, номйыслы кӧ отсӧг вылӧ воас кӧин.

Колӧ шуны, воддза кадсӧ большевикъяс кутчысисны власьт бердын сӧмын военнӧйяс отсӧгӧн. Йӧзыдлысь эмбурсӧ мырддялӧм да арестъяс вӧсна коммунистъясӧс мустӧмтісны сикт-грездъясса крестьяна, но на киысь власьтсӧ мырддьыны ас вынъясӧн эз нин вермыны — став лачасӧ кутісны еджыдъяс вылӧ.

* * *

Сюрс ӧкмыссё дас кӧкъямыс вося кӧдзыд декабрын Павел Налимов петіс туйӧ — корисны Сыктывдінкарӧ Усть-Сысольскӧй уездса коммунистъяслӧн медводдза съезд вылӧ. Лӧсьӧдчис петавны вӧравны, и ставыс дзугсис. Восьтнысӧ шуӧма декабр дасӧд лунӧ, кадыс вӧлі на, и Налимов эз тӧрӧпитчы. Ӧти лун оліс Веждімын, ӧні эз нин Вассаясын, а Ӧксинь чой ордас. Колис вежон куим сійӧ лунсяньыс, кор исполкомса секретар Яков Тихонович пӧся чолӧмаліс вӧлӧстнӧй Сӧветын выль гозъяӧс — веждімса крестьянин Епим Кӧсьта Иванӧс да пармачуркса крестьянка Прокӧ Ӧврам Ӧксиньӧс. Ӧтлаасисны поптӧг, венчайтчытӧг, тільгуна вӧлаясӧн котравтӧг, кӧть и беспартийнӧйяслы позис гӧтрасьны вичкоӧ ветлӧмӧн. Кӧсьта Ваньӧ лоис ныла-пиалӧн батьӧн, Ӧврам Ӧксинь — ныла-пиалӧн мамӧн. И жӧникыслӧн, и невестаыслӧн бать-мамлы да рӧдвужыслы тайӧ лои виччысьтӧмторйӧн, но найӧ вӧлі тырӧмаӧсь нимкодьлунӧн, мый том дӧвеч да том дӧва аддзисны ӧта-мӧднысӧ. Гӧтрасян тӧлысь помасьтӧдз на, Кӧсьта Ваньӧ да Ӧврам Митрей, зятя-шурина, ӧтлаын мунісны кыйсьыны пармачуркса вӧръясӧ.

Ульяна юрбитіс Енлы, мед эськӧ радейтана нылыслӧн гортсьыс мӧд пӧрйӧ мунӧмыс лоис шудаӧн да кузь нэмаӧн. Юрбитіс и муса пияныс вӧсна, мед эськӧ Енмыс видзис найӧс став лёкторъяссьыс. Ульяна быттьӧ мездысис сьӧлӧмсӧ сёяна сімысь, кор висьталіс Манефа Павловналы Родионкӧд коркӧя аддзысьлӧмъяс йылысь. Купеч ныв эскис Ульяналы, ӧд сійӧ мыйсюрӧ тӧдіс нин, а тӧдмаліс вокыслӧн вомсянь неважӧн на, унайсӧ, Владимир попӧс, Шорчомын дзебан лунӧ.

— Сэсся нӧ, вокӧ, гӧтрасьтӧг и кӧсъян нэмтӧ коллявны? — юаліс сэки Манефа Павловна. — Некодӧс нӧ, сэсся, эн и радейтлы? Али радейтлін?

— Кузь сёрни тая, Манефа. Радейтлі ӧтиӧс... А тэ вед, чойӧ, тӧдлін сійӧ аньсӧ...

— Тӧдлі?

— Да, тӧдлін. Кызь сизим во сайын тайӧ вӧлі. Помнитан, миян лавкаӧ Пармачуркйысь волылліс батьыскӧд Ульяна нима нылка?

— Помнита. И тэнӧ катӧдлісны вотчыны.

— Вот, вот, помнитан тай. Сія Ульянаыс и пукалӧ менам сьӧлӧмын. Паныдасян кӧ коркӧ Веждімад, татшӧм поклон и висьтол месянь. — Таысь унджыксӧ Родион нинӧм эз шу.

Манефа Павловна висьталіс тайӧ поклонсӧ, и воссис аслас сьӧлӧмыс Ульяналӧн. Кык нывбаба, кык мича дӧва пукалісны воча и тшай юигмоз сёрниныс гартчис печкигӧн чӧрсӧ гартчысь шӧрт моз. Ни ӧтиыс, ни мӧдыс веськыдасӧ сідз эз и казьтыштны, мый Павеллӧн збыль батьыс Родион. Но тайӧс казяліс Манефа Павловна Ульянакӧд на аддзысьтӧдз, Павеллӧн сы ордӧ волігӧн.

— Манефа Павловна, пасибӧ тэн, он кут ассьыд нылтӧ менам пикӧд аддзысьлӧмысь да. Радейтӧ менам Митрей тэнсьыд Лизатӧ. Меным, зэл топыд вома да, унатор оз висьтол. А видзӧда да, терпенньӧыс абу, сэтшӧма виччысьӧ вежалунсӧ, татчӧ мед лэччылны.

— Лизук менам тӧндзи нин ошйысьліс: Митьӧкӧд пӧ ми шуим лоны ӧта-мӧднымлы. Медъя, медъя, аддзысьлӧны кӧ. Верстяммис менам Лизукӧй, воис, тыдалӧ, и сылӧн пӧраыс. — Манефа Павловна водзсяньыс юковтӧм сьӧд юрсиа, кӧсаяссӧ гартовтӧма балябӧжас ӧти ыджыд ёкмыльӧ, нюжалӧм пельнёньясас тӧдчис исерга туй — тыдалӧ, пӧрччӧма абу на важӧн. Косіник, кузь чуньяснас бергӧдліс кизьӧриник, кӧдзалӧм тшай тыра стӧкансӧ.

Буретш сійӧ жӧ здукъясас воча чой ордас самӧвар сайын пукалісны и Васса да Ӧксинь. Васса ӧтарӧ сюйис Ӧксиньлӧн юрӧ ум-разум, шуис весиг: ме да Никӧнор пӧ и ветлам корасигмоз Епим Кӧсьта ордас. Думайта да, Ваньыслӧн бать-мамыс пӧ радӧсь лоасны, пиныс кӧ торйӧн, ас семьяӧн асшӧр олӧм кутас овны.

Митрейлӧн да Лизалӧн быд аддзысьлігӧн ӧти туй: вылыс сиктӧд, муяс вомӧн мунны кывтыдлань, сэсянь вӧр ді пыр лэччыны Важ Эжва берегӧ. Тадзи вӧчисны и тайӧ пӧрйӧ. Пукалӧны коркӧ важӧн нин кырӧм кыдз пу вылын, топӧдчыштӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас и пыльсъялӧны. Ӧтлаын медводдзаысь аддзӧны арся ю кузя шуга кылалӧмсӧ. Визулыс ӧдйӧ на нуӧ пемыдруд йи пластъяссӧ и омӧля на ляскӧ берегас. Сідзкӧ, дыр на йи сувттӧдз. Другӧн кӧ кӧдздӧдас, йи пластъясыс ӧдйӧ кызасны да паськаласны, и пуксяс рӧспута. Пармачурксянь Веждімӧдз вӧла туйыд оз тупкысьлы во гӧгӧр, но Митрей шогалӧ нин: каяс вӧр керкаӧ и дыр оз аддзысьлы Лизакӧд.

— Кор сэсся волан? — юалӧ ныв.

— Ог тӧд. Но тэ пыр лован мекӧд.

— А тэ мекӧд.

И окыштчисны.

А Павел Налимов вӧлӧсьтса веськӧдлысьяскӧд пукаліс исполком керкаын, каллянсӧ нёнялігтыр кывзіс эз сӧмын веждімса выльторъяс, но и Шорчомын лоӧмторъяс йылысь. Яков Тихоновичлы звӧнитлӧма сэтчӧс исполкомса юрнуӧдысь Лодыгин и висьталӧма дружинник Жикинӧс лыйӧм йылысь, Самарин ая-пиаӧс вӧтӧдӧм да виӧм йылысь. Налимов некымынысь босьтчыліс йитчыны Шорчомса вӧлӧстнӧй Сӧветкӧд, но телепон линияыс орӧма ли мый ли, звӧнитчыны эз вермы. Йитчынысӧ позис сӧмын Кулӧмдін пыр, кӧні поштаыс воссис сюрс ӧкмыссё коймӧд воын нин. Усть-Сысольскса уисполкомӧн лэдзӧм «Зырянская жизнь» газетыд воис уездъясса быд сиктӧ — медсясӧ вӧлӧстнӧй Сӧветъясӧ. И тайӧ пӧрйӧ Павел Налимов петіс исполкомысь киас вель уна газетӧн.

Сідзнад, Мӧкей Ӧсип Уля семьялӧн Веждімӧ лэччылӧмыс эз ло весьшӧрӧ. Мӧдарӧ на, арся лунъясыс пӧльыштісны лов кокньӧдана ру: Ӧксинь петіс верӧс сайӧ. Ӧти дой Ульяналӧн сьӧлӧмысь лои вурыштӧма. Матысяньджык тӧдмасис и моньпуыскӧд да сылӧн мамкӧд. Ӧні медыджыд майшасьӧмыс — Павел, куим чоя-вока пиысь медыджыдыс. Со тай, парма чурк весьтті шутьлялӧ-гызмасьӧ вой тӧв, ӧшинь увъясӧ тэчӧ лым толаяс, а Павел бара нин туйын. Веждімӧдз кӧрзина доддьын колльӧдіс писӧ мамыс. Майбыр, ӧні эм помка частӧджык волывлыны тайӧ сиктас.

Югыдӧн на Ульяна бӧр воис Пармачуркйӧ. Потантӧм керкаыс кажитчис ыджыдӧн да тыртӧмӧн. И Ӧксиньысь и Машукысь бырӧма нин гажыс Мӧдей Пеклалӧн. Кага видзтӧгыд уна сылӧн прӧст кадыс, и ӧтарӧ то нискӧ, то печкӧ. Сюмӧд шердынын куйлӧны сьӧда-еджыда, руд шӧрт тупыльяс. Митрейлы вӧрас кайигкежлӧ кыис кык пӧвста вурун шӧртысь кык чуня кепысь — пищаль курӧксӧ мед вермис пезьдӧдны кепысьсӧ пӧрччывтӧг. Кажитчис водз чуня татшӧм кепысьыс выль зятьыслы, Епим Кӧсьта Ваньлы, и корис Пеклаӧс кыны аслыс вылӧ дзик жӧ татшӧмӧс.

Аскинас Веждімсянь лэччис Павел Налимов ям новлӧдлыськӧд. Кымын дженьдаммис ям костыс, кымын матысмис Кулӧмдін, сымын ёнджыка чеччис сылӧн сьӧлӧмыс. Петісны водз и вӧлӧксӧ вуджисны лун югыдӧн. Пуяс вылын — гӧгрӧс лым туктаяс, Налимовлӧн юр вылын еджыд шапка кодьӧсь. Туй ӧтар-мӧдарас йӧктӧмаӧсь кӧчьяс — кузяла налӧн кок туйяс. Налимов пукаліс турун вольӧса кӧрзина доддьын — Тимӧ чожысӧн гындӧм гын сапӧга, ыджыд мамысӧн кыӧм нигӧн кепыся, шоныд пася, и вывсяньыс нӧшта на тупкысьӧма ямщиклӧн важиник, лысӧм тулупӧн. Местаясӧн рыдлӧдліс додьсӧ, но эз пӧрлыны. Вой кежлас кольччылас Кулӧмдінӧ, кольччылас дзик Настя ради: юалас, сӧглас-ӧ лоны Павеллы гӧтырӧн. Бӧръяысь аддзысьлӧмсянь колис вель уна кад. Гашкӧ, Матвей и гӧтыра нин, и Настяыс верӧса? Збыльысь кӧ тадз, оз весиг узьмӧдчы. Тӧвнад ям колльӧдысьыд сюрӧ быд здукӧ, лунын кӧть войын — вӧла крестьянин, коді оз вӧрав да коді абу дыш, тадзи нажӧвитчӧ.

Лун шӧр. Эжва бокса ыджыд сикт быттьӧ вугыртӧма кыр йылас. Еджыд чӧв-лӧняс кылӧ понъяслӧн увтыштлӧм, исласьысь челядьлӧн гӧлӧсъяс. Паныдасьлӧны мир туй кузя рӧдтысь вӧла-доддяяс, мичаа пасьтасьӧм том и олӧма аньяс, сё ротаса паськӧма дядьӧяс. Ям дорын сулаліс кора доддя некымын вӧв — кайысьяс и лэччысьяс. Буретш тайӧ керкаас водзті вӧвлі земстволӧн пошта станция. Налимов мынтысис ямщиклы; кыдзи и век кузь туйын, пельпом саяс ичӧтик нопъя, керкаас пыравтӧг дзурликтіс катыдлань — Вичкосиктлань. Шор пос вуджӧм бӧрын кежис Матвейяслӧн керкалань нуӧдысь векньыдик южмӧм туй вылӧ. Медводдза керка ӧшинь улас кодкӧ поткӧдліс пес. Веськӧдчис мортыд, и Налимов тӧдіс важ тӧдсасӧ — милиционер Василий Сладкоштиевӧс.

— Чолӧм-здоровье! — матыстчигмоз юрнас довкнитіс Налимов. Мӧдыс кисьыс чӧвтіс кузь пуа колунсӧ, нюжӧдіс пӧсялӧм кисӧ Налимовлань:

— Бур лун. Мыйкӧ тай важӧн нин эн вуджӧртлы таті. Вай пыр керкаӧ, шонтысь.

— Пасибӧ. Матвейясӧдз нин вовӧдча. — Налимов, век жӧ, кыскис кӧшеляс гаровтӧм каллянсӧ, пев помнас топӧдыштіс табаксӧ.

— Матвейыд, сарство небеснӧй сылы, кувсис...

Налимов немӧймис и шемӧсмис, кисьыс усис калляныс.

Кокъясыс лоисны личалӧм гез кодьӧсь:

— Кулсис?

— Шӧйтысь ош косявліс... Дзебим, вежон кык сайын. — Василей судзӧдіс каллянсӧ, пӧльыштіс лымсьыс и мыччис Налимовлы. — Бать-мамыс тайкӧ эз йӧймыны, Настаыс бӧрдӧ и...

— Пищальтӧм али мый вӧлӧма? — Налимов сідз эз и ӧзты каллянсӧ, сюйис пась зептас.

— Тяльскӧма пищальыс. Стволас патроныс, боёкыс розьӧдӧма пистонсӧ, а абу лыйӧма. Пуртӧн водзсасьӧма, ошсӧ виӧма жӧ. Ош шойыскӧд орччӧн и куйлӧ вӧлӧм, кор аддзасны мукӧд вӧралысьяс.

— Лёк ювӧр тэ висьталін, ок лёк ювӧр. Кысь позьӧ чорыдджык вина судзӧдны?

— Пырам керкаас, сэн шоныд. Сюрас чорыд винаыд. — Василийлы ар кызь, гӧтыртӧм на, ёсиник ныра, кӧсичаас читкыля сьӧд бакенбардъяса.

Сы кості, Матвейяслӧн керкаладорсянь кылісны варов гӧлӧсъяс. Нӧрӧвитісны. Тыдовтчисны кык мужичӧй да нывбаба. Ӧтилӧн пась пӧла улас гартчис сьӧд ряса бӧжыс и восьлаліс кыдзкӧ тешкодя, быттьӧ кыскис кок вож костас сов мешӧк.

— Бара нин тайӧяс... — ӧвтыштіс кинас Василий. — Корасьысьяс, Настаӧс коралӧны. Матвей ӧтчыд вӧлі вышаритӧма нин, дыр сэсся эз волыны. Ӧні бара джутны кутісны.

— Корасьысьяс?! — пӧсьӧ шыбитіс Павелӧс, разис медвылі пась кизьсӧ.

— Да, корасьысьяс. Коді жӧникыс? Татчӧс попаддя чойлӧн пиыс, больничаын пельшӧралӧ. Настаыс висьтавліс да, помавлӧма пӧ Дереваннӧйса школа, сэсся кутшӧмкӧ роч карын пельшӧрас велӧдчӧма, гожӧмсяньыс нин тані.

— Мый тэсся оз пет верӧс саяс?

— Вокыс, Матвейыс, вӧлі паныд. Ог тӧд, мыйла. Пӧльсӧ дзебан лунӧ Матвей юсис, ыршӧдліс чойсӧ: аддза кӧ пӧ пельшӧрыдкӧд орччӧн, пельшӧрыдлысь сьылідзирсӧ песовта.

— Пӧльыс кулсис жӧ?

— Кувсис, Илля лун бӧрас коркӧ. Важӧн нин тай абу волӧмыд Кулӧмдінад.

— Нёль тӧлысь колис бӧръя волӧмсянь.

— У-у-у... Сэксянь унатор вежсис татӧні. Йӧзыс скӧрӧсь лоисны ӧта-мӧд вылас, сёйны дасьӧсь ӧта-мӧднысӧ. Комбедъясыд этшсӧ воштісны, быдторсӧ мырддялӧны йӧзыдлысь...

— Пасибӧ, Василей. Ме, век жӧ, Матвейясӧ пырала. Шойччышта да, дашкӧ и, водзӧ лэчча. Карӧ туй вылын ме.

Воськов дас колис Матвейяслӧн керка дорӧдз, кор Налимов пос помсьыс казяліс сьӧд гын сапӧга, сьӧд пальтоа, еджыд шалля нывбабаӧс, чужӧмыс ӧдва тыдалӧ пушыд гӧна воротник увсьыс. «Настя!» — ёвкмуні сьӧлӧмыс Павеллӧн, сувтіс и кокъясыс оз воськовтны. Нылыд кыпӧдыштіс морӧссӧ, лэптыштіс юрсӧ и пыр жӧ тӧдіс Павелӧс.

— Паша! — сывсӧ шевгӧдӧмӧн зырӧдіс мужичӧйлань, мӧдыс лым вылӧ чӧвтіс люсмунӧм нопсӧ, воча паськӧдіс кияссӧ:

— Настя! Настенька! Настасья Сергеевна!

Топӧдчисны ӧта-мӧд бердас. Пӧся окалісны ӧта-мӧднысӧ, быттьӧ сё во ӧтлаын олӧм бӧрын сё во кежлӧ и торъявлісны.

— Сэтшӧма ми виччысим тэнӧ Матьвейкӧд, а Матьвейыд...

— Тӧда нін. Василейыд, воча вокыд висьталіс. Корасьысьястӧ аддзылі и.

— Лун и вой думайті тэ йылысь... Кодкӧ кості мусмӧмыд, и ачым эг казявлы. Косьми ме тэ вӧсна, шӧрттӧм чӧрс кодь куті кольны. И сэтчӧ жӧ Матьвейыд кувсис... Муыд ыджыд, а морт олӧмыд дженьыд.

— Мый эм му вылас медся мичаыс да шаньыс — на нимсянь, тшӧтш и медбур другӧйлӧн, Матвейлӧн нимсянь кора лоны мен гӧтырӧн! — корасьысьясыд, тыдалӧ, повзьӧдісны Налимовӧс и тэрмасьӧмӧн юӧртіс та йылысь.

— Талун, век жӧ, шуда лун менам, — зонлань чатӧртчыштӧмӧн висьтасис Настя. — Сӧмын на мунісны ӧти корасьысьяс и... Енмыс тэнӧ вайӧдіс. Пырам, бать и мам гортынӧсь, сэсся некод абу. Найӧ тӧдӧны, мыйла ме пыкси пельшӧр сайӧ петӧмысь. Тэ вӧсна пыкси, тэнӧ виччыси.

Пырӧмӧн тшӧтш Павелӧс примитісны зэв шоныда. Висьталісны ставсӧ, мый тӧдісны Матвейлӧн лёк ногӧн кувсьӧм йылысь. Настя дасьтіс пызан, чӧвтіс самӧварӧ ӧзтӧм сартас и вылісяньыс тыртіс шомӧн. Пач вом дорас сувтӧдӧм самӧварысь тшыныс петіс ыджыд пач труба пыр. Пажнайтны пуксялігӧн котӧрӧн пыраліс Василий. Питшӧгас саймовтӧмӧн вайис парта самӧкур, сетіс Настялы киас: тайӧ пӧ гӧсьтыдлы. Эштылісны кольӧдны Василийӧс, да сідз эз и кольччы. Кисьтасис Настя. Водзджык восьтіс дӧра пробкасӧ асланыс гӧбӧчысь перйӧм сулеяысь, кисьталіс гранъя стӧканъясӧ джынйӧдзыс.

— Ме винатӧ юла зэл шоча, но талун юва, — стӧкансӧ кыпӧдыштліс Павел. — Юва и ас пыдди, и Матвей пыдди. Мед муыс ловӧ сылы гӧн кодь небыд.

Ставӧн чурскисны курыд да дука биа васӧ стӧкан пыдӧсӧдзыс. А пызан сайын пукалісны сӧмын нёльӧн, медтом пиныс эз вӧв гортас. Настя быттьӧ аддзис пуд зарни, сьӧлӧм вылас кокнялыштіс, чужӧмас нюмпас кыптіс. Колӧ и оз, сійӧ частӧ чеччывліс пызан сайысь, тапиктыліс пачводзас, вайліс то ӧтитор, то мӧдтор. Мед тыр синмӧн аддзылас Павелыс сылысь туша-мыгасӧ юрсяньыс кокӧдзыс! Водзсяньыс и бӧрсяньыс! Эм мыйӧн ошйысьны Настялы верӧспу водзас. Сійӧ нылалӧ на! Ни морӧсас, ни гӧгъяс эз на инмыв некутшӧм зонлӧн чунь помыс.

Настя кисьталіс аскурсӧ мӧдысьӧн, быд стӧканӧ джынйысӧн. Батьыс и мамыс виӧны ассьыныс шогсӧ винаӧн, но пырджык артмӧ мӧдарӧ: пычкӧ синванысӧ.

— Мамӧ, вайӧ огӧ нин кутӧй бӧрдны, — лӧнь гӧлӧсӧн шуис Настя. — Поконикъясыд пӧ оз радейтны синватӧ. Матьвейлӧн лолыс кӧнкӧ тані на, эз на кай енэжас. Мед кывлас да аддзылас Матьвейным, благӧслӧвит, мам, менӧ да Пашаӧс ӧтувъя бур олӧм вылӧ. Матьвейлӧн век вӧлі ӧти кӧсйӧм, мед ме петі Паша сайӧ... Ме радейта тайӧ мортсӧ...

— И ме радейта. Ме тэнӧ некутшӧм пельшӧрлы ог сет. Благӧслӧвитӧй миянӧс, Сергей Варфоломеевич, — батьыслысь корис Павел. Юлывлытӧгыд ӧдйӧ и гажмис мортыд. Мӧд пӧрйӧсӧ мамыс да Настя эз юны, вом дораныс сӧмын матыстлісны стӧкансӧ.

И батьыс, Сергей Варфоломеевич, и мамыс, Евстолия Владимировна, эз вӧвны пемыд йӧзӧн. Кыкнанныс коркӧ велӧдчылӧмаӧсь земскӧй училищеын. Сійӧс вӧлі восьтӧма сиктаныс буретш налӧн чужан воӧ — сюрс кӧкъямыссё сизимдасӧд воын. Сергей Варфоломеевич весиг писаравлӧма вӧлӧстнӧй правлениеын. Евстолия Владимировна вӧвлӧма медводдза воспитательницаӧн челядьлы приютын. И сэк жӧ, век мыркисны крестьянскӧй му удж. Гӧтрасьлӧмаӧсь томиникӧн, дас кӧкъямыс ар тыртӧдз, и век кургисны-олісны мирӧн да сӧветӧн, быдтісны челядьӧс. Сергей Варфоломеевич тшай юан блюд пасьта кушмӧм юр дзибъя, дженьыд да кыз голиа, тапнитіс сьӧкыд лапанас Павеллы мышкас, шуис лабутнӧя:

— Менам Настук кӧ шоныд вира тэ дінӧ, ме некор ог сувт сылы паныд. Ло Настуклы олӧмас ён мыджӧдӧн, радейтӧй ӧта-мӧднытӧ сідз жӧ, кыдзи ми Естоллюккӧд радейтлім ӧта-мӧднымӧс. Ло миянлы, Павел Ӧврамович, и пи пыдди, и зять пыдди. Естолюк, сідз али абу?

— Сідз, сідз, — сувтіс верӧс дорыс Евстолия Владимировна, кодлӧн бӧръя кадыс джудждаммисны да лӧзӧдісны син гуранъясыс. — Мед и миян Настукным тэнад мамлы лоас и ныв пыдди, и монь пыдди.

Настя окыштіс мамыслысь, сэсся батьыслысь бан боксӧ, шуис:

— Мед сэсся миян порог вомӧн эз воськовт некутшӧм корасьысь.

Пызан сайысь чеччӧм бӧрын Павел да Сергей Варфоломеевич вель на дыр варовитісны. Кӧзяин эз куритчы, табак тшынсӧ эз вӧч и Налимов, сӧмын корсюрӧ нёньыштліс ӧзъявтӧм каллянсӧ. Настя казяліс тайӧс и корис лэччыны Павелӧс улыс судтаас, кӧні ассьыс серпасъяссӧ вӧчавліс пӧльыс, Варфоломей. Пӧль кулӧм бӧрас сэні некод эз узьлы, но пачсӧ ломтылісны, мед гӧбӧч гуас эз кынмы картупельыс. Тані масьт, кӧть мыйта куритчы. Жырсӧ пелькӧдӧма, ӧти пельӧсын занавес сайын сулаліс вольпася пу крӧвать, гыӧрзьӧм ӧшиньяс дорын уна ног вундалӧм кокъяса пызан. Стен тырыс пӧльысӧн серпасалӧм картинаяс.

— Тайӧ жырйыс месянь тэн медводдза приданӧй, — шмонитана чӧвтіс Настя. — Пӧрччысь, пыр шебрас улас и шойччы, а ме лоа аслам комнатаын. Аски выльлун, лӧсьӧдчышта урокъяс кежлӧ.

Тӧвся руд рӧмыдыс ӧдйӧ воськовтіс сиктӧ. Налимов нёрӧдчис крӧватьӧ и регыд унмовсис, весиг эз вевъяв сувтӧдны син водзас Настяыслысь чужӧм-ӧбликсӧ. Садьмис час нёль-ӧ-вит мысти горш косьмӧмла. Восьтіс синъяссӧ: дзурс пемыд, быттьӧ куйліс вӧр керкаын. Сэсся эз нин унмовськӧдчы, а то войбыд ковмас чегъявны юрлӧссӧ. Чеччис крӧватьысь, матыстчис ӧшиньлань, кималаснас корсис пызан вывсьыс каллянсӧ да табак кӧшельсӧ. Ӧшинь улын кылісны кок шыяс. Кикарнас чышкыштіс ӧкӧньчасӧ и тыдовтчис ывла югыдыс. Том тӧлысь, быттьӧ эзысь чарла, вундіс енэжсӧ; вундӧмсьыс сявкйисны би киньяс — посни кодзувъяс. Тӧлысь югӧр улас бура тӧдчис жебиник биа керкаяслӧн рудӧбыс. Дзик ӧшинь весьтас вуджрасьыштіс морт. Дерт жӧ, Настя. Куш кок вылас гын сапӧгӧн, улыс дӧрӧм-гач кежсьыс и петіс Налимов, чукӧстіс:

— Настя! Мыйла он пыр? Водзын миян кузь сёрни.

— Локта, локта. Водзын миян — быдса олӧм. Гашкӧ, вайны тэн ужын?

— Вай ювантор.

— Самӧкур?

— Вылльӧл.

Водз асывнас Настя садьмис Павеллӧн сой вылын. Пыр кежлӧ прӧщай, нылаландыр! Настя садьмис нывбабаӧн. Сэтшӧма чӧсмис нылыд, Налимов кольччис нӧшта ӧти вой кежлӧ. Мый вӧлі Настяыскӧд кольӧм вой, кажитчис мича да чӧскыд вӧтӧн. И кӧсйис аддзывны тайӧ вӧтсӧ выльысь и выльысь. А лун сьӧмӧснас, кадсӧ коллялігмоз, ветліс ям-станцияӧ. Сэні сулалысь вӧла-доддяяс серти тӧдчис, мый Кулӧмдін пыр ветлӧны-мунӧны уна йӧз — Помӧсдін, Немдін, Воч вожъясысь. Сэки Кулӧмдін вӧлі верст вит кузя, олісны сэн кык сюрс сайӧ морт. Ямын аддзысьліс Эжва катыдса вӧлӧсьтъясысь делегатъяскӧд, кодъяс Налимов моз жӧ лэччисны Усть-Сысольск уездса парторганизациялӧн медводдза съезд вылӧ.

Рытнас Настя нуӧдіс Павелӧс шӧйтыштны сикт кузя. Кымӧртчис, и поводдяыс бара ньӧръёвтіс. Пемыд енэжын эз тыдавны ни кодзувъяс, ни тӧлысь. Став югыдсӧ сетісны ывлаыслы ляпкыдик еджыд лым толаяс. Южмӧм мир туй кузя восьлалісны кепыся кинаныс ӧта-мӧднысӧ кутыштӧмӧн, чӧв-лӧняс дзуртіс кок уланыс дзурыд лым.

— Сэтшӧма виччысис тэнӧ Матьвей, виччысис чойыдкӧд; шонъянушко, эз весиг кутчысьлы ни ӧти нывкӧд... — сетіс небыдик гӧлӧссӧ Настя.

— Мыжа ме Матвей водзын, эг вед тӧд, мый татшӧм ускӧттьӧ сувас. А Ӧксинь неважӧн петіс верӧс сайӧ. Ни мамыс, ни ме эг тӧдлӧй, коркӧ кад тӧдмасьлӧма да. Веждімысь мужикыс, сэні и олӧны, ныла-зонмаӧс быдтӧны.

— Кыдзи ныла-зонмаӧс?

— Мужикыс дӧвеч, кык арӧса пи сылӧн. И Ӧксинь дӧва, кык арӧса ныл сылӧн.

— Вот кыдз. Венчайтчисны?

— Гижӧдісны Сӧвет исполкомын.

— Вичкоын венчайтчытӧг гӧтрасьӧмсӧ шуӧны гражданскӧй бракӧн. А ми кыдзи гӧтрасям?

— Тэ менам мӧд лун нін гӧтыр.

— Гӧтыр? Сідзкӧ, тэ менам верӧс?

— Верӧс!

Настя кокчунясьӧмӧн ӧшӧдчыліс Павеллӧн голя вылӧ, окыштіс вом дорсӧ.

— Тэ тані нӧрӧвитлы, ме бӧра-водз, — вичко дорӧ воӧм бӧрын шуис Настя, и векньыдик ордымӧд матыстчис вичколань. Сувтіс ӧдзӧсыслы воча, пӧрччис кепысьсӧ, и пернапас чӧвталігмоз копыртыштавліс юрсӧ. Налимовлы тыдаліс нывлӧн юрбитӧмыс, ачыс эз чӧвт ни ӧти пернапас.

— Кори Енсянь тэа-меалы благӧслӧвенньӧ, — висьтасис Настя. — А ӧні гортӧ, аски виччысьӧ тэнӧ кузь туй.

* * *

Сикт-грездъяс бӧрад Сыктывдінкар кажитчис Павел Налимовлы ыджыдӧн да уна йӧзаӧн, но эз гожся кодь мичаӧн да гажаӧн. Тӧдмасис Эжва катыдса делегатъяскӧд, накӧд и ветлӧдлісны карса уличаяс кузя. Помсянь помӧдз воськовъясӧн «мерайтісны» Покровскӧй, Спасскӧй, Трёхсвятительскӧй, Троицкӧй уличаяс. Волісны йи улын куйлысь Сыктыв ю берегӧ, кӧні кузь голяа еджыд юсьяс моз енэжлань лӧсьӧдчисны лэбзьыны Покровскӧй да Троицкӧй вичкояс. Ыджыд ӧшиньяс пыр кӧлӧкӧльничаысь тыдалісны гырысь жыннянъяс. Чатӧртчылан кӧ крестъясланьыс — шапкаыд усьӧ, сэтшӧм джуджыд гӧгрӧс сигӧрыс. Кытшовтісны кар шӧрын зымвидзысь медыджыд вичко гӧгӧр, шуисны сійӧс Стефановскӧйӧн *. Волісны лавкаясӧ, кӧні быдтор вӧлі зэв дона. Налимовлы сэтшӧма воис сьӧлӧм вылас кузь сыръя, мича дзоридзьяса кашемир чышъян, подӧн пӧ шалсъя Кулӧмдінӧдз, но ньӧба. И ньӧбис. Радейтана Настяыслы медводдза козин. Чышъяныс и збыльысь мича да ыджыд вӧлі — позьӧ ӧтпырйӧ тубыртны Настя коддьӧмтӧ куим бабаӧс.

Аскинас асывсяньыс Налимов муніс уездса ВЧК-ӧ петкӧдчывны аслас начальстволы. Сійӧ тӧдіс: Чрезвычайнӧй комиссияӧн ӧні веськӧдлӧ Савин, а аскӧдыс эз на аддзысьлы. Медводз пырис Кудинов ордӧ, сы ним вылӧ и мӧдӧдліс ассьыс отчётсӧ. Пызан сайын воча ныр сёрнитігӧн и пырис кабинетӧ шӧркодь тушаа, паськыд пельпомъяса, шыльыда бритчӧм гӧгрӧсіник паськыд чужӧма, паськыдик нырбордъяса, нюмыдбана, сьӧд пинжак улас сувтса юрйыла лым еджыд дӧрӧма, ар комына мужичӧй. Кудинов пызан сайысь петалӧмӧн чолӧмасис, сэсся Налимовлань кинас индӧмӧн шуис:

— Виктор Алексеевич, тӧдмасьӧй: Эжва катыдса миян сотрудник Налимов, Павел Абрамович.

Налимов сувтіс воча, чолӧмасисны кинысӧ топӧдлӧмӧн:

— Савин *.

— Налимов.

Виктор Алексеевич матыстіс пызан дорӧ улӧс, и пуксьӧмӧн кутіс юасьны, кыдзи олӧны Эжва катыдса сикт-грездъясын. Налимовлӧн висьталӧмыс эз гажӧд Савинлысь сьӧлӧмсӧ, мӧдарӧ, дзугыльтіс.

— Да, бура тэ шуин, Павел Абрамович: пемыда, гӧля олам. Оз ло кокни сьӧд вӧр шӧрад стрӧитны югыд олӧмтӧ. Аскиӧдз, Павел Абрамович. Аски аддзысям съезд вылад, — Налимовлысь кисӧ топӧдлӧмӧн жӧ и прӧщайтчис Савин, сэсся содтіс: — А отчёттӧ тӧлкӧн гижӧмыд, ме лыддьылі.

Уездса коммунистъяслӧн съездыс муніс «Власьт — Сӧветъяслы!», «Му — крестьяналы!» пас улын. Сӧветъяслӧн власьт коми вӧралысь моз писькӧдіс туйсӧ пемыд да понӧля вӧръяс пыр. А му юклігӧн да эмбур мырддялігӧн йӧз виалісны ӧта-мӧднысӧ тайӧ вӧрас зверъясӧс моз. Съезд вылын унаӧс шензьӧдіс Аныб вӧлӧсьтса делегат Нестеровлӧн висьтасьӧмыс:

— Миян партячейка корсьӧ быд сикас туйяс, медым отсавны гӧльяслы, уна челядя мамъяслы. Чукӧртам налы сьӧм, мед вермисны ньӧбны медся коланаторъяссӧ.

— Кодъяслысь чукӧртанныд сьӧмсӧ? — кыліс президиумсянь гӧлӧс. — Сёрнитӧй примеръясӧн, а энӧ ылӧсас.

— Ну, вот, шуам татшӧмтор, — мытшъялыштіс Нестеров. — Кывсис, салдат Лобанов пӧ военнӧй служба вывсьыс вайӧма деньгасӧ дас кӧкъямыс сюрс чӧлкӧвӧй. Миян ячейка корис сетны тайӧ сьӧмсӧ гӧльяслы юклӧм вылӧ. Лобанов аснырасис, соссис, деньгатӧ эз сет. Сэки миян активистъяс морттӧ босьтісны шошаӧдыс и лэччӧдісны юкмӧс дорӧ. Повзис юкмӧсад сюйӧмысь и сетіс став сьӧмсӧ...

— Позор!

— Позор!.. Позьӧ мӧй тешитчыны салдат вылын! — кылісны залсянь шочиник гӧлӧсъяс.

Заседание нуӧдысь кывсӧ сетіс Часса делегат Цывунинлы.

— Миян вӧлӧсьтын ӧткымын большевик-веськӧдлысь ачыс петкӧдлӧ лёк пример, — шуис делегат. — Сідз, вӧлӧстнӧй комиссар коммунист Логинов дзеблалӧма ассьыс лишалана нянь. Но крестьяна аддзисны дзебассӧ и арестуйтісны Логиновӧс. Крестьяна сэтшӧма дӧзмисны коммунистъяс вылӧ, тайкӧ ставнымӧс эз арестуйтны, ковмис лӧньӧдны йӧзӧс военнӧй вынӧн...

Эжва катыдын Мандельбаум отрядлӧн вывтіасьӧм йылысь сёрнитіс делегат Павел Налимов. Сылысь сёрнисӧ вынсьӧдісны и Эжва вожса мукӧд делегатъяс. Съезд вылын видлалісны дас ӧти сёрнитантор, примитісны зэв колана резолюцияяс. Налимовлы сьӧлӧм вылӧ медъёна воисны сэтшӧм документъяс, кӧні сёрниыс мунӧ школаяслы да став зыряналы чужан кыв вылын литература лӧсьӧдӧм йылысь, общеобразовательнӧй да политическӧй курсъяс котыртӧм йылысь. Делегатъяс шыӧдчисны просвещение Комиссариатӧ, мед сійӧ сетіс уездлы зырянскӧй шыпасъяс дасьтӧм вылӧ миллион шайт. Тані жӧ вӧлі шуӧма котыртны еджыдъяслы паныд тышкасьӧм могысь мӧд зырянскӧй коммунистическӧй рота. Гижалісны сэтчӧ доброволечьясӧс, мед сэсся мӧдӧдны Войвывса фронт вылӧ. Ырыштчыліс гижсьыны и Налимов, но вермисны Настя йылысь думъясыс, сы дінӧ сӧмын на ӧзйӧм ыджыд муслуныс.

Куим лун чӧжнад Налимов матысяньджык тӧдмасис уна выль йӧзкӧд, тшӧтш и Афанасий Маеговкӧд * да Михаил Кочановкӧд *, кодӧс съезд вылын бӧрйисны РКП(б)-лӧн Усть-Сысольскӧй уезднӧй комитетса секретарӧн. Роч большевикъяскӧд — ни Ларионовкӧд, ни Андриановкӧд * — аддзысьлыны эз нин мойви. Кольӧм гожӧмнас гӧрд армеечьяслӧн командир Ларионов Пинега ю вылын веськаліс еджыдъяс киӧ и лыйлісны Кардорса тюрмаын. Коми крайын большевикъяслысь партия да ЧК котыртысь Андрианов Саранпаульӧ няньла ветлігӧн сьӧкыда ранитчис и куйліс госпитальын. А Михаил Кочанов, вӧлӧмкӧ, Эжва катыдса: чужлӧма Носим вӧлӧсьтын. Тайӧ нӧшта на матыстіс Налимовӧс да Кочановӧс. Михаил Семёнович вӧлі арлыда нин — нелямын сизим арӧса, гӧгрӧсіник мича чужӧма, сук сьӧд юрсиа, ёсь помъяса паськыд уска, быттьӧ лэбигас лясмунӧма ныр горулас бордъяссӧ шевкнитӧм чикыш. Съезд помасян лунас и корисны Налимовӧс Кочановлӧн кабинетӧ.

— Со тайӧ бумага вылас индӧма йӧзӧс, кодъяс вылӧ партия кутӧ ыджыд лача, — шыасис Михаил Семёнович. — Тайӧ списокас и тэнад ним-овыд. Мый йылысь ме сёрнита? Великӧй Устюгын воссьӧны партийнӧй водзмӧстчысьяслӧн курсъяс. Ми шуим мӧдӧдны сэтчӧ и тэнӧ тшӧтш, Павел Абрамович. Кыдзи видзӧдан та вылӧ?

— А ме вед доброволечӧн кӧсйи гижсьыны, — веськыда висьтасис Налимов.

— Семьятӧм?

— Эм невеста.

— Пармачуркъяд?

— Кулӧмдінын.

— Кулӧмдінын? Ноко, ноко, кыдзи шуӧны невестатӧ? — окота лои тӧдны унджыктор Кочановлы.

— Настасья Сладкоштиева, велӧдӧ земскӧй училищеын, Сергей Варфоломеевичлӧн ныв.

— О! Сергей Сладкоштиевкӧд ми пукавлім ӧти парта сайын. Ми вед, носимсаяс, котравлім кулӧмдінса училищеӧ. Носимад медводдза школаыд воссис сӧмын сюрс ӧкмыссё сизимӧд воын. Вот кыдзи, да, да... — ус помъяссӧ шылькнитіс Кочанов. — А велӧдчынытӧ, век жӧ, ветлы, Павел Абрамович. Згӧдитчас олӧмад, тэ том на. Кымын ар? Да, да, кызь квайт. Невестаыдлы кокниджык лоӧ виччысьны курсъяс вылысь, а оз бой поле вылысь.

— Сіятӧ сідз. А кор муннысӧ?

— Выль вонас, вежон нёль-ӧ-вит мысти. Укомсянь юӧртам тэныд письмӧӧн, сэні лоӧ гижӧма ставсӧ, кыдзи да мый.

Налимов петіс секретар ордысь кокни сьӧлӧмӧн. Майшӧдліс ӧтитор: бара дыр кежлӧ янсаласны Настякӧд. Кыдзи и Эжва катыдса мукӧд делегатъяс, гортас петіс карысь ям новлӧдлыськӧд. Воас Кулӧмдінӧ и павгас Настялӧн векньыдик пельпом вылӧ ыджыд да мича чышъянсӧ.

* * *

Дас ӧкмысӧд во, февраль. Тӧдчымӧнъя нюжалӧны лунъяс, пыр шочджыка чеплявлӧ бан бокъястӧ ывла кӧдзыдыс. Лун сьӧмӧсын мыччысьлысь шонді югӧр улын дзирдалӧны еджыдсьыс-еджыд лым чиръяс. Павел Налимов ыджыд мамсӧ, Мӧдей Пеклаӧс, гуалӧм бӧрын вежон сайын лэччис Кулӧмдінӧ. Устюгӧ курсъяс вылӧ мунтӧдз шуис олыштны Настя ордын.

Мӧкей Ӧсиплӧн уна йӧза коркӧя керкаыс кутіс тыртӧммыны. Мӧдей Пекла кувсис лябсьытӧг, лӧня: рытнас на нинӧм вылӧ эз норась, а аскинас кын. Покончасӧ дзебны волісны тшӧтш и Веждімысь став рӧдняыс. Митрей воксӧ да Тимӧ чожсӧ вӧр керкаӧ корсьны кайліс Павел. Шуштӧммис керка пытшкӧсыс Ульяналы, курдылӧ сьӧлӧмыс, ӧд ӧшиньдорса лабичсьыс некор нин сэсся оз аддзыв дона мамуксӧ. Кор нин и гӧтрасяс Митрейыс? Гажа на лоас Ульяналӧн керкаыс, воас кӧ коркӧ татчӧ Лизавета Микиперовнаыс. Мый и оз локыс? Кык ныв на кольӧ Манефа Павловна дінӧ, томджыкӧсь Лиза серти, но кыкнанныс жӧ нин невестаяс.

А Павел сідз эз и ошйысь мамыслы аслас Настяӧн. Помалас вот курсъяссӧ, сэсся тон тыдовтчас, кутшӧм олӧм пуксяс водзӧсӧ. Гашкӧ, Пармачуркъяс нинӧм и лоӧ вӧчны Павелыслы да. Код тӧдас на, кытчӧдз пырасны Коми муас еджыдъясыс. Со тай, Печора катыдлань пӧ Сибирсянь Колчаклӧн армияысь отряд нырччӧ. Еджыдъяслысь воӧмсӧ виччысьӧны Коми мулӧн уна пельӧсын; крестьяна чайтӧны, мый еджыдъяс мездасны найӧс большевикъяслӧн реквизицияясысь. Быттьӧ эз и вӧвлы уездса коммунистъяслӧн съездыс, комбедъяс век на ыджыдалӧны вӧлӧсьтъясын, грабитӧны весиг шӧркодь овмӧсъясӧс, а бурджыка олысьяс вылӧ шняпйӧдлӧны торъя ыджыд налогъяс. Белогвардеечьяслӧн Комилань матысмӧмыс ышӧдіс сувтны крестьянаӧс коммунистъяслы паныд. Кыпӧдчисны йӧзыс Троицко-Печорскын, Саваягын, Пӧдчеремын. Ижмо-Печорскӧй крайса войтыр босьтчисны котыртавны еджыд партизанскӧй отрядъяс.

Ичӧтик ӧда би вылын рок моз пуис олӧмыс Шорчомын. Йӧзӧс, и медводз коммунистъясӧс, кутісны босьтавны гӧрд армияӧ. А мунісны эз окотапырысь. Вӧлӧсьтса партячейкаысь унаӧн тшӧктісны асьнысӧ киритны — тадзи кӧсйисны мездысьны армияысь. Коді эз пет ас вӧлянас, на пиысь унаӧс вӧтлісны, и ячейкаса секретар Тимушевлӧн списокӧ куимсё коммунистысь колисны квайтӧн. Войвыв фронт вылӧ мунысьыс уна йӧза Шорчомысь морт-мӧд и сюрис. Но Сӧвет власьт дор сулалысьяс и сійӧс путкыльтны кӧсйысьяс кутісны котыртавны ассьыныс партизанскӧй отрядъяс. Ваддоровлӧн гӧрд дружинаысь унджык боецыс гижсисны партизанъясӧ. Эз узьны и найӧ, кодъясӧс ӧбидитісны комбедъяс. Сэтшӧмъяссӧ ӧтувтіс Порфирий Самаринӧс чожӧн шуысьыс, Евстафийлӧн воча вокыс, Валерий Самарин. Найӧ кыпӧдчасны сӧмын сэк, кор Эжва катыдӧ воасны еджыдъяслӧн медводдза вынъяс. Дружинник Жикинӧс виӧм бӧрын Валерийӧс мукӧд рӧдняыскӧд тожӧ арестуйтлісны, и лэдзисны куим лун мысти. Сылы ар кызь кык, сиктын медбур гармонист, во сайын гӧтрасис.

Буретш Валерий да нӧшта некымын мужик кокньыдик вуж додь вылын кыскисны вӧрысь Порфирий Порфирьевичлысь да Евстафийлысь пӧрччӧдӧм шойяссӧ, дзебисны катыдпомса кладбище вылӧ. Рӧдняыс ёна корисны, мед гуавны найӧс вичкоын сьылӧдӧмӧн, но кор тайӧ юӧрыс кывсис ревтрибуналӧн веськӧдлысь Тарабукинлы, Родион попӧс корлісны исполкомӧ, ӧлӧдісны, мед пӧ эз вӧв некутшӧм сьылӧдӧм. Торкан кӧ пӧ миянлысь индӧд, колян тоштӧгыд. Но татшӧмторйыс Шорчомын некор на эз вӧвлы: Самарин ая-пиакӧд прӧщайтчыны локтісны сюрс гӧгӧр морт, весиг старӧверъяс да моздораныс ичӧт кагаа аньяс. Найӧ кытшалісны поконикъясӧс, и ки выланыс гортъяссӧ кутӧмӧн, нуисны вичколань.

Чирыштӧм бӧрад Родион поп вӧлі гортас, вичкокӧд орчча керкаын. Вежа айыд эз вермы пыксьыны, ковмис кышавны служба нуӧдан паськӧмсӧ и петны вичкоӧ. Сьылӧдӧм бӧрын попӧс нуӧдлісны кладбище вылӧдз, ковмис лыддьыны молитваяс и гуяс дорас на. Рытгорувнас Ваддоровлӧн дружинаса куим морт пуксьӧдісны Родион попӧс чижовкаӧ — власьтъясӧс кывзысьтӧмысь. Коймӧд лунас попӧс вайӧдісны вӧлӧсьтса Чрезвычайнӧй комиссия вылӧ. Допрос вылын Родион Поповӧс шуисны контрреволюционерӧн, Ваддоров да Тарабукин корисны видлавны делӧсӧ судын и пуксьӧдны тюрмаӧ. Судитӧмлы паныд сувтіс Лодыгин, повзис сиктса войтырлӧн шызьӧмысь. Тадзи Родион поп петіс вӧля вылӧ, водзӧ нуӧдіс ассьыс службасӧ.

Рӧштво лунъясӧ, вежон куим сайын, Родион чожсӧ видлыны Веждімсянь воліс Апполинария — Манефа Павловналӧн дас вит арӧса шӧркост нылыс. Сійӧ и вайис мамсяньыс письмӧ. Мича почеркӧн гижӧм юӧрсӧ Родион молитваӧс моз нин наизусьт тӧдӧ, но выльысь лыддьытӧг оз кольлы лун. Манефа чойыс посклоннӧ висьталӧма чекист Павел Налимовлӧн, сылӧн мам, пармачуркса Ульяналӧн сы ордӧ волӧм йылысь. А сы йылысь, мый Лиза аддзысьлӧ Митрей пиыскӧд, эз вӧв кыв ни джын. Да и гижнысӧ сы йылысь, тыдалӧ, абу вӧлӧма коланлуныс. Апполинария (шуисны Рияӧн) и сідз на ставсӧ висьталас чожыслы. И висьталіс. Та мында выльтор тӧдмаліс Родион, воштіс унсӧ, и ачыс аскӧдыс нинӧм нин вӧчны эз вермы — сэтшӧм окота лои аддзысьлыны Ульянакӧд. Ладнӧ, аски жӧ кайлас Веждімӧ, висьысь мамсӧ видлігмоз. Гашкӧ, мыйкӧ бара на тӧдмалас Ульяна йылысь.

Манефа Павловна гӧгӧрвоис вокыслысь майшасьӧмсӧ, и Веждімӧ воан лунас жӧ, быттьӧкӧ пырмунігмоз, висьталіс ставсӧ, мый кывліс Митрейсянь кольӧм вӧскресенньӧӧ. А Митрей бӧръя кадыс, быд волігӧн, повтӧг нин пыравліс Лиза ордӧ гортас. Шуны кӧ стӧчджыка: ныла-зонма олісны жӧника-невеста моз. Митрей и юӧртіс, ыджыд мамӧ пӧ кувсис, а Павел вок пӧ муніс кытчӧкӧ роч карӧ велӧдчыны, ачым пӧ кая ыліса вӧр керкаӧ вежон куим кежлӧ, каям пӧ зятькӧд — Кӧсьта Ванькӧд. Чойсяньыс став тайӧ кывлӧмторйыс вӧлі кивыв Родионлы, мед аддзӧдчывны Ульянакӧд. А мый шуасны пармачурксаяс, казявласны кӧ Мӧкей Ӧсип Уля ордӧ тӧдтӧм мужичӧйлысь пырӧмсӧ? Аски субӧта, петас Пармачуркйӧ рытъя рӧмыднас верзьӧмӧн. Шоныда пасьтасяс да дас версттӧ весиг йирмӧг оз босьтлы, оз кӧ пашлякӧн лыйсьымӧдз кӧдздӧд. Кывсяс кӧ волӧмыс, нинӧм на оз и ло лёкыс: Митрей да Лиза йылысь пӧ сёрнитыштны воліс нылыслӧн поп чожыс, тадзи мед шуас Ульянаыс дай. Ӧд грездын кывсис нин, Ӧврам Митрей пӧ гӧтырпусӧ Веждімысь аддзӧма, сы вӧсна и татчӧс нывъяс дінӧ веськодь.

Чойыскӧд сёрнитчӧм бӧрын и петіс туяс Родион. Синкымӧдзыс лэдзӧм пеля шапкаа, тулупа, гын сапӧга. Век жӧ, тӧвнад деливӧ верзьӧмнад, сітан улас дзуртысь седлӧыс эз кажитчы Родионлы. Ладнӧ, веськодяс, мед дзуртӧ. Кутшӧм бара-й аддзысьӧм лоас Ульянаыскӧд-а? Тӧдас-ӧ томдырся дзормыштӧм тошка Муслунсӧ талунъя дӧва-аньыс? А вот Родион, коляс кӧть быдса нэм, тӧдас Ульянаӧс. Чеччӧ сьӧлӧмыс Родион Поповлӧн, шуласны тай: колӧ и полӧ. Бӧръяысьсӧ вуджліс тайӧ туй костсӧ во кызь сайын, гожӧмнас. Сэки кӧ гӧгӧр мича да шоныд вӧлі, ӧвтіс вӧрсяньыс чӧскыд дукъясӧн, чипсісны кайяс, ӧні ӧтарӧ еджыд лым, мусянь енэжӧдз еджыд морӧса, еджыд синъяса, еджыд лов шыа чӧвлун. Нюжалӧны лунъяс, пыр частӧджык мыччысьлӧ енэж лӧзыс. Радейтӧ енэж лӧзсӧ Родион, ӧд тайӧ рӧмыс уськӧдӧ сылы тӧд вылас Ульяналысь ыджыд лӧз синъяссӧ.

Кодкӧ быттьӧ тупкис ывла ӧшиньяссӧ ставеньясӧн, Родион син водзын гӧгӧр другӧн рудӧдіс, тӧвся пемыдыс варыш моз шевгӧдіс бордъяссӧ ойбыртӧм вӧр-ва весьтӧ. Со и парма чурк бокшаӧ вугыртӧм Пармачурк грезд — битӧм керкаяс, эз кывны ни гӧлӧсъяс, ни понъяслӧн увтыштӧм, кӧзяинъясыскӧд найӧ вӧралӧны. Со, со, ӧти ӧшиньын дзувкнитіс би, но ӧдйӧ бӧр саяліс. Кутшӧм керкаын чусалыштӧ биыс? Веськыдвывсянь мӧдас — буретш Ульянаяслӧн керкаын. Ёпкӧ сьӧлӧмыс Родионлӧн, оз кӧ ланьтышт, поткӧдас морӧссӧ. Лӧньӧдӧ асьсӧ: оз гусясьны лок, локтӧ аддзӧдчывны уна во сайӧ кольӧм Томлуныскӧд. Восьтас-ӧ ӧдзӧссӧ Ульянаыс? Восьтас-ӧ? Ӧшинь увсӧ весалӧма лымсьыс векньыдик южмӧм мир туйӧдз. Ӧти потшӧс прасла абу тупкӧма, позьӧ пырны карта ӧдзӧс дорӧдзыс. Колӧ вӧчны сідз, мед эськӧ эз повзьы Ульянаыс. Нывбабаыд, тыдалӧ, кыліс пос помсьыс лым дзуртӧмсӧ, восьтіс кильчӧ ӧдзӧссӧ. Киняулас корӧся, лэптыштіс вывлань дзузган биа пу пӧнарсӧ, юаліс:

— Эз-ӧ нін лок кодкӧ?

— Примит виччысьтӧм гӧсьтӧс, Ульяна. Ме тайӧ, Родион... — тошсьыс гыӧрсӧ пыркнитіс мужичӧй, пӧрччис шапкасӧ, улӧдз копыртіс юрсӧ нывбаба водзын.

— Родион?! Господьӧй-енмӧй, збыльысь мӧй Родион? — тӧлк вывсьыс вошис Ульяна, оз сяммы воськовтны ни водзӧ, ни бӧрӧ.

— Сьӧрысь поклон тшӧтш вайи Манепасянь да Лизаветасянь. — Родион веськӧдчис, паськӧдіс тулуп пӧласӧ и топӧдіс морӧс бердас шӧйӧвошӧм нывбабаӧс, тошнас жмитчыштіс небыдик аньлӧн чужӧмбан бердӧ и дыр эз вермы личӧдны ассьыс кияссӧ. — Вот и аддзысим, Енмыс бара на аддзӧдліс тэа-меаӧс...

Вӧлӧс йӧртісны картаас, сувтӧдісны туруна лясни дорӧ. Пырисны керкаас, ен ув пельӧслань чужӧмӧн Родион пернапасасис и босьтчис личӧдчыны. Ульяна сувтӧдіс пӧнарсӧ ӧдзӧсдорса лабич помӧ, кыпӧдыштіс петельсӧ, ачыс пуксис жӧ лабичас:

— Вай кӧть видзӧдла тыр синмӧн.

— А тэ, Ульяна, кутшӧм вӧллін том дырйиыд, сэтшӧм и кольӧмыд. Век татшӧм мичаӧн и сулалін тэ менам син водзын. — Родион пидзӧсчанясис, юрнас жмитчыштіс нывбаба морӧс бердӧ.

— Ой, менам вед пылсянӧй кӧдзалас.

— Корӧсьыд сюрас... менлы вылӧ?.. — Найӧ видзӧдісны ӧта-мӧд вылас и пыр на эз эскыны: вӧт али вемӧс тайӧ аддзысьӧмыс?

Водзынджык, киас муртса чусалысь пӧнара, дженьыдик воськовъясӧн восьлаліс Ульяна. Сылӧн кок туй кузя, киняулас кык корӧся, вӧтчис Родион. Пывсяныс стын бӧжас, джынвыйӧ сунӧма лым пиас. Сувтісны ӧта-мӧдыслы мышкӧн и пӧрччысисны кӧдзыд пӧварняас. Кӧзяйка пырис пывсянінас кузь улыс дӧрӧмӧн, мӧдыс дзик пасьтӧг, мода вылас гӧг весьтас кутіс кос корӧсьсӧ. Дзузган лампаа пӧнар ӧдва югдӧдіс са стенъяса пытшкӧссӧ.

— Уп, тані межӧс позьӧ жаритны, — ывла бӧрад сотыштіс-чепӧльтіс жарыс Родионлысь пельяссӧ.

— Бура тӧпитчӧма, чӧскыд жарыс. Мен яндзим, Родион... Уна во коли сэксянь, пӧрысьмис менам вир-яйӧй...

Код тӧдас, корсянь пывсьӧ коми морт. Ляпкыдик, из горъя, ичӧтик ӧшиня, вылыс джоджа сьӧд пывсян. Гор вом дорас ыджыд чугун, кунва сэн. Кыдз пу пескысь пӧим кисьтӧны пӧсь ва пиӧ и артмӧ нильӧг кунва. Порог дорас кӧдзыд ва пельса. Сэні жӧ пеша вор, коса пурт, кузя юклалӧм кос сартас чукӧр. Вылыс джодж дорас лабич. Чеччис лабичсьыс Родион, и кыдзи коркӧ Изъяю берегын, павтыртіс бӧжладорсяньыс нывбабалысь кузь дӧрӧмсӧ:

— Пармачуркса кӧлдуння, тэ нэм кежлӧ сьмилитін менӧ. — Нывбабалӧн ыджыд нёньяса морӧс вылысь Родион казяліс ассьыс коркӧя козинсӧ — эзысь пернасӧ. Сійӧ вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧм ӧшаліс ӧні аслас морӧс вылын. Кыкнан пернасӧ киас на кутліс унайыс — Владимир поп.

— Помнитан ассьыд козинтӧ? — ассьыс пернасӧ окыштіс Ульяна.

— Помнита. Сія кадсьыс ме быд здук помнита. И тэнсьыд пу пернатӧ видза, сія пернаыс вӧлі тэ йылысь дзик ӧти казьтылантор.

— А мен тэ йылысь век казьтыліс тэнад пиыд... О, Енмӧй! Мый нӧ лови мекӧд? Оз эскыссьы, мый тая аддзысьӧмыс збыльтор. — Аньыд кыкнан кинас тупкис чужӧмбансӧ.

— И мен оз эскыссьы. — Родион топӧдіс нывбабаӧс морӧс бердас. Ульяналӧн кузь, кос юрсиыс павмуніс пельпом вылас. Еджыдик, кызіник, небыдик, сійӧ сибдіс мужичӧйлӧн доналӧм вир-яй бердӧ.

— Ме пӧрысь, да? Пӧрысь? — сӧмын и шуаліс Ульяна, ассьыс колӧмсӧ пӧдтігмоз. — Мен нелямын вит, сизимӧд во дӧвуйта. Прӧстит менӧ, Родион, тэнӧ радейтӧмысь...

— Тэ век на сэтшӧм, кутшӧм и вӧлін Изъяю берегад, сӧмын ещӧ на мичаджык сэкся серти. — Родион мырдӧн кутіс асьсӧ мужичӧй удж вӧчӧмысь. Велалӧма нин да, вермас кутны асьсӧ сы мында, мыйта ковмас. И сы здукӧ ачыс Ульяна сетіс тӧдны:

— Нӧрӧвитлы... Вай лолышта, уси эбӧсысь. Лӧняс сьӧлӧмӧй и сэки...

— Пуксьы, ме тэнӧ мыссьӧда, — личӧдіс ассьыс сывсӧ Родион.

— Ачым, ачым. Сӧмын вай лолышта. — Нывбаба пуксис лабичӧ кокъяссӧ топӧдӧмӧн, нёрыньтіс юрсӧ пидзӧсланьыс.

Родионлӧн сэтшӧма бырӧма гажыс анюловсьыс, нелямын вит арӧса Ульянаӧс пуктіс кага туйӧ: мыськис и пожъяліс нывбабалысь кузь юрсисӧ. Сэсся Ульяна веськӧдчис, гезйӧс моз пыдзыртіс лёзьмунӧм юрсисӧ, гартовтіс балябӧжас. Кисӧ быд вӧрзьӧдӧмысь сыркмунліс пемыдлӧз нёнь юрыс, да и ачыс нин ставнас сыркмунліс пасьтӧм мужичӧй водзын, но кыкнанныс терпитісны. Родион кадсӧ нюжӧдӧмӧн, тыдалӧ, кӧсйис петкӧдлыны: эг пӧ лок ме татчӧ мусукасьӧм ради, а локті пӧ тэнӧ радейтӧм ради.

— А ӧні вод выліс джоджас. — Родион сюйліс кос корӧсьсӧ пӧсь ваӧ, койыштіс гор вылас. Ру весьтас кутыштіс корӧсьсӧ, и лоис небыдсьыс небыд, и босьтчис шлапӧдны нывбабалӧн лайкола мыш кузя. Шлапӧдыштас, сэсся зыралыштас — и тадзи голя дорсяньыс кок бӧрляӧдзыс.

— Родион... — ымӧстыштіс Ульяна.

— Кылза.

— Тэ век на менӧ радейтан?

— Радейта. Ме эг и дугдыл тэнӧ радейтӧмысь. А ӧні бергӧдчы.

— Ой, Родион, водзсяньыс ачым.

— Ноко, жыво бергӧдчы. — Родион бара койыштіс васӧ гор вылас, шылькнитіс корӧсьсӧ и босьтчис шлапӧдны гатшвидзысь нывбабаӧс нӧшта на небыдджыка. — Помнитан Изъяю берегтӧ?

— Помнита. А тэ помнитан, гашник кӧлтӧ тай рази?

— Помнита. А тэ помнитан, кыдзи курччасисны кодзулкотъясыд?

— Помнита. А тэ помнитан рынышад кутчысьлӧмтӧ?

— Помнита. Ме некор сійӧс эг вунӧдлы. — Родион небыда корӧсяліс нывбабалысь Эжва моз гыалысь морӧссӧ, Эжва бокса ласта кодь шыльыд кынӧмсӧ, а кор воис быттьӧ пармачуркса пемыд вӧраинӧ — гӧг горулас, воштіс кутӧдсӧ, кисьыс усис корӧсьыс.

— Кусӧд пӧнарсӧ, — корис Ульяна, казяліс Родионлысь помӧдз ӧзйӧм-зэлалӧмсӧ да.

— Кусӧда, — вежсьӧм гӧлӧсӧн вочавидзис мӧдыс.

— Век на тэ сэтшӧм му-му-мусаник... — ӧдва шӧпкӧдіс Ульяна и сывйыштіс мужичӧйӧс доналӧм сьылі гӧгӧрыс.

* * *

Шоръяслӧн дзользьӧмӧн, лэбачьяслӧн сьылӧмӧн, няйт уличаясӧн локтіс Коми муӧ тулыс. Сэсся видзьяс да лудъяс вежӧдісны том турунӧн, вӧччисны уна рӧма дзоридзьясӧн, быттьӧ муыс лӧсьӧдчис венчайтчыны югыд шондіыскӧд. А Коми крайлӧн Войвылын муніс война...

Тулыснас гӧрдъяс мунісны Удораысь, бӧрыньтчигас веськыда куштісны Печора, Вашка да Мезень пӧлӧнса сиктъяс да грездъяс. Сэтчӧс олысьяслысь мырддялісны вӧвъяс, нянь-сов, чекистъяс нем жалиттӧг лыйлісны Сӧветъяслысь власьт кулитысьясӧс, налы паныд сулалысьясӧс, тшӧтш и пленнӧйясӧс. Яренскӧ заложникъяс пыдди нуисны вузасьысьясӧс, вичкоын служитысьясӧс, кулакъясӧс.

Гожӧмнас Печора вылын котыртчис еджыдъяслӧн Войвывса дасӧд Печорскӧй полк, кытчӧ медсясӧ пырисны печораса крестьяна — еджыд партизанъяс. Налы вӧлі шуӧма петны Эжва йывса сиктъясӧ, бырӧдавны гӧрдъяслӧн Кай-Чердынскӧй полклысь караульнӧй ротаяссӧ и тадзи воӧдчыны Сыктывдінкарӧдз. Печорскӧй полклы отсӧг вылӧ Кардорын котыртчис Особӧй Вычегодскӧй добровольческӧй отряд капитан Орлов юрнуӧдӧм улын. Кодъяс пырисны тайӧ отрядас? Кызвыныс коми йӧз, вӧвлӧм гӧрд армеечьяс, кодъяс служитлісны войвывса полкъясын — кодъяскӧ веськавлісны пленӧ, кодъяскӧ и асьныс вуджисны еджыдъяслань. Ачыс Орлов вӧлі роч, дворянин вужйысь. Кызь вит арӧса капитан Орлов водзӧ вӧлі сувтӧдӧма мог — Удора пыр писькӧдчыны Эжва горувса сиктъясӧ и котыртавны сэн власьтлысь земскӧй органъяс.

Орловлы отсасьысьӧн индісны Степан Латкинӧс — Войвыв обласьтысь Временнӧй правительствоса уполномоченнӧйӧс. Асьсӧ шуліс Вӧлӧгда губернияса начальникӧн. Латкин вӧлі коми, бать вуж сертиыс нёбдінса. Мыйкӧ дыра уджавлӧма Сыктывдінкарын уезднӧй агрономӧн, вӧвлӧма уезднӧй земскӧй управаса юралысьӧн. Большевикъяс арестуйтлісны, но пукаліс регыд — веськаліс политическӧй амнистия улӧ. Сэсся веськаліс Кардорӧ. И ӧні комын куим арӧса Латкин писькӧдчис чужан муас, медым Орловкӧд ӧтвылысь котыртавны Эжва вожын гражданскӧй власьт — Сӧветъясӧн путкыльтӧм земствояс. Орловлысь отрядсӧ мӧд ног шуисны доброволечьяслӧн зырянскӧй отрядӧн. Сэні вӧліны тшӧтш и вӧвлӧм гӧрд командиръяс, а ӧні штабс-капитанъяс, прапорщикъяс, поручикъяс.

И сідз, Эжва вылӧ еджыдъяс зырсисны кык нырӧн. Октябр помын Орловлӧн отряд кокниа босьтіс Айкатыла. Латкин пыр жӧ чукӧртіс крестьяналысь скод, кӧні медводз сёрнитіс ачыс Степан Осипович — ыджыд тушаа, вылын юра, картуза, руд шынель вылас югыд ыргӧн кизьяса, дзормыштӧм тшӧтшыд тошка, зарни ворча ӧчкиа чиновник, губернияса начальник:

— Бырӧдам большевизм и бӧр бергӧдам сійӧ кадсӧ, кор эз вӧвны ни реквизицияяс, ни конфискацияяс. Менам друг капитан Николай Петрович Орловлӧн отряд кутас мездавны большевикъясысь сикт бӧрся сикт. Кутам восьтавны вӧлӧсьтъясын земскӧй управаяс, сувтӧдам кок йылӧ полиция, школаясӧ выльысь пыртам Енлысь законъяс. Ӧти кывйӧн кӧ, бӧр лӧсьӧдам Коми крайын лӧнь олӧм. Ми некодӧс огӧ кутӧй лыйлыны. Мӧдарӧ: пленӧ сюрӧм гӧрд армеечьясӧс, кодъяс ас вӧлянас оз кӧсйыны пырны миян радъясӧ, лэдзам гортаныс, мед босьтчӧны мирнӧй олӧмӧ. Большевикъясӧн жуглӧм государствоын быдӧнлы сюрас удж. Ми огӧ кутӧй некодӧс мыждыны-дзескӧдны. Ми кутам вайӧдны кывкутӧмӧ сӧмын коммунист-комиссаръясӧс, кодъяс кисьтӧны народнӧй овмӧс, а сідзжӧ найӧс, кодъясӧс шуас сиктса скод. Эжва катыдсянь миянлы воча локтӧ дасӧд Печорскӧй полк. Эжва йывсянь Эжва горулӧдз и Сыктыв вожын регыд лоас выль власьт!

Скод вылын чӧвтісны волисполком, сы пыдди бӧрйисны земскӧй управаӧ выль йӧзӧс. На пиысь ӧти гораа лыддис Степан Латкинлысь Кардорын на печатайтӧм «Эжва пӧлӧнса олысьяс дінӧ» шыӧдчӧм. Айкатыласа поп нуӧдіс еджыдъясӧс нимӧдана служба. Сикт дорын пленӧ шедӧмъяс пиысь кодсюрӧ ас кӧсйӧм сертиыс пырис Орловлӧн отрядӧ.

Кык вежон мысти, ноябр дас коймӧд лунӧ, поручик Вяткинлӧн батальон босьтіс Вӧльдін. Гӧрдъяслӧн Кай-Чердынскӧй полкысь караульнӧй ротаса салдатъяс мыйкӧ мында водзсасисны, сэсся пышъялісны коді кытчӧ, медсясӧ Чердін уездӧ. Мӧд лунас еджыдъяс кокниа пырисны Пожӧгӧ да Помӧсдінӧ. Тані найӧ куим лун чӧж вина юӧмӧн пасйисны ассьыныс вермӧмсӧ.

Сійӧ жӧ лунас коммунистъяс, гӧрд армеечьяс, сӧветскӧй учреждениеясса уджалысьяс водзсасьтӧг эновтісны Сыктывдінкар. Медбӧръяӧн петіс карысь караульнӧй командакӧд Маеговлӧн штаб. Карса йӧз, кодъяс колисны власьттӧг, грабитісны магазинъяс да складъяс. Ноябр дас витӧд лунӧ, лун шӧрнас, вичкояслӧн жыннян шы улын, карӧ пырисны еджыдъяс. Сэсся воис сэтчӧ и ачыс Латкин, пыр жӧ босьтчис лӧсьӧдны пӧрадок.

А шорчомсаяс нуӧдісны ыджыд собрание, кытчӧ чукӧрмыліс морт сизимсё. Найӧ примитісны документ, сэтчӧ вӧлі гижӧма: «Ми, Шорчом сиктса крестьяна, ӧтсӧгласӧн мыччам ассьыным кинымӧс белогвардеечьяслы. Кутам тіян вылӧ лача, мый ті пыр кежлӧ мезданныд миянлысь сиктнымӧс большевикъясысь...» Шорчомӧ кольччис Печорскӧй полклӧн ӧти батальон, сылы отсасис еджыдъяслӧн дружина, кодӧс котыртіс Валерий Самарин. Ваддоровлӧн партизанскӧй отряд муніс вӧръясӧ, морт сё, кодъяс сулалӧны Сӧвет власьт дор; накӧд пышйисны и Тарабукин да Тимушев. Мыйкӧ вылӧ лачаӧн кольччис сиктӧ волисполкомса юралысь Лодыгин.

Валерий Самаринлӧн дружинаын унджыкыс том йӧз, сизимдас кык морт, пияныс налӧн, кодъяслысь комбед мырддяліс эмбурсӧ. И со, воис водзӧс мынтан кад, заводитчис «еджыд террор». Ӧти войӧ арестуйтісны кызь вит мортӧс, тшӧтш и Дорофейӧс — Самарин ая-пиаӧс вузалӧмысь. Бӧр мырддялісны став вӧвъяссӧ да сетісны воддза кӧзяинъяслы. Исполком керка весьтӧ гӧрд флаг пыдди лэптісны еджыдӧс, вӧлӧстнӧй Сӧвет пыдди бӧр лоис земскӧй управа. Крестьяналӧн скод вылын Валерий Самарин, вичко жыннян кодь кыз гӧлӧса, лыддьӧдліс нимъяссӧ налысь, кодъясӧс пуксьӧдӧма чижовкаӧ. Сэні жӧ юӧртіс:

— Сӧветъяс исполкомӧн веськӧдлысь Лодыгин сетіс кыв служитны выль власьтъяслы, мӧд ног кӧ, земстволы.

Скод вылӧ чукӧртчӧмъяс корисны мездыны вит мортӧс, на лыдын училищеын кык велӧдысьӧс, куим вӧвлӧм коммунистӧс — найӧ пӧ лёксӧ нинӧм эз вӧчны. Кызь мортӧс — гӧльяслӧн комитетса шленъясӧс, тшӧтш и Дорофейӧс, да сиктӧ кольччӧм гӧрд дружинаса некымын мужикӧс, корисны вештыны син водзсьыныс кытчӧ гажныс, мездӧй пӧ сиктнымӧс татшӧм горш йӧзсьыс. Ваддоровӧс, Тарабукинӧс да Тимушевӧс корисны кутны и ловъявывсьыныс сюйны йи куд улӧ. Родион попӧс тшӧктісны нуӧдны еджыдъясӧс аттьӧалана молебен.

Скод помасьӧм бӧрын Валерий Самарин да сылӧн дружинаысь морт кызь пырисны управаса медыджыд залӧ, кытчӧ и вайӧдлісны арестантъясӧс — ӧтпырйӧ кык-куимӧс. Валерий абу вунӧдӧма, кыдзи чижовкаӧ нуӧдігӧн гӧрд дружинникъяс чужъявлісны сітанас, пищаль лӧжаӧн зурлісны сьылітшупас. И со ӧні ачыс перйӧ водзӧс. Пукалӧ зал шӧрын бӧра улӧс вылын, куритчӧмысла пемдӧм пиньяссӧ жерйӧдлігтыр ворсӧ «Шондібан». Куим том морт, кианыс плетяӧсь, мырдӧн йӧктӧдӧны арестантъясӧс. И йӧктӧны. Дугдан кӧ, сетӧбтасны сьылі кузяыд. Валерий мудзӧ ворсӧмысла, и сы пыдди пуксьӧ гудӧкасьны мӧд. Йӧктӧдлісны ныр выланыс усьтӧдз.

Медся дыр тешитчисны гӧрд дружинник Лютоев вылын, коді вӧрӧ пышйигӧн веськаліс катыдпомын караулын сулалысь салдатъяслы. Буретш тайӧ Лютоевыс веськӧдліс Самарин ая-пиаӧс вӧтӧдӧмӧн. Лютоевӧс, кор йӧктӧмысла кокъясыс лоисны сійӧс кучкалысь плеть кодьыс, вомас кисьталӧмӧн юкталісны самӧкурӧн, войнас нуисны вӧрӧ и лыйлісны. Аскинас став арестантсӧ мӧдӧдісны Помӧсдінӧ, кӧні сулаліс еджыдъяслӧн карательнӧй рота. Туй костас лыйлісны нӧшта нёль мортӧс, тшӧтш и Порфирий Порфирьевичлӧн шоныд пася Дорофейӧс.

Эжва бокса уна сикт-грездын еджыдъяс вотӧдз на лэптісны еджыд флагъяс. Сэні этшаджык и вӧліны ӧта-мӧднысӧ виӧмъясыс. Тадзи и вӧчисны веждімса веськӧдлысьяс Яков Булышев да Никонор Напалков. Мед раммӧдны ӧбидитӧмъясӧс, аръявылыс мырддялӧмторъяссӧ бӧр сетісны кӧзяинъясыслы. Магазея кумысь ӧтувъя няньсӧ дзебисны вӧрӧ. Пӧрадок видзны Веждімӧ воисны Кулӧмдінысь винтовкаа вит морт — ставныс комияс, Печора вожса крестьяна. Сувтӧмаӧсь еджыдъяс дор, мед тышкасьны Мандельбаумлӧн отрядса гӧрд армеечьяскӧд. Веждімсакӧд регыд аддзисны ӧти кыв и пӧрадок видзӧм пыдди куим лун чӧж эз палявлыны — бутькисны самӧкур. Коддзӧм бӧраныс ӧти и сійӧ жӧ пеж кывъясӧн видісны и гӧрдъясӧс, и еджыдъясӧс. Сэсся ӧвтыштісны кинаныс и бӧр лэччисны Кулӧмдінлань.

Кулӧмдінса моз бурасӧ еджыдъяссӧ ӧдвакӧ кӧнкӧ вочаалісны. Кор на найӧ кодалісны Помӧсдінын, РКП(б)-лӧн кулӧмдінса организация тэрмасьӧмӧн лӧсьӧдчис белогвардеечьяслӧн воигкежлӧ. Коммунистъяс, сё кызь кык морт, лун джын соборуйтісны, тӧлкуйтісны, мый колӧ вӧчны, мед эськӧ эз вӧв некутшӧм зык-шум, мед эз вӧвны некутшӧм лыйсьӧмъяс. Асланыс собрание вылӧ корлісны весиг шленъясӧс эсеръяслӧн сиктса организацияысь, кодӧс асьныс большевикъяс жӧ и тупкисны кык во сайын. Эз ставӧн локны, но Максим Рассыхаев да нӧшта морт-мӧд воисны. Шорчом гӧгӧрын кӧ шычкыртісны гӧрд партизанъяс, Кулӧмдінын вӧлі лӧньджык. Тані эз сулав гӧрд армеечьяслӧн гарнизон, а Помӧсдінын моз жӧ вӧлі омӧлик ӧружиеа караульнӧй рота. Еджыдъяслы паныд сувтны эз вӧвны колана вынъяс. Тайӧс бура гӧгӧрвоисны и этша грамотаа либӧ дзик грамотатӧм коммунистъяс, и унджык велӧдчӧм эсеръяс. Собрание вылын медводз корис кывсӧ телефоннӧй станцияса начальник большевик Бобров:

— Сыктывдінкар еджыдъяс киын. Уездын власьтсӧ ас киас босьтӧма губернатор Латкин. Талун-аски Эжва йывсянь белогвардеечьяс воасны Кулӧмдінӧ. Гӧрдъяс сайын сӧмын нин Луза вож да Сыктыв катыд. Мыйӧн ставыс тайӧ помасяс — ог тӧд.

Но звӧнитліс мен уездса начальство и юӧртіс: нюжӧдӧй пӧ выль телепон линияяс, мӧдӧдім пӧ некымын додь кабель.

— Уна-ӧ сійӧ некымын доддьыс? — шыасьліс кодкӧ залсянь.

— Стӧча шуны ог вермы. Верст сё, гашкӧ и, унджык. Но телепоныд колӧ любӧй власьт дырйи. Менам ставыс.

— Позьӧ кӧ, вайӧ ме кыв-мӧд шуа, — сувтлӧмӧн вӧзйысис Максим Рассыхаев.

— Рассыхаев, кыдз тӧданныд, абу большевик. Кутам кывзыны? — юаліс собрание нуӧдысь.

— Мед сёрнитӧ!

— Кывзам, кывзам, валяйт, Максим Максимович.

— Тайӧ документыс меным веськаліс час сайын, — Рассыхаев кыпӧдыштлӧмӧн мыччӧдліс бумага листъяс. — Вайисны карсянь, печатайтӧма типографияын, бӧрыннас верманныд видзӧдлыны. Эз кӧ вӧв тайӧ документыс, эг и лок эськӧ тіян собранньӧ вылӧ. Ме, социалист-революционер, некор ог кут мунны большевикъяскӧд ӧтув. А господин Бобров висьталіс збыльтор: карын кӧзяиныс Латкин, кырымасьӧ Вӧлӧгда губернияса начальникӧн. Тайӧ документсӧ буретш сійӧ Латкиныс и кырымалӧ, шусьӧ — «Эжва пӧлӧнса олысьяс дінӧ!» Позьӧ лыддьыны?

— Позьӧ! Позьӧ!

— Ладнӧ, тіян сӧглас серти лыддя:

«Кык воысь дырджык нин Россияын ыджыдалӧны большевикъяс. Найӧ кӧсйисны сетны став войтырлы нянь, мир, лӧньлун. Найӧ кӧсйисны сетны войтырлы тыр вӧля. А мый жӧ аддзам збыль вылас? Нянь абу и оз ло. Ӧні комиссаръяс мырддялӧны нянь кусӧкнытӧ ассьыныд, Эжва вожса олысьяс! Мый ті кутанныд сёйны? Тіянӧс виччысьӧ тшыг олӧм, гашкӧ и, тшыглы кулӧм.

Большевикъяс кӧсйисны сетны тіянлы мир. Мый жӧ тіянлы вичмис? Мир пыдди нуӧдӧны мобилизация бӧрся мобилизация. Вир киссьӧ юясӧн. Большевикъяс кӧсйисны сетны тіянлы лӧньлун. Ті та пыдди аддзанныд комиссарскӧй револьверъясӧн да коммунистическӧй штыкъясӧн повзьӧдчӧм. Быд керкаын киссьӧ мамъяслӧн, гӧтыръяслӧн, челядьлӧн да невестаяслӧн синва.

Большевикъяс сьмекайтчисны сы вылын, мый ми лыддям медся донаӧн да сьватӧйӧн. Найӧ сьмекайтчисны православнӧй религия вылын. Манастыръясысь вӧчисны тюрмаяс, вичкоясысь — казармаяс, вежа дозмукъясысь большевикъяс юӧны водка.

Йӧз уна нин терпитісны, но быд терпенньӧлӧн эм пом. Россия пасьтаын йӧз кыпӧдчӧны увтыртӧмлы паныд. Крестьяна котырталӧны отрядъяс да сувтӧны мустӧм большевистскӧй правительстволы паныд. Весиг петроградса рабочӧйяс, кодъяс водзті вӧліны большевикъяс дор, сувтісны налы паныд. Гӧрд армеечьяслӧн быдса полкъяс ас вӧлянас сетчӧны еджыдъяслы, котырталӧны торъя воинскӧй часьтъяс. Ӧти татшӧм отряд, кӧні пӧшти ставныс зыряна, локтӧ мездыны большевикъяслӧн нартысь рӧдимӧй Эжвасӧ.

Эжва пӧлӧнса олысьяс! Тырмас терпитны большевикъясӧс, тырмас тшыгъявны да быдторйысь повны! Тырмас тешитчыны вичкояс вылын! Тырмас лыйлыны пӧрысь йӧзӧс, нывбабаясӧс да челядьӧс!

Войвыв правительство чуксалӧ тэнӧ, Эжва пӧлӧнса олысь, путкыльтны Сӧвет власьт, мед сэсся пыр жӧ чукӧртны Россияса став войтырлысь Учредительнӧй собрание. Сійӧ и корсяс Россияӧн веськӧдлан туйсӧ! Сӧмын став йӧзлӧн Россияса Земскӧй Собор вермас сетны ставнымлы и мир, и нянь, и чӧвлун». Сэсся мунӧ кырымпас: «С. Латкин, Вологодскӧй губернияса начальник. Сюрс ӧкмыссё дас ӧкмысӧд вося ноябр дасӧд лун». Но мый, господа коммунистъяс? Ме тайӧ шыӧдчӧмас дась кырымасьны быд стрӧка улӧ. И чуксала тіянӧс вочаавны еджыдъясӧс няньӧн-солӧн да вичко звӧнӧн.

— Гижӧма тай Латкиныд эськӧ лӧсьыда, но мый на водзӧ лоӧ? — шызисны залын.

— Кӧть мый, но ме ачымӧс кора черкнитны большевикысь.

— И ме тшӧтш жӧ кора киритны.

— Вайӧ нӧсь, менӧ черкнитӧй жӧ.

— Энлӧ, энлӧ, бырӧдам али мый организациянымӧс? — повзис собрание нуӧдысь. — Перво-наперво, вайӧ гӧлӧсуйтамӧй, кыдзи кутам вочаавны еджыд гӧсьтъясӧс? Няньӧн-солӧн али беддьӧн-паличӧн?

— Няньӧн-солӧн!

— Тьпу! Еджыдъясыд нинӧм бурсӧ оз вайны. Чич ныраныс нянь-сов пыдди налы!

— Видзӧдласъяс абу ӧткодьӧсь. Коді сы вӧсна, медым вочаавны няньӧн-солӧн, кора лэптыны кинытӧ. Лэдзӧй. Коді паныд? Нёльӧн паныдӧсь. Но вот, ӧтитор ясыдмис. Ӧні колӧ бӧрйыны йӧзӧс, кодъяс мунасны кианыс нянь-солӧн. Коді кӧсйӧ — лэптӧй кинытӧ, — сёрнитіс собрание нуӧдысь.

Кисӧ лэптісны морт кызь.

— А ӧні лэптӧй кинытӧ найӧ, кодъяс кӧсъянныд петны миян парторганизацияысь.

Лэптісны морт комын.

Мӧд лунас, лун шӧрӧдз на, сикт катыдпомӧ, Помӧсдінӧ вӧлӧклань, муніс большевикъяслӧн делегация сьӧраныс няньӧн-солӧн. На бӧрся вӧтчисны и мукӧд войтыр, верстьӧ и челядь, ставыс морт кыксё. Тыдовтчисны вӧла-доддяяс, верзьӧмаяс, подӧн шлапиктысьяс — кодкӧ шынеля, кодкӧ пася, джуджыд шапкааӧсь, пельпом саяныс винтовка, уналӧн бокас лётъялӧ сабля.

— Сто-о-ой! — саблясӧ вылӧ лэптыштлӧмӧн чилӧстіс водзын мунысь верзьӧмаыс, паськыд уска штабс-капитан. Салдатъяс сувтісны. Офицер да сы бӧрысь нӧшта кык верзьӧма седлӧ вылас лайкъялігтыр рӧдйӧн матыстчисны вочаалысьяс дінӧ. Штабс-капитан лэччис вӧв вылысь, сылы паныд сувтісны куимӧн: шӧракостаныс коммунист Уляшев, сылӧн киын крестӧн вышивайтӧм помъяса кузь ки чышкӧд вылын гӧгрӧс нянь тупӧсь, сэні жӧ сов.

— Милости просим! — юрсӧ улӧ копыртлӧмӧн шуис Уляшев.

Офицер чепӧльтіс няньсӧ, няклялыштіс вомас и ньылыштіс.

Буретш сэки кывтыдладорын ыліса гым моз кылісны вичко жыннянъяслӧн брунган шыяс.

— Туйыс тіянлы восьса, ваше благородие, — мӧдысь копыртчыліс большевикъяслӧн делегацияӧн юрнуӧдысь.

Штабс-капитан кокниа сӧліс седлӧӧ, ӧвтыштіс кинас, и еджыдъяслӧн батальон вичко жыннянъяс шы улын пырис сиктӧ. И жыннянъяслӧн брунгӧмыс эз лӧньлы куим лун чӧж. То ӧтилаын, то мӧдлаын дӧлалісны куим рӧма флагъяс.

Эжва катыдса, сідзжӧ и Сыктыв вожса уна сиктӧ белогвардеечьяс пырисны ыджыд бойястӧг — некодкӧд вӧлі воюйтнысӧ. Мӧдарӧ на, уналаын виччысисны налысь воӧмсӧ зэв кыпыда, Ен ӧбразъясӧн да молитваясӧн. Эжва йывсянь Сыктывдінкарӧдз туй вылын эз сулавны гӧрд армиялӧн некутшӧм часьтъяс. Сьӧкыд косьяс мунісны Яренскӧй уездын. Куим вежонӧн Яренск карсӧ кыкысь босьтлісны еджыдъяс. Ноябр шӧрын Коми муным пӧшти ставнас вӧлі на киын.

Кӧнкӧ Чукаыб дорын синсьыныс би петмӧн водзсасисны ревкомса юралысь Маеговлӧн да уездса военком Юркинлӧн ӧтувъя отрядъяс. Найӧ пуктісны ыджыд вын, петкӧдлісны повтӧмлун, мед сувтӧдны гӧрд армеечьяслысь лунвывлань ӧтарӧ бӧрыньтчӧм. Кодсюрӧяс эз кӧсйыны воюйтны и пышъялісны отрядысь, мӧдъяс виччысисны стрӧка, мед вуджны еджыдъяс дор. Та вӧсна красноармеечьяс пӧвстӧ вӧлі разӧдӧма ревкомлысь чорыд приказ. Сы серти провокаторъясӧс да предательясӧс позис лыйлыны места вылас. Лун-мӧд сайын на еджыдъяслы сетчис гӧрдъяслӧн усть-вымскӧй группировкаӧн командуйтысь, комын арӧса Александр Прокушев — Вотчаын чужлӧм морт, царскӧй армияса штабс-капитан, Сыктывдінкарса вӧвлӧм комендант. Латкин сетіс сылы белогвардеечьяслысь отряд, кытчӧ пырисны тшӧтш и карса доброволечьяс, да тшӧктіс петны Сыктыв паныд Кебралань. Сэні и кутас виччысьны Прокушевлӧн отрядыс Эжва катыдысь Печорскӧй полкса часьтъяслысь воӧмсӧ. Но тайӧ планъясыс эз збыльмыны. Еджыдъяс эз вермыны босьтны Чукаыб, ачыс Прокушев ранитчис и бӧрыньтчис Визинӧ.

Эжва вожын еджыдъяслӧн ӧдйӧ водзӧ мунӧмыс шызьӧдіс, весиг повзьӧдіс квайтӧд гӧрд армиялысь командованиесӧ, а сідзжӧ Войвыв Двина губернияса чина йӧзӧс. Великӧй Устюгын коми велӧдчысьяс пӧвстысь унаӧн вӧзйысисны фронт вылӧ. Вӧзйысис и Павел Налимов. Настялы юӧртны та йылысь эз вермы, письмӧыс эськӧ вошис кытчӧкӧ туяс. Ачыс на тшукӧн эз тӧд, кыдзи кутас писькӧдчыны Сыктывдінкарӧ. Но буретш сэки квайтӧд армиялӧн командование Луза кӧрт туй станцияын (Великӧй Устюгсянь неылын) котыртіс Вычегодскӧй крайысь еджыдъясӧс бырӧдӧм кузя торъя штаб. Тайӧ штабыс мӧдӧдіс Яренскӧй уездӧ гырысь военнӧй вынъяс — матрос-десантникъясӧс, красноармеечьяслысь некымын рота, артбатарея, чекистъяслысь отряд, кӧні вӧлі тшӧтш и Павел Налимов. А Сысольскӧй фронт вылӧ подразделениеяс мӧдӧдіс Вяткаса губисполкомлӧн военнӧй Сӧвет.

Гӧрдъяслӧн штабыс, Яренскса группалӧн, вӧлі Лена сиктын. Капитан Орлов зырсис тайӧ сикт вылас, кӧсйис тан жугӧдны сӧветскӧй войскаӧс и Рӧштво кежлӧ босьтны Котлас. Николай Орлов воюйтан опытсӧ босьтіс мирӧвӧй войналӧн фронтъяс вылын. Австро-германечьяскӧд косьясын смеллунысь фронтвывса часьтъясӧ волігӧн сар Николай пысалӧма поручик Орловлӧн киӧ гижӧда зарни часі. Ачыс вӧлі синмӧ шыбитчытӧм: неыджыд тушаа, косіник, векньыдик кымӧса да зэв смел сьӧд синъяса, уставитан сяма видзӧдласа да гора, тшӧктан гӧлӧса. Салдатъяс полісны асланыс командирысь. Атакаӧ зырӧдліс медводзын, аслас збойлунӧн ышӧдліс повзьӧм белогвардеечьясӧс. Но Орлов Котласӧдз эз во: красноармеечьяс пасьвартісны сылысь батальонсӧ артиллерияӧн, пӧгибнитіс пӧшти став офицерыс, тшӧтш и ачыс капитан Орлов. Тайӧ вӧлі ноябр кызь кӧкъямысӧд лунӧ, а мӧд лунас нин гӧрдъяс пырисны Яренскӧ, кык лун мысти босьтісны Емдін. Армияса командованиелӧн да ревкомлӧн корӧм серти чекистъяслӧн некымын морта группа, на лыдын и коммунист Налимов, кольччисны Яренскӧ выльысь котыртавны уезднӧй власьтлысь органъяс, сӧветскӧй учреждениеяс. Торйӧн кӧ, вӧлі тшӧктӧма эрдӧдавны найӧс, кодъяс медъёна служитісны еджыдъяслы. А сэтшӧмъясыс вӧліны зэв унаӧн. Повзисны арестъясысь да, Яренскысь Удораӧ еджыдъяскӧд пышйисны сюрс гӧгӧр морт.

Сійӧ жӧ лунъясас Сыктыв вожӧ воисны гӧрд армиялӧн ыджыд вынъяс Вяткаысь. Ӧтувъя ударнӧй группировкаӧн, кӧні вӧлі матӧ кык сюрс морт, командуйтіс Вятка карса комендант Контрым. И гӧрдъяслӧн, и еджыдъяслӧн бура уджаліс разведка. Ӧта-мӧдыслӧн тылъясті шлындайтіс уна разведчик. Гӧрдъяслӧн ыджыд вынъяс воӧм йылысь тӧдмаліс и Прокушев. Чукаыб дорӧдз сійӧ воліс пӧшти косьястӧг. Ӧні предательлӧн отрядыс бӧрыньтчис сійӧ жӧ туй кузяыс, этшаник лыйсьӧмъясӧн эновтіс сикт бӧрся сикт. Декабр ӧтиӧд лунӧ Контрымлӧн разведка юӧртіс: еджыдъяс эновтӧмаӧсь Сыктывдінкар, сетчӧмаӧсь Эжва катыд — Кӧрткерӧслань. Мӧд лунас гӧрдъяслӧн войска пырисны карӧ. И сідз, Сыктывдінкар еджыдъяс улӧ веськавліс кык вежон кежлӧ.

* * *

Еджыдъяс зумыда поздысисны Эжва катыдын. Гӧрдъяс пӧсьвывсьыныс кӧсйисны ӧдйӧ бырӧдны найӧс, но нинӧм эз артмы. Афанасий Маеговлӧн батальон босьтчыліс кытшавны прӧтивникӧс Кӧрткерӧсын, да эз вевъяв. Латкин тшӧктіс эновтны сиктсӧ и бӧрыньтчыны Нёбдінӧдз. Тані кык сутки чӧж нуӧдіс косьяс Контрымлӧн войскаыс, но еджыдъясӧс кытшавны бара на эз вермыны, гӧрдъяслӧн лои уна воштӧм. Еджыдъяс сувтісны Аныб дорӧ. Буретш сійӧ кадас бырӧдісны Вычегодскӧй крайысь еджыдъясӧс вӧтлӧм кузя торъя штабсӧ. Гӧрд армиялысь медбур часьтъяссӧ мӧдӧдісны Войвыв фронтлӧн медтӧдчана участокъяс вылӧ, а Контрым бӧр муніс Вяткаӧ. Колисны сӧмын местнӧй военкоматъяслӧн подразделениеяс, кодъяс вӧліны ёна вынтӧмджыкӧсь, дай эз вӧвны надёжнӧйӧсь. Ӧткымын группа дась вӧлі вуджны еджыдъяслань.

Сыктывдінкарысь еджыдъяскӧд ӧтлаын пышйисны уездса уна милиционер, тшӧтш и найӧ, кодъяс Латкинлӧн сэтчӧ воӧм бӧрын лолісны ыджыд чина войтырӧн. Дерт, регыд кежлӧ. Бӧрыньтчӧм отрядъясысь котыртісны Вычегодскӧй полк, кытчӧ командирнас индісны штабс-капитан Прокушевӧс. Сылӧн штабыс и Латкинлӧн канцелярияыс уджалісны Кулӧмдінын. Полк ёнмӧдӧм могысь штаб нуӧдіс крестьяна пӧвстын мобилизация. Новобранечьясысь Кулӧмдінын котыртісны кык маршевӧй рота. Ӧтинас командуйтны индісны Уляшевӧс: тадзи пыдди пуктісны сійӧс еджыдъясӧс няньӧн-солӧн вочаалӧмысь. Сійӧ кыскис ас дінас ӧткымын коммунистӧс, а сідзжӧ партияысь петӧмъясӧс. Мышкас неыджыд нопйӧн да вӧралан пищальнас, веськыда Латкинлӧн канцелярияӧ гӧрдъяскӧд косясьны воис и Ручысь волисполкомса секретар, большевик Ракин, царскӧй армияса вӧвлӧм прапорщик. Сы киӧ сетісны новобранечьяслысь мӧд ротасӧ.

А вот сӧветскӧй милиционер Василий Сладкоштиев, Настялӧн воча вокыс, сьӧрас пищальӧн да наганӧн, пышйис-дзебсис кытчӧкӧ вӧрӧ. Еджыд флагъяс шпорӧдчисны Веждім да Сён сиктъясын, кӧть и белогвардеечьяс сэні эз сулавны. «Вӧлӧстнӧй Сӧвет исполком» пыдди сиктса чиновникъяслӧн служитан керка стенын ӧшаліс «Вӧлӧстнӧй земскӧй управа» гижӧд. Ни Веждімын, ни Сёнын эз мунны сиктса скодъяс, некод эз вузав ӧта-мӧдсӧ. Комбедъясӧн мырддялӧм вӧв юръяс серти асланыс юрныс вӧлі ёна донаджык. А пармачурксаяс весиг эз тӧдны, мый Коми муын мунӧ кутшӧмкӧ война.

Эжва катыдын кызвын власьтсӧ ас киас кутіс Латкин. Став гражданскӧй и военнӧй делӧяс видлаліс ачыс Степан Осипович. Сылы воисны крестьяналӧн скодъяс вывсянь бумагаяс приговоръясӧн кодӧс арестуйтны, кодӧс лыйлыны. Латкин кутіс телеграфнӧй йитӧд Кардоркӧд, Троицко-Печорсккӧд, Чилимдінкӧд, Войвыв полкъясса штабъяскӧд, телефон пыр вермис йитчывны Эжва катыдса сиктъяскӧд. Монтёръяс нюжӧдісны выль и выль линияяс. Еджыдъяслы сьӧлӧмсянь служитӧмысь Кулӧмдінысь телефон станцияса начальник большевик Бобровӧс вӧлі шуӧма наградитны Георгиевскӧй медальӧн. Латкинлӧн корӧм серти Печора вывсянь мӧдӧдісны Вычегодскӧй полклы содтӧд ӧружие, ыджыд обоз воис сёян-юанӧн Чилимдінсянь. Быттьӧ выльысь ловзисны Ульяна манастырса манакъяс: дасьӧсь гугӧдны ассьыныс кузь зепнысӧ еджыдъяс водзын. Латкинлы козьналісны найӧ комын мӧс, дас вӧв, некымын сюрс пуд нянь. Манастырас воліс ачыс Степан Осипович. Чӧскыд винаӧн да маӧн гӧститӧдісны манакъяс, свежӧй и сола чериӧн вердісны. Соборнӧй вичкоын (манакъяс шуисны главнӧй вичкоӧн) Латкин юрбитіс Перымса вежа Степанлӧн ӧбраз водзын. Тані жӧ нуӧдісны Особӧй Вычегодскӧй добровольческӧй отрядса усьӧм офицеръяс да салдатъяс кузя панапида.

Вычегодскӧй фронт вылын мыйкӧ дыра вӧлі лӧнь. Чӧжисны ассьыныс вынсӧ и еджыдъяс, и гӧрдъяс. Прокушевлӧн штаб ёнмӧдіс Шорчомса батальон да партизанскӧй отряд — мӧдӧдіс сэтчӧ боеприпасъяс тыра некымын обоз, радӧвӧй стрелокъясӧс. Северодвинскӧй губернияса военнӧй комиссар шыӧдчыліс квайтӧд гӧрд армияса штабӧ, мед Усть-Сысольскӧй уездӧ мӧдӧдісны воинскӧй часьтъяс, но воис ӧтказ. Лун и вой, пашлякӧн лыйсьысь кӧдзыдъяс вылӧ видзӧдтӧг, Эжва бокса вӧръясын нырисасьӧны разведчикъяс. Гӧрдъяслӧн пыді тылын шпионитіс Сыктывдінкарса поплӧн пи доброволеч Малевинский, еджыдъяслӧн пыді тылын — Домна Каликова. Кызь куим арӧса гӧрд партизанка веськаліс пленӧ Аныб дорын, а вузаліс еджыдъяслы буретш эсійӧ поп пиыс. Ни гӧрдъяс, ни еджыдъяс эз жалитны пленӧ сюрӧм партизанъясӧс. Помӧсдінын декабр кызь кыкӧд лунӧ Домнаӧс лыйлісны. Гӧрдъяс зырӧдлісны мездыны Аныбӧс некымынысь, но еджыдъяслӧн нёльсё морта батальон век на эз дрӧгмун, век на эз лэпты кисӧ.

Кулӧмдінын рӧштвоасьӧм бӧрын Степан Латкин примитіс Вычегодскӧй полкса часьтъяслысь парад. Бӧрыннас вӧчис банкет, кытчӧ волісны ичӧт и ыджыд чина командиръяс, налӧн адъютантъяс. Ачыс Латкин банкет вылӧ корліс и Максим Рассыхаевӧс — сиктса эсеръясӧн юрнуӧдысьӧс. Сёянӧн да чорыд юанторъясӧн озыр пызан сайын пукалісны вӧлӧсьтса югыд кизя чиновникъяс — Латкинӧн индӧм исправник, полицейскӧй надзиратель. Вӧліны тшӧтш и лӧз кафтана кык купеч, морӧс вылас эзысь чеп йылын ӧшалысь ыджыд да югыд пернаа поп. Кузь пызан помӧ сувтіс Степан Осипович — тшӧг, кыз голяыс ӧдва тӧрис дӧрӧм кӧлысас, малыштіс пӧим кодь дзор, тшӧтшыд тошсӧ, толстовка зепсьыс кыскис бумага и босьтчис сёрнитны кызіник гӧлӧсӧн:

— Ме чукӧрті тіянӧс сы вӧсна, медым висьтавны нимкодь юӧр. Войвывса Добровольческӧй армиялӧн главнокомандующӧй генерал-лейтенант Миллер телеграфируйтіс миян полкса офицеръяслы да радӧвӧйяслы ыджыд наградаяс сетӧм йылысь. Нёльӧд степеня Вежа Владимир да нёльӧд степеня Вежа Анна орденъясӧн наградитӧма штабс-капитан Прокушевӧс. Чолӧмала тіянӧс, Александр Осипович!

Ставӧн клопайтісны. Латкин шуйга киас вина румка кутігтыр матыстчис Прокушев дінӧ, топӧдліс кисӧ, тотшнитчис. Ньылыштіс винасӧ и водзӧ кутіс лыддьӧдлыны наградитӧмаяслысь нимъяссӧ. На лыдын вӧліны нӧшта ӧти штабс-капитан, некымын прапорщик, поручик да подпоручик. Награднӧй листын индӧма нимъяссӧ и радӧвӧй салдатъяслысь, кодъяс петкӧдлісны повтӧмлун Чукаыб да Нёбдін дорса косьясын. Главнокомандующӧй абу вунӧдӧма и асьсӧ Латкинӧс — сылы сетӧма подпоручик звание и Прокушевлы кодь жӧ орден. Воча кывйӧн сёрнитіс Александр Осипович. Ыджыд наградаысь сійӧ медводз аттьӧаліс Латкинӧс, сэсся главнокомандующӧй Миллерӧс, коді аслас штабӧн пукаліс Кардорын; кыпӧдіс тост тайӧ йӧзыслӧн дзоньвидзалун вӧсна.

Банкет бӧрын Латкин * да Прокушев * кольччисны кыкӧн. И на костын пансис гажтӧминик сёрни.

— Жаль, эг вермы збыльмӧдны коми крестьяна водзын ассьым программаӧс, — висьтасис Латкин. — Лэдзам кӧ власьт бердӧ большевикъясӧс, уна беда ваясны найӧ крестьянаыдлы. Пернатӧм сьыліяс нинӧм оз вермыны сетны православнӧйяслы, найӧ и водзӧ кутасны кисьтны сійӧ бурторъяссӧ да подувъяссӧ, мый шедӧдім сё воясӧн.

— А мый вӧчны, Степан Осипович?

— Тышкасьны. Кыдзи? Ме абу военнӧй, ме агроном, ті асьныд бӧрйӧй стратегиясӧ.

— Сьӧкыд бӧрйыны кутшӧмкӧ стратегия. Миян ӧти стратегияыс — бырӧдны большевикъяслысь власьт. Та вӧсна и вуджи ме еджыдъяслань. Ме весиг Сӧветъяс дор, но большевикъястӧм Сӧветъяс дор!

— Ладнӧ, аски ме сӧветуйтчыны муна Кардорӧ. Та йылысь тӧданныд сӧмын тэ, Александр Осипович, а сідзжӧ Забоев * да Ботнев * тӧдӧны.

— Архангельскӧ? Та ылнаӧ татшӧм кӧдзыдӧн?! — чуймыліс Прокушев.

— Кадыс оз терпит, штабс-капитан. Ме ог дыр кежлӧ.

— Ковмас-ӧ месянь колльӧдысь-охрана?

— Мекӧд лоасны аслам охранаысь кык морт. Пӧжалуй, тырмас.

— Этша. Помӧсдінӧдз колльӧдасны менам йӧз — кык надёжнӧй морт, ӧтиыс разведгруппаса командир.

— Пасибӧ. Помӧсдінын менӧ кутас виччысьны капитан Шульгин *.

Аскинас Помӧсдін вӧлӧкӧ петіс куим корадоддя. Шӧр доддяс кос турун пиӧ куткыртчӧмӧн пукаліс Вӧлӧгда губернияса начальник Степан Латкин. Водзын Кардорӧдз кузь туй Помӧсдін, Изьва, Чилимдін да Мезень пыр.

* * *

Карса ревком уджаліс лун и вой. Выльысь котыртӧм милиция, чекистъяс, гӧрд армеечьяс чукӧртісны пызан-улӧс, тӧваръяс, мукӧд эмбур — ставсӧ, мый гусявлісны учреждениеясысь, складъясысь, лавкаясысь карса олысьяс. Унаӧн, повзисны тюрмаӧ пуксьӧдӧмысь да, вайисны асьныс. Регыдъя кадӧн кок йылӧ сувтӧдісны став сӧветскӧй да партийнӧй учреждениеяс. Служащӧйяс, кодъяс эз мунны еджыдъяскӧд, бӧр пуксисны асланыс воддза уджалан местаясӧ. Еджыдъяслы служитӧмысь то ӧтиӧс, то мӧдӧс арестуйтісны, пуксьӧдісны тюрмаӧ. Медуна сюраліс велӧдысьяслы: ЧК пӧшти ставнысӧ йӧршитіс решетка сайӧ. Кор еджыдъяс пырисны карӧ, коймӧд лунас нин Латкин чукӧртліс велӧдысьясӧс и корис пыртны велӧдӧмӧ Енлысь закон. Медводдза урокъяссӧ тшӧктылісны заводитны «Наступило светлое Христово воскресенье...» кывъясӧн. Кык вежон чӧж тадзи и вӧлі быд школаын да училищеын. Допросъяс нуӧдӧм бӧрын велӧдысьясӧс регыд мездісны, лэдзисны вӧля вылӧ. Ставныс сетісны кыв служитны Сӧвет власьтлы.

Но уезднӧй тӧдчанлуна веськӧдлысьяслы ланьтӧдчыны водз на. Ӧд Эжва катыд век на еджыдъяс киын. Кызьӧд вося январын карӧ воис Яренсксянь Павел Налимов. Медводз веськӧдчис РКП(б)-лӧн укомӧ, тайӧ комитетыс вӧлі уездса Сӧвет исполкомкӧд (ревкомкӧд) ӧти керкаын. Ӧтьведайтчигтыр муніс коридорӧд и ӧти ӧдзӧсысь аддзис гижӧд: «В. А. Савин, укомса секретар». Сэтчӧ и тотшкӧдчис. Дакнитіс, кылӧ, нывбаба. Налимов воськовтіс порогсӧ, чолӧмасис, и сы здукӧ аслас кабинетысь петіс Савин — кыдзи и во сайын, сьӧд костюма, сувтса юрйыла еджыд дӧрӧма, киас бумагаа.

— Бур лун, Виктор Алексеевич, — кисӧ нюжӧдіс Налимов. — Вови Яренсксянь... Устюгса курсъяс вылсянь укомлӧн распоряжениеӧ.

— Чӧлы, чӧлы... Абу-ӧ Налимов? — воча мыччис кисӧ Савин.

— Да, Налимов.

— Юӧртлісны Яренскса ревкомсянь, ми тӧдім, мый тэ сэні ЧК-ын, кӧть и асланым уездӧ колін зэв ёна. — Сэсся шыӧдчис секретар-машинистка дінӧ: — Текуса Николаевна, миянлы эськӧ пӧсь тшай. — И пырисны Савинлӧн кабинетӧ.

— А кӧн ӧні Кочанов? — юаліс Налимов.

— Михаил Семёнович?

— Да. Кӧсъя пасибӧ шуны, велӧдчынытӧ сія менӧ ышӧдіс.

— Войвылын Михаил Семёновичыд, Печора вожын. Коркӧ аддзысянныд, да сэки и аттьӧалан. Жаль, кодсюрӧ водз эновтісны курсъяссӧ. Ме тӧд вылын кута Миша Хараповӧс * — мывкыд вежӧра, водзмӧстчысь, писькӧс том морт. Но тужитны, кыдз шуласны, нинӧмла. Кутам велӧдчыны тані, асланым карын. — Сёрнисӧ орӧдіс телефонлӧн триньӧбтӧм. Савин пуктыліс трубкасӧ пель бердас и бӧр чӧвтіс: — Со, тӧдмась тайӧ документнас, а ме здук кежлӧ петала, корӧны.

Налимов босьтіс машинка вылын печатайтӧм документсӧ, нуӧдіс син пырыс: «Постановление Усть-Сысольского уездного комитета РКП(б). В целях политического воспитания членов большевистской партии и подготовки их для широкой партийной работы открыть в городе Усть-Сысольске партийную школу. Для ведения технической работы и правильного распределения преподаваемых предметов выбрать особое курсовое бюро в составе трех лиц: Б. В. Сурконта, А. А. Молодцовой, В. А. Савина. Поручить курсовому бюро в срочном порядке созвать совещание лекторов для распределения предметов преподавания и назначения времени открытия школы и записи слушателей. Председатель собрания М. И. Колегов. Член-секретарь В. А. Савин. 21 декабря 1919 года». Пуктіс документсӧ бумагаӧн тыр пызан вылӧ. Синнас кытшовтіс кабинетсӧ, и джуджыд шкап сайысь ӧти пельӧсысь казяліс балалайка. Сы здукӧ неыджыд ыргӧн поднос вылын Текуса Николаевна — косіник, кузиник кокчӧръяса, ар кызь вита нывбаба, пыртіс кык стӧкан мырд тшай.

— Пасибӧ, — аттьӧаліс Налимов, юаліс: — Дашкӧ, Виктор Алексеевич ворсӧ балалайканас да?

— Ворсӧ, ассьыс сьыланкывъяссӧ ворсӧ, сьылӧ и. Эм кӧ прӧст кад, киас балалайка нин. Сёрӧн мунӧ гортас, гижӧ век мыйкӧ. Оз куш сьыланкывъяс лӧсьӧдлы, коми ворсанторъяс тшӧтш гижӧ, пьесаяс.

— Во-о-от кыдз, — нюжӧдіс Налимов.

— Миян тан карад артист чукӧр эм, самодеятельнӧй артистъясӧн шуӧны, ме сэні ворса жӧ. Ӧні Виктор Алексеевичлысь ӧтпырйӧ кык спектак дасьтам — «Ыджыд мыж» да «Шонді петігӧн дзоридз косьмис». Шондӧдыштас да, сиктъясын кутам петкӧдлыны. Ачыс Виктор Алексеевич кыкнан спектакас жӧ ворсӧ. — Текуса Николаевна сёрнитіс сэтчӧдз, кытчӧдз эз во Савин.

— Дыр лои, прӧща кора, Павел Абрамович, — шуис Савин. — Военком Юркин воӧма Эжва катыдса гарнизонъясысь. Висьтасис, мый аддзылӧма. Кулӧмдінӧдз эг воӧй верст ветымын и джӧмдім, Аныб гӧра паныдӧ джӧмдім. Пырся * часьтъяссӧ шыбитісны Кардорӧ, и ми колим артиллериятӧг.

— Сідзнад, Пармачуркйӧдз ме ог во.

— Ковмас нӧрӧвитлыны, лолӧн-юрӧн пудъясьны оз ков. Лыддьы асьтӧ, быттьӧкӧ тэ гортад нин. Коми муным и эм миян гортным. Уездса веськӧдлысьяс ставӧн уджалам ӧти нырвизьӧн — ӧдйӧджык мездысьны еджыд бесъясысь. Тэн ковмас инасьны удж вылӧ. Места эм уна, Латкинкӧд пышйис карысь уна чиновник. Дзик на неважӧн, вежон кык сайын, предатель Прокушев дінӧ пышйис карса комендант, еджыдъяскӧд нювсьӧмысь арестуйтісны кооперативъяслӧн котырӧн юрнуӧдысьӧс, начальниктӧм карса тюрманым, колӧны йӧз уездса военкоматӧ... — лыддьӧдліс Савин.

Налимов гӧгӧрвоис, мый большевикъяслӧн укомса секретар синӧ сыланьӧ, мед сійӧ кольччис уджавны карӧ. Но Павел Абрамовичлысь сьӧлӧмсӧ кыскис Кулӧмдінӧ, ӧні сылӧн вӧлі дзик ӧти кӧсйӧм — регыдджык аддзысьны Настякӧд. Бӧръя письмӧыс муса аньсяньыс воліс тӧлысь куим сайын Великӧй Устюгӧ на. Эз сет покойсӧ Настялӧн бӧръя письмӧыс, кӧні вӧлі гижӧма: «Паша, тэныд воигкежлад дасьта ыджыдсьыс-ыджыд козин... Прӧстит, эг юӧрт тэн водзджык да, полі вомдзасьӧмысь...» Гашкӧ, Павел Налимов бать нин?

— Во эг вӧл гортын, ставсьыныс гаж бырӧма, — висьтасис Налимов, сэсся недыр чӧв олӧм бӧрын, эз терпит да, содтіс: — Менам вед, Виктор Алексеевич, Кулӧмдінын невеста...

— Аттӧ пиӧ, — кинас шлапкис пызанӧ Савин. — Менам вӧвліны жӧ сэтшӧм здукъясыс, кор аслам мича Тиюк вӧсна сьӧлӧмӧй косьмыліс. А украинаса шахтаясын уджалігӧн век син водзын сулаліс муса Нёбдінӧй, дона Трӧшсиктӧй.

— Дашкӧ, кыдзкӧ-мыйкӧ писькӧдча Кулӧмдінӧдзыс? — водзӧ майшасис Налимов.

— Шуа тэн кыдзи чекист чекистлы: кыдзкӧ-мыйкӧ писькӧдчыны ми тэнӧ ог лэдзӧй. Тэ колан и миянлы, и невестаыдлы ловъяӧн. Орловлӧн бандаысь коляс йӧзыс Аныб дорынӧсь, сэні жӧ Печорскӧй полклӧн батальонъяс. Весиг уна йӧза гарнизон сувтӧдӧма Аныбкӧд орчча Лунпока грездас. Ми сэні воштім медбур партизан-разведчикъясӧс. Но воис ӧти бур юӧр: Латкин мунӧма Кулӧмдінысь, Кардорӧ пӧ. Сідзкӧ, мыйыськӧ повзис. Ме думысь, лӧсьӧдчӧ пышйыны Коми муысь.

— Код дінӧ позьӧ шыӧдчыны, мед позис командуйтны мен кӧть нін ӧти ротаӧн? — эз лэдзчысь Налимов. — Ме вед, Виктор Алексеевич, сарскӧй армияса салдат, Георгиевскӧй креста прапорщик.

— Тӧда, ставсӧ тӧда, но та кузя нинӧмӧн отсавны ог вермы, и ог кӧсйы. Эн дӧзмы, Павел Абрамович. — Савин кытчӧкӧ звӧнитіс, корис йитны Маеговкӧд, кутыштіс трубкасӧ, упкайтіс, но некод эз шыась. Чукӧстіс Текуса Николаевнаӧс: — Видзӧдлы, места вылас-ӧ Маегов.

Колис здук-мӧд и Текуса Николаевна юӧртіс:

— Афанасий Андреевичыс пӧ кӧнкӧ тан, но абу места вылас.

— Пасибӧ. Сідзкӧ, Варышӧс аддзам.

— Коді Варышыс?

— Афанасий Андреевич Маеговлӧн псевдоним. Сійӧ вед абу сӧмын военнӧй начальник, но гижӧ тшӧтш и комиӧн кывбуръяс. Гижӧдъяссӧ Варыш нимӧн кырымалӧ, рочӧн кӧ, Сокол. Вот вӧтлам еджыдъясӧс Коми муысь и панам выль олӧм. Садьмас-палялас парманым кыз унмысь. Бытьӧн садьмӧдам. Чужан кыв вылын кутам велӧдны школаясын, кутам лэдзны коми нигаяс, журналъяс, газетъяс... Комиӧн кутам сьывны, видзӧдны спектакъяс. Чужӧ коми сӧветскӧй гижысьяслӧн семья — Лебедев, Тима Вень, Илля Вась, Варыш...

— Кор вовас тая кадыс, Виктор Алексеевич?

— Воис нин, воис. Петроградын вӧчӧны нин миян карса типографиялы коми шыпасъяс. — Савин бара звӧнитіс, корис йитны ревкомкӧд: — Ало! Варыш?! Тайӧ ме звӧнита, Виттор. Кӧнкӧ лэбалан, ӧдва сюрин. Тэ верман мекӧд аддзӧдчывны? Тэ томджык, лэбзьыв ме ордӧ.

Кабинетӧ пырис пелькиник тушаа, тэрыб восьласа, збыльысь сӧкӧл кодь лӧсьыд статя, веськыдвылас топыда шыльӧдӧм руд юрсиа, гырысь зепъяса гимнастёрка вылас паськыд тасмаа мужичӧй, кинас чолӧмасис Савинкӧд и Налимовкӧд.

— Помнита, аддзысьлім съезд вылын, — пызанлань улӧсӧн матыстчис Маегов.

Савин матысяньджык тӧдмӧдіс Налимовкӧд, сэсся юаліс:

— Афанасий, кутшӧм выль юӧръяс Кулӧмдінсянь? Эм-ӧ мыйкӧ Шева Улясянь?

— Тэ тӧдан нин, Латкин мунӧма Эжва катыдысь, ас пыддиыс кольӧма Прокушевӧс. Ротаясын заводитӧмаӧсь котыртавны революционнӧй комитетъяс. Ачыс Шева Уля босьтчӧма командуйтны новобранечьяслӧн ӧти ротаӧн. Помӧсдін пыр пӧ Эжва вылӧ воӧ Печорасянь ӧружие. Миянлы ковмас нӧрӧвитлыны, артиллериятӧг ми воштам уна йӧзӧс.

— А эм-ӧ мыйкӧ сьӧлӧм кыпӧданаыс гӧрд армиялӧн штабсянь?

— Отсӧг пӧ лоас сӧмын Архангельск босьтӧм бӧрын.

Архангельскын, мӧд ног кӧ, Кардорын, вӧліны еджыдъяслӧн ыджыд вынъяс — бураа вооружитӧм некымын полк. Сэні жӧ Войвывса добровольческӧй армиялӧн генеральнӧй штаб, кысянь и веськӧдлісны Комиын еджыд движениеӧн.

— Налимов ёрт вӧзйысьӧ пронт вылӧ, кӧсйӧ лоны гортсяньыс матынджык. Мый шуан, Афанасий? Абу терпенньӧыс, невеста пӧ виччысьӧ...

— Кӧн?

— Кулӧмдінын, — ачыс и вочавидзис Налимов. — Оз тӧд весиг туйпомӧс, кӧні ме, ловъя-ӧ?

— Виттор сетас бумага да ручка, и ӧні жӧ гиж юӧртор. Аски мӧдӧдчӧ Кулӧмдінӧ миян ӧти морт, сьвазнӧй, зэв колана могӧн, катӧдас письмӧтӧ. Но невестаыдкӧд сійӧ оз аддзысьлы, сетас письмӧтӧ Шева Улялы, а Шева Уля и сетас кодлы колӧ.

— Настя Сладкоштиевалы. Сійӧс сэн быдӧн тӧдӧ, велӧдӧ училищеын.

— Ог вунӧд: Настя Сладкоштиева. Вермас лоны быдторйыс, гиж скупа: радейта пӧ воддза серти на ёнджыка, регыд аддзысям. Тадз, Виттор? И нинӧм эн гиж аслад удж йылысь: талунсянь тэ карса комендант. Пета и гижа приказ. Тадз, Виттор? Овмӧдчан военнӧйяслӧн керкаса ӧти жырйӧ.

Пызан сайысь петалӧмӧн Савин чолӧмаліс карса выль комендантӧс.

— Прӧститӧй, ог-ӧ тӧд ме Шева Улясӧ? Колӧ шуны, менам мамлӧн нимыс тожӧ Уля...

— Шева Уляыс — мужичӧй, татшӧм прӧзвищесӧ сетіс сылы Виттор, Виктор Алексеевич. А сідзсӧ мортыслӧн овыс Уля-шев, ачыс большевик, миян тшӧктӧм серти нуӧдӧ кык сикас олӧм: служитӧ и еджыдъяслы, и миянлы.

— Дзолядырся ёрт менам сійӧ, — пырис сёрниӧ Савин, — дереваннӧйса второкласснӧй школаын куим во ӧтлаын велӧдчылім. Сэки нин ме нимтылі сійӧс Шева Улянас. Мед пырны еджыдъяслы дӧвериеӧ, Кулӧмдінӧ воысь батальоныслы воча петӧма киас няньӧн-солӧн. Кымын водзӧ, сымын ёнджыка сюсьмам.

— Пасибӧ, Нёбдінса Виттор, гӧститны корлӧмсьыд, а тшайнад сідз эн и юктав, — шмонитана эльтыштіс Маегов.

— Эг кӧ вед юктав, тшайыд абу на самӧкур, — вом тырнас нюмдіс Савин.

— Но вот, Налимов ёрт, кутам ӧтвылысь лӧсьӧдны карын, да и Коми муаным пӧрадок, — «вот» да «ёрт» кывъяссӧ рифмаясӧс моз тӧдчӧдіс Маегов. — Став юалӧмъяснад колӧ шыӧдчыны Юркин * да Напалков * ёртъяс дінӧ, кыкнанныс уездса начальникъяс: Василий Петрович Юркин — военнӧй комиссар, Егор Александрович Напалков — исполкомса юралысь, кыкнанныс партиялӧн уезднӧй комитетса шленъяс. А письмӧтӧ гиж и сет меным киӧ.

Комендант Павел Налимов восьлаліс этшаник йӧза карса улича кузя. Веськыд пеляс гораа тіньгис. Таысь ли мый ли, лӧсьыд вӧлі сьӧлӧм вылас и ас кежас нюмъяліс.

* * *

Коми крестьянинлы вӧлі дзик веськодь, коді власьт бердын да кутшӧм власьт. Мед сӧмын сійӧс эз вӧрӧдны. Крестьянинлы нинӧм бурсӧ эз вайны ни большевикъяс, ни еджыдъяс. Большевикъяс грабитісны да лыйлісны сійӧс, лыйлісны да грабитісны сійӧс и еджыдъяс. Райӧ ӧдзӧсъяс кӧсйисны восьтны и большевикъяс, и еджыдъяс, но пӧрйӧдлісны крестьянинӧс и ӧтиыс, и мӧдыс. Мудзис коми морт татшӧм олӧмсьыс, зывӧк лоисны сылы и гӧрдъясыс, и еджыдъясыс. Но кытчӧ пышъян олӧмсьыс? Он, он вермы пышйыны олӧмсьыс, кыдзи он вермы пышйыны аслад сьӧлӧмысь.

«Гӧрд террор» кивыв вӧлі еджыдъяслы: на дор вуджисны эз сӧмын кулакъяс, озыръяс, купеч-вузасьысьяс, но и шӧркодя олысьяс. «Еджыд террор» кивыв вӧлі большевикъяслы: коми крестьяна ассьыныс видзӧдлассӧ и мӧвпъяссӧ выльысь веськӧдісны Сӧветъяслань. Войвыв фронтвывса ӧткымын полкъясын еджыд гвардеечьяс кыпӧдісны бунт, арестуйтісны ассьыныс командиръяссӧ и шыблалісны ӧружие, разӧдчисны асланыс сикт-грездъясӧ. Гӧрд армиялы воссис туй Кардорӧ. Латкин эз удит бергӧдчыны Кулӧмдінӧ, да и, тыдалӧ, эз кӧсйы, еджыд офицеръяскӧд пышйис граница сайӧ.

Кардорӧс гӧрдъясӧн босьтӧмыс шӧйӧвоштіс Коми крайын воюйтысь еджыдъясӧс. Дугдісны водзсасьны Удорскӧй фронтвывса гарнизонъяс, и еджыдъяс кутісны вочаавны красногвардеечьясӧс гӧрд флагъясӧн. Командиръяссӧ арестуйтісны и конвой улын этапъясӧн нуисны Вяткаса, Вӧлӧгдаса, Котласса концлагеръясӧ. Унаӧс туй костас и лыйлісны — быттьӧ пӧ, пышйыны босьтчылӧмысь.

Гӧрд командиръяс водзсасьтӧг корисны сетчыны и Печора катыдса да Эжва йывса полкъясӧс, но ни капитан Шульгин, ни штабс-капитан Прокушев та вылӧ эз мунны, кӧть и гӧгӧрвоисны нин, мый еджыд движение Комиын ворссис. Налимовлысь дженьыдик письмӧсӧ Шева Уля сетіс Настя Сладкоштиевалы киас. Сэні эз вӧв пасйӧма кодлы и кодсянь письмӧыс, но Настя пыр жӧ тӧдіс аслас Пашалысь почерксӧ, и кыпаліс ловнас.

— Кӧсъян кӧ, верман вочавидзны, сӧмын кык кыв, — корис новобранечьяслӧн командир Уляшев. — Полан кӧ меысь, бурджык, эн вочавидз. — Шева Уля эз вермы тӧдны, кодсянь письмӧыс, но ылӧсаліс: кагаыслӧн батьсянь. А сылӧн пыралігӧн Настя буретш качайтіс кагасӧ потанын. — Настасья Сергеевна, ныв али пи?

— Пи.

— Салдат, сідзнад. И мый жӧ нимыс?

— Павлик. Тайӧ миян Павел Павлович.

— Ладнӧ, оз кӧ ло некутшӧм воча кыв, ме муні.

— Оз ло, — дженьыда вочавидзис мӧдыс. Код тӧдас, мыйся морт большевик Уляшевыс, коді окотапырысь вуджис еджыдъяслань. Налы служитысь командиръяссӧ оз прӧститны большевикъяс, а Уляшев явӧ гартчӧ белогвардеечьяскӧд. Сӧмын уездса некымын чекист да разведкомандаса некымын морт тӧдісны Уляшев йылысь став збыльторсӧ. Шева Уля шуис сьвазнӧйлы: висьталан пӧ, письмӧсӧ сетӧма колана мортлы, качайтӧ пӧ вӧлі Павел Павловичӧс.

Февраль помын уездса военком Юркин шыӧдчис Прокушев дінӧ письмӧӧн: сетчан кӧ пӧ ас вӧлянад, мынан лыйлӧмысь. А Эжва катыдса отрядъяс тӧдісны нин, мый налы паныд мӧдӧдӧма гӧрдъяслысь ыджыд вынъяс артиллерияӧн. Кулӧмдінса да мукӧд вӧлӧсьтса гарнизонъяс кӧ кывзысисны революционнӧй комитетъясӧс и дасьӧсь вӧлі шыблавны ӧружие, то Аныбса гарнизон шуис водзсасьны медбӧръя вынӧдз. Прокушев аслас воча кывйын юӧртіс сӧветскӧй командованиелы: лоӧ пӧ приказ, мед водзсасьтӧг сетчисны став гарнизонъяс. Но Аныб дорын пансис чорыд кось, гарнизонса начальник подпоручик Цикин ачыс ышӧдіс отрядъясӧс атакаӧ. Ывлаас син ни пель, шлапкис кос лым, а ӧтарсянь и мӧдарсянь лыйсис артиллерия, трачкӧдчисны пулемётъяс. И Аныбын, и Лунпокаын пушка снарядъясысь ӧзйисны керкаяс. Быдса дас час кыссис тайӧ косьыс и помасис сӧмын март витӧд лунӧ водз асывнас. Ловйӧн кольӧм белогвардеечьяс сетчисны, на лыдын и ачыс гарнизонса начальник; кодсюрӧ дзебсисны вӧръясӧ. Сэки жӧ пленӧ сетчӧм йылысь телефон пыр юӧртіс гӧрд командованиелы штабс-капитан Прокушев.

Эжва катыдса ичӧт и ыджыд сикт-грездъясын бӧр тыдовтчисны гӧрд флагъяс, земскӧй управаяс пыдди вӧлӧстнӧй Сӧветъяс. Сӧмын Шорчомын дӧлаліс еджыд флаг. Сикт кузя верзьӧмӧн котралісны Валерий Самарин да нӧшта некымын вӧла. Найӧ чуксалісны йӧзӧс гӧрдъяслы паныд сувтны став сиктӧн. Еджыдъяслӧн отряд, кодӧн веськӧдліс поручик Ботнев, асывсяньыс петкӧдіс ассьыс гвардеечьяссӧ кывтыдпомӧ, пу додьяс вылӧ сувтӧдісны пулемётъяс да куим пушка. Валерий Самаринлӧн отрядысь кык мортӧс, ӧружиетӧг, Ботнев мӧдӧдіс разведкаӧ, мед тӧдмавны, кутшӧм вынъясӧн локтӧны красноармеечьяс Шорчомлань. Верст куим мысти разведчикъяс ныр на ныр зурасисны гӧрдъяслӧн разведгруппакӧд, и шорчомсаяс лэптісны кинысӧ. Сиктлань матысмысь сӧветскӧй батальонса командирлы да политкомиссарлы бумага вылӧ серпасалӧмӧн петкӧдлісны ставсӧ, кытчӧ сувтӧдӧма пулемётъяс да пушкаяс, кодарынӧсь радӧвӧй стрелокъяс.

Гӧрдъяслӧн артбатарея восьтіс би: шӧтіс снаряд бӧрся снаряд, сэсся зырӧдісны стрелокъяс. Но еджыдъяс водзсасисны ӧтчаяннӧя. Сабляясӧн ӧвтчигтыр уськӧдчис атакаӧ гӧрд конница. Валерий Самарин сувтіс став тушанас, киас винтовкаӧн кутіс пышйыны вӧр ділань, но конниклӧн сабляыс ӧтчыд ӧвтыштӧмӧн нӧбӧдіс сылысь юрсӧ. Юртӧм тушаыс полокалӧ моз сулалыштіс на, сэсся пӧрис лым вылас.

Сикт кывтыдпомса эрдыс тырис и еджыдъяслӧн, и гӧрдъяслӧн шойясӧн, ранитчӧмаясӧн, винтовкаясӧн, пищальясӧн, пулемётъясӧн *. Еджыд лымйыс рудӧдіс, сьӧдӧдіс, гӧрдӧдіс. Март витӧд лунӧ рытгорувнас сӧветскӧй часьтъяс пырисны Шорчомӧ. Вӧлӧстнӧй управаӧн юралысь Лодыгин кытчӧкӧ дзебсис, тӧдіс, мый еджыдъяслы служитӧмысь юрӧдыс шыльӧдны оз кутны. Чекистъяс пыр жӧ арестуйтісны ичӧт и ыджыдджык чина офицеръясӧс, еджыдъяс дор сулалысьясӧс. Сёр рытнас нин, арестъяс нуӧдігӧн, Лодыгин сюрис Родион поп ордысь. Кыкнаннысӧ шуисны революциялы паныд сулалысьясӧн и арестуйтісны. Родион попӧс босьтчылісны пуксьӧдны тюрмаӧ вичкоын да гуяс дорын Самарин ая-пиаӧс сьылӧдӧмысь на, но мездіс сэки Лодыгин. Сэкся бур вӧчӧмсьыс и дзебис попыд сійӧс ас ордас.

Лун-мӧд мысти Печора да Эжва катыдъясысь пленнӧйясӧс Сыктывдінкарлань ыж чукӧрӧс моз лэччӧдісны конвоиръяс. Куим сюрс гӧгӧр мортӧс йӧршитісны карса да каргӧгӧрса тюрмаясӧ, быдӧнӧс допроситісны, юклісны торъя группаяс вылӧ и разӧдісны Россияса концлагеръясӧ. Найӧс, кодъясӧс лыддисны Сӧвет власьт водзын ёна мыжаӧн, кольӧдісны карса тюрмаясӧ. Кывкутӧмысь мынісны этшаӧн, на лыдын и Шева Уля — Уляшев. Уна радӧвӧй стрелокӧс, ичӧтджык чина офицеръясӧс, мӧдӧдісны рытыввылӧ, Польскӧй фронт вылӧ воюйтны белополякъяскӧд. Найӧ, кодъяс пышйисны-разӧдчисны вӧръясӧ, котырталісны неыджыд торъя бандаяс, усьласисны подаяс и верзьӧмаяс вылӧ, ыджыд и ичӧт обозъяс вылӧ. Татшӧм паныдасьлӧмыс корсюрӧ помасьліс весиг лыйсьӧмъясӧн.

Лӧсьыд рӧдтыны лымъя туйӧд водз тулысын, кор оз нин чеплясь кӧдзыдыс, кор енэжӧ кыпӧдчылӧ синтӧ ёрана шонді, кор ыджыдалӧ чӧвлун, а оз война. Павел Налимов пукаліс кӧрзина доддьын, быттьӧ туруна вольпася потанын; шыбельӧсь туйыс шыблӧдлыштӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, и збыльысь вӧлі потанын кодь. Повозник пукаліс додь нырын, шочиника ӧвтыштліс плетьнас. И Налимовлы, и колльысьысьлы окота югыдӧн на вуджны Аныб дорса джуджыд нӧрысъяссӧ, аддзывны асланыс синъясӧн сійӧ местаяссӧ, кӧні нёль лун сайын мунісны чорыд косьяс. Вӧв корскайтіс, быттьӧ нырас век на сатшкысис лунтырся косьыслӧн порок дукыс.

Бӧрӧ колины Аныб, Руч, Дереваннӧй... Во сайын, тадзи жӧ лымъя туйӧн, мунліс Налимов карланьӧ. Быттьӧ тӧрыт на-й мунліс Настя ордын некымын лун гӧститӧм бӧрын, а кольӧма нин быдса во. Тайӧ каднас удитіс ӧзйывны и кусны Эжва вожын, да и Коми му пасьтаын, гражданскӧй война, кӧні эз вӧвны вермысьяс, ворссисны ставӧн, и медводз, коми крестьянин. Колӧ шуны: Коми край эз вӧв ни еджыдъяслы, ни гӧрдъяслы фронтлӧн медшӧр участокӧн. Кызвыннас косьяс тані мунісны этшаник вынъясӧн и медсясӧ ва туйяс вӧсна. Эжва да Печора катыдса полкъясын унджыкыс вӧлі коми крестьяна, кодъяс шыбласисны то еджыдъяслань, то гӧрдъяслань. Да, эз мунны тані Сибирын кодь ыджыд косьяс, кӧні ӧта-мӧднысӧ виалісны сюрсъясӧн, но пакӧсьтсӧ лои вӧчӧма уна. И гӧрдъяс, и еджыдъяс грабитісны сиктса войтырӧс, та вӧсна киссис крестьяналӧн уна овмӧс.

Тайӧ каднас Павел Налимов лоис батьӧн. И медводз чолӧмалісны сійӧс пи чужӧмӧн Афанасий Маегов, Василий Юркин да Виктор Савин сы бӧрти, кор сьвазнӧй кывйысь кывйӧ висьталіс Уляшевлысь кывъяссӧ: «Письмӧсӧ сетӧма колана мортлы, качайтӧ пӧ вӧлі Павел Павловичӧс». Ӧні Налимов локтіс гортланьыс выль чинӧн нин — Эжва катыдын еджыдъяслысь лёкторъяс вӧчӧмсӧ туялӧм кузя спецкомиссияса шленӧн. Комиссиясӧ котыртіс уездса ревком. Уджыс кывкутана, быд воськов ковмас вӧчны татчӧс милицияса следовательяскӧд ӧтув. Коммунист Налимовлӧн питшӧгас бара револьвер, сідз шусяна табельнӧй ӧружие. Носимӧ вотӧдз ойбыртіс, вӧйтчис кокньыдик вӧтӧ. Унйывсьыс нюмъялӧ, аддзӧ потанын кагасӧ качайтысь Настясӧ да. Сы здукӧ вӧв джӧмдіс, Налимов сыркмуніс, восьтіс синъяссӧ, а сы водзын пищаля кык морт. Ӧтиыс кутчысьӧма вӧв ныр-вомӧ, мӧдыс доддьысь чеччӧдіс Налимовӧс:

— Зільджыка, барин, зільджыка! Мый доддяныд?

Доддьысь чеччигмоз мыш сайсьыс Налимов казяліс коймӧд мортӧс: еджыд пася, гын сапӧга, пеля шапкаа, ӧружиетӧм. И чужӧмыс кажитчис зэв тӧдсаӧн. И друг быттьӧ Настяыс шӧпкӧдіс пеляс: «Рассыхаев!» Ним-вичсӧ ачыс помнитіс:

— Но, здраствуй нӧсь, Максим Максимович! А ми вед тэкӧд важ тӧдсаяс...

— Тӧдсаяс?

— Да, тӧдсаяс. Ме тэнӧ мездылі арестысь, воддза вося гожӧмнас... Помнитан, босьтісны тэнӧ заседание нувӧдан залас, а час-мӧд мысти нін мездісны. Менам индӧд серти мездісны...

— А ме век кӧсйи аддзӧдчывны сійӧ мортыскӧд. Сідзкӧ, тэ вӧлін?

— Ме — Налимов Павел Абрамович.

Рассыхаев эз тшӧкты вӧрзьӧдны ни ӧтисӧ, ни мӧдсӧ:

— Ёртъяс, ас йӧз!

— Служитін еджыдъяслы? — юаліс Налимов.

— Эг. Ме вӧвлӧм учитель... Мед этшаджык лоисны арестъяс, ме чуксалі большевикъясӧс вочаавны еджыдъяссӧ няньӧн-солӧн.

— Новобранечьяслӧн ротаас гижсьылін?

— Эг. Ме некор на киӧ эг босьтлы ни пищаль, ни винтовка. Но ме ог вермы терпитны большевикъясӧс. Кӧсъя чукӧртны ас дор сулалысьясӧс и котыртны отряд. Кор лоасны вынъяс, кулӧмдінса крестьянаӧс кыпӧдам большевикъяслы паныд бунт вылӧ.

— Бара война?

— А мый вӧчны?

— Миритчыны. Эн ворс аслад олӧмӧн, Максим Максимович. Миянлы, большевикъяслы, колӧны тэ кодь велӧдчӧм йӧзыс, тшӧтш и учительяс.

— Ме социалист-революционер. Сӧмын карса да сиктса посни буржуазия вермас вайӧдны йӧзӧс бур олӧмӧ, а коммунистъясыд ставнымӧс, и медводз, крестьянаӧс, вайӧдасны корысялӧмӧ. Помнитлы, Павел Абрамович.

— И Кулӧмдінад тэ мозсӧ унаӧн думайтӧны?

— Унаӧн. Коммунистъяс петӧны асланыс партияысь оз ӧткӧн-ӧткӧн, а быдса чукӧръясӧн.

— Гашкӧ, сӧлан мекӧд, варовитам туйсӧ каттигмоз? — вӧзйис Налимов, бӧр воськовтіс доддьӧ.

— Миянӧс виччысьӧны Кужйын... — вочавидзис Рассыхаев, сідз эз и сетчы кывйӧ большевик Налимовлы. — Тӧдсаыд эм, кытчӧ пырны Кулӧмдінад?

— Эм. Матвей Сладкоштиевкӧд ӧтлаын воюйтлім.

— Матвейкӧд? Матвейыд абу нин ловъя, ош косявліс...

— Тӧда.

— Сідзнад, тӧдса и Настасья Сергеевнакӧд?

— Тӧдса.

— А тӧдан, Настасья Сергеевнаыд чурка вайис. Эг аддзыв некодкӧд мусукасьӧм, и на тэн... кага вайис.

Повозник ӧпнитіс, и вӧв вӧрзьӧдчис. Налимов чужӧмнас Рассыхаевлань бергӧдчылӧмӧн горӧдіс:

— Настасья Сергеевнаыд менам гӧтыр!

Бӧрвылӧ колис еджыд лым вылын сулалысь куим сьӧд мыгӧр.

Со и Кулӧмдін. Вӧла-доддя сувтіс Настасья Сергеевнаяслӧн керка ӧшинь улӧ. Павел Абрамович пос помсяньыс на кыліс кагалысь бӧрдан гӧлӧссӧ, и сьӧлӧмыс ылькмуні некор вӧвлытӧм нимкодьлунӧн.

* * *

Война помасьӧм бӧрын эз пуксьы шань, лӧнь олӧмыс ни Эжва катыдӧ, ни ставнас Коми муӧ. Коми крестьянин лоис войнаӧдзса серти ёна гӧльджык. Шорчомӧ бӧр воисны Ваддоров да Тимушев, а партизанскӧй отрядса политкомиссар Тарабукин веськаліс еджыдъяслӧн киӧ, и лыйлісны. Сиктын выльысь котыртісны большевикъяслӧн партиялысь ячейка, крестьяна асланыс скод вылын нуӧдісны вӧлӧстнӧй Сӧветӧ бӧрйысьӧмъяс. Исполкомса юралысьӧн индісны Ваддоровӧс. Еджыдъясӧс жугӧдӧм бӧрын партияӧ ыльӧбтісны шорчомсаяс тувсов шор моз — татшӧм ног унаӧн кӧсйисны мездысьны лыйлӧмысь, тюрмаясысь, лагеръясысь. А Комиын война кусӧм бӧрын тӧлысь мысти нин РКП(б)-лӧн Усть-Сысольскӧй уком ошйысьӧмӧн рапортуйтіс большевикъяс партиялӧн Центральнӧй комитетлы: «Ми став шогмытӧм йӧзсӧ — паразитъясӧс, саботажникъясӧс — кыдзи рабоче-крестьянскӧй власьтлысь врагъясӧс — дасъясӧн мӧдӧдам миян губернскӧй центрӧ либӧ ЧК-ӧ, либӧ веськыда концентрационнӧй лагеръясӧ да тылӧвӧй уджъяс вылӧ». Кытчӧкӧ туй ни пом вошисны Лодыгин да Родион поп. Гожӧмнас кывсис: Лодыгинӧс, кыдзи контрреволюционерӧс, карса тюрмаын мыйкӧ дыра видзӧм бӧрын лыйлӧмаӧсь.

Родион поп, ӧні нин Родион Попов, пышйӧма вӧлӧгдаса концлагерысь. Сэтысь жӧ утёвтӧма и еджыдъяслӧн аныбса гарнизонысь начальникыс. Гашкӧ, ӧтлаын и сетчисны кодарӧкӧ да? Ӧдвакӧ. Пышйысьлӧн кӧ ӧти туй, корсьысьлӧн сё. Пармачуркйӧ волігӧн Родион корис лоны Ульянаӧс гӧтырӧн, попаддяӧн пӧ лоан. Но Ульяна поліс челядьсьыс, и медводз, Павелысь. Нывбаба тӧдіс: Павелыс большевик, сьӧрас нагана, и тӧдмалас кӧ, мый сылӧн збыль батьыс Родион, да нӧшта и поп, пиыс нэм помӧдзыс вермас мустӧмтны мамсӧ. Сэсся и, кыдзи на донъяласны уездса власьтъяс татшӧмторсӧ, большевик Налимовлӧн кӧ мамыс лоас попаддяӧн? А власьт бердӧ воӧм бӧрын коммунистъяс пыр жӧ кутісны тышкасьны Енлы эскӧмыскӧд. Партячейкаяс да волисполкомъяс водзӧ сувтӧдісны мог: мед быд партиеч, быд депутат вӧлі атеистӧн — Енлы эскытӧмӧн. Кывсьыліс кӧ, мый коммунист венчайтчис, пыртіс кагаӧс, сьылӧдіс поконикӧс, либӧ гортас эм Ен ӧбразъяс, сійӧс пыр жӧ тодмышкавлісны партияысь.

Кулӧмдінӧ воӧм бӧрын лун-мӧд мысти нин Настасья Сергеевна корис ассьыс Пашасӧ: Ен ногӧн пӧ гӧтрасям, венчайтчӧмӧн, питӧ пӧ пыртам и. Налимов вӧлі кусыньтны позьтӧм сюръя кодь, синіс асланьыс: исполкомын пӧ, сӧветскӧй ног гижсям, менам оваӧсь пӧ лоанныд эня-пиа. Настялы воштысьны лои некытчӧ — гижсисны. Сэсся лым сылігӧн, кор шондіыс кыпаліс ёна нин вылӧ, и керка пельӧсъясысь тёпкӧдчис войтва, Налимов пуксьӧдіс ассьыс семьясӧ кокньыдик корадоддьӧ, тубраліс тулупӧн, и петісны туйӧ — Пармачуркйӧ, мамыс ордӧ. Веждімын пырисны шойччыны Ӧксинь чойысъясӧ. Вань зятьыс воӧма нин вӧраланінысь, вӧлі гортас жӧ. Кӧть и позис на воӧдчыны Пармачуркйӧдз, чой гозъяыс сідз эз и лэдзны, тшӧктісны узьны. Рытгорувнас гӧсьтъяскӧд аддзӧдчывны волісны Никонор да Васса. Нёль арӧса Машӧ эз пов попӧысь, ӧтарӧ вӧзйысьӧ чожыслӧн водзӧ, дзугӧ пашкыр гӧрд юрсисӧ.

Аскинас Ульяна тӧдмасис Наста моньыскӧд да Павел нукыскӧд. Воисны сьӧлӧм выланыс ӧта-мӧдыслы энька-моня. Настасья Сергеевнаӧс эз на кыскы Кулӧмдінӧ, но куим лун гӧститӧм бӧрын лэччисны нин — дырджыксӧ овны Налимовлӧн эз вӧв кадыс.

Пи семьяыслӧн волӧмыс нимкодьӧдіс эз сӧмын Ульянаӧс, но и Митрей воксӧ да Тимӧ чожсӧ. Тӧв кежлӧ ойбыртлӧм керкаыс югзьыліс, гораммыліс. Да и ичӧтджык вокыслы сьӧлӧм сетіс: таво ар пӧ восьтасны грездын школасӧ, ме пӧ та йылысь сёрнитлі карын накӧд, кодъяс кывкутӧны челядьӧс велӧдӧм вӧсна. Кытчӧкӧ сӧмын ковмас меститны школасӧ-а. Аддзам пӧ местасӧ, — вочавидзис Митрей, — миян мӧдарын пӧ и позьӧ восьтны.

Усьысь кодзув ӧдӧн лэбовтӧ тулыс-гожӧмыс, а Митрейлы кузьӧн кажитчис арсӧ виччысьӧмыс. Сэтчӧ жӧ, Лиза на пондіс пыксьыштныкодь:

— Родион чожӧ вошис, туйпомсӧ огӧ тӧдӧй, мамӧ бӧрдлӧ весиг. Гашкӧ, огӧ на гӧтрасьӧй?

— Кула ме виччысьӧмысла, — дженьыда вочавидзис Митрей.

— Эн, зонмӧ, кув. Кулан кӧ, ме кула жӧ.

— Сідзкӧ, гӧтрасям. Пармачуркйӧ нува, велӧдны сэн кутан.

— А ӧдйӧ кӧ сьӧкта?

— Но и мый? Кынӧмыд вед оз нэм кежлад кӧлъясь. Ӧкмыс тӧлысь мысти кагукӧс ваян. Павел воклӧн со быдмӧ нін.

— Павелыд Кулӧмдінын олӧ?

— Сэні.

— Мамӧ кӧсйӧ аддзӧдчывны Павелыдкӧд, гашкӧ пӧ, Родион чож йылысь мыйкӧ тӧдӧ. А тэнад мамыд нинӧм эз юав чожӧ йылысь?

Бӧръяысь аддзысьліганыс Манефа Павловна висьталіс Ульяналы воксӧ арестуйтӧм йылысь, кывліс сёрнинысӧ и Лиза.

— Юваліс.

— Мый сэсся шуис?

— Еджыдъяс дор сулалысь попъяссӧ пӧ ставнысӧ лагеръясӧ мӧдӧдісны. А Родион чожыд пышйӧма, Вӧлӧгдаса лагерын вӧлӧма да. Кытчӧ пышйис — оз тӧд. Коді нӧ Шорчомас ӧні попалӧ?

— Ог ме тӧд. Мамӧ ӧтнас лэччыліс чожӧлӧн кӧлуйла.

— Петан ме сайӧ?

— Кывйӧй нин гаддясис: пета, мися.

— Кор?

— Кор пӧ? Сентябрнас мед ме Пармачуркъяд нин вӧлі. Челядьӧс вед ковмас чукӧртны школаӧ.

— Забыльысь.

Тайӧ сёрниыс вӧлі июль помын, а вежон кык мысти Митрей Налимов да Лиза Сорвачёва Сён сиктса вичкоӧ лэччылӧмӧн венчайтчисны. Лизаӧс, грездса велӧдысьӧс, быдӧн кутіс ыдждӧдлыны Лизавета Микиперовнаӧн. Ульяналӧн кык монь и зять лоис, эз весь ло Енлы юрбитӧмыс.

Арнас Кулӧмдінын заводитісны котыртавны власьтлысь временнӧй районнӧй органъяс. Павел Налимов тані и аддзысис Михаил Семёнович Кочановкӧд, кодӧс бӧрйисны партия райкомса секретарӧн. Сійӧ и корис Налимовӧс лоны милицияса начальникӧс вежысьӧн. А во мысти, сюрс ӧкмыссё кызь ӧтиӧд вося август кызь кыкӧд лунӧ, котыртчис Коми Автономнӧй обласьт. Кулӧмдін лоис ыджыд да уна йӧза уездлӧн шӧринӧн. Депутатъяс Сӧвет исполкомса юралысьӧн бӧрйисны Налимовлысь нӧшта ӧти тӧдсаӧс — Егор Александрович Напалковӧс. И партиялӧн уезднӧй комитетын, и Сӧвет исполкомын котырталісны отделъяс, корсисны сэтчӧ велӧдчӧмджык йӧзӧс. Исполкомлӧн ӧти отделӧ босьтісны и пармачуркса Гриш Мишлысь нывсӧ, дас кӧкъямыс арӧса комсомолка Ольга Тюрнинаӧс, коді зэв бура помавліс кулӧмдінса высшӧй начальнӧй училище и во нин велӧдіс Носим вӧлӧсьтса школаын. Колӧ шуны, и партия укомын, и уисполкомын (ревкомын) уджалісны том йӧз — дас кӧкъямыс-кызь вит арӧсаяс. РКП(б)-лӧн уезднӧй комитетса выль секретарлы, Фёдор Булышевлы, вӧлі кызь нёль арӧс. Налимов колис уездысь милицияса начальникӧс вежысьӧн, и медводдза партконференция вылын нин пыртісны укомса шленӧ.

Кӧть мыйта эз вежлась власьт, коми крестьянинӧс и водзӧ грабитісны тадз и этадз. Кыдзи и кӧкъямысдас во сайын, кулӧмдінсаяс, петісны ку письыс да, бара кыпӧдісны бунт: уськӧдчисны ревком вылӧ (поп семьялысь мырддьӧм ыджыд керкаын вӧлі) и жуллисны да бырӧдісны сэсь ставсӧ, мый веськаліс ки уланыс, сотісны став документъяссӧ. Тадзи кулӧмдінсаяс пасйисны революциялы нёль во тырӧмсӧ. Налимов чайтіс: татчӧ кисӧ пуктыліс Рассыхаев, но веськыдасӧ мыждыны эз вермы. Арестуйтісны морт сёӧс. Коймӧд лунас, допросъяс бӧрын, юрнуӧдысьяссӧ, дас мортӧс, лэччӧдісны карӧ, но на лыдын Максим Максимович эз вӧв. Карын допроситігӧн ёртъясыс сӧлӧдасны став мыжсӧ Рассыхаев вылӧ. И арестуйтасны.

Сӧветскӧй милиционерӧн бӧр лоис Василий Сладкоштиев, коді белогвардеечьяслӧн Эжва катыдӧ волігӧн эз лякӧсьт асьсӧ ни еджыдъяскӧд, ни гӧрдъяскӧд. Вӧрысь петӧм бӧрын, кор локтіс ЧК-ӧ сдайтны ассьыс ӧружиесӧ, Сладкоштиевӧс, кыдзи предательӧс, арестуйтісны. Эз эськӧ мын трибуналлӧн судысь, да ас кадӧ карысь воис сэк спецкомиссияса шлен Налимов. Павел Абрамович помнитіс мамыслысь благӧслӧвенньӧсӧ кывйысь кывйӧ: «...ладмӧдчы быдӧнкӧд — гӧлькӧд и озыркӧд, зепса дзоля пищальыд мед некор эз кыллы порок дуксӧ...» Помнитіс и мездіс уна-уна мортӧс тюрмаясысь да лагеръясысь. Мездіс и Василий Сладкоштиевӧс.

Век на эз лӧнь олӧмыс Шорчомын. Партиялӧн уезднӧй комитет пӧрадок лӧсьӧдны мӧдӧдіс сэтчӧ Павел Налимовӧс. Сэні медводз паныдасис важ тӧдсаяскӧд — Тимушевкӧд да Ваддоровкӧд. Ӧтвылысь и босьтчисны уджас. А заводитісны уджсӧ партияӧс ковтӧм йӧзысь весалӧмсянь: вӧтлісны сэсь юысьясӧс, Енлы эскысьясӧс, найӧс, кодъяс кутшӧмкӧ ног сулалісны еджыдъяс дор. Сиктын вӧлі контрреволюциякӧд тышкасьӧм кузя ӧружиеа рота, кытчӧ пырисны сиктса олысьяс, тшӧтш и коммунистъяс. Тайӧ ротаыс вӧлӧсьтын вӧлі синмын йики кодь. Мыйла? Ротаса салдатъяс карапужитчылісны мыжтӧм йӧз вылын, некымын мортӧс судитісны ас судӧн и лыйлісны. Павел Налимовлӧн корӧм серти местнӧй власьтъяс мырддялісны ӧружиесӧ, ротасӧ бырӧдісны, ротаса кык коммунистӧс ревтрибунал пуксьӧдіс тюрмаӧ.

И Ваддоров, и Тимушев юасисны Родион поплӧн судьба йылысь, но Налимов тӧлкӧн вочавидзны нинӧм эз вермы. Гашкӧ и, тӧдіс, да эз кӧсйы вочавидзны. Ӧні сиктын попаліс кыськӧ Сыктыв вожысь воӧм морт, коді нем яндысьтӧг ылӧдліс крестьянаӧс. Быд кулӧмаӧс вичкоын да гу дорас сьылӧдӧмысь корліс... мӧс туша. Ӧні пӧ дзуг олӧмыс, и оз кӧ пӧ ло ыджыд козин-гӧснеч, поконикыс мӧдар югыдас лоӧ пемыдінын и тшыг, оз аддзы райӧ пыран ӧдзӧссӧ. Кодсюрӧ и збыльысь мынтысьліс мӧскӧн, но, век жӧ, крестьяна дӧзмисны ад рушкуа поп вылӧ и тодмышкалісны сійӧс сиктысь. А том йӧз, медсясӧ комсомолечьяс, Шорчомын котыртісны Енлы эскытӧмъяслысь клуб. Татшӧм клубъясыс воссисны и Эжва катыдса мукӧд вӧлӧсьтъясын.

* * *

Нӧшта нёльысь бергӧдчис муыс шонді гӧгӧрыс. Нёльысь пасьтасьліс чӧскыд дука еджыд дзоридзӧн Мӧкей Ӧсип Уля керка ӧшинь улын джуджыд да паськыд льӧм пуыс. Гриш Мишлӧн нылыс, Ольгаыс, овмӧдчис Кулӧмдінӧ, петіс сэні верӧс сайӧ, и сӧмын корсюрӧ волывлӧ Пармачуркйӧ видлыны мам-батьсӧ. Ольга Михайловна лоис Эжва катыдын зэв колана мортӧн — пырис партияӧ, индісны веськӧдлыны уездса нывбабаяслӧн уджӧн. Ольгалӧн тшӧктӧм серти и батьыс, Гриш Миш восьтіс керка мӧдарас школасӧ. Митрейлӧн да Лизалӧн быдмӧ куим арӧса нывка, и гӧтырыс бара вомӧдзыс рушкуа. Петіс верӧс сайӧ и Манефа Павловналӧн шӧркост нылыс. Тэрыб бордъя чикыш моз ӧдйӧ лэбӧ олӧмыс. Нюкрасьӧ сьӧлӧмыс Ульяналӧн. Быттьӧ джуджыд йирӧ сьӧкыд из, кытчӧкӧ вошис Родион. Эз ло попаддяӧн Ульяна, лоис сійӧ нэм чӧжыс томдырся мусуксӧ радейтысь дӧваӧн.

Мӧд во Ленинтӧг олӧ оз сӧмын Россия, а ставнас Сӧветскӧй Союз. Но Ильич ловъя, сӧмын веськӧдлӧ ыджыд странаӧн оз нин Кремльсянь, а Мавзолейсянь. Сӧветскӧй йӧзлӧн коймӧд во нин выль Бать — Сталин. Большевикъяслӧн, да и мукӧд пернатӧм сьыліяслӧн ен ув пельӧсын Ен ӧбразъяс пыдди ӧшалӧны радейтана вождьяслӧн портретъяс.

Ӧти гожся лунӧ Веждімӧ сувтіс пароход. Сэсь петісны тӧдтӧм йӧз — бритчытӧмӧсь, омӧлик паськӧмаӧсь, морт комын. Накӧд винтовкаа некымын салдат. Берегӧ ректісны нопъяс, пила-черъяс. Веждімӧ пароход кежавліс шоча, и лэччисны берегӧ унаӧн, на лыдын и Никонор да Яков Тихонович.

— Эм-ӧ кодкӧ вӧлӧсьтса веськӧдлысьяс пиысь? — гӧрд звездаа картузсӧ вывлань лэптыштліс винтовкатӧм, коскас улӧдз ӧшйӧм кобураа, бокас полевӧй сумкаа, шӧр тушаа мужичӧй.

Пу кок вылас сьӧкыда тувччаліг Яков Тихонович воськов-мӧд вӧчис военнӧйлань:

— Вот, тіян водзын исполкомса юралысь Булышев, Яков Тихонович.

Мича, том чужӧма нагана морт, кодлы эськӧ ёнджыка лӧсяліс ворсны Нёбдінса Витторлӧн спектакльясын, матыстчис, мыччис кисӧ:

— ОГПУ-сянь капитан Турубанов. Кытчӧ ме верма овмӧдны тайӧ йӧзсӧ?

— А мыйся йӧз?

— Вӧр лэдзысьяс. Лагерникъяс... Та йылысь сёрнитам бӧрынджык. Сюрас-ӧ эновтӧм керка?

— Аддзам.

Час-мӧд мысти капитан пырис волисполкомӧ, сумкасьыс кыскис карта и паськӧдіс юралысьлӧн пызан вылӧ, чуткис чуньнас, кытчӧ вӧлі пасйӧма — База.

— Со тані лоас лагпункт.

Карта вылас индӧма быд сикт, грезд, весиг вӧралысьяслысь керкаяс, юяс, туйяс. Яков Тихонович медводдзаысь аддзис татшӧм картасӧ и вель дыр шензис, сэсся юаліс:

— Мыйся лагпункт?

— Кутасны овны да уджавны тан Сӧветскӧй власьт водзын мыжмӧм йӧз, морт сё.

— Коньӧръяс жӧ эськӧ да, — чӧвтіс Яков Тихонович.

— Майбыръяс на, тайӧ абу на ылі войвыв.

— Тэнад чуткӧминӧдз кымын верст ловӧ?

— Тіян сиктсянь?

— Да, миян сиктсянь.

— Тасянь ю дорӧдз нюжалас вӧр кыскан прӧсек, Базасянь татчӧдз вит верст; Пармачурк грездӧдз, веськыдасӧ, куим верст.

— Ойя, оз-ӧ кутны пакӧститчыны грездсаяслы?

— Тайӧ позьтӧмтор. Баракъяссянь верстысь ылӧджык мунны оз позь — стрелокъяс вермасны лыйны ӧлӧдтӧг.

— Коньӧръяс жӧ эськӧ да, — ышловзьӧмӧн бара чӧвтіс Яков Тихонович.

— Миянлы ковмасны медӧн уджалысьяс, мӧд ног кӧ, вольнонаёмнӧйяс, медсясӧ плӧтникъяс. Сюрасны сэтшӧм мужикъясыс?

— А мыйӧн кутасны мынтысьны?

— Деньгаӧн.

— Деньга вылад сюрасны. Сиктад вед плӧтничайтнытӧ быдӧн кужӧ.

— Мед гижасны менам ним вылӧ шыӧдчӧм. И нӧшта ӧтитор: тіян крестьяна трудгужповинносьтсӧ кутасны нуӧдны миян лагерын. Сэсся, мен аслым ковмас юр сюянін. Гашкӧ, отсаланныд?

— Но, кыдзи нӧ, отсалам.

Капитан мунӧм бӧрын регыд мысти исполкомӧ пырис Манефа Павловна. Пырӧмӧн тшӧтш и юаліс:

— Яков Тихонович, вайӧм йӧз чукӧрсьыс Родионӧс эн казяв?

— Тошсялӧмаӧсь да, мен ставныс кажитчисны ӧткодь чужӧмаӧсь. Но Родионтӧ эг казёл. Энлы, энлы, Манефа Павловна. Тая капитаныслы оланін колӧ. Дашкӧ, сюрас ӧти жыр? Сідзсӧ, быттьӧ, абу лёк морт. Тӧдмасянныд да, и Родион йылсьыд ювалан.

Во сайын кувсис Варвара, Манефа Павловналӧн мамыс, и ӧти жыр збыльысь пустуйтіс.

— Мед локтас, — коса чӧвтіс Манефа Павловна.

...Лагерникъяскӧд ӧтлаын уджалісны веждімса дас мужик, арӧдзыс стрӧитісны ветымын места вылӧ барак, сы бердын столовӧйӧн да пекарняӧн, и пывсян. Выль воӧдзыс кыптіс мӧд сэтшӧм жӧ барак, тшӧтш и стрелокъяслы да комендантлы кабинета керка. Тӧвнас вайисны содтӧд йӧзӧс, коми и роч лагерникъясӧс, заводитісны кер лэдзны. Базаса комендант Турубанов век на оліс Манефа Павловна ордын. Аньыд и юаліс: эм-ӧ выль воысьяс лыдын Родион Попов? Абу пӧ. Кык баракысь унджыксӧ Базаын сэсся эз стрӧитны. Кызь квайтӧд вося тулыснас, кор Турубанов пыдди вӧлі нин мӧд морт, вайисны нӧшта комын лагерникӧс. Пароходыс воис войнас, и берегыс вӧлі тыртӧм. Пыр жӧ нуӧдісны йӧзӧс Базаӧдз. Веждімсаяс весиг эз тӧдны пуксьӧдӧмъяслысь выль чукӧрсӧ вайӧм йылысь. А медӧн уджалысьяс, медсясӧ пу додь, улӧс-пызан вӧчалысьяс ноксисны торъя лэбулын, ветлісны удж вылас гортсяньныс. Налы вӧлі дзик веськодь: кодӧс вайӧны, кодӧс нуӧны, кодъяс пышйӧны, медтыкӧ мынтысисны-а.

Помасис июнь. Пармачурк гӧгӧрса ягъясын мыччысисны медводдза гӧрд гобъяс. Ӧксиньлӧн нылыс, дас арӧса Машӧыс, локтіс ыджыд мамыс ордӧ, и видзис Митрей чожыслысь кагасӧ. Вӧлі вежалун, Ульяна шуис петавны вӧрӧ, гашкӧ, пражитмӧн и сюрас тшакыс. Мыйкӧ тай зэв нин кыскӧ сьӧлӧмсӧ вӧрас, веськыд нёнь улыс гилялыштӧ и. Мый водзӧ бара-й татшӧмасӧ гилялӧ-а? Босьтіс ньӧрйысь кыӧм кӧрзинасӧ и лэччис пурысьяс кузя чурк горувлань. Тадзи кӧ сетчас лунвывлань, верст куим сайын и База лагпунктыс. Сэтчӧдз и ветлас тшаксӧ корсьны. Грездсаяс эз повны базасаысь, абу вед ошъяс, оз сёйны. А вот найӧс видзысьясыс, охранаыс, быттьӧ кӧин-мамсянь чужӧмаӧсь — ылӧджык кӧ мунасны правилӧын индӧм серти, пыр и лыясны сынӧдас: за пределы зоны пӧ выходить нельзя! Этшсьыс петісны торйӧн нин сэк, кор пышйисны кык морт, Троицко-Печорскланьысь пӧ кыкнанныс. Сы бӧрти и вежисны комендантсӧ, Турубанов пыдди роч мортӧс вайисны.

Пышйысьяс йывсьыс паськыда кывсьыліс Эжва катыдын. Медводз мырддьӧмаӧсь винтовкасӧ, асьсӧ стрелоксӧ пу бердӧ кӧрталӧмаӧсь. Бур на, абу виӧмаӧсь да, сӧмын кӧм-пасьсӧ босьтӧмаӧсь. Корсьнысӧ карсянь волісны салдатъяс, Мыс дорын и вӧтӧдісны, кыкнаннысӧ кувмӧнныс сэн ранитісны. Ӧружиесӧ воштӧмысь кӧртавлӧм стрелоксӧ нуисны кытчӧкӧ Базаысь, арестуйтісны жӧ.

Ӧтарӧ-мӧдарӧ дзӧръялӧ Ульяна, тшак корсялӧ. Водзиас шочмыштӧ вӧрыс, гулыдмӧ ягыс. Этша на петӧма гобыс, зэр колыштӧ. Со, воськов сё сайын, морт вуджрасьӧ, тшак жӧ, тыдалӧ, корсялӧ. Абу тай ӧтнас, орччӧн мӧд морт на эм. Ульяна сувтовкерис, саймовтчис кыз пожӧм сайӧ, гашкӧ, кылас гӧлӧсныс, мый йылысь сёрнитӧны. Комиӧн кӧ сёрнитӧны, матыстчылас; рочӧн кӧ, бӧр бергӧдчас, либӧ бокӧ кежас. Рочнас оз гӧгӧрво Ульяна, кӧть и молитваястӧ рочӧн кутӧ юрас.

— Тэ, Родион, ёна йӧйталӧмыд: эн кӧ пышйыв Вӧлӧгдаса лагерсьыд, ӧні эськӧ вӧля вылын нин вӧлін, — зэв бура кыліс матысмысь гӧлӧс.

Ульяна измис места вылас: Родион пӧ! Али каститчис?

— Максим, век кӧсъя да век ог ювол: асьтӧ эськӧ мыйысь мыждісны? — кыліс воча юалӧм.

— Менӧ ёртъяс вузалісны... Менсьым нимӧс карын допрос вылын шуӧмаӧсь: Рассыхаев пӧ миянӧс ызйӧдіс уськӧдчыны ревком вылад...

Максим нимыс Ульяналы нинӧм эз висьтав, но воши став полӧмыс, петіс мужичӧйяслы воча.

— Барышня, тшакыд сюралӧ? — сетіс гӧлӧссӧ Рассыхаев.

Родион чӧвтіс кисьыс чумансӧ, уськӧдчис нывбабалы воча:

— Ульяна! Ульяна! Максим Максимович, ме жӧ тэн висьталі, мися, тӧрыт аддзылі мича вӧт. Збыльмис менам вӧтӧй: Ульяна! — И ус-тошкӧн ройсялӧм ветымын кык арӧса мужичӧй кутліс да окаліс ветымын куим арӧса нывбабаӧс. — Квайт во шыблалісны лагерысь лагерӧ, и со ме гортын. Ме тэкӧд орччӧн, Ульяна... А тая менам ёрт, Кулӧмдінысь, аддзысим вяткаса лагерын. Мӧд тӧлысь ми татӧнӧсь, ме гортса вӧр-ваын, тэкӧд орччӧн...

— Тэрмась, Родион Павлович, — кылӧ ӧлӧдіс ёртсӧ Рассыхаев, — регыд прӧверка.

— Висьтол поклон месянь мамӧлы, Манепа чойлы, племяникъяслы. Кӧн менам пиӧй, Павел Родионовичӧй?

— Павелыд Кулӧмдінын... А Лизавета Микиперовнад Пармачуркйын, монь менам. — Мамыс абу нин ловъя, и Ульяна сы йылысь чӧв оліс.

— Сідзнад, тэа-меа кык пӧлста рӧдняяс. Вошті пернаӧс, эм кӧ, вай ӧти пу перна, ӧшӧда морӧсӧ, и тэ век лован менам сьӧлӧм бердын. А коркӧя пернатӧ тэнсьыд эг вошты, дзеби ме бур местаӧ, шорчомса вичкоӧ... Эм на тай кӧнкӧ бур морт, вуджӧдіс миянӧс чужан вӧр-ваӧ.

— Вая. Кытчӧ вайнысӧ вот, — чышкаліс синвасӧ Ульяна.

— Эсчӧ, вӧр сэні пӧрӧдам. А эстӧн лэбул эм, — кияснас индаліс Родион, — сэні веждімсаыд медасьӧмӧн додьяс вӧчалӧны, улӧс-пызан да. Ме эг на петкӧдчыл налы, оз и тӧдны, мый налӧн сиктсаыс татӧні. Стрӧка кӧ сюрас, аски ветла на дінӧ, висьтася...

— Родион Павлович, тырмас. Мӧдім, ӧдйӧджык, а то гӧлӧсъяс кылӧны, — тэрмӧдліс ёртсӧ Рассыхаев.

— Ульяна, ме муні, муні...

Нывбаба шемӧсмӧмӧн сулаліс кык мужичӧйлӧн мыгӧрныс саявтӧдз и думсьыс видіс асьсӧ, нянь кусӧк весиг эз ло сьӧрас да. Баракъяслань сэсся эз нин мун Ульяна, сетчис шуйгавыв, и ачыс эз казявлы, мытшасис телегаӧн ветлан туй вылӧ. Вӧрӧдыс эськӧ матынджык гортӧдзыс, но туй кузяыс мӧдӧдчис, тшакнас и ставнас пӧ. Юрсьыс ӧні Родионыс эз петав, збыльысь кӧ вед, кулӧмаӧн чайтліс. Манефа Павловналы колӧ регыдджык юӧртны. Мед тӧдмалас чойыс, кутшӧмджык пӧрадокъясыс лагераныс. Оз видзны чутласьысь сутуга сайын, оз кывлы понъяслӧн увтӧм ни. Йӧзӧс мырдӧн уджӧдан лагерӧн шуӧны Базасӧ, трудлагерӧн. Сідзкӧ, оз ыджыд мыжысь пукавны. А кыдзи веськалісны татчӧ, асланыс уездса лагерӧ, Максим Рассыхаевыс да Родион Поповыс, тӧдіс сӧмын ӧти морт — Павел Налимов.

Сэк, кор нин лоисны рӧдняясӧн, Манефа Павловна лэччыліс Кулӧмдінӧ, зятьыслӧн вок ордын, Павел ордын, и узис. Ӧти могӧн и лэччыліс, мед Павел Абрамовичыс тӧдмаліс Родионлысь туйпомсӧ. Уезднӧй милицияса начальникӧс вежысь — тайӧ ыджыд чин. Дерт, кӧсйис кӧ, вермис лоны и областнӧй чиновникӧн, но карыс, мыйлакӧ, эз кыскы сійӧс. Чекист Налимов бура тӧдіс областнӧй тӧдчанлуна ыджыд арта уна йӧзӧс. Кӧть и эз дыр вӧв Сыктывдінкарса комендантӧн, вевъяліс петкӧдлыны асьсӧ сӧмын бур боксянь. Ӧд сыӧдзсӧ, сӧветскӧй кадӧ нин, карса кык комендант — Прокушев да Шипицын — лоисны предательясӧн.

Манефа Павловналысь корӧмсӧ тӧд вылас кутӧмӧн, Павел Налимов мӧдӧдіс колана бумагаяс ОГПУ-лӧн Коми отделӧ. Стӧча тӧдмаліс: кутшӧм лагеръясын пукалӧны Кулӧмдін уездысь мыждӧмъяс. А Коми обласьтын тайӧ уездыс вӧлі медся ыджыд, олісны сэні нелямын сюрс морт. Унаӧн и пукалісны Россияса тюрмаясын, катаргаясын, лагеръясын. Пукалысьяслӧн лыдыс торъя нин ёна содіс гражданскӧй война бӧрын, йӧршиталісны дыр кежлӧ весиг ичӧтик мыжысь. Налимов абу судья, и кывкутӧмысь некодӧс мездыны эз вермы, но вермис ходатайствуйтны, мед татшӧм йӧзыслысь чинтыны пукалан кадсӧ. Мыйӧн восьтісны Веждім дорын лагерсӧ, а татшӧмыс уездын вӧлі медводдза, Налимовлӧн корӧм серти веськалісны сэтчӧ Эжва катыдысь вель унаӧн, тшӧтш и Максим Рассыхаев да Родион Попов. Морт виысьяс, мукӧд чорыд мыж вӧчысьяс пукалісны кытӧнкӧ тюрмаясын, База лагпунктӧ сэтшӧмъясыс эз веськавны. Дерт, сё морт пиад быд пӧлӧс йӧзыс эм. Ставныс кӧ бурӧсь вӧліны, эз эськӧ винтовкаа йӧз кыйӧдчыны. Кык мортыдлӧн пышйӧм бӧрын содтісны охранасӧ.

Завхозалӧ Базаын комендантыслӧн гӧтырыс, пельшӧралӧ лагерник жӧ, ичӧтик медпункт эм. Тӧвбыд шойччан лунъястӧг уджӧдісны; ӧні, гожӧмнад, оз петкӧдны вӧрсӧ ю дорас, овлӧ шойччӧгыс. Кӧть и омӧлика вердӧны, тшыгла кулысьыс некод на эз вӧв.

Манефа Павловна воліс лагерас, аддзысьліс и комендантыскӧд, и Родион вокыскӧд. Воддза комендантыс кӧ морт сяма на вӧлі, ӧніяыс абу роч ни коми, зэв тешкодь ова, морт вылӧ зырӧдысь пон кодь. Век жӧ, Манефа Павловна водзын небзьыштліс, шуис: тӧлысьнас ӧтчыд пӧ позьӧ аддзысьлыны вокыдкӧд и сёян-юан вайны.

— Рытъяснас, оз узьсьы да, пызан вӧчи, Ульяналы козин пыдди, — висьтасис чойыслы Родион. — Аски рытнас, веждімса медӧн уджалысь ачыс петкӧдас и катӧдас пызансӧ Пармачуркйӧдз.

Тайӧ медӧн уджалысьыс вӧлі Никонорлӧн воча вокыс, Кузнеч Толь. Сійӧ волывліс Базаӧ аслас телегаа вӧлӧн. Манефа Павловна Кузнеч Толькӧд и кутіс ыставны Родионлы сёян-юанторъяссӧ — кыдз мый вермис, сідзи и отсаліс. Корсьліс кад и киас кӧрзинаӧн лагердорса вӧръясті шӧйтліс Ульяна.

Локтіс пармаӧ чӧскыд вотӧсъясысь пӧт кынӧма август. Майбырӧй, Олӧмӧй! Нимкодясьны эськӧ мортлы тайӧ ловъя парманас, сывтыръя, джуджыд туганъяса пожӧмъяснас, сирӧд козъяснас, еджыд платтьӧ вылас сьӧд чутъяса кыдзьяснас, гырысь чӧдлача кос нюръяснас, Ульяналӧн енэжыс кодь лӧз синъяснас, но Родионлӧн сьӧлӧм вылын сьӧкыд из. Квайтӧд во кыскӧ тайӧ сьӧкыд изсӧ. Кутшӧм мыжысь ёрис Енмыс сійӧс, Енма мортӧс? Гашкӧ, бурджык ӧшӧдчыны эсійӧ пожӧм вож вылас? Оз, оз пежав муса пармасӧ, кӧні вотчывлӧ муса Ульянаыс. Дзуглясьӧ сьӧлӧмыс Родионлӧн. Сэтшӧм окота пышйывны Изъяю берегӧ, видзӧдлыны сійӧ местаяссӧ, кӧні коркӧ купеч пи Родион, дас сизим арӧса зонка, медводдзаысь аддзис пармачуркса вач пасьтӧм кӧлдунняӧс — Ульянаӧс. Гашкӧ, пышйыны? Кӧть лун-мӧд, кытчӧдз оз аддзыны, олыштны вӧля вылын? Мустӧммис ки-кокӧдыс кӧрталӧм олӧмыс Родионлы. Ок, кыдзи мустӧммис! Бурджык нин, чукӧстас кӧ сійӧс Енмыс мӧдар югыдас. А Ульяна? Кыдзи кутас овны мӧдар югыдас муса Ульянатӧгыс?

Век жӧ, ӧти вежалунӧ, рытъя прӧверка дырйи, стройӧ эз сувтны куим лагерник, на лыдын и Родион Попов. Стрелокъясӧс сувтӧдісны кок йылӧ, вошис тшӧтш и охранаысь ӧти салдат. Корсисны матігӧгӧрсьыс быдлаысь, но ту ни сю. Инас эз ӧшйы Рассыхаев, гӧгӧрвоис, мый Родион Попов Пармачуркйысь водзӧ эз мун. Гӧгӧрвоис, но чӧв оліс. Комендант куим стрелокӧс мӧдӧдіс грездӧ, витӧс Веждімӧ, кык нырӧн мунісны вӧрӧ. Ӧти кер чукӧрысь аддзисны пуртӧн бытшкӧм стрелок-армеечӧс. Куйліс сійӧ кыдз пу краж моз еджыд улыс гач кежсьыс, кӧмтӧг. Эз вӧв и винтовкаыс.

Кык лунся корсьысьӧм лои весьшӧрӧ. Коді кодарӧ сетчис — некод эз тӧд, кӧть и тӧдісны, некод эськӧ эз висьтав. Эсійӧ кык мортыс, кодъяс виисны да пӧрччӧдісны стрелокӧс, мунісны ӧтарӧ; Родион пышйис мӧдарӧ.

Некод эз гӧгӧрво видзӧдлыны грездса олысьяслӧн вӧрдорса рынышъясӧ. Видзӧдліс ӧтнас Ульяна. Рынышын, косьмысь ид кольтаяс сайын, дзебсясис Родион. Сӧмын нёльӧд лунас, Ульяналӧн корӧм серти, Родион петіс рынышысь. Сійӧ эз тӧд, мый эсійӧ кыкыс виисны армеечӧс, и стрелокъяс вӧліны ранитчӧм ош кодь скӧрӧсь.

— Висьтасян, вошлі пӧ вӧрас, — велӧдіс Ульяна, — и мед эскисны, колӧ явитчыны югыдӧн на...

Здук-мӧд и колис, кыдзи кылісны вӧрын ӧтиысь дай мӧдысь лыйӧм шыяс. Ульяна уськӧдчис вӧрланьӧ. Ни Родион, ни Ульяна эз тӧдны, мый комендантлӧн приказ серти пышйысьясӧс позис бырӧдны места выланыс.

Буретш сійӧ здукас Базаӧ прӧверкаӧн верзьӧмӧн локтіс Павел Налимов. Но водзджык шуис кежавны гортас, мамыс ордӧ, и ӧні рӧдтіс грездӧ мунан туй кузя. Милицияса начальникӧс вежысь тӧдіс нин лагерникъяслӧн пышйӧм йылысь и аскӧдыс босьтіс тшӧтш винтовкаа милиционер Василий Сладкоштиевӧс. Павел Абрамович сьӧрас вайис моньсӧ, Лизавета Микиперовнаӧс нимкодьӧдана юӧр — Родион чожсӧ лагерысь мездӧм йылысь обласьтса ОГПУ-лысь решение. Винтовкаысь лыйӧм шыясыс кылісны туйыскӧд орччӧн моз. Верзьӧмаяс пыр жӧ чеччыштісны седлӧысь, вӧвъяслысь дом-поводсӧ кӧртыштісны пу бердӧ.

— Миянӧс-ӧ мый лыйлӧны? — винтовка затворсӧ октіс Сладкоштиев. Кобурасьыс нагансӧ кыскис и Налимов. Сайласигтыр найӧ матыстчисны лыйсьӧм шыяслань. Шочиник пожӧма ягын тыдовтчис гажтӧм серпас: кык армееч пасӧ моз лыйлісны ёна нин ранитчӧм, но ловъя на мортӧ.

— Мыйла мучитӧны мортсӧ?! — ӧзйис Налимов. — Ноко, вайлы винтовкатӧ!

Павел кутіс метитчыны пу бердӧ ӧшйӧм мортлы сьӧлӧмас, но сы здукӧ кыліс горӧдӧм:

— Ро-ди-он! Ро-ди-он!..

И винтовка мет весьтын тыдовтчис сывсӧ паськӧдӧмӧн котӧртысь нывбаба, сывйыштіс кок йылас на сулалысь мортӧс и кыкнанныс пӧрисны кос ялаа му вылӧ.

— Мамӧ! Мамӧ! — шыбитіс винтовкасӧ Налимов, и киас наганӧн нин ӧвтчигтыр да «Прекратить стрельбу!» горзігтыр котӧртіс мамыслань. — Василий, разоружит лыйсьысьяссӧ!

Ульяна юрсӧ лэптывтӧг бӧрдіс сьӧд синваӧн, сідз эз и аддзыв лыйысьяссӧ. Нывбаба окаліс кӧдзалысь вир-яя Родионлысь лӧзӧдысь вом дорсӧ, йизьысь восьса руд синъяссӧ, дзугсьӧм дзор ус-тошсӧ, пель боксьыс мампассӧ. Ульяна окаліс да мыськис аслас курыд пӧсь синваӧн и кулӧм Томлунсӧ, и кулӧм Муслунсӧ. Коркӧ и лэптыштіс юрсӧ, а сы водзын сулаліс пиыс — Павел. Кикарнас синвасӧ чышкалігмоз, пиыслӧн синъясӧ шога видзӧдіг, шуис сэсся пӧдӧм гӧлӧсӧн:

— Тая вед, Павлук, тэнад рӧдимӧй батьыд.

КОЙМӦД ЮКӦН

Сюрс ӧкмыссё ӧкмысдас квайтӧд вося водз ар. Вежа Богородица лунӧдз вежон на. Ӧврам Ӧксинь Марьялы, сиктса ног Парма Марьялы, тырӧ сэк кӧкъямысдас арӧс. Зятьыс, Вась Миш Вась, ыджыд да ён, читкыля сьӧд юрсиа, квайтымын арӧса пенсионер корӧ менӧ ветлыны чери кыйны. Лун-мӧд кежлӧ пӧ мотора пыжӧн кывтлам, тьӧщалӧн нимлун кежлӧ пӧ вом кӧр вежантор колӧ.

Но таӧдз, Илля лунӧ, Вась Миш Васьлӧн семьякӧд ме ветлі веждімса кладбище вылӧ. Ми, томджыкъяс, мунім подӧн сэтчӧдз, верст куим. Парма Марьялы, коді арлыд вылас видзӧдтӧгыс кока на, вӧв доддявлісны — тарантас. Марья, ичӧтик да косіник, тулыссянь арӧдз ас керкаас олӧ, ӧткӧн. Пывсьыны ныв-зятьыс ордӧ ветлывлӧ, тӧвйӧ накӧд жӧ ӧтлаын. Кык пи карынӧсь, гӧтыраӧсь и котыраӧсь.

Илля лун, а ывлаыс сэтшӧм на жар. Но оз пӧдты жарыс, а кокньӧдӧ ловтӧ. И том, и пӧрысь, и челядь — став сиктыс муніс кладбищелань. Уналӧн кианыс тыра сумкаяс. Рӧдвужыслӧн гу вылын кутасны сёйны-юны, казьтывны матыссаяссӧ. Кыдзи коркӧ сиктъясын бӧрйылісны вичко улӧ медмича местаяссӧ, сідзи и веждімсалӧн кладбищеыс зэв гажаинын — джуджыд, шочиник пожӧмъяса вывтасінын. Шуӧны местасӧ таркольтаӧн. Тыдалӧ, вӧвлӧма тар койтанін, но мыйлакӧ, «койтаніныс» лоӧма «кольтаӧн». Поконикъяссӧ дзебӧны татчӧ сӧмын на сюрс ӧкмыссё дасӧд восянь. Таӧдзсӧ шойнаыс вӧвлӧма сиктас, часовня дорас, а ёна водзджыксӧ — катыдпомын, Изъяю кыр йылас. Найӧ, кодъяслы ӧні квайтымын да унджык ар, бура на помнитӧны, кыдзи тулыс-арнас, ваӧн кырӧм да и кадысла буждӧм берегын туплясьлісны юр чашкаяс, мыччысьлісны быдса гортъяс морт лы колясӧн.

Сэтчӧдз, кытчӧдз оз сотчы Муыс, веждімсаяс кутасны дзебсьыны ӧнія кладбище вылӧ — шоч пуяса ягыс нюжалӧ некымын верст. Уна кувсьӧм, мӧдар югыдӧ мунӧм йӧзлы таркольта лоӧ крестъяса кувлытӧм памятникӧн. Вась Миш Вась менӧ нуӧдӧ вӧрса ордымӧд, сир дука чӧскыд сынӧдсьыс мортыд тан код и пӧт. Водзын, пожӧмъяс костӧд, джуджыда кыпӧдчысь мыльк бокшаын тыдовтчисны медводдза крестъяс.

— Таладорсяньыс и заводитлӧмаӧсь гуавны поконикъяссӧ, — шуис Вась Миш Вась, кодӧс ме шуа Васькаӧн.

Тонӧ, ляпкыдик кӧрт ӧграда пытшкын, еджыд краскаӧн мавтӧм кӧрт крест.

— Кодлӧн нӧ татшӧмыс? — юалі Васькалысь.

— Купеч Поповлӧн... Со тай, Ӧврам Митрей Кузьмаыс тані жӧ. Бур лун, Кузьма Митреевич!

— Бур лун, Микайлӧвич. Праздникӧн!

— Аслыд дзебсянінтӧ бӧрйин нін? — вашъялӧ Васька. — Сыланьӧ вед матысмам.

— Ог на эськӧ сы йылысь думайт да, — вочавидзис паськыдик бан лыа, мир туй кодь шыльыд юр пыдӧса, олӧма мужичӧй — видзӧдӧмпыръяысь ар квайтымын вита. — Коді нӧ ёртыд, эг тай тӧд?

— Он и тӧд, веждімса эськӧ да, мунлісны тась... Викентий Евгеньевич, кутшӧм воын мунінныд Веждімсьыд?

— Ветымынӧдын, — вочавидзи, а Васька ӧтарӧ «суктіс» ме йылысь эмсӧ-й абусӧ. Ачыс, Кузьма Дмитриевичыс, нэм чӧжыс уджавлӧма вӧр лэдзан посёлокъясын то технорукӧн, то начальникӧн. Дзоръяг вӧрпунктсянь петӧма пенсия вылӧ, сэні и олӧ, коммерсант пиыскӧд ӧтлаын.

Ме матыстчи кӧрт крестлань, весьт пасьта да весьт судта югыд пластинка вылысь лыдди: «Попов Павел Петрович. 1851 — 1918».

— Кузьма Дмитриевич, мыйӧн нӧ лоӧ тэн тайӧ Поповыс? — телепит тӧдны мен.

— Ыджыд мамӧлӧн бать сія. Веськыдвыв крестыс, кытчӧ гижӧма «Сорвачева Манефа Павловна», ыджыд мамӧлӧн и эм. Кувсис ветымынӧд воын, сідзнад, тіян мунан воӧ, сизимдас нёль арӧсӧн. Нӧшта веськыдланьыс мамӧлӧн гуыс — Налимова Елизавета Никифоровналӧн. Сія кувсис квайт во сайын кӧкъямысдас кӧкъямыс ар тыртігӧн. Со, кӧрт крестсяньыс веськыдвылас ставныс куйлӧны мамӧсянь рӧдняяс, а шуйгавылас — батьӧсянь рӧдняяс дай.

— Батьыд тані жӧ куйлӧ?

— Оз. Ӧврам Митрейӧн сійӧс шулісны, усис война вылын нелямын коймӧд воын. Ме бура помнита батьӧс, война вылас босьтігӧн мен дас ӧти арӧс нін вӧлі. Ачым ме чужи Пармачуркйын, но сэн олӧмсӧ ог помнит: кык арӧс мен вӧлӧма, кор татчӧ, Веждімад миянӧс лэччӧдасны, колкозӧ мырдӧн тшӧктасны пырны. Кутшӧм воын? Комын кыкӧдын. Бӧрд кӧть серол тэсся, колис сэксянь квайтымын нёль во, а коми крестьяниныд сідз эз и вермы султны кок йылӧ, эз вермы мездысьны гӧльлунысь.

— Сідз тай, — ылӧсас чӧвті ме, сэсся шыӧдчи Васька дінӧ: — Кытчӧ нӧ вошисны гӧтырыд да тьӧщаыд?

— Тонӧ локтӧны. Быдӧн дінӧ султлӧны, вот и дыр шлапиктӧны.

Найӧ, кодъяс воӧмаӧсь кладбище вылӧ водзджык, поводнӧ ёна нин гажаӧсь. Эмӧсь и ӧтка нывбабаяс, и ӧтка мужичӧйяс — пукалӧны ляпкыдик лабичын, шыльӧдышталӧны гу выв мыльксӧ. Крест бердланьыс блюдйын нянь тор, стӧканын водка ли, тшай ли.

— Кыдзи нӧ шуӧны тьӧщатӧ овнанас? — юалі Васькалысь.

— Пашпорт сертис кӧ, Ивановна. Но батьтӧг, дядьводз нылӧн быдмылӧма, первой мирӧвӧй война вылад усьлӧма мамыслӧн мужикыс, Гриш Миш Иванӧн шулӧмась. Кӧсьта Вань нима вӧлі дядьыс. Тэ, Викентий, надейнӧ помнитан на сійӧс, зэл паськыд тошка вӧллі, катыдпомын олісны, ӧшинь ул йӧрас град вылын табактӧ уна быдтыліс; ми, челядь, гусёллам вӧлі войнас.

— Да, да, помнита.

— Дас кык арӧса нін вӧлӧма да, кыдз оз помнит, — шыӧдчыліс Кузьма Дмитриевич. — Кӧсьта Ваньыдлӧн гӧтырнас менам Ӧксинь обӧ и вӧлі.

— Ме ставнысӧ помнита, а Елизавета Никифоровнаыд коймӧд классын велӧдліс на менӧ, Ленин-Сталин серпаса Похвальнӧй грамота на сетліс бура велӧдчӧмысь.

— Микайлӧвич, Марья чой нӧ подӧн жӧ али мый локтӧ? — юаліс Васькалысь Кузьма Дмитриевич, кор казяліс талань матысмысь воча чойсӧ да Галинаӧс.

— Эз жӧ подӧн, тарантаса вӧлӧн. Коддзам кӧ, тарантасад унджыкӧн тӧрам, лэччӧдасны гортӧдз.

— Быдтор вермас лоны, — шуис Кузьма Дмитриевич и муніс локтысьяслы паныд.

— Тьӧща вед пармачуркса, сы вӧсна и прӧзвищеыс Парма Марья, — кӧть и тӧді ме, тӧдчӧдіс Васька. Сэсся видзӧдліс гӧгӧрбок, меным кывмӧнъя шӧпкӧдіс: «Тьӧщаӧс айкаыс вӧчлӧма, збыль овнаыс, сідзнад, Микайловна».

— Кыдзи айкаыс? — нинӧм эг гӧгӧрво и шензьышті ме.

— Вот сідз — айкаыс. Мӧд ног кӧ, збыль батьыс сылӧн абу Гриш Миш Иваныс, а Гриш Мишыс.

— Кыдзкӧ эськӧ тӧдмавны та йылысь паськыдджыка...

— Сёрнитлы аскӧдыс, сія зэл варол да ставсӧ висьталас. Паметьыс ой-ой на бур, синнас аддзӧ и пельнас кылӧ меысь на бурджыка. Пармачурксаыдлӧн олӧм йылысь, пӧжалуй, ӧтнас тьӧща нін и тӧдӧ.

— Аттьӧ чуйдӧмсьыд, ньӧба кутшӧмкӧ гӧстинеч и ветла гортас.

— Ветлы, ветлы. Винатӧ оз нін ю, а кампета тшайтӧ радейтӧ.

— Ладнӧ, юмовторъясӧн локта.

— Тьӧща, аддзин рӧдвужтӧ? — матысмӧм бӧраныс юаліс зятьыс.

— Кысь нӧ ог аддзы? Му улсьыд ная некытчӧ на эз пышйыны.

Во дас сайын вежлавлісны сісь крестъяссӧ, пуртӧн вӧлалӧм гижӧдъясыс бура тӧдчӧны накесъяс вылас.

— Тая мамӧлӧн гуыс, Ӧврам Ӧксиньлӧн, — крестсӧ шыльӧдыштіс Парма Марья. — Зять, висьтол Евгеневичыслы, кутшӧм воясӧ мамӧ оллӧма, пурт туйыс тӧдчӧ со.

— Часлы, висьтала.

Но ме ачым нин вевъялі нуӧдны лыдпасъяссӧ син пыр: «1894-1965».

— Тьӧща, комын ӧти во сайын нін кулӧма мамыд.

— Но-о, зэл нін тай важӧн. Меся кӧ, эз на-й важӧн кул-а.

Васькалӧн гӧтырыс, Галина, ляпкыдик да кызіник, кӧть и ар квайтымына жӧ нин, шыльыд чужӧма на, перйис сумкаысь сёянторъяс, сулея водка, стӧканъяс, и ставсӧ тэчис павкнитӧм газет вылӧ:

— Татчӧ-й вошйӧдам рӧднянымӧс. То, ставныслӧн орччӧн моз гуясныс.

Водка доз да исыштанторъяс пуктіс газет вылӧ и Кузьма Дмитриевич. Абу вед бокӧвӧй, ас морт: Парма Марья — Ӧврам Ӧксиньлӧн; Кузьма, кодӧс, дыртӧ начальникаліс да, быдӧн ыдждӧдлӧ вичнас — Ӧврам Митрейлӧн. Мӧд ног кӧ, чоя-вокалӧн челядь.

Парма Марья веськӧдчис, шонді ёрӧмсьыс косіник кисӧ пуктыліс синкым бердас, видзӧдласнас кытшовтіс кладбищесӧ, пуксис орчча гудорса лабичӧ. Чӧвтіс пернапас, ышловзис:

— Тані Мӧкей Ӧсип Уля узьӧ, ыджыд мамӧй менам, Уля мамӧн шулі. Ёна менӧ радейтліс, и ме сійӧс радейтлі. Верӧс сайӧ петӧм бӧрын кагатӧ, Галюкӧс, вайи да, ыджыд мамӧ и видзис. А ме вед ачым нэм чӧж колкозад мырси, скӧт дорад. Мыйтакӧ-й лойӧма лови мӧс сіттӧ. Война кадад уджалӧмысь медаль сетлісны, зять кыснан пань сыысь вӧчліс.

— Во комын нін колис сэксянь, а век на помнитан? — мамыслысь лабутнӧй сёрнисӧ торкис Галина.

— Зять, мыйкӧ пысасьліс эз менам медальӧ? — нюммуніс да тыртӧм пинь аныс мыччысьліс Парма Марьялӧн.

— Шедліс, вель уна сир на кутчысьліс. Но сія воясас ком медсясӧ кыйлі. Изъяюыд сэк джуджыд да паськыд на вӧлі, важ мельнича дорын и вуграсьлі.

— Уля пӧчӧкӧд важ мельнича дорсьыд ми ёна вотчылім, — казьтыштіс Кузьма Дмитриевич. — А корӧсьтӧ мыйта чегъёллім! Ме моз лӧсьыд корӧсьястӧ ӧдвакӧ кодкӧ кужӧ тэчны Коми муас. Война воясас нін База посёлок пыр Пармачуркйӧдз некымынысь нуӧдліс и. Йӧзыс Базаас эз нін вӧлны, а баракъясыс сулалісны. Керас местаяссьыс пултӧ вотлім.

— Ме весиг эг на вӧл верӧс сайын, кор Базасьыд йӧзтӧ нувисны кытчӧкӧ, — шуис Парма Марья.

— Кутшӧм воын нӧ эськӧ петін верӧс саяд? — юаліс Васька.

— Дас кӧкъямыс арӧсӧн Иллякӧд ӧтлаасим, вот и артышт. Веждім гӧгӧрад сэк уна лагер нін вӧлі — Дзоръягыд, Дзӧлялываыд, Участокыд. Павел чож Кулӧмдінад милицияын уджаліс да, частӧ волылліс лагеръясас, а узьліс миянын. Уля мам ме дінын оліс, ме дінын вед и куліс. Медасьліс да, Илля уджолліс Дзоръягад стрелокӧн, ёсь йыла зэл кузь пищальӧн волылліс гортӧ. Бӧрыннас Илля висьтасьліс, стрелокас пӧ тшӧктыліс пырны Павел чожыд. Кузьма, помнитан он Павел дядьтӧ?

— Помнита. Омӧля, но помнита.

— Комын сизимӧд воын Павел чож лыйсис... Ёна жӧ-й бӧрдісны ыджыд мамӧ да Наста гӧтырыс, ёна жӧ-й бӧрдісны. Ӧнӧдз кыла бӧрдан гӧлӧснысӧ... Кулӧмдінад куим вӧлӧн лэччылім дзебнысӧ...

— А мыйла нӧ лыйсис? — юалі ме.

— Эз кӧ лыйсьы, лыйлісны эськӧ, сэтшӧм кадыс вӧлӧма, — ылӧсас шуис Кузьма Дмитриевич.

— Ог, дитя, тӧд, мыйла лыйсис, зэл шань морт эськӧ вӧлі да. Пуксяс вӧлі Уля мам да быдторсӧ висьталас аслас олӧм йылысь, а Павелӧс казьтылігӧн век синваыс петліс. Этая эзысь пернаыс менам морӧс вылын ыджыд мамӧсянь на. Эз тшӧкты аскӧдыс гуолны, мед пӧ миян вужным некор оз бырлы. Менӧ энӧ жӧ тая пернанас дзебӧй, Галюк ӧшӧдас морӧсас, а Галюк тэсся коркӧ аслас челядьыслы коляс дай.

Парма Марьялысь сёрнисӧ кывзігмоз ме да Васька матыстчылам то ӧти крестлань, то мӧдлань, а Галина да Кузьма Дмитриевич сёян лӧсьӧдӧны.

— Ыджыд мамыд, тьӧща, кӧкъямысдас арӧсӧн кулӧма, — шуис зятьыс, крествывса лыдпасъяс видзӧдлӧм бӧрын. А пыдіа вӧлыштӧм накес вылас тӧдчис татшӧм пасйӧд: «1873 — 1953».

— Енмӧй-енмӧй, став пӧлӧс тужа-нужаыс муніс миян пыр. Пармачуркъяд зэл бура йӧзыд олісны, эз тӧдлыны тшыгъялӧмтӧ, а мыйӧн стрӧй колкозад мырдӧнтӧ сюйисны, ставыс киссис, грездсӧ бырӧдісны-й. Коркӧ, зять, катӧдлы на култӧдз чужан грездам, местасӧ кӧть видзӧдла, кладбищесӧ да.

— Аддзам кладбищесӧ? Крестъясыд вед важӧн нін сісьмисны, кладбищеыд вӧрӧн тырис.

— Ме сэтысь ставсӧ на аддза, весиг син куньӧмӧн. Менам сэні зэл уна рӧдня куйлӧ, ыджыд батьӧй и, Кузьма Прокӧ Ӧврамӧн шулӧмась шонъянӧс. Ме сійӧс эг тӧдлы, менам чужтӧдз на кулӧма, пу улӧ веськалӧма керка вӧр пӧрӧдігӧн. Зэл прамӧй морт вӧллӧма, Енмыд тай шань йӧзтӧ водз босьтӧ, лёк йӧзыд Енмыдлы оз жӧ колны.

— Катӧдла. Шоныд кӧ ловӧ, нимлунӧдзыд на и нула, телега туйыд абу лёк, веждімсаыд сэтчӧс видзьяссӧ ытшкыны ветлӧны да эм туйыс.

Джуджыд кӧрт крест мыш сайысь казялі кык накеса потласьӧм важ крест. Видзӧдӧмпыръяысь, вежлӧмаӧсь сійӧс вель нин важӧн. «Попов Родион Павлович. 1874 — 1926», — лыдди ме вомгорулын. Пӧлӧс нога накес вылас нӧшта пасйӧд: «Отеч Родион». Сэсся юалі Васькалысь:

— Абу-ӧ тайӧяс ая-пиа?

— Эсыкӧд, коді кӧрт крест улас?

— Да. Кыкнанныс со Поповъяс, и томджыкыс, тыдалӧ, попавлӧма.

Шыӧдчис Кузьма Дмитриевич:

— Отеч Родионыс Павел Петровичыслӧн пи, ыджыд мамӧлӧн вок. А орчча гуас Павел Петровичлӧн гӧтырыс, Варвара. Менам пи налы кӧсйис вайны Кебанысь пигурнӧй помъяса кӧрт крестъяс. Тӧрыт ветліс Кебанас, да свариттӧм на пӧ.

— Веждімад попыд абу вӧллӧма. Сідз, тьӧща? — юаліс Васька, и сэтчӧ жӧ содтіс: — Менам тьӧща энциклопедия кодь, сылӧн тӧдтӧмторйыд нинӧм абу. Кӧні нӧ пополлӧма Родионыс?

— Шорчомса вичкоын. Унатор висьтолліс сы йылысь ыджыд мамӧй... Асьсӧ орччӧн и тшӧктіс дзебны, то тай, орччӧн и гуясныс. Родион дзебан лунсӧ на ме помнита, Павел чожӧ тшӧтш вӧлі гуалігас.

— Мыйла орччӧнсӧ? — юалі Парма Марьялысь.

— Кык кылйӧн тайӧс он и висьтол. Збыльторсӧ ме нін и тӧда, тэсся некод оз тӧд. Кӧсъян кӧ, Евгеньевич, ме тэныд унатор висьтала, гортын толькӧ-а.

— Гашкӧ, талун и вола?

— Волы, дитя, волы.

И ставным пуксялім кытшӧ сёйны-юны, вошйӧдім матыса и ылыса рӧдвуж-поконикъясӧс нянь-сов дінӧ.

* * *

Шондіыс ӧзйис югыд да вылын на, кор ме сьӧрын гӧстинечӧн локті Парма Марья ордӧ. Мир туйбокса стына керкаыс морт моз жӧ пӧрысьмӧма: чукырӧссьӧма-потласьӧма, пемдӧма, ляпкалӧма, быттьӧ пидзӧсӧдзыс пырӧма муас. Пӧжалуй, керкаыс кӧзяйка сертиыс на арлыдаджык. Пос тшупӧдъяссӧ и кильчӧ вывсӧ чышкалӧма, пелькӧдӧма и посводзсӧ. Сэтчӧ и коли туплиӧс, носки кежысь пыри. Ӧшиньясыс видзӧдісны асыввылӧ да лунвылӧ, и рытъя шондіыс керкаас эз нин веськав, но вӧлі югыд да сӧстӧм. Джодж пасьтаыс ас кыӧм джодждӧраяс, сунис трубичаяс йылын ӧшаліс ёна нин чусмӧм пачводз занавес. Кыз да гӧгрӧс матич улас сэтшӧм жӧ гӧгрӧс, но вӧсниджык мыджӧд. Ӧшинь дорас кузь да паськыд лабичьяс. Ен ув пельӧсын ӧбразъяс, быгалӧм клеёнкаа пызан. Ӧти стенын, кык ыджыд рамаын фотояс. Ме синмӧс сатшки снимокъяслань.

— Этійӧ коді? А этійӧ? — ӧтарӧ тырті юалӧмъясӧн Парма Марьяӧс. Сійӧ печкан чӧрс кодь вӧсньыдик да косіник; юрсисӧ да синкымсӧ кӧ важӧн нин быгӧдӧма кадыс да шондіыс, то лӧз синъяссӧ чусмӧдны абу на вермӧма. И зэв нюмбана. Ӧнтай, кладбище вылын кӧ, нюмъёвтігас тыдовтчыліс пинь аныс, то ӧні сярвидзисны лы рӧма пуктӧм пиньяс, сёрнитіс шашкӧмӧн, но кокниа. Менам воигкежлӧ быттьӧкӧ тшапитчӧма Парма Марьяыд. Челядьыслӧн, пӧчӧн да ыджыд мамӧн шуысьяслӧн фотоясысь ӧтдор уна и важ снимокыс, бумага сертиыс тӧдчӧ.

— Тайӧ нӧ коді военнӧй паськӧмаыс? — чуньӧн инді истӧг кӧрӧб ыджда фотолань.

— Павел чож сія, партеечӧн вӧллі, ыджыд чинъясын уджолліс. Зэл ёна жалитліс лагерникъястӧ, Эжва катыдад унаӧс сэк вайисны кулакъястӧ, кытчӧкӧ сьӧд вӧр шӧрӧ коньӧръясӧс олмӧдалісны. Веждім гӧгӧрса лагеръясад быд пӧлӧс йӧзыс вӧліны. Пармачурксатӧ ставнысӧ кӧсйисны кулаколны. Онӧ кӧ пӧ пырӧй колкозад, ещӧ лёкджык ловӧ: мый пӧ выланыд — тіян, а мый он вермӧй пасьтолнытӧ — ӧтулъя, колкозлӧн, и асьнытӧ пӧ мӧдӧдам сортовка лэдзны. А этая комынӧд вося снимок, ставныс сэн пармачурксаяс. Ме вед верӧс сайӧ петтӧдз унджык кадсӧ грездын олі, Митрей чожӧлысь кагаяссӧ видзи, Кузьмаӧс на видзлі, Уля мамӧлы му уджтӧ вӧчны отсоллі. То, тая чышъянаыс — ыджыд мамӧ, пукалысьыс — мамӧ. Шуйгавылас сулалысьыс Уля мамӧлӧн рӧднӧй вокыс Мӧкей Ӧсип Тимӧ Таттян гӧтырыскӧд.

— Этійӧ еджыд ковтаа да сьӧд юбкаа нывкаыс, гашкӧ, тэ да?

— Сія ме, дас нёль арӧс мен вӧлі. Картузаыс Митрей чож, орччӧн гӧтырыс — Лизавета Микиперовна, водзас — ичӧт кагаыс, Кузьма. Снимок вӧчалысьыс Пармачуркйӧдз воліс, Кулӧмдінсянь Мысӧдз кайлӧма да.

— О-о, кутшӧм мича поп пукалӧ! — чуньӧн ӧтка морта снимоклань индігмоз шензьышті ме. А сэні пукаліс паськыд сосъяса, кузь ряса морӧс вылас ыджыд пернаа, киас кутшӧмкӧ нигаа, тшӧтшыд тошка мужичӧй — видзӧдӧмпыръяысь, ар комына.

— Тая и выйим отеч Родионыд. Ыджыд мамӧкӧд бур тӧдсаясӧн вӧлӧмась. Шуны кӧ личемеритчытӧг, том дырйиныс радейтлӧмась ӧта-мӧднысӧ. Родионыс абу-й гӧтрасьлӧма, дзик менам ыджыд мам вӧсна.

— Видзӧдтӧ, видзӧдтӧ, — бара шензьышті ме. — А тэ, Марья Ивановна, верман унджыктор висьтавны ыджыд мамыд да Родион йывсьыс? — овнасӧ ме шуи торъя нин тӧдчӧдӧмӧн.

— Верма, дитя, верма. Ӧні, часлы, тшайник чуткылам. Тэнад кампет-печенньӧӧн тшаюйтны кутам. И водзӧ на варовитам. — Парма Марья дзездалӧм эмаля чайникӧ содтіс васӧ, пуктіс электроплитка вылӧ. — Плитаыс эськӧ зэл дыш, но коркӧ пузяс.

Ме видзӧда снимокъяслань и ог вермы торйӧдны синъясӧс. Ӧд рамаяс пытшкас топӧдӧма йӧзлысь судьбаяссӧ, некымын кӧленалысь чужӧм-ӧбликсӧ. Выльджык снимокъясыс веськыдвыв рамаас, челядьыс да внукъясыс, тыдалӧ, сэн.

— Евгеньевич, шу менӧ Микайловнаӧн, збыль батьлӧн овнаӧн. Та йылысь ме сёрӧн нін тӧдмалі, пӧрысьладорыс мамӧ Ен водзын моз меным висьтасис... Ог пӧ кӧсйы кулны став збыльторсӧ висьтолтӧг. А тэ помнитан менсьым мужикӧс, Ольгов Иллятӧ? То тай, снимок вылас. Веждімсьыд мунігӧн дзӧля на вӧлін да, он нін и помнит кӧнкӧ.

— Помнитышта. Война бӧрас колхозад бригадиравліс.

— Бригадиролліс, тані катыдса бригадаас. Война вылад вед сійӧс ни ӧти пуля абу вӧлі гирснитӧма, кӧть и эз эскыл Енмыдлы.

— Ӧтчыд миянӧс, зонпосниӧс, суис анькытш му вылысь. Верзьӧма вӧлі Ильяыд, киас плетя. Ставнымӧс пӧвсаліс плетьнас, кытчӧдз мудорса вӧрас эг дзебсялӧй.

— Сэтшӧм и вӧллі — лёкиник этша. Нӧйтліс менӧ и, кӧть нинӧмысь вӧлі киолнысӧ. Войнаӧдзыс на, куим челядь нін миян вӧлі, тайкӧ эг юксьӧй... Ӧтчыд тшупсянінысь рытнас вовис, шуйга кисӧ гырддзаӧдзыс бинтуйтӧмӧн: вируля яйӧдз пӧ дойді. И быд рыт пельшӧр дінӧ мунӧ. Бурдӧдчыны пӧ. Пельшӧрнас том баба уджаліс, ачыс рӧднас эз вӧл веждімса, бокӧвӧй баба вӧлі. Вежон куим-ӧ-нёль нін колис, а быд рыт больничаӧ мунӧ. Тэсся-й, кутшӧмкӧ тай Ен праздник вӧлі-а, Илляӧс ме юкталі, самӧгонтӧ вийӧдоллі да эм винаыд. Вугыртмӧныс юкталі. Тэсся-й, рази ме бинттӧ, видзӧда да: некӧн некутшӧм рана абу, абу и вӧллӧма. Яндысьтӧм бугыльясыд вӧлӧмкӧ ылӧдлӧны менӧ пельшӧрыдкӧд, кырсасьӧны. Господьӧй-енмӧй, прӧстит менӧ, Илляӧс тадзи казьтылӧмсьыс. — Парма Марья пернапасасис, гранъя стӧканъясӧ чай кисьталіс. — Тэн, дашкӧ, абу-й лӧсьыд тайӧс кылзынытӧ, а ме ас йылысь да ас йылысь.

— Марья Михайловна, тэ зэв лӧсьыда висьтасян, ме мойдӧс моз кывза. — Кыкнанным пуксим пызан сайӧ пӧсь чай ырскыны: ме — стӧканысь, кӧзяйка — блюдйӧ кисьталӧмӧн.

— Ӧти рытнад унатортӧ ог вевъёл висьтолнытӧ, — кыла пӧрысьмӧм, небыдик гӧлӧссӧ.

— Ме тан дыр на лоа, позьӧ кӧ, пыравлыны кута тэ ордӧ.

— Пырол, дитя, пырол. Оз узьсьы да, ме кута думайтны войяснас, тэсся дум вылӧ локтӧмъяссӧ-й висьтала тэн. Школаса велӧдчысьясыд волыллӧны жӧ, унатор жӧ ювасьӧны, но челядьыдлы вед быдтор он висьтол. Менам ыджыд грамотаыд эз вӧл, но лыддьысьны-гижнытӧ кужлі, куим класстӧ помоллі.

— Пызаныд, Михайловна, сэтшӧм зумыд, — вӧрӧдышті пызансӧ киӧн, — оз весиг легмун.

— Тая пызаныс Уля мамдырся на, Пармачуркйысь вайлім. Родион поплӧн киясӧн вӧчӧмтор тая пызаныс. Базаса лагерад пукалігӧн ыджыд мамӧлы казьтыланпом вӧчлӧма... Мен сэк дас арӧс на-й вӧлі, а пызан вайӧмсӧ зэл бура помнита, веждімса кутшӧмкӧ мужик вӧла телегаӧн вайис. Родионсӧ лолъянас эг аддзыл, дзебигас гортъяс куйлігӧн и аддзылі... Бӧрын нін куті тӧдны, кутшӧм дона вӧлӧма тая мортыс Уля мамӧлы...

Виччысьтӧмысла ме весиг тшӧкмуні, чайыс горшӧ тасасьліс. Павтырті пызан помсьыс росмӧм клеёнкасӧ, киӧн шылькниті паськыд пызан пӧвсӧ, пызан коксӧ. Ставсӧ крепитӧма пу тувъясӧн, кадысла пемдӧма, лы кодь чорыд лоӧма сизимдас вонад. Мен, мыйлакӧ, кутіс кажитчыны, быттьӧкӧ миянкӧд орччӧн пызан саяс ӧні пукалісны тшӧтш и ыджыд мамыс — Ульяна, и мамыс — Ӧксинь, и эсійӧ снимоквывса, ряса морӧс вылас ыджыд пернаа мортыс — Родион поп. Уна-уна морт сёйліс-юліс тайӧ пызан вывсьыс — Енлӧн ки пыдӧс вылысь. Шырзьӧма сӧмын ӧти пельӧс, кодкӧ восьтавлӧма сулея пробкаяс. Дерт жӧ, пробка восьталысьыс эз тӧд, мый тайӧ пызанас дзебсьӧма уна гусятор, мый тайӧ пызанас Родион поп, а сэки прӧстӧй лагерник, пуктіс сьӧлӧмыслысь, аслас вир сӧнысь став пӧсьлунсӧ радейтана нывбаба дінӧ — Ульяна дінӧ — куслытӧм муслунсӧ. Со и сулалӧ пызаныс муслуныс кодь жӧ зумыд.

Аскинас ме локті Парма Марья ордӧ синмӧ чеччана мича пызандӧраӧн. Плавгим, и пызаныс быттьӧкӧ ловзис, лоис джуджыдджык да паськыдджык. И бара вель сёрӧдз ме кывзі зэв на ёсь паметя пӧрысь аньлысь лабутнӧй сёрнисӧ. Кывзі аскинас, аскомысьнас...

* * *

Лун-мӧд мысти Вась Миш Вась петкӧдіс лэбулысь нёль гӧгыля телега, мӧд ног кӧ, тарантас, и доддяліс кузь кокъяса, щур кодь меринӧс: лӧсьӧдчис катӧдлыны тьӧщасӧ чужан грездӧдзыс — Пармачуркйӧ. Дерт, позис петны туйӧ и ӧднӧколкаӧн, но тарантаснас этшаджык кутас зӧркӧдны. Повозничайтіс Васька; ме, морӧс вылын ыджыд бинокля, пукалі Парма Марьякӧд орччӧн, варовитім ӧттор-мӧдтор йылысь.

Луныс мича да шоныд. Югыд шондіыс лӧня койис югӧръяссӧ вӧр-ва вылӧ. Вӧрзьытӧг ӧшалісны шочиник, кельыд кос кымӧръяс, быттьӧ енэжса олысьясыс ӧшлӧмаӧсь косьтыны сӧстӧма песлалӧм чышъянъяс. Енэжтасыс помсянь помӧдз лӧз, некӧн оз тӧдчы зэрлӧн ни гымлӧн тыдовтчӧмыс. Турун чӧвтан поводдя. Тележнӧй туйыс кос, абу нырӧкӧсь, и мерин вӧляникысь ӧтарӧ рӧдтӧ. Сё ветымын во сайын медводдза прӧсексӧ таті писькӧдісны куим вӧралысь: Мӧкей, Кузьма да Елисей; сэсся водзӧ паськӧдісны ордымсӧ Мӧкей Ӧсиплӧн, Кузьма Прокӧлӧн, Елисей Гришлӧн котыръяс; сэсся чужисны Мӧкей Ӧсип Тимӧлӧн, Кузьма Прокӧ Ӧврамлӧн, Елисей Гриш Мишлӧн семьяяс; олӧмсӧ водзӧ нюжӧдны чужисны выль и выль кӧленаяс — му вӧдитысьяс да вӧралысьяс: коми войтырлысь вужсӧ паськӧдысьяс. И тадзи нюжаліс комынӧд воясӧдз.

Коркӧ, зэв нин важӧн, тайӧ туй кузяыс мунісны Веждімсянь грездӧ том ныв да том зон — Ульяна да Родион, нимкодясисны ывла мичлуннас, олӧмнас, чӧсмасисны чӧскыд вотӧсӧн. Коркӧ тайӧ туй кузяыс пармачурксаяс тадзи жӧ вӧла додьясӧн лэччӧдлісны изны тусь тыра мешӧкъяс веждімса купеч Поповлӧн мельничаӧ; коркӧ тайӧ туй кузяыс вӧралысьяс нулісны вузавны купеч Павел Петровичлы ассьыныс озыр кыйдӧсъяс; сизимдас во сайын тайӧ туй кузяыс Мӧкей Ӧсип Тимӧ тадзи жӧ тарантасын лэччӧдіс Веждімӧ Родион Павлович Поповлысь лагернӧй паськӧма шойсӧ. Батьыслӧн шой бӧрся картузсӧ пӧрччӧмӧн, юрсӧ увлань лэдзӧмӧн восьлаліс Павел Налимов.

Мӧд лунас, кор нин Родион куйліс гортас, кыз пӧвъясысь вӧчӧм гортйын сьӧд костюма, Манефа Павловна ордӧ воис Ульяна Машӧ внучкаыскӧд, сьӧрсьыныс босьтісны Митрейлысь челядьсӧ. Родион куйліс сійӧ керкаас, кӧні и чужліс сюрс кӧкъямыссё сизимдас нёльӧд воын. Куйліс орччӧдӧм улӧсъяс вылӧ меститӧм гортйын — Ульяналӧн чунь помъясӧн топыда тупкӧм синлапъяса, кияссӧ морӧс вылас пуктӧмӧн, тошсӧ вывлань чургӧдыштӧмӧн. Плеш вылас уна рӧма серпасъяса венеч, киас ичӧтик Ен ӧбраз. Пуляӧн розьӧдлӧм сьӧлӧм бердас вирӧссьӧм пу перна, Ульянаӧн коркӧя сетӧмтор. Шойсӧ мыськалысьяс юалісны Манефа Павловналысь, гашкӧ пӧ, вежанныд пернасӧ выльӧн, но чойыс тшӧктіс кольны пу пернасӧ. Манефа Павловналӧн керкаын тупкалӧма став югъяланторъяссӧ, но покониклӧн чужӧмӧ инмӧ ӧшиньӧд пырысь ывла югыдыс. Тайӧ ӧшинь дорас коркӧ сулавліс шуйга бан бокас мампаса зонка — Родион, виччысьліс, кор жӧ тыдовтчас пос помас пармачуркса эсійӧ мичаник нывкаыс, кодлӧн нимыс Ульяна... Колясны вояс, но батьыслӧн моз жӧ шуйга бан бокас мампаса Павел Налимов некор оз шулы мамыслы сійӧс кӧритана ни ӧти кыв.

Коркӧ, комынӧд воясӧ нин, тайӧ туй кузяыс кер лэдзны мунлісны крестьянин-сезонникъяс — мужичӧйяс и нывбабаяс, томъяс и олӧмаяс. Тэ кӧ колхозник, лунся нормаыд ичӧтджык; судзсяна либӧ шӧркоддьӧма олысь крестьянинлы, мортыс кӧ единоличник, колӧ мырсьыны унджык нин; кулаклы нормасӧ индылісны кык пӧв унджык колхозниклы серти. Тадзи смекайтчылісны йӧз вылын власьт кутысьяс, медся зільяссӧ да сюсьяссӧ пӧртісны рабъясӧ. Семьясӧ кӧ пыртӧма кулакъяс лыдӧ, ставнысӧ, коді вермӧ на сулавны кок йылас, тодмышкавлісны сортовка кер лэдзны. Веськавлісны весиг сизимдас вит арӧса пӧльяс, кодъяслы луннас коліс пӧрӧдны вӧрсӧ кык пӧв унджык любӧй кызь-комын арӧса колхозник серти.

— Таті, Изъяю мӧдар берегсӧ, Дзоръяг лесопунктыд ставнас куштіс, ачым на сэні пӧрӧдчылі, — шыасис Васька, коді кызь во чӧж уджавлӧма татчӧс ягъясын.

— Мыйла нӧ ю берегъяссьыс? — юалі ме.

— Кокни кылӧдны ытванас.

— И эз вӧв жаль? Юыс со косьман выйын.

— Ме кык во вӧллі посёлокас парторгӧн, сёрнитлім та йылысь собрание вылын, мед вуджны пыдіджык делянкаяс вылӧ, но весьшӧрӧ. Планъяс кадысь водз тыртӧм вӧсна тышкасьліс район, вот и куштім ю берегъястӧ. Веждім гӧгӧрсьыд матісьыс став вӧр-васӧ жугӧдӧма.

— Первойысь кыла, мый тэ парторгӧн вӧвлӧмыд.

— Том дырйи, армия бӧрын, комсоргӧн бӧрйылісны, тэсся пыри партияӧ, и киссьытӧдзыс век вӧлі коммунистӧн. «Правда» газеттӧ во кызь судзӧді.

— Жалитан, Ельцинлӧн гораджыка мурӧстӧмысь и киссис партияыд да?

— Веськыда шува: жалита. Страм олӧм пуксис, вот и жалита. Коммунистъяс дырйид пропком витысь менӧ мӧдӧдліс дон босьттӧг лунвыл курортъясӧ. А ӧні кодӧс кытчӧ мӧдӧдлӧ?

— Дыр-ӧ вӧлін партияад?

— Пӧшти комын во.

— И уна-ӧ тайӧ каднас взностӧ мынтін — партийнӧй да профсоюзнӧй взносъястӧ ӧтлаӧдӧмӧн?

— У-у! Ставсӧ кӧ артыштны, быдса двореч эськӧ позис стрӧитны. Пӧрӧдчысьыдлӧн ыджыд вӧлі удждоныд, ыджыд премияяс босьтлі и. Ни ӧти кӧпейка эз позь суссьыны, ставсьыс зностӧ мынтылім.

— Но вот, а тэ шуан, дон босьттӧг пӧ курортъясӧ мӧдӧдлісны.

— Кӧть мый эн шу, но сикт-грездъясыд коктӧммисны, видзӧдан телевизортӧ да, быдлан лёк.

— Найӧ коктӧммисны эз ӧні. Найӧс коктӧммӧдісны комынӧд воясӧ, кор кулакъясӧс пыдди бырӧдісны медбур крестьянасӧ.

— Сідз, дитя, сідз, — шыӧдчис Парма Марья. — Пармачуркъяд эз вӧлны гӧльясыд ни, батракъясыд ни — ставӧн шӧркодя лӧсьыда олісны асланыс уджӧн, а то тай, ставнымӧс гӧльӧн вӧчисны. Пӧсьӧн нажӧвитӧм став эмбурнымӧс медся дышъясыслы сетісны сэк, а колкозъясад медся дышъясыс и пырисны медводз. Ӧні, майбыр, тырмӧ вӧляыд, оз кол гырысь налогъяс мынтыны, босьт му-видзтӧ да уджол, но дышмисны йӧзыс, кокни нажӧтка корсьӧны.

— Бӧръя вит-ӧ-квайт вонас и дышмисны, — асланьыс синыштіс Васька.

— Водзджык нин, водзджык, — эскӧда ме. — Помнитан, звеноясыд кымын гектар пуктылісны совхозъясад картупельтӧ? Либӧ кӧдзлісны кӧчантӧ? Локтан му вылад да — пом ни дор оз тыдав. А коді идравліс? Быд ар тупкылісны школаяс, институтъяс, учреждениеяс, организацияяс быдса тӧлысь кежлӧ, медавлісны и салдатъясӧс. Тадзи жӧ вӧлі и кӧрым заптігӧн. А мый сэк вӧчисны асьныс совхозса уджалысьяс? Мужикъяс юисны, бабаяс вотчисны. И сэк жӧ ыршасьлісны на: лёка кӧ пӧ кутанныд уджавны, норасям райкомӧ. Урожайястӧ идравлісны став мирӧн, а славаыс вичмыліс сӧмын гырысь начальстволы. Абу райкомса ни ӧти первой секретар, кодлӧн эськӧ эз вӧв орден либӧ медаль. Мыйла россияса унджык йӧзыс и талун медгӧля олысьяс лыдын? Да сы вӧсна, мый власьт бердын буретш сійӧ жӧ коммунистъясыс, кодъяс кутісны шуны асьнысӧ демократъясӧн. Чериыд пӧ сісьмӧ юрсяньыс. Миян Россияным сійӧ жӧ чериыс кодь. Колӧ Россияӧн садь юрӧн веськӧдлысь! Кывзан али он менӧ, Васька?

— Кылза, кылза. Тэ, Викентий, тыдалӧ, вермин менӧ.

— Мед тэнӧ вермыны, ме кодьыд куим мужик ковмас.

— Слабми жӧ нін, ён эськӧ вӧллі да.

— Кӧрт наградаясыд эм али абу?

— Бумага грамотаыд чоботан тыр, быдса жыр позьӧ шпалеритны, а медальыд абу, кӧть и век зэл бура уджалі, вӧрад век медся сьӧкыдінас мырси. Уджалан стажӧй ветымын сайӧ во, а абу весиг «Ветеран труда», татшӧм нима медальсӧ миянлы эз сетлыны. Законыс абу тыр прӧсуж, йӧй закон кутшӧмкӧ. Тэсся, мед югыд медальтӧ нажӧвитны, колӧ подкалимӧн лоны, кывйӧ сетчысьӧн, а начальство водзад ме некор эг леститчыл.

— Тэ прав, Васька. Коді ёнджыка веглясьӧ начальство водзад, либӧ ачыс начальник, сылы унджык и вичмӧ. Кодлӧн эм блат да сват, сійӧ и кыптӧ. Унаӧс ме тӧда сэтшӧмсӧ.

— Помнита, кыдзи менӧ парторгысь чӧлтісны. Эг вед ме деньга вылӧ парторгол, общественнӧй удж вӧлі. Локтіс ӧтчыд собранньӧ вылӧ райкомса инструктор — том морт на, шыльыд юрсиа, душитчӧма да шырсьысь-бритчысь дінысь моз ӧлтӧ. Менӧ видны кутіс, лёка пӧ секретарныд партийнӧй документъяссӧ видзӧ, абу пӧ весиг вурлӧма, ставыс пӧ кыдзсюрӧ куйлӧ ӧти папкаын. А ме и вочавидзи: мися, зэл уна колтӧм бумагасӧ да индӧдъяссӧ мӧдӧданныд райкомсяньыд, некор и вурлынысӧ. Таысь и вежисны менӧ, отчёт вован кадӧдзыс на. Слабог, мыні да. Кутшӧм нӧ ме секретар, сизим класс и помоллі да. Ӧчередьтӧг мен кӧсйылісны вузолны орс пыр мотоцик, но та бӧрти менӧ султӧдісны ӧчередяд медбӧрӧ. А тэ, Викентий, кӧрт награда йылысь ювасян.

— Пармачуркйыс пышйӧ али мый миянысь, али бӧрӧ нін колис? — майышмуніс Парма Марья.

— Пӧрысьман да, тьӧща, и орчча сиктыд ылысмӧ, — вочавидзис зятьыс.

— Сідз, дитя, сідз.

Джуджыд вӧрыс помасис. Водзынджык енэжлань ньывкӧсӧн кыпӧдчысь парма чурк, кӧні коркӧ лолавліс Олӧм. Кос местаыс, да вӧвлӧм муясыс абу россялӧмаӧсь, сӧмын эжмӧмаӧсь — гӧр, куйӧдав и кӧдз. Шондіыс сотӧ эжа вывсӧ, и ситурунысь ӧтдор сэн нинӧм оз быдмы. Коркӧ тані сулавлісны ид да сю кольтаяс, гумла улын рынышъяс; водзынджык, чурк йывланьыс вӧвліны керкаяс, ӧшиньясас кӧчасьліс шонді, юравлісны челядь гӧлӧсъяс Изъяю берегын. Васькакӧд ми чеччим тарантасысь, вӧв шодйӧн восьлаліс сыланьӧ, кӧні сулавлісны керкаясыс.

— Тьӧща, ассьыныд керка местатӧ помнитан? — юаліс Васька.

Парма Марья дзӧръяліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, косіник кикарнас чышкышталіс син доръяссӧ: «Эг кыл, мый ювалін».

— Керка местатӧ, мися, эн на вунӧд?

— Таладорсяньыс мӧдыс и вӧлі.

— Тпру-у! — сувтӧдіс вӧвсӧ Васька, личӧдіс сийӧссӧ да седелка кӧвсӧ, чӧвтіс ныр улас турун клӧк. — Но, вот, чужан керка ӧшинь улад и вовим, тьӧща. То, тая-й мир туйыс вӧллӧма, таті-й котроллін коркӧ. Тані веськӧдыштам коснымӧс, тэсся кладбище вылад ветлам.

Мерин, ныр розьяссӧ паськӧдліг, гораа гӧрӧктіс, быттьӧ аслас вӧв кыв вылын юаліс лӧнь вӧр-ваыслысь: «Эй, пармачурксаяс, кӧнӧсь ті?» Воча гӧрӧктӧм эз кыв.

Код тӧдас, мый вӧчсис ӧні Парма Марьялӧн сьӧлӧмын. Бӧръяысьсӧ воліс татчӧ во дас сайын, тэрыб кока на вӧлі, ёна гежмаліс сэки ичӧтдырся да томдырся муса местаяссӧ.

— Томджык кӧ вӧлі, олмӧдчи эськӧ татчӧ, — шуис Васька, ӧзтіс «Прима» сигаретсӧ. — Ю берегсьыс веждімсаыд турунтӧ пуктӧны, а вот муясыд эндісны. Менам чӧс туйӧй тані жӧ, водзӧ на вель ылӧ колӧ мунны. Кӧсъян кӧ, коркӧ катӧдла, ӧтлаын сиасям.

— Сідзнад, тэ ветлӧдлан сійӧ чӧс туйяс кузяыс, кӧні коркӧ кыйсьылісны грездса вӧралысьяс.

— Да, ме аддзылі на налысь кок йылас сісьмӧм вӧр керкаяссӧ, йӧра да ош петляяс паныдасьлісны.

Ме видзӧда мойдын кодь мича ловъя вӧр-ва вылас и ӧдана дойӧн тырӧ сьӧлӧмӧй. Кымын сё грезд нин бырис миян Коми му вылысь! Эз ас вӧлянас косьмыны ичӧтик грездъясас коми войтырлӧн вужъясыс. Помассьӧ кызьӧд нэм, а сійӧ югыд шондіыслысь петӧмсӧ, мый йылысь мӧвпавліс поэт Куратов сё нелямын во сайын, пыр на виччысям. Босьтны кӧ Коми мулысь Енмӧн сетӧм озырлунъяссӧ да сэні олысь вужвойтырлысь лыдсӧ, то коми мортыд му шар вылас медся дьӧбӧ кольӧм морт! Быттьӧ ылӧсаліс менсьым думъясӧс, шыасис Васька:

— Этатшӧм озыр му вылын олам этатшӧм гӧля. Аддзылі телевизор пыр да, австралияса пермеръяс лэбалӧны асланыс самолётӧн, а миян медбур транспортыс то тая тарантасыс. Донтӧминик «Приматӧ», пӧжалуй, куритӧны толькӧ нін рочьяс да комияс, тэсся некод нін оз. — Сэсся сьӧлыштіс чигарка помас. — Пӧдлиннӧ, код вӧсна нӧ гӧлӧсуйтін?

— Кыкнаннысӧ черкниті. А тэ?

— Зюганов вӧсна... Тьӧща, лолышт аслад чужан керка местаын, тэсся кладбищеланьыд мӧдам.

Ме син бердӧ пукті ыджыд линзаа бинокльӧс, куті корсьысьны, аддза-ӧ мыйкӧ помтӧм-дортӧм лӧз вӧртас помсьыс. Помнита да, ми, веждімса зонпосни, югыд лунъясӧ нарошнӧ кавшасьлім керка вылӧ, мед видзӧдлыны Пармачуркйысь стрӧйбаяссӧ. Сэки, война бӧрас, сулалісны на сэн ӧти керка да пывсян.

— Коді овліс сійӧ керкаас? — юалі Парма Марьялысь.

— Ыджыд мамӧлӧн рӧднӧй вокыс — Мӧкей Ӧсип Тимӧ. Колкозад сія сідз эз и пырол. Виктор пинысӧ война вылад Митрей чожӧкӧд нуисны, кыкнанныс усисны. Гӧтырыскӧд, Пож Таттяныскӧд, тані-й олісны култӧдзныс. Эталадорас, веськыдладорас и вӧлі налӧн керканыс, миянкӧд орччӧн.

Сідзкӧ, ме ӧні сулалі сійӧ керка местаас, мый ме аддзылі дзоля дырйи Веждімсянь асланым керка вывсянь. И видзӧді сыланьӧ, кодарын куйліс Веждім.

— Ме, Викентий, та вылнасяньыд и биноктӧг аддза Веждімтӧ. Веськыдатӧ тасянь и мукӧд, ылісаджык сиктъяс тшӧтш тыдалӧны. Биноктӧ веськӧд то эсчӧ, сюся видзӧд, мыйкӧ аддзан он? — чуйдӧ Васька.

— Ой, кутшӧм бура тыдалӧны керкаяс, уна-уна! — чуймалышті ме.

— Тӧдан, кутшӧм сикт?

— Шорчом али мый?

— Да, тӧдін.

Шорчом... Куимсё ветымын во сайын тайӧ вӧлӧсьт местаас сулавліс коми вӧралысьлӧн дзик ӧти чом. Ӧні — Эжва бокын медыджыд сиктъясысь ӧти. Сулалӧ сійӧ менам син водзын сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн медводдзаысь аддзи сюрс ӧкмыссё ветымын ӧтиӧд воын — кузь, няйт да руд, но гудӧк шыяса, мыла гӧлӧса мичаник нывъяса, кывтыдпомас да сикт шӧрас визув шоръяса. Мир туйбокса сэтчӧс кык судта школаын велӧдчи сизимӧд, кӧкъямысӧд, ӧкмысӧд классъясын. Гражданскӧй война дырйи школаас вӧвлӧма то гӧрдъяслӧн, то еджыдъяслӧн штаб. Ме пукавлі классын, кӧні стенъясас тӧдчисны штык туйяс. Кодъяс бытшйӧдлӧмаӧсь, дерт, некод нин эз тӧд: штык йылыд ӧткодь и еджыдъяслӧн, и гӧрдъяслӧн.

Медся гажаиныс Шорчомын вӧлі вичко дор — веж лудъя паськыд эрд, тулыс-гожӧмнад том йӧзлӧн сьылан-йӧктанін. Сё арӧса вичкоыс ыджыд да зумыд, быттьӧ места вылас кынмӧма буалысь еджыд ӧш, букыш плеш пырыс видзӧдіс йӧзланьӧ: мыйла пӧ тешитчанныд ме вылын — асланыд медся вежа местаад пӧ вӧчинныд конюшня, оз пӧ прӧстит Енмыс му вылын олысьясӧс татшӧмторсьыс.

Видзӧда бинокль пыр Шорчомланьӧ, а син водзӧ да паметьӧ локтӧны бӧрӧ кольӧм важ и выль серпасъяс.

— Викентий, тырмас нін сэтчӧ дзоргыны, видзӧдлы веськыдвыв, — корис Васька.

— Энлы, энлы, вевъяла на. Ме видзӧда сиктланьӧ, кӧні медводдзаысь окасьлі нывъяскӧд.

— Ме и вунӧді нін, кодӧс и околлі медводдзаысьсӧ. — Васька ӧзтіс донтӧминик «Примасӧ».

— А ме эг. Надейнӧ, бинокль пыр тыдалысь ӧти керкаын и олӧ сійӧ нывкаыс: кузиник, вӧсньыдик, коскӧдзыс еджыд кӧсаа, чангыль ныра...

— Ӧні старука нін, — чӧвтіс Васька.

— Мекӧд тшӧтшъя вӧвлі, сідзкӧ, квайтымын на весиг абу, а сэки кыкнаннымлы дас вит-дас квайтӧн вӧлі.

— Шорчомса нылыд мен тшукліс жӧ. Ме вед армия бӧрын Кебанын велӧдчылі капитан-меканикӧ, некымын во катеристалі, шорчомса пуръясянінас и тӧдмасьлі сыкӧд, тайкӧ эг гӧтрась.

— Мый эськӧ падмӧдіс?

— Тулыс-гожӧмнад катеристыд шоча волыллӧ гортас, пырджык ва вылын. Друг видзӧма... Сы сайӧ тэсся-й петіс верӧс саяс. А писӧ месянь шуліс, ме кодь жӧ пӧ мугов да читкыля юрсиа.

— Ачыд аддзылін писӧ?

— Эг. А тіян мыйкӧ сэтшӧмыс вӧллі еджыд юрсиаыдкӧд? Ну, вӧрӧшитлін эн?

Парма Марья надзӧник шлапикасис миянсянь ылын и сёрнинымӧс эз кыв.

— Сӧ-сӧмын окасьлім, — мытшъялышті ме. — Позьӧ вӧлі, да эг тшыкӧд нывсӧ, жалиті.

— Вот йӧйыд, сэтшӧмтор он жӧ прӧзевайт.

— Ме унаӧс жалитлі.

— Сідзнад, унаысь и йӧй. А менам ӧні на веж петлӧ том нылъясыд вылӧ.

— Менам вед петлӧ жӧ, торъя нин сэк, кор аддза лӧсьыд сітан бекъясаӧс.

— Петас, дерт, абу вед весь шулӧмась: кыті пӧ дзескыд, сэті и чӧскыд.

— Кысь нин эськӧ тэа-меалы дзескыдыс да? Воас кад да, некутшӧмыс на оз кут ковны-а: дзескыдыс ни, шлюпыс ни. Кор пӧ мужикыд воштӧ нывбаба дінӧ иссӧ, сійӧ абу нин мужик, мужик шой нин пӧ.

— Сідзкӧ, ме мужик на. Бабаяс дінад менам исыд ныриса понлӧнысь на ёсьджык. Ӧтитор жаль: пӧрысьмыны кутім, а бур олӧмсӧ сідз эг и аддзылӧй. Вот тайӧ жаль, Викентий.

— Эгӧ тай. Код тӧдас, кутшӧм на лоӧ водзӧ олӧмыс. Ӧбиднӧ, югдӧмыс оз тыдав да.

— Ӧтарӧ гусясьӧны да, кысь югдас? Вермисны кӧ, асалісны нін эськӧ йӧзыдлысь сынӧдсӧ-й, шондісӧ. Вот и деливӧ сьӧлӧм вылын. Кокньӧдыштлӧ толькӧ жар пылсянын корӧсясигӧн да Галиналысь небыд някъяссӧ шамралігӧн, да ещӧ кор уна чери шедӧ. Но мый, оз тыдол еджыд юрсиа нылыд?

— Оз. Век на шамравлан сэтъясті али мый?

— Ме вед, Викентий (тьпу! тьпу! тьпу!), ен сыкӧдӧн, зэл на яр. Водз пӧ нярмӧны ная, кодъяс юрнас уджалӧны. А ме вӧрад пӧрӧдчигӧн юрӧс эг жуглы. Сьӧкыд уджтӧ вӧчигӧн менам, кыдз тэныд шуны, быдлаті яровизируйтчӧма. Коскӧй вот висьлыллӧ, киясӧс юколлӧ. А сідзсӧ, сюрас кӧ стрӧка, бабаяссьыд ог кедзолтчы.

— Кысь на вед и бабаясыс?

— Дзоръяг посёлокыд баба дзу кодь. Эжва йылсьыс, дашкӧ, став уджтӧмалысьыс сэтчӧ локтӧма да. Комиыс и рочыс тырмымӧн. Кутшӧм калибра бабаӧс кӧсъян, сэтшӧмӧс и аддзан, мед толькӧ зептад водка доз вӧлі-а. Мужикъяс сертис ная ёнджыка ювӧны. Менам парторгалігӧн татшӧм страм олӧмыд эз вӧл. Коммунистъяс дырйид пӧрадок вӧллі, мырдӧн сэк уджӧдлісны, а ӧні мырдӧн уджтӧг колисны йӧзсӧ, кӧть тэсся тшыглы пракмун. Кӧсъян — кырсась, кӧсъян — гусясь, — то кутшӧм Россияад демократияыд!

Васька ропкӧдчис власьт кутысьяс вылӧ, а ме бинокльӧн сатшкысьлі то ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ. Вылісяньыд енкӧлаыс кажитчис помтӧм-дортӧмӧн, и вывті мичаӧн. Медбура тыдаліс Шорчом, эз ставнас сиктыс, а вывтасінын пукалысь стрӧйбаясыс. Аслам могъясӧн унаысь ме веськавлі тайӧ вӧлӧсьтас, но ни ӧтиысь эг паныдасьлы коскӧдзыс еджыд кӧсаа, томдырся мича нылыдкӧд. Гашкӧ, ылісянь казявліс менӧ да кежліс мӧд уличӧ? Ӧдвакӧ. Сёрӧнджык тӧдмалі: институт бӧрас во-мӧд на абу петӧма верӧс сайӧ. Дерт, вӧлі менам позянлун аддзӧдчывны сыкӧд, но олӧмыд тай вӧжжитӧм: ачымӧс катовтӧдіс мӧд туйвежӧ.

Быд пӧрйӧ, кор веськавлі Шорчомӧ, волывлі вичко дорӧ, кӧні коркӧ нуӧдлісны службасӧ отеч Владимир, сэсся и Родион поп. Коркӧ шорчомса мир туй кузя телега вылын зӧрксьӧдісны татчӧс волисполкомса секретар большевик Андрей Гичев да уездысь Чрезвычайнӧй комиссияса уполномоченнӧй Павел Налимов. Кутшӧм важӧн нин ставыс тайӧ вӧлӧма. Енмӧй, сет ставныслы югыдін да шоныдін!

— Тьӧща, лок сӧл, ветлам кладбищеланьыд! — чукӧстіс Васька.

— Локта, дитяяс, локта.

* * *

И Важ Эжваыс, и юсайса видзьясыс, и водзын тшемвидзысь вӧрыс узисны на, кор ми Вась Миш Васькӧд лэччим береглань. Пумӧн-пражитмӧн посни черитӧ позьӧ ботайтны Важ Эжва вомсьыс, но Васька нуӧдӧ гырысь гыч кыйны. Сідзкӧ, колӧ веськавны тыӧ. Гычыд посни лытӧм, буретш сэтшӧм и колӧ, мед Ӧврам Ӧксинь Марьялӧн нимлун вылӧ воӧм гӧсьтъяс эз виньдыны черинянь либӧ пражитӧм чери сёйигӧн.

Берегпӧлӧнса бадьяс дзорӧсь да эзысьӧсь лысвасьыс, копыртчӧмаӧсь паськыд лапкоръя унзіль ю весьтӧ. Нискӧм вурун моз клӧкъясӧн кывтӧ еджыд ру. Кокни да чӧскыд асъя сынӧдыс. Ӧвадтӧм, оз ков, майбыр, шенасьны ном-гебйысь. Кустъяс костӧд югнитлӧ юыс, сикт весьтӧдыс ёна нин ляпкалӧма, и берегас куйлісны ас вӧчӧм кокни пыжъяс. Мотора кӧрт пыжъяс горувланьысджык, сэті джуджыд и паськыд. Коркӧ сикт ныр увті кывтлісны-катлісны пу кӧлесаа пароходъяс, но коммунизм стрӧитан воясӧ юсӧ ныръялісны тракторъяс, кӧсйисны вӧчны пуръясянін, да нинӧм эз артмы — сӧмын тшыкӧдісны, дойдалісны вӧр-васӧ. Тулыснас, ыджыд ытваыс кор ойдӧдас мӧдлапӧвсӧ, ӧтлаасьлӧны Важ да Выль Эжваяс, чойяс моз топӧдчылӧны паськыд сывнаныс ӧта-мӧдыскӧд. Во ветымын сайын на Важ Эжва пузьыліс черияслӧн гыбалӧмысь, ӧні вӧйтасьлӧны сикт весьтас сӧмын тулыснас. Гожӧмнас сэті позьӧ вуджны гач коктӧ пуджӧмӧн.

Садьмисны кӧ талун фронт вылын усьӧм веждімса салдатъяс, эз эськӧ тӧдны ассьыныс чужан пельӧссӧ, сэтшӧма сійӧс урӧстӧма — войнаыс быттьӧкӧ мунӧма тшӧтш и тані, Коми пармаын. Мӧрччис-сюраліс Изъяюлы и Важ Эжвалы, но медся нин аслыс парма-вӧрыслы. Найӧс дойдалӧма сыметь, мый некор нин оз бурдлыны. Коркӧ сиктсӧ вомӧнавліс зэв тэрыб, жборгысь шор, гажӧдліс-мичмӧдліс вӧлӧсьтсӧ. Шордорса лыа вылын ворслісны челядь, келавлісны ваас, лэдзавлісны бумагаысь вӧчӧм парусъяс. Но вӧртӧ путьтӧг кералӧм вӧсна шорыс косьмӧма. Сьӧлӧм нормӧдана татшӧм серпасыс абу сӧмын Веждімын, а Коми му пасьтаын. Пӧжалуй, Му шар вывсьыс ӧдвакӧ сюрас мӧд татшӧм места, кыті эськӧ урӧстісны Коми муӧс моз! Кызьӧд нэмсӧ веськыда позьӧ шуны Войвылӧс нёнялан да тшыкӧдан нэмӧн.

Сьӧлаӧс моз куштісны Эжва катыдысь гулыд ягъяссӧ. Шонді водзын ва гӧп моз косьмисны ёльяс, гырысь и посни юяс. Изъяюысь мед кыйны кило ком, ю йывланьыс колӧ кайны верст дас, буретш Пармачуркйӧдз. Грездыслӧн куш нин местаыс, но нимыс колис. Сы весьтын ӧні лэбалӧны ловъясыс налӧн, кодъяс кыпӧдлісны парма чуркйӧ медводдза стрӧйбаяс, кодъяс тыла кералӧмӧн вӧчлісны муяс да видзьяс, кодъяс кӧсйисны лӧсьӧдны сэні шуда, тыр судзсяна олӧм. Кодкӧлунъясӧ, пармачуркса кладбище вылӧ волігӧн Ӧврам Ӧксинь Марья крестъяссӧ пыдди тапкӧдышталіс сэні быдмысь пуяссӧ, шамыртліс косіник кабырас мусӧ, топӧдыштліс морӧс бердас. Кӧнкӧ тані, сылӧн кок улын куйліс и Елисей Гриш Миш — Ӧврам Ӧксиньлӧн айкаыс и ӧтпырйӧ нылыслӧн, Марьялӧн, батьыс. Морӧс вывсьыс эзысь пернасӧ окалігтыр, Парма Марья копыртчылӧмӧн прӧщайтчис кладбищеын куйлысьяскӧд, пернапасасис, и Васька отсаліс сӧвны тарантасӧ. Пуксьӧдіс сідз, медым дыр, вӧрӧн сайӧдтӧдз, тыдаліс чужан грезд местаыс. Гортланьыд вӧв тшолксьӧдіс кокниа.

Вӧлӧкын нин Парма Марья висьталіс Уля мамсяньыс кывлӧмтор. Ӧтиысь, кор абу нин вӧлӧм ловъяӧсь Тимӧ гозъяыс, грездӧ волігӧн Ульяна узьмӧдчӧма вокыслӧн пуста керкаӧ. Муртса пӧ удиті ойбыртны и кылі пӧ парма чуркйыслысь бӧрдӧмсӧ. Бӧрдан шыас пӧ кылісны гӧлӧсъясыс и пӧльӧлӧн — Пиля Мӧкейлӧн, и батьӧлӧн да мамӧлӧн, и Кузьма Прокӧлӧн, и Елисей Гришлӧн, и Тимӧлӧн... Тэсся, мелань кисӧ нюжӧдӧмӧн пӧ, кутіс матыстчыны Ӧврам — еджыд дӧрӧм-гача, еджыд ус-тошка: гажӧй пӧ бырис, югдытӧдзыс кутыштлыны кӧсъя. — Кыдзи нӧ кутыштлан, тэ жӧ важӧн нін кулін, шуа пӧ ме. Эг пӧ ме кул, Пармачуркйын пӧ ме ола... Тэсся пӧ збыльысь шебрас улӧ кутіс пырны, сэк пӧ и садьми, став вир-яйӧй пӧ ньылӧмӧн тырӧма. Сэтшӧма пӧ ползи, пасьтаси пӧ да Веждімӧ туй вылӧ петі. Пул тыра пестерысла мӧд лунас вӧлӧн кайлӧма.

Мойвиас-ӧ нӧшта волыны чужан грездас Ӧврам Ӧксинь Марьялы? Дыр-ӧ Енмыс сетӧма сылы овнысӧ? Со тай, кӧкъямысдас арӧс матысмӧ, нимлун кежлас черила мунӧ зятьыс. Восьлалам Важ Эжва кыр йылӧд, верст кымын на пыж дорӧдзыс. Миян дзоля дырйи тайӧ берегыс тыр вӧвлі кер штабельясӧн, кытчӧ волывлім ворсны дзебсясьӧмысь да войнаысь.

Нелямын квайтӧд-нелямын сизимӧд воясын Эжва катыдӧ, тшӧтш и Веждімӧ, вайисны власовецъясӧс — томӧсь, бритчытӧмӧсь, омӧлик кӧм-паськӧмаӧсь. На лыдын вӧліны рочьяс, украинечьяс, белорусъяс, литовечьяс, азербайджанечьяс, татаринъяс... Вайисны лэдзны вӧр. Овны некӧн. Тшыгӧсь. Но кыдзкӧ кутчысисны. Веждімса бабаяс некыдз эз эскыны, мый тайӧ йӧзыс вермисны лыйлыны налысь верӧсъяссӧ, пиянсӧ, вокъяссӧ; мӧдарӧ на, жалитісны, отсалісны, кыдз мый вермисны. Воддза кадсӧ весиг олісны сиктсаяс ордын. Дзоръягса власовецъяс пиысь некод эз кув тшыгла да кынмалӧмла, некод эз пышйы, кӧть мукӧд посёлокъясысь пышйысьясыс и вӧліны, торъя нин, нелямын сизимӧд вонас. Пышйысьяс йылысь сёрниыс паськавліс зэв ӧдйӧ. Ӧти кадӧ, гожӧм помланьыс, найӧс корсьысь стрелокъясыс, морт ветымын, понъяӧсь, олісны Веждімын, тасянь и ветлывлісны операция вылас. Дзӧлялыаын, комынӧд воясса лагерникъяслӧн киссьӧм баракын, вӧлі лыйӧмаӧсь ӧти пышйысьӧс, а мӧдсӧ кутӧмаӧсь; некымынӧс тайкӧ абу суӧмаӧсь и Пармачуркйын Мӧкей Ӧсип Тимӧлӧн эновтӧм керкаын узигӧн. Но стрелокъяслӧн вотӧдз вевъялӧмаӧсь усйысьны.

Век жӧ, дзоръягса кык мортӧс кытчӧкӧ нуисны, да сідзи и вошисны. Асывнас, удж вылӧ муніганыс, туйбокса йӧрысь нетшыштӧмаӧсь колхозлысь морт ӧти мӧс сёркниӧн. Аддзылӧма гусясьысьястӧ бригадирыс и юӧртӧма комендантыслы. А бригадираліс буретш Ӧврам Ӧксинь Марьялӧн верӧсыс — Ольгов Илля. Кывсьыліс: кыкнаннысӧ пӧ сёркни нетшыштӧмысь пуксьӧдӧмаӧсь тюрмаӧ.

Выль Эжва бокын, сиктсянь верст-мӧд катыдланьын, регыдӧн кыптіс ляпкыдик баракъяса ыджыд посёлок. Воис техника. Чинталӧм вӧрсӧ петкӧдісны Веждім дорса Важ Эжва берегӧ пес пача автомашинаясӧн. Колис кад, и власовецъяскӧд, кодъясӧс шулісны спецпереселенечьясӧн, тӧдмасисны веждімса нывъяс да дӧваяс, унаӧн котыртісны семьяяс. Талун налӧн нин челядьыс тыртӧны ветымын ар, эмӧсь внукъяс да правнукъяс. Мездӧм бӧрас кодсюрӧ муніс чужан муас коми гӧтырӧн да челядьӧн, унаӧн олісны Комиын нэм помӧдзыс.

Но таысь на водзджык, комынӧд вояс заводитчигӧн, Эжва катыдӧ шӧтісны кулакъясӧс страна пасьтаысь быдса семьяясӧн, а сідзжӧ Сӧвет власьтлы паныд сулалысьясӧс — ссыльнӧйясӧс. Ставнысӧ уджӧдісны вӧрын кывтӧм пемӧсъясӧс моз. Тшыгла, кынмалӧмла, висьӧмла трудспецпереселенечьяс, тадзи найӧс шулісны, кулалісны сёясӧн *. Эжва катыдын мында спецпереселенечыс сэсся Комиын некӧн эз вӧв. Став олысьяс пӧвстысь пӧшти быд мӧд морт тані вӧлі мырдӧн вайӧм. Йӧзӧс репрессируйтан машина уджаліс тыр ӧдӧн, уджаліс революциялӧн медводдза лунъяссянь. Сюраліс и коми войтырлы: найӧ олісны сэтшӧм жӧ сьӧкыд, раб олӧм. Арнас, Пӧкрӧв бӧрын, уджавны вермысь став колхозникӧс да единоличникӧс мӧдӧдлісны лэдзны вӧр. Кутан пыксьыны — лоан народлӧн врагӧн и веськалан чуткасьысь сутуга сайӧ либӧ... мӧдар югыдӧ. Крестьяна уджавлісны вӧрас тувсов рӧспутаӧдз, а юяс воссьӧм бӧрын кылӧдісны керъяс да гортаныс веськавлісны сӧмын турун пуктігкежлӧ. Тадзи во бӧрся во. Власьт кутысьяс сьӧлыштісны сикт вылӧ. Эма йӧзлысь найӧ мырддялісны олан керкаяс, муяс, скӧт; тупкалісны вичкояс да часовняяс; дугӧдісны крестьяналысь нэмӧвӧйся обрядъяс — венчайтчӧм, кагаӧс пыртӧм, поконикӧс сьылӧдӧм. Большевикъяс пес пыдди поткӧдлісны пу ӧбразъяс, антихристъясӧн быдтісны ассьыныс челядьсӧ, ӧта-мӧд пӧвстсьыс корсисны народлысь врагъясӧс.

Мырддялӧм, дарӧвӧй керкаясын большевикъяс восьталісны сӧветскӧй контораяс, колхоз правленньӧяс: водзті эзысьӧн да зарниӧн пӧртмасьысь вичкоясын * — конюшняяс да складъяс. Поп-дякъясӧс либӧ лыйлісны, либӧ сісьтісны тюрмаясын да ссылкаясын. 1932-ӧд вося мартын Эжва катыдӧ воис ВКП(б) Коми обком бюроса шлен, облисполкомса юралысь Педӧр Турубанов. Локтіс сы вӧсна, мед эрдӧдны Кулӧмдін районысь уна лыда врагъясӧс да вредительясӧс. Педӧр Карлович чукӧртіс чрезвычайнӧй районнӧй партконференция да райисполкомлысь чрезвычайнӧй пленум. Ичӧтик тушаа, гӧгрӧс юра коми-пермяк Турубанов, дженьыдик голясьыс ньылӧмсӧ чышкаліг, кулитіс районӧс сыысь, мый крестьяна дыша пырӧны колхозъясӧ, оз тыр вӧр лэдзан план, омӧля чукӧрмӧны налогъяс. «Мыжаӧсь найӧ, кодъяс нуӧдӧны Эжва катыдын революциялы паныд пропаганда да агитация, кодъяс котырталӧны контрреволюционнӧй организацияяс, — тӧдчӧдіс Турубанов. — Районса коммунистъяс оз кӧсйыны аддзыны классӧвӧй врагӧс, та вӧсна ми бырӧдам партиялысь ӧнія райком. Тадзи кӧ лоас и водзӧ, бырӧдам ставнас районнӧй партийнӧй организациянытӧ. Тіян долг да мог — корсьны врагъясӧс и мыждыны найӧс нем жалиттӧг».

И мыждісны. Мыждісны медся сюсьяссӧ да вежӧраяссӧ. Репрессивнӧй машиналӧн ӧдйӧ бергалысь гӧгыльясыс нӧшта на ӧддзисны. Изісны йӧзӧс мельничаын ид тусьӧс моз. Ӧти кывйӧн кӧ: врагъясӧс пыдди большевикъяс изісны ӧта-мӧднысӧ. Районын «народлысь врагъясӧс» дыша корсьӧмысь комын витӧд воын вӧтлісны партияысь да милицияса начальникысь Суринӧс. Сійӧс шуисны троцкистӧн, кык бана мортӧн, предательӧн. Сьӧд кымӧръяс сукмисны и Павел Налимовлӧн юр весьтын. Комын сизимӧд воын Налимовлӧн выль начальникыс, Сажин, юӧртіс Сыктывкарӧ: «Бӧръя кык воӧн районын бырӧдӧма дас контрреволюционнӧй группировка — кывкутӧмӧ вайӧдӧма сё мортӧс». Но обласьтса веськӧдлысьяслы тайӧ кажитчис этшаӧн и мыждісны асьсӧ Сажинӧс — шуисны троцкистӧн, вӧтлісны партияысь и судитісны.

Сажинӧс пуксьӧдӧм бӧрын лун-мӧд мысти Павел Налимовлӧн пызан вылӧ водіс документ, кӧні вӧлі пасйӧма: «НКВД-лӧн тіян райотдел водзӧ сувтӧдӧма мог: быд парторганизацияысь корсьны народлысь кык-куим врагӧс». Павел Абрамович коркӧ мӧвпавліс коми войтырлӧн шуда олӧм йылысь, но ставыс бергӧдчис мӧдарӧ. Жалитіс, тӧв йылӧ лэбисны бурӧ эскан томдырся мӧвпъясыс да. Со тай, тшӧктӧны корсьны выль врагъясӧс... И март тӧлысся ӧти лунӧ, сёрӧн нин, кабинетас кылас лыйӧм шы. Лыяс аслас наганысь веськыда сьӧлӧмас. Пызан вывсьыс аддзӧмаӧсь гӧтырыслысь, Настялысь, фотосӧ да сӧмын на куритӧм, табактӧм каллянсӧ.

Сійӧ жӧ воас вӧтлісны партияысь Никонор Напалковӧс да Яков Булышевӧс — веждімса медводдза коммунистъясӧс, Сӧвет власьт котыртысьясӧс. Никонорӧс пуксьӧдісны куим во кежлӧ, Яков Тихоновичӧс пуксьӧдӧмысь мездіс пу кокыс. Кыкнаннысӧ мыждісны сыысь, мый сиктса овмӧсъяс оз тыртны яй сдайтан поставкаяс, и сэк жӧ унаӧн начкӧны скӧтсӧ. Тадзи район тыртіс «народлысь врагъясӧс» эрдӧдан план. Комын ӧкмысӧд воын Никонор кувсис Човса тюрмаын. Йӧзӧс пуксьӧдалӧмысь мыждіс Енмыс и асьсӧ, яр большевик Педӧр Турубановӧс — шуисны сійӧс народлӧн врагӧн и дас сизим во чӧж видзисны лагеръясын да ссылкаын. Мездмӧм бӧрас варов вома Турубанов асьсӧ кыпӧдіс пӧшти коми национальнӧй геройӧдз, гижис казьтылӧмъяс, кӧні вунӧдіс пасйыны коми йӧз водзын ассьыс грекъяссӧ.

Сы кості, кор большевикъяс «пурисны» ӧта-мӧднысӧ, корсялісны «народлысь врагъясӧс», чоталӧм вӧв кодь лоисны сикт-грездъяс. Колхозъяс ӧдва лолалісны. Эз кыптыны ни олан керкаяс, ни общественнӧй стрӧйбаяс. Ветымынӧд воясӧ на Эжва катыдын районнӧй тӧдчанлуна учреждениеяслӧн да организацияяслӧн контораяс, тшӧтш и асьныс райкомъяс, вӧліны йӧзлысь мырддялӧм короминаясын, мӧд ног кӧ, кулак керкаясын. Коми крестьянин кокниджыка лолыштіс сӧмын ветымынӧд вояс помын.

Юр весьтті лэбисны уткаяс, вӧчисны кытш и пуксисны Важ Эжва бокса ӧзынӧ. Пыжнымӧс дасьтігкості и мыччысис шонді, разӧдіс русӧ, небыдик гӧрдов югӧръясыс ньӧжйӧник водісны ва веркӧсас, берегпӧлӧнса кустъяс да лудъяс вылӧ. Ловзис лысваыс, уна рӧмӧн босьтчис миянкӧд синмасьны. Пыж бӧжӧ Васька крепитіс «Ветероксӧ» и йӧткыштчим берегысь. Но моторсӧ уджӧдны эз на позь, ковмис кывтны зібъясьӧмӧн. Ёртӧй ӧдва кыскаліс кык лопта пелыссӧ нильӧг нюйтсьыс, лоптас пысасьліс ваувса быд пӧлӧс веж туруныс, зумыд иддза гӧгрӧс да паськыд ватшетшакъясӧ зурасьліс пыж нырным. Миян дзоля дырйи берегсянь берегӧдз таті вӧлі джуджыд да сӧдз ваа, волывлім татчӧ вуграсьны. Эстӧні, муртса улынджык, берегас сулалісны комынӧд воясса лагерникъяслӧн ӧшинь-ӧдзӧстӧм нин баракъяс. Кывсьыліс, бӧрынджык татчӧ вуджӧдӧмаӧсь и Базаын пукалысьясӧс.

Воим турунтӧминӧ, и Васька заведитіс моторсӧ. То ылысь, то матысь ыджыд шумӧн кыпӧдчылісны уткаяс, борднас тэрыба ӧвтчиг пуксьылісны лӧньджык, выль местаӧ. Мичаа кыпӧдчис шондіыс. Югӧръясыс югзьӧдісны юр весьтысь сыръя дора кымӧръяссӧ, налӧн вуджӧръясыс купайтчисны син ёрана ю веркӧсын. Но арся поводдяыд асныра ныв кодь жӧ вежласяна, лунтырнад удитлас тшыксьыны некымынысь. Выль Эжваӧ петӧм бӧрын кывтім тыр ӧдӧн нин. Коркӧ таті кывтлісны-катлісны пароходъяс, теплоходъяс, катеръяс, берегса сюръяяс йылын ӧзйылісны бакенъяс. Пу пӧнаръясӧ бисӧ коркӧ ӧзтавліс на тшӧтш и менам пӧль Йигӧ Иван Вась, дженьыда ногыс, Йигӧван Вась. Ӧні Эжва-матушканым эновтӧм невеста кодь. Визулыс ӧтарӧ кырӧ крутладор берегъяссӧ, налы воча нюжалӧны-паськалӧны лыа кӧсаяс. Кузяла ю пасьтаыс чурвидзӧны ютшмӧм пуяс да керъяс. Эжватӧ важӧн нин некод оз весав ни джудждӧд. Лыа кӧсаяс вылын паныдасьлӧны вадорас бытшйӧдлӧм тшапӧдъяс. Тыын ботайтчӧм бӧрын кыйсьысьяс пожъялӧны ботансӧ Эжваас и ӧшлӧны сэтчӧ косьмыны. Кыр йылас корсюрӧ тыдовтчылӧны турун зорӧдъяс.

Миян пыж нырын, томан сайын, ботанъяс. Кыкӧн кыйсигӧн позьӧ вӧйтавны кулӧмтӧ уна вылӧ сё метр, посни синмаӧн да борскӧмӧн оз позь. Кӧть и шоча, но Эжва катыд кайлывлӧ чери дӧзьӧритысь инспекторъяслӧн катер. Казяласны кӧ индӧдъяс торкалӧм, мырддясны ботантӧ и штрапуйтасны на. Век жӧ, сиктса войтырыд торкалӧны тайӧ стрӧг индӧдъяссӧ. Быть вед торкав, кынӧмтӧ куш картупельӧн, тшакӧн да кӧчанӧн он кут тыртны. Сизимӧд лыа кӧса весьтас крутладор берегас сулаліс Васькалӧн вӧр керка, сэтчӧ и иналім став кӧлуйнымӧс. Мед эз пакӧститчыны шыръяс, ӧдзӧсвесьтса лэбулас, пу тувъясӧ ӧшлім сёян-юаннымӧс.

Кык паськыд мешӧкын ботанъясӧн вӧрса ордым кузя пырам пыді тыясланьыс, сэтчӧ и кутам вӧйтасьны. Верст куим лоӧ мунны. Сэтчӧ некор оз пырны инспекторъяс, да и нинӧмла: гычсӧ кыйны позьӧ сэсь любӧй кадӧ. А вот матыса тыас, кӧні сир-сынысь ӧприч уна олӧ и посни чериыс, инспектор киад эз нин этша морт тшуклы. Да и асьныс, инспекторъясыс, оз бӧрыньтны, медым кыйсьыштны сэн. Веждімса уна кӧленаӧс нин вердлісны татчӧс тыясыс. Мед сӧмын мужикуловыс вӧлі-а! Война бӧрас, мужиктӧммис сиктыс да, этшаӧн кыйсьылісны да вӧравлісны татчӧс местаясын.

— Йӧраыд тані оллӧма, — висьталӧ Васька. — Мӧйму на тась йӧрапиӧс аддзылі, эг полошит, мед, мися, быдмас, тэсся вӧлисти лыя. Гожӧмнад ме пищальтӧг татчӧ волылла. Эг вевъёл быдтыны йӧрапитӧ, меысь водзджык кутшӧмкӧ страмина лыйис. Карсянь вед татчӧдз волӧны, пищальтӧгыд да водкатӧгыд ная оз локны. Вӧйтасям да, бӧрсӧ веськыда петам, вӧрӧдыс, сэсь ме тэн мыйсюрӧ петкӧдла.

Сьӧд вӧр помасис, и тыдовтчис ты. Берегас быгыльтӧм пипу пыж, пыдӧссӧ сімтӧм жӧчӧн эжӧма.

— Татчӧ и вӧйтасям? — юала Васькалысь.

— Огӧ на. Ты помӧдзыс мунам, тая пыжнас и мунам. Ытванас таті море кодь, некӧн некутшӧм берег оз тыдол, став тыыс сэк ӧтлаасьлӧ Эжваыскӧд.

Васька вӧляникысь сынӧ, а ме дзӧръяла ӧтарӧ-мӧдарӧ. Берег пӧлӧныс ёна тырӧма пӧрӧм пуясӧн. Ваыс сулалӧ, оз вермы писькӧдчыны Эжваӧдз. Вӧвлӧма вис, да косьмӧма. Ми зурасим помӧдӧ, таті ковмас кыскыны пыжнымӧс.

— Мыйла да коді таті посйис? — бара шыӧдчи Васька дінӧ.

— Коркӧ вайлісны татчӧ рӧдмӧдны мойясӧс, ная и посйӧмась.

Помӧд саяс ваыс ёна вылынджык да сӧстӧмджык, пос тшупӧд кодь лоӧма поромыс. Водзӧсӧ ылӧдз тыдалӧ ты веркӧсыс, ылісяньыс кажитчӧ сім рӧмаӧн. Кӧть и тырӧма лӧп-ёгнас, ботантӧ вӧйтавны позьӧ.

— Ме во комын нін тані кыйся, менам син водзын и тшыки тая тыыс. Кыті морт оз вермы тшыкӧдны, сэті кадыс тшыкӧдӧ. Вӧр-ваыскӧд тшӧтш и бырасны коркӧ комиясыд. — Васька пуксис пыж нырӧ, вӧйтасьны кутіс, а ме бӧжавны босьтчи.

— Думайтан, коркӧ бырасны?

— Дашкӧ-й, бырим нін да асьным тайӧс эг казёллӧй. Коми морт кор сёрнитӧ комикӧд рочӧн — кыдз тайӧс шуны? Менам шурин карад олӧ, уджолліс комсомоллӧн да партиялӧн обкомъясын, ачыс вед веждімса, меысь ар-мӧдӧн и томджык, лэччылам видлынытӧ да коми кыл миянлы оз сетлы, век рочасьӧ. Сё дивӧ вед. Челядьыс да нукъясыс мелӧн моз эськӧ дзикӧдз нін рочмӧмась да.

— Тэнад мӧй оз жӧ тӧдны коми кывсӧ?

— Омӧля тӧдӧны. Ная вед роч посёлокын, Дзоръягад, быдмисны да велӧдчисны. Гӧгӧрвонытӧ гӧгӧрвоӧны, а рочӧн сёрнитӧны. Нукъясӧс вайлыллӧны гожӧм кежлас да велӧдам эськӧ коминас, но велӧдчӧм пыдди менӧ да Галинаӧс сӧмын нерӧны. Миянӧс, зонмӧ, комиӧн шувӧны: ыдзыд мамӧн да ыдзыд батьӧн. Дзӧбыльтӧны.

— Война бӧрад ёна рочмим, коми бабаясыд кор рочьяс саяд петісны.

— Быть вед пет, дас коми бабалы кӧ ӧти коми мужик джын вӧлі вичмӧ. Ӧні мӧдарӧ дай: мужикуловыд уна, а невестаыс абу. Тӧдан, мыйла? Скӧт пермаястӧ бырӧдісны, вурсян мастерскӧйясыд тупкысисны, школаясад да садикъясад челядь лыд чинӧ, унаӧн уджтӧг кольӧны, вот и пышйӧны коми аньясыд карӧ. Код тӧдӧ, мый сэні ная вӧчӧны... Кодлы мойвиас, верӧс сайӧ петас, кодкӧ любӧй удж вылӧ инасяс. Коми муад коми морт моз дзескыдатӧ некод оз ол. Дивӧ вед, весиг сутугаа радиотӧ керкаяссьыд орйӧдлісны, мынтысьнысӧ пӧ оз вермыны да. Ная, кодъяс гӧтрасялӧны сиктад, гижсьытӧг олӧны. Кык-куим кагаӧс нін чужтасны, а век ӧтка мамӧн шусьӧны, мать-одиночкаясӧн. Гижсясны кӧ, пособиетӧ оз кутны мынтыны челядьыслы. Вӧр-ваыс и кутыштӧ сиктса морттӧ; тшак-вотӧстӧ вузаласны сьӧд коммерсантъясыдлы да сьӧмтор на аддзылӧны. Бур воад картупельтӧ уна вузалӧны, донтӧм донысь-а. Уна-ӧ нӧ сьӧм тадзнад нажӧвитан? Тшай-сакар, шуам, мыйтакӧ ньӧбан; мешӧк джын пызь, а кӧм-паськӧмсӧ мый вылӧ? Выль гачтӧ мый вылӧ ньӧбан, гачыд вед ӧні ой-ой дона. Априкаын моз кӧ век жар вӧлі, страмтӧ лапкорйӧн позис тупкыны-а. А челядьтӧ мыйӧн пасьтӧдан? Ӧні вед быдтор зэл дона, быдторйысь колӧ мынтысьны. Дон босьттӧгыд сӧмын лэбачьяс сьылӧны. Брежнев кодь веськӧдлысь колӧ, Брежнев дырйи моз бурасӧ некор эг оллӧй. А тэнад Ельциныд, Викентий, толькӧ пузултӧ олӧмсӧ, Сӧветскӧй Союзтӧ кисьтіс и... — ботан чӧвталігмоз Васька ӧтарӧ варовитіс, меным да кыйтӧм на гычьяслы быдса лекция лыддис. Сылӧн висьталӧмын вӧлі уна збыльтор и венӧ пырны эг кут. Но, век жӧ, шуи:

— Вина юӧмлы сетчисны йӧзыс, томыс и олӧмаыс юӧ, а юӧмнад олӧмыд оз кыпты.

— Винатӧ тай юны оз кол пинь, пырӧ сія, — буркнитіс Васька, содтіс: — Пикӧ вовӧмысла вед и юсисны... Ладнӧ, вит кулӧм татчӧ чӧлтім, рытнас кыйны волам.

Бӧрсӧ петім эг нин ордым кузя. Васька чукӧстіс матыстчывны сывтыръя пожӧм дорӧ:

— То, видзӧдлы.

— Мый нӧ татшӧмыс? — чуйми ме, кор аддзи: пожӧмсӧ шӧрӧдыс, вомӧн ногыс вурыштӧ кыз трос, солидолӧн мавтыштӧм помъясыс вель кузя чурвидзӧны.

— Йӧра пекля вӧллӧма. Сійӧс зэвтігӧн пуыс вӧсни на вӧлӧма, а тэсся... ачыд аддзан.

— Кымын во тайӧ пекляыслы?

— Ой-ёй важ. Дашкӧ, тэа-меа пӧльяслӧн на тая.

— Сутугаыс сэтшӧм на чорыд, — чуньясӧн шыльӧдышті трос помъяссӧ.

— Тані кыйсьыны заводитӧмсянь, кор аддзи тайӧ пеклясӧ, малтыштла солидолӧн. Эстӧні, водзынджык, ещӧ эм. Ӧні тані некод оз вӧрол, черитӧ кыйӧны-а. Пармачуркъяд важ йӧзыдлӧн йӧра да ош пекляыд уна паныдасьлӧ, аслам чӧс туй вылысь ставсӧ малті солидолнад. Ӧні мӧд сё во на оз сімны.

— Молодеч тэ, Васька! Молодеч! — ошкышті ёртӧс. Да и кыдз он ошкы татшӧмторсьыс? Ӧд важ йӧзлӧн быд пас — сійӧ коми войтырлӧн олӧмысь бӧрӧ кольӧм лист бокъяс, и найӧс быд морт лыддьӧ ас ногыс; быд мортлысь вӧрзьӧдӧ сьӧлӧмсӧ пӧль-пӧчыдлӧн киподтуйыс. Сӧмын тай вунӧдны кутім налысь ремеслӧсӧ-а, мичмӧдчӧм-гажӧдчӧмсӧ-й. Талунъя нывъясыд нискыны ни печкыны оз кужны, зонъясыд — дадь ни додь оз кужны вӧчны. А кодъяс кужӧны — найӧс кӧть музейӧ ловъя экспонат пыдди сувтӧд, сэтшӧм этшаӧнӧсь. Ботантӧ кыны да черитӧ кыйны сяммӧны на, кынӧмтӧ вед тув йылӧ он ӧшӧд. Вӧралысьыд на эм и, кӧть и бырны нин кутіс коми пармасьыд звер-пӧткаыд.

Вӧр керка дорын Эжва берегас пуксьӧмӧн куритчим. Ю отсӧ ни кывтчӧсланьыс, ни катчӧсланьыс синнад он судз. Миян весьтын чипсігтыр тэрыба тювъялісны сьӧд борд йыла еджыд каляяс, сунлісны валаньыс, быттьӧ кокалісны сэсь кымӧр чиръяслысь вуджӧрсӧ. Каляяслы эльтчисны вожа бӧжа джыджъяс: ыджыд кельӧбӧн жбыръялісны сынӧдас, и ӧдйӧ, ичӧтик борднысӧ топӧдӧмӧн, дзебсьылісны кыръяс писькӧдӧм позъясӧ.

— Ӧні матыса орчча тыас вӧйтасям. Ноко, вайлы биноктӧ, мотор жуньгӧм шы быттьӧ кылыштӧ, — корис Васька. — Оз-ӧ рыбинспекцияыд кат?

— Сылӧн сійӧ и удж, мед катӧ кӧ.

— Мед эськӧ да. Бензинныс век жӧ абу да, шоча ветлӧны.

Водзджык ачым видзӧдлі бинокль пыр ю горувлань: быттьӧ киӧн судзмӧнъя, тыдаліс ӧдйӧ тӧвзьысь мотора пыж. Сэсся мыччи бинокльӧс Васькалы:

— Пыжа, кыкӧнӧсь.

— Инспекторъясыд пырджык катерӧн катлӧны, соляркаыд донтӧмджык дай компорт налӧн сэн.

— На водзын унаысь нин мыжмылін?

— Быдторйыс вӧллі. Но посни синма ботантӧ ме ог вӧйтол, эм эськӧ сэтшӧмыс да. Гырысь чериыд сы вылӧ и эм, мед кыйны сійӧс. Ю дорын олігӧн нӧ кыдзи чери он кый? Вот кульмигас, кӧть сэк и уна шедӧ, оз кол кыйны, рӧдмынысӧ вӧля колӧ сетны.

Пыжа ӧтвесьтасис миянкӧд. Руль сайын пукалысь мужичӧй лэптыштліс кисӧ, чолӧмасис тадзи. Ми воча лэптыштлім кинымӧс.

— Гозъя тай, Шорчомсянь, тыдалӧ, локтӧны. Верӧсыс веждімса, Дзоръягын трактористалӧ, а гӧтырыс Шорчомысь, Нильӧг Тосяӧн шувӧны.

— Кӧвъясьӧма на прӧзвище! — шензьышті ме. — Он жӧ нывбабаӧс нильӧгӧн шу! Бабаыдлы эськӧ ёнджыка лӧсяліс, шуам, Мича Тося, Лӧсьыд Тося, Чӧскыд Тося, а то Нильӧг Тося.

— Мича вед и эм Тосяыс. Но батьыслӧн нимыс Нил, ачыс Ниловна. Дзоля дырйиыс, кор вӧлӧм юваласны, кыдзи пӧ нимыд, вочавидзлӧма: Ниль Тося пӧ ме, «л»-ыс вӧлӧм оз артмы. Тасянь артмӧма Нильӧг прӧзвищеыс. Шорчомсадлӧн ставныслӧн эм прӧзвищед, мужиклӧн кӧть бабалӧн. Налӧн прӧзвищеяс йылысь быдса нига позьӧ лэдзны.

— Пыді тыланьыд пыригӧн вель уна видз паныдасьлӧ, тыдалӧ, помӧдз нин эндӧдӧмаӧсь.

— Матысаджыкъяссӧ ытшкӧны на, а ылісатӧ энолтісны. Тая тыыс веждімсаыдлӧн медбӧръя, водзӧсӧ тэсся, улланьыс, ставыс шорчомсалӧн. Видзьяссӧ оз жӧ нін пуктыны. Колкоз-совкоз дырйитӧ тані войколӧн страдуйтлісны. Берег пӧлӧныс тырыс лыс чомъяс вӧліны. Уна и турун шедліс, тэсся тай, репормаястӧ кутісны нувӧдны да, ставсӧ энолтісны. Ассьыным эндӧдім, а немечьяслысь да американечьяслысь мыльӧссӧ вайӧны. Мый налы аслыныс оз шогмы, сійӧс и мӧдӧдӧны миянлы, помӧй гуӧ моз.

Куритчӧм бӧрын куим кулӧм, чери синлы тыдавтӧмӧс, таладор тыас вӧйталім. Рытыс ылын на, и ме кори, мед ботайтӧмӧн кыйыштны, кӧть нин юква вылӧ. Куимысь чӧвтлім, ляпкыдінӧ и джуджыдінӧ, борским и быдтор, но ичӧтик кык кельчи да куим йӧрш сӧмын пысасьліс. Эгӧ и босьтӧй, Васька пыр и шыблаліс ваас. Посни синмаад шольыд чериыд оз пыр, а мичаджык кельчи-ёкышыс дзебсьӧма кытчӧкӧ дай. Васька весиг ёрччыштіс, юкватӧг пӧ ковмас пажнайтны, огӧ кӧ пӧ вуграсьӧй.

— Шатиныд эм?

— Эм сія бурыд, керка лӧскын нёль кымын. Кор нукъясӧс татчӧ вайлылла, сэк ная вуграсьӧны берегсяньыс. Нидзулыс эм и.

Медся лӧньтасінас и пуксим. Ты шӧрыс кӧ вералыштӧ, посни гыясӧн валъялыштӧ, то берег дорыс лӧнь, тӧвруыс оз инмы да. Муртса на-й чӧвті вугырӧс ваас, а пробка табйӧй тірӧдчыны нин кутіс. Оз дыр и дэбӧд, дзуммуні пробкаӧй.

— Есь! — горӧді кыдъя рочӧн, кор вугыр йылысь аддзи зарни сьӧма черитӧ, весьт кузя кымын.

— Кутшӧм нӧ? — юалӧ Васька, и сы кості ачыс ӧвтыштіс шатин йывсӧ береглань, шедӧма жӧ.

— Пӧддязӧк кӧ-а.

— Ноко, мыччыл мен. Тая абу пӧддязӧк, он нін тай тӧд чериястӧ. Тая — ачкельчи.

— Ачкельчи? Ме и збыльысь ог тӧд сэтшӧм черисӧ.

— Вунӧдін мӧй: гырысь кельчитӧ веждімсаыд шувӧны ачкельчиӧн.

Ӧтчыд и вежлім местанымӧс, вель уна ачкельчитӧ вугралім. Эг весиг ставсӧ пуӧй, рыт кежлас колим. Мен вӧлі телепит, мед ӧдйӧджык видлыны гыч кыян ботанъяснымӧс. Босьтім пестер да кык ведра и мӧдӧдчим ыліджык тыяслань. Пырны кӧ, лунтырнад пырис нин гычыд ботанад. А лунъясыс кузьӧсь на, югыдӧсь и, кӧть и ёна нин дзебсясьӧ шондіыс кымӧр сайӧ. Куим ботан гырысь синма режъяӧсь, важ ног на сюмӧд парульясаӧсь, ӧжигайтӧм сёй грузаӧсь. Ылісянь казялім: дзумгысьлӧны парульясыс ваас, сідзнад, пессьӧны пысасьӧм чериясыс. Ме бӧжала, Васька надзӧник мездалӧ весьт пасьта, тшӧтшыд ныра, гӧрдов бордъяса нильӧг гычьясӧс. Посниыс абу, ставыс кыз чигъя. Ӧтчыд кыйӧмӧн ведра кык шедіс.

— Абу нін кӧ бур водзӧ пысасьӧма та мындаыс-а, — шензьӧ Васька. — Помнита да, мам кулӧм водзвылын зэл жӧ уна шедліс. Тэсся аски асыл кыйнысӧ волам.

— Бур водзӧ, бур водзӧ, — эскӧда ёртӧс.

— Тэнад вомсянь да Ен пельӧдз.

Веськыда петім матысса ты дорӧ. Тані, кык ботанӧ, джуджыдінӧ вӧйтӧмъясас, мичаник сирпиян да сынпиян пырӧма; коймӧдыс, турунаинас сійӧс чӧвтлім, куш вӧлі. Рӧмдан веркыдӧдз на воим вӧр керка дорӧ. Эжва кыр йылӧ пестім бипур, ӧшӧдім пуны юква да тшай, босьтчим керны кыйдӧснымӧс. Ломтім и керкасьыс трубаа кӧрт пачсӧ. Ужнайтім, и лунтыртӧ ывлаад лешсьӧм бӧрын, онялысь керкаад регыд унмовсим. Менӧ войбыд майшӧдлісны кутшӧмкӧ тешкодь вӧтъяс. Быттьӧкӧ миянкӧд тшӧтш татчӧ локтӧма и Ӧврам Ӧксинь Марья. Томдырся чужӧм-ӧбликнас усис вӧтӧ. Ті пӧ ботайтчӧй, а ме пӧ тшак кута вотны.

«Ты саяс эн вудж, а то вошан», — ӧлӧдӧ Васька.

«Чужан вӧр-ваын ог жӧ вош. Сьыліын эзысь перна со, видзас лёкторсьыс», — вочавидзӧ Марья. И кинас ӧвтчигтыр сійӧ ӧтарӧ ылысмис миян син водзысь. Кыла ун йылысь, мый тайӧ вӧт, но некыдз ог паляв. Мӧдарӧ на, вӧр керкаӧ быттьӧкӧ пырис чери дӧзьӧритысь инспектор — кузь сьӧд плаща, киас револьвера. Октіс куроксӧ, шуӧ:

«Уна гыч кыйӧмысь революция нимсянь шуи лыйлыны тіянӧс...»

И быттьӧкӧ дзенӧбтіс керка пӧтӧлӧкӧ. Черӧбтӧмӧйла садьми: слабог — вӧт! Васька чеччӧма нин, паськыд нар вылын ӧтнам куйлі. Эг кут вальмасьны, кӧмаси-пасьтаси и петі кыр йылӧ.

— Мый сэтшӧм кельыд, быттьӧ ошкӧд паныдасьлӧмыд? — Васька, тыдалӧ, казяліс лёк вӧт бӧрад менсьым кельыд чужӧмӧс.

— Шобрӧдліс войбыд, лёка узи, — веськыда висьтаси ме, и лыаа крут кырйӧд лэччи ю дорӧ мыссьыны.

— Часлы, мырд тшай ювам да лӧсьыд ловӧ. — Дӧла бипур весьтӧ Васька вевъялӧма нин ӧшӧдны из шом кодь сьӧд чайник.

* * *

Асывсяньыс гылалісны ӧтка-ӧтка зэр тусьяс. Корсюрӧ мыччысьлісны шонді югӧръяс. Поводдяыс вежласис здукысь здукӧ. Енэжыс тупкысьліс то чим сьӧд, то кышыд еджыд кымӧръясӧн. Пӧльтіс гӧгралысь тӧвру, котраліс пу йывъяс вывті, гылӧдіс кыдз пуяс вылысь виж коръяссӧ. Колӧ нуръясьыштны и ӧдйӧджык пыді тыяс вылӧ, лӧнь дырйиыс кокни лэптавлыны ботанъястӧ. Кымӧръяс кывтісны зэв уліті да зэв ӧдйӧ, корсюрӧ на костӧд тыдовтчыліс енэж лӧзыс — югыд да сӧдз, быттьӧ сэсянь, мӧдар югыдсяньыс, муланьыс дзӧръяліс Мӧкей Ӧсип Улялӧн кодь лӧз синъяса, лӧз чышъяна ань.

Ӧтарӧ вежласьӧ вӧр керкадорса кыдз раслӧн рӧмыс: мыччысьлысь шондіысь югзьылас, ловзьылас. Сьӧд берина пу гумъясыс гӧгрӧс туис кодьӧсь — шыльыдӧсь, пӧльтчӧмаӧсь, быттьӧ кыдз пуясыс асланыс кынӧмӧ тӧвбыд кежлӧ заптӧмаӧсь заравасӧ. Тайӧ раскас саймовтӧмӧн и сулаліс рытъя солалӧм чери тыра фляганым. Бара пестер да кык ведра босьтім и веськӧдчим пыдіса тыланьӧ. Эновтӧм видзьясыс тырӧмаӧсь кузь идзьяса лудік турунӧн, ӧвтӧны улисӧн. Коркӧ тайӧ видзьясыс кывлісны страдуйтысьяслысь гажа и нор гӧлӧсъяс, коса-гӧрбушъяслысь швичкӧмсӧ; видзьяслӧн паськыд морӧс вылын косьмылісны уна пинькоста зорӧдъяс. Тӧвнас, йизьӧм Эжва вывті, вӧвъясӧн кыскавлісны турунсӧ ыж ку паркаа веждімса аньяс колхозлӧн карта дорӧ.

Шедас уна кӧть этша, но шуим узьны вӧр керкаын кык вой. Меститам ботанъяснымӧс сӧмын на аски асыв. А ӧні сӧлім кокни пипу пыжӧ и йӧткыштчим берегысь. Ва веркӧсыс лӧнь, быттьӧ кад кежлӧ кокниа вугыртӧма. Бура тыдаліс парульяслӧн ворсӧдчӧмыс. Вӧлі быдса вой, мед пысасис унджык гыч. Збыльысь, кыйим тӧрытъяысь эг этшаджык, йӧрш эг босьтӧй, бӧр шыблалім ваас.

— Тадзи кӧ кутас шедны, веждімса берегӧдзыд колмас волыны вӧла телегаӧн, — кынмӧмысла чералӧм чунь помъяссӧ пӧлялӧ Васька. — Тэ кольччылан караул пыдди, а ме доддясьны кайла.

— Аски тон тыдовтчас.

Рытгорувнас кымӧръяс сукмисны, кызісны, лэччисны пу йывъясӧдз, и гӧгӧр шуштӧма рудӧдіс. Сӧмын еджвидзисны том кыдзьяс, тэрыбджыка поньталісны кок увнысӧ зарни коръяснас. Пемыдгӧрдӧн югъялісны кузьмӧс лежнӧгйывъяса кустъяс. Петіс рытыв тӧв, гызьӧдіс-шызьӧдіс Эжвасӧ, кутіс нюкльӧдлыны пу йывъяс. Кӧрт пыж бокӧ шыӧн швачӧдчисны еджыд байдӧг кодь гырысь гыяс. Кытчӧкӧ вошисны тивзысь каляяс, позъясас дзебсисны тэрыб бордъяса джыджъяс. Ёна лёкмытӧдз шуим лэптывны орчча тыысь куим ботансӧ. Пасьталім ва вылын кутан кольквиж жилетъяс, и мунім ты вомлань, кӧні эстӧні кодь жӧ пипу пыж, сӧмын кузьджык да паськыдджык. Тані нӧшта на гораджыка кыліс вӧрлӧн шувгӧмыс, берегпӧлӧнса пожӧмъяслӧн да козъяслӧн дзуртӧмыс, весиг деливӧ сьӧлӧм вылад. Кык ботанысь мездалім черияс, коймӧдыс ты шӧрланьыс. Мый вынысь сыланьӧ и сына, но петіс паныда тӧв ныр и пыжнымӧс чагйӧс моз кутіс шыблавны ӧтарӧ-мӧдарӧ.

— Сын, ёнджыка сын! — горзӧ Васька.

Ме сына вом векыштӧмӧн, но весьшӧрӧ. Югыда-югыда крестӧн чардыштіс, быттьӧ тыдовтчыліс Ӧврам Ӧксинь Марьялӧн морӧс вылысь эзысь пернаыс. Сэсся сэтшӧм мисьтӧма гымыштіс, быттьӧ вальдісны кытчӧкӧ и енэжыс, и муыс. Сыв мында нин и колис ботанӧдз, Васька судзӧдчӧ, но некыдз оз вермы кутчысьны сюрӧсас.

— Лёк тӧв нырыс матысмӧ талань, вай сетчам берегас! — пыж нырӧс мый вынысь кута гыясыслы паныд, кӧть и кутіс нин нӧбӧдны бӧрланьӧ.

— Сетчы ньывкӧс ӧзынланьыс, ёна зэрмытӧдз воӧдчам керка весьтӧдз, — тшӧктӧ Васька.

Эгӧ воӧй берегӧдз, шливмуніс-зэрмис. Слабог, кыпӧдчим кыр йылӧ, котӧрӧн саймовтчим медматысса пожӧм улӧ. И енэжыс, и вӧр-ваыс помӧдз петісны этшсьыс: уна вожӧн чардаліс-вундаліс сьӧд кымӧръяссӧ, грымакыліс, шувгис-ойзіс вӧрыс, ты веркӧсын панласисны джуджыд гыяс. Вирдыштіс-чардыштіс дзик юр весьтын, быттьӧкӧ шӧри потліс весиг пемдӧм тыыс, и гораа трачкӧдчиг гымыштӧмысь сыркмунліс ставнас берегыс.

— Сьват, сьват! — ӧти вомысь артмис и менам, и Васькалӧн.

— Эз-ӧ гымньӧлыс керкааным лый? — шай-паймуніс ёртӧй. — Кытчӧкӧ матӧ, сэтчӧ сизьдыштіс. Шоча нін оллӧ тая каднас чарда-гыма зэрыд, а то тай, локтіс кыськӧ.

— Вӧр-ватӧ ёна жугӧдӧмысь Енмыс, тыдалӧ, тадзи скӧралӧ.

— Эскан Енмыслы?

— Пернаа ме. А тэ?

— Первой классын велӧдчигӧн мырддяліс пернанымӧс велӧдысьным, сэксянь эг на ӧшӧдлы.

— Ӧні тай, майбыр, сы кузя вӧля. Кӧсъян — эскы, кӧсъян — эн. Ме думысь, быд мортлӧн медыджыд Енмыс — сійӧ аслас сӧвесьтыс. Олан кӧ аслад сӧвесьт серти, сідзкӧ, олан Ен ногӧн.

Кӧсӧй зэр личаліс. Лӧнис енэж. Тӧв ныр вынтӧммис. Рытыввывладорыс, кысянь и кыпӧдчылісны сьӧд кань моз сьӧкыд кымӧръясыс, едждӧдіс. Путкыльтлім пыжнымӧс, кисьтім зэр васӧ, и лэптылім бӧръя ботаннымӧс. Мед эг кӧтасьӧй лысванас, керкалань шлывгим пыжӧн. Сэсся вуджим неыджыд вӧр ді и воим Эжва берегӧ.

— Васька, кӧн нӧ керканым? — водзджык чуйми ме.

— Ерӧмакань, збыльысь вед: кӧні нӧ?

Матыстчим и шемӧсмим: керканымӧс вевттьӧма паськыд вожъяснас ыджыдсьыс-ыджыд пӧрӧм пожӧм. Ставнас пасьвартӧма ӧдзӧс весьтсьыс лэбувсӧ, пӧрӧдӧма кӧрт трубасӧ. Пу гумыс усигас мунӧма керка пельӧссяньыс весьт мында бокиті и муӧдзыс абу воӧма, ӧшаліс кыз вожъяс вылас. Пуыс сулавліс кыр бокшаас и юладор вужъясыс абу вермӧмаӧсь водзсасьны вына тӧв ныркӧд, кӧть и пожӧмыс сетчӧма абу кокниа — мусӧ ас гӧгӧрсьыс бертовтӧма зэв паськыда да джуджыда.

— Викентий, эм, тыдалӧ, Енмыд. Вермис вед пӧрны и веськыда керка вылас, — сёрнитіс Васька. — А асьным кӧ веськалім пу улас?

— Эг весь нуӧд ты вылад, кӧть эськӧ и дышпырысь мунін.

— Вӧлі кӧ ӧтнам, эг эськӧ мун. Бур кӧть, кылзыси.

Васька лэччыліс кӧрт пыжӧ черла. Кераліс ӧдзӧс весьтысь вожъяссӧ. Ладмӧдім местаас пач трубасӧ, сюмӧдӧн тупкалім вевт вывсьыс жугалӧминъяссӧ. Выльлаӧ пестім и бипур. Сутшким вожкаяс, пуктім тас, сутуга йылӧ ӧшӧдім вежыньмунӧм чайникнымӧс. Ӧдва аддзим ылӧ бокӧ лэбовтӧм сьӧд пӧртнымӧс. Юква пуигкості керим чери, бипурын пӧжалім печенча. Лӧнь кыр йылын сёрнитӧ транзистор, кывзам Кадышевалысь мичаа сьылӧмсӧ. Сьылігчӧжыс кыкнанным чӧв олам асланым думъясӧ вӧйтчӧмӧн.

Со и бара на кольӧ лун — нэм помӧдз паметьӧ коляна. Кутшӧм лоӧ аскиыс-а? Аски асывнас лэпталам ботанъяс и катам Веждімӧ. Керкаын ломтысьӧ кӧрт пач, ывлаӧдз кылӧ сирӧд пескыслӧн трачкӧдчӧмыс, а ми пукалам раммӧм ю берегын и куритчам, казьтылам ӧттор-мӧдтор йылысь. Ӧтлаын босьтӧмӧн миянлы, кыкыслы, матӧ сё кызь ар. Уна али этша? Буретш! Вот и казьтылам ассьыным томлуннымӧс, томдырся мусукъяснымӧс. Найӧ вӧліны миян кодь жӧ гӧлиникӧсь, но кутшӧм мичаникӧсь, вылӧ пуксьытӧмӧсь! Эз озырмыв коми морт аслас озыр му вылын. И абу некутшӧм лача водзӧ вылӧ. Озырмӧдчӧны Коми муӧс нёнялысь быд сикас йӧзыс, но оз вужвойтыр. Мир сьмек вед: коми газӧн пӧжасьӧны Рытыввыв Европаса фермеръяс, а кӧзяеваыс — коми крестьяна — ломтысьӧны пескӧн. Дількмунлӧ сьӧлӧм, кор коми телевидение ӧтарӧ петкӧдлӧ коми войтырлысь сьылӧм-йӧктӧм. Сьылӧны-йӧктӧны челядь, сьылӧны-йӧктӧны верстьӧяс. И сэк жӧ, быран выйын нин быдса нация: сиктса коми мужик вӧльнӧй сьветас шӧркодя олӧ... ветымын вит арӧсӧдз!

Эжва катыдса ӧти сиктын, клуб дорас, кольӧм гожӧм ме аддзыси йӧз чукӧркӧд — ставныс мужичӧйяс, неуна гажаӧсь и зэв сёрниаӧсь. Уналӧн кыв йылас роч мать. Чолӧмаси, юалі: абу-ӧ кутшӧмкӧ праздник талун?

— Миянлы праздник: кӧрым бура заптӧмысь премия сетісны — быд мортлы кызь вит чӧлкӧвӧйӧн, водка доз весиг оз шед. Вот и кисьтчим, — вочавидзис медся олӧмаыс. Сэсся вель дыр видзӧдіс ме вылӧ, чӧв олӧм бӧрын шуис: — Ме тэнӧ помнита, коркӧ ме йылысь, кыдзи медбур механизатор йылысь, газетӧ гижлін. Снимайтчыськӧд волін. Помнитан? Но, кыдз он помнит? Менсьым орденӧс ӧтлаын «мыським», «Знак Почётаӧн» менӧ сэк наградитісны...

— Да кыдз ог помнит? Дерт жӧ, помнита, — и топыда кутлім ӧта-мӧднымлысь кинымӧс.

— Зумыд овмӧс сэк миян вӧлі, а ӧні ставыс киссис...

— Быд сикт-грездын ӧні татшӧм серпасыс, — чӧвті ме.

— Нук-нучкалы школаӧ мунан кад воӧ, а нига-тетрадь ньӧбны некытысь. Ковмас карӧдз лэччывны. Водзті вед ас сиктын вузасьлісны ниганад.

— Школаад велӧдӧны коми кывсӧ?

— Начальнӧй классъясӧ пӧ пыртны кӧсйӧны. Но бать-мамныс, кодъяс абу велӧдлӧмаӧсь чужан кывсӧ, паныд сувтӧны: нинӧмла пӧ лишнӧй предметсӧ велӧдны.

— Збыль али мый? — эг эскы ме.

— Сё збыль, — шуӧ важ тӧдсаӧй. — То, он кӧ верит, ёртъяс тӧдӧны.

— Нинӧм, мед велӧдчӧны рочӧн, — шуисны ӧта-мӧд вежымсьыныс ар комына кык мужичӧй. — Бура кӧ кутасны тӧдны роч кыв, кокни лоӧ и водзӧ велӧдчыны.

— Кывлін? Вот тадз, — водзӧ сёрнитіс тӧдсаӧй. — А ми сизимӧд классын комиӧн на велӧдчылім. Окотапырысь лыддьылім Юхнинлысь «Алӧй лентасӧ», Яков Рочевлысь «Кык другсӧ», тэсся мукӧдсӧ ог нин и помнит. Пӧдлиннӧ, Яков Рочевыс ӧні мыйкӧ гижӧ оз?

— «Кык другтӧ» гижысьыд важӧн нин кувсис, матӧ кызь во нин Рочевыд абу ловъя, — стӧчмӧді ме, весиг эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылын мортыдлӧн тайӧс юалӧм бӧрын.

— А коми нигаяссӧ лэдзӧны на?

— Этшаник, но лэдзӧны.

— Тулыснас карӧ лэччылі, сэтчӧс врачьяслы петкӧдчывны, пыралі сэки ӧти книжнӧй магазинӧ, думысь коми нига кӧсйи ньӧбны нучкалы. Магазинас синмыд кылалӧ — сэтшӧм уна мича коркаа нигаыс, ставыс роч кыв вылын и зэв дона. И друг, видзӧда да, ӧти джаджйын «Настя» куйлӧ, нигаыслӧн нимыс сэтшӧм, рубысь на донтӧм. И менсьым нучкаӧс Настяӧн шуӧны, Настя Сладкоштиева. Вот, мися-й, ньӧба карса козин пыдди, буретш коми кыв вылын нигаыс. Гортӧ вои да, корка вывсьыс донсӧ вушті бритваӧн, а то вывті нин донтӧм козин. Рытнас и шуӧ мен нучкаӧй: пӧльӧ пӧ, татшӧм нигатӧ ачыд лыддьы! Дас во сайын нин пӧ петлӧма, и донсӧ пӧ вуштӧмыд. Мен пӧ татшӧм нигаыд оз ков. Ӧніӧдз аслым яндзим...

— Ыджыд нин нучкаыд?

— Сизимӧд классӧ пырас, невеста нин. Быдма пӧ да челядьӧс велӧдысьӧн лоа. Миян рӧдысь велӧдысьыд уна петлӧма. А медводдза велӧдысьнас пӧльӧлӧн на чойыс вӧвлӧма, Настя нима жӧ, Анастасья Сергеевнаӧн шулӧмаӧсь. Мӧдысь тэсся тадзтӧ ог нин вӧч. Оз кӧ ло деньгаӧй, орденӧс карса рынок вылад вузала, но медмича нигасӧ ньӧба.

— Ачыд лыддин «Настясӧ»?

— Район газетысь ӧтдор ме нинӧм ог лыддьы, «Парма гортӧ» помсянь помӧдз видзӧдала. Рытъяснад телевизортӧ ог кусӧдлӧй, сы пыр тай быд дивӧсӧ петкӧдлӧны. Окасьны кутасны ныла-зонмаыд да, тайкӧ ӧта-мӧднысӧ оз сёйны, зывӧк весиг босьтлас. Узьӧмӧн кӧ, лок миянӧ узьнытӧ.

— Пасибӧ. Лэчча Веждімӧдз, воча чой сэні виччысьӧ.

И прӧщайтчим.

Веждімӧ вои рытгорувнас. Нюжӧдчи диван вылӧ, ӧзті телевизор: кузь сарапана, тугъя вӧня олӧма аньяс комиӧн сьылісны, сьылісны чужан муас шуда олӧм йылысь...

* * *

Быдторйыс усьлӧ дум вылад Эжва берегын пукалігӧн. Бур да шань войтыркӧд аддзысьлӧмъясыс кольӧны паметьӧ, а лёк йӧзсӧ казьтывны лолыд оз кыпты, мӧдарӧ на, деливӧ лолӧ. Васька кодь сьӧлӧма ёртыс этша менам, гашкӧ, ӧтнас и эм сэтшӧмыс да. Вок кодь мен сійӧ. Пукалӧ мекӧд орччӧн, дзуг юрсиыс мӧдлапӧвса пармаыс кодь сьӧд, чунь йӧзвиясыс конда кодь чорыдӧсь. Бритчытӧм да, зарвидзысь дзор ус-тошкыс вӧр керкадорса кыдз рас кодь. Кыкнанным дінсянь чери дук кылӧ; миян бердӧ сы мында югыд сьӧмыс сибдӧма — асьным кык кока чери кодьӧсь.

— Энлы, быттьӧкӧ кызӧктӧм кыліс, — кывзысьны кутіс Васька, кыр йылас сувтӧмӧн дзӧръялыштіс.

— Эн повзьӧдчы. — Кусӧді ме транзисторӧс.

— Оз эськӧ пӧръясьлы пельӧй да. То, бара кызӧктіс.

Лежнӧг кустъяс сайысь и збыльысь тыдовтчис верзилӧ кодь ён мужичӧй — кынӧмӧдзыс гӧленя резина сапӧга, купайкаа, лэптӧм пеля шапкаа, тыртӧм кияса. Миянлысь кинымӧс кутлӧмӧн чолӧмасис, тӧдмасим:

— Родион.

— Васька.

— Родион.

— Викентий.

— Кысь татчӧ усин? — юалӧ Васька.

— Шорчомсянь. Во-мӧд эг нин волы татчӧс тыясас, петі пенсия вылӧ, прӧст кад уна, катла, мися, Йӧлакӧджӧдз. Лёк зэр улас веськалі, берегас пу улын виччыси кобӧмсӧ. Да моторӧй жугаліс, тасянь верст кымын горулынджык, тіянлӧн кодь жӧ кӧрт пыж.

— Мый лоис? — юалі ме.

— Кольчаыс, тыдалӧ, чегис поршеньсьыс.

— Бензинтӧ соралӧма мавтаснас?

— Но, кыдзи нӧ соравтӧг?

— Кутшӧм моторыд?

— «Ветерок», ыджыдджык вынаыс.

— Миян «Ветерок» жӧ, но ичӧт вынаыс, — шуис Васька. — Отсолнытӧ запчасьтнад ог вермӧй, а вот сьвежӧй юкваӧн вердны вермам.

— Пасибӧ. Асьныд кывтысьяс али катысьяс?

— Катысьяс. Аски Веждімӧ катам. Волыллін Веждімас? — сёрнитіс Васька.

— Волывлі. Пармачуркйӧдз волі. Школьникъясӧс турпоходӧ сэтчӧ нулі. Учитель-историк ме. Пӧль менам пармачуркса вӧвлӧма, пӧчӧ кулӧмдінса, ачым шорчомсакӧд гӧтрасьлі, уна во нин сэн ола.

— Кутшӧм вужйысь нӧ пӧльыд Пармачурксьыс? — унджыктор кӧсйис тӧдны Васька, пуксьӧдіс гӧсьтӧс аскӧдыс орччӧн.

— Ӧврам Павелӧн шулӧмаӧсь пӧльӧс, а пӧчӧс Сергей Настаӧн. Дас ӧкмысӧд воын налӧн чужас пи, мӧд ног кӧ, менам бать, и сетасны сылы ним — Павел. Сідзнад, батьӧс шулісны Павел Павловичӧн.

— Батьтӧ тӧдлін?

— Эг. Усьӧма фронт вылын нелямын нёльӧд воын. А ме чужи нелямын ӧтиӧдын. Мамлы мӧдӧдлӧм куим пельӧса письмӧяссӧ ӧнӧдз видза, война вывсяньыс батьӧ мӧдӧдавлӧма.

— Тӧдан мый, Родион Павлович, — вичалӧмӧн тапнитіс сылы мышкас Васька, — а тэа-меа вед рӧдняяс.

— Гашкӧ, батьным ӧти да? — эз збыль вылӧ примит шуӧмсӧ, серӧктіс Родион.

— Эн серол, збыльысь шува. Тӧдан, кыдз шувӧны менсьым тьӧщаӧс? Ӧврам Ӧксинь Марьяӧн, пармачуркса жӧ. Сідзнад, тьӧщалӧн мамыс — тэнад пӧльлӧн рӧднӧй чой. Сідз али абу?

— Тьӧщаыд ловъя?

— Лолъя. Викентий тӧдӧ, кутшӧм на бур паметя да збодер менам тьӧщаыд, а лун-мӧд мысти тырӧ нін кӧкъямысдас.

— Позьӧ мен сыкӧд аддзысьлыны? — Родион пӧрччис пеля шапкасӧ и тыдовтчис пӧсялӧм, пашкыр гӧрд юрси. — Ме ассьым ордпуӧс туяла и батьӧлӧн, и мамӧлӧн нырвизь кузя, важӧн нин корся весиг ылі рӧдвужӧс. Да, пӧльӧяс вӧлӧмаӧсь куим чоя-вока: Ӧврам Павел, Ӧврам Ӧксинь, Ӧврам Митрей. Мамсӧ налысь шулӧмаӧсь Мӧкей Ӧсип Уляӧн.

— Ставыс сідзи-й эм. Тьӧщалӧн фотояс ӧшалӧны стенас, тэ ассьыд рӧдвужтӧ сэсь верман аддзыны.

— Менам эмӧсь жӧ фотоясныс, важ снимокъяса быдса альбом.

— Эм кӧ-й, бур. А ӧні, югыднас, вай пыжыдла кывтлам, пысалам менам пыж бӧжӧ и катӧдам татчӧдз, аски Веждімӧдз. Сэн корсям кольчатӧ, вӧчам мотортӧ.

— Тэ, Родион Павлович, пырӧдчылін-ӧ, шуам, сэтшӧмторйӧ: мыйла батьыд аслас медводдза пилы сетӧма Родион нимсӧ? Ме думысь, тэнад ним сайӧ дзебӧма мыйкӧ гусятор, — пыжӧ лэччытӧдз на, телепит лоис да, шыаси ме. Парма Марьякӧд аддзысьлігъясӧн унатор нин ме тӧдмалі Родион Павлович Попов йылысь, мӧд ног кӧ, Родион поп йылысь, но кӧсйи тӧдны нӧшта на унджык.

— Кык кывйӧн вочавидзны ог вермы. Часлы, татчӧдз вайӧдам пыжнымӧс и висьтала зэв важся ӧти аддзӧмтор йылысь. Пӧдлиннӧ, кыдзи тіянӧс вичалӧны?

— Вась Миш Вась ме, прӧстӧ — Васька; ёртӧй Викентий Евгеньевич, прӧстӧ — Викентий.

— Родион Павлович ме, прӧстӧ — Родион. Пӧльӧ шулӧма Павел пиыслы: кор пӧ чужас менам медводдза внук, нимтӧй Родионӧн. Наста пӧч мен та йылысь висьтавліс. Кузь нэм сійӧ оліс, кык пӧв дырджык пӧль серти и кувсис, мед эськӧ оз ло ылӧдӧма, кӧкъямысдас витӧд воын, ӧкмысдас ар тыртігӧн.

— Пӧльыд кор кувсис? — юалі ме.

— Комын сизимӧдын. — Мыйкӧ дыра чӧв олӧм бӧрын содтіс: — Лыйсьӧма...

«Да, ставыс лӧсялӧ. Збыльтор висьталӧ мортыс», — думышті ме. Кыкӧн лэччисны кыр горув, сӧлісны пыжӧ, ме кольччи вӧр керка дорӧ. «Кутшӧм аддзӧмтор йылысь кӧсйӧ висьтавны выль тӧдсаным?» — бергаліс юрын. Лӧдсалышті бипур и ӧшӧді шонтыны юква да тшай. Ывласа пызан вылӧ, чери керан пызанӧн шуам, павги газет, лэпті нянь да лук, ю дорӧ лэччылӧмӧн пожъялі тасьті-пань. Регыд и пыжаяс воисны. Пызан вылӧ аслас нопйысь мыйсюрӧ лэптіс Родион, тшӧтш и водка доз.

— Тӧдмасьӧм ради, — шуис сійӧ.

Куимнанным веськалім варов йӧз, и сёрнитім ӧта-мӧд вежымысь, торъя нин, биа ватӧ ньылыштӧм бӧрын. Миян моз жӧ Родион дыр шензис, джуджыд пожӧмыс абу лямӧдӧма ляпкыдик керкасӧ да. Пӧся сёрнитім политика йылысь, чорыда вензим. Кӧть мый йылысь эз висьтав Родион, Васька сьӧкыда эскис сылӧн кывъяслы. Модаыс сэтшӧм Васькалӧн. Мӧдыс ӧтарӧ ыстысьліс: ме пӧ историк, и кӧсйи кӧ пӧ, важӧн нин эськӧ лои наукаса кандидатӧн. Письмӧася пӧ весиг карса учёнӧйяскӧд — историкъяскӧд, этнографъяскӧд, краеведъяскӧд, кодъясӧс тӧдӧны Коми му пасьта. И лыддьӧдліс некымын ним. Ме тырвыйӧ эски Родионлы, но, век жӧ, прӧверитӧм ради юалі:

— Тӧдан-ӧ историк Напалковӧс?

— Анатолий Дмитриевичӧс али мый?

— Да, сійӧс.

— Господи помилуй, ми сыкӧд киясӧн чолӧмасьлім, да эг ӧтиысь. Тані, Эжва катыдад, райкомын секретаравліс, аддзысьлывлім велӧдысьяслӧн конференцияяс вылын. Со мый кӧсъя шуны: комын воӧн, квайтымынӧдсянь кӧ босьтны, райкомӧн веськӧдлысьяс вежласисны арся поводдя моз. И мый шензянаыс? На пиысь районнӧй тӧдчанлуна ни ӧти коммунистическӧй вождь талун оз ов Эжва катыдын! — Родион лыддьӧдліс матӧ кызь ним. — Ставныс пышйисны карӧ, дзик ставныс! Ӧнія веськӧдлысьяслы районнымӧс колисны кык кӧстыльӧн. Да и ачыс компартияыс, ме думысь, вӧлӧма пу кока: Ельцинлӧн пӧльыштӧмысь жботмуні бок вылас. Пасьмунӧм клянича моз торпыригъяс и колисны. Сідз али абу?

— Висьталӧ кӧ историк, дашкӧ-й, сідз, — кыв ньылыд муніс Васька, содтіс: — Ме думысь, компартияыд ловас на коркӧ пыдди пуктанаӧн. Мыйла? Коммунистъясыд ӧні асьныс веритӧны Енлы, сы вӧсна. Телевизор пырыд аддзылан да, ыджыд Ен праздникъясӧ зэл чина йӧз сулалӧны вичкоын кианыс сиськӧн, пернапас чӧвталӧны. Партиечьясыд ӧні оз нін поткӧдлыны пу ӧбразъястӧ пес пыдди.

— Но компартияыд эз каитчы воддза грекъяссьыс, та вӧсна, ӧдвакӧ нин Енмыс коркӧ найӧс прӧститас, — эз сетчы Родион.

— Ачыд пыроллін партияас? — юаліс вӧвлӧм парторг.

— Эг. Сы вӧсна и некор эг вӧвлы начальникӧн. А ті тӧданныд, кызьӧд воясын большевикъясыд кӧсйисны вежны Сыктывкарыдлысь нимсӧ? — вомыс оз тупкысьлы Родионлӧн. Челядьӧс уна во велӧдігад, тыдалӧ, дзикӧдз личалӧма вомкаличыс.

— Усть-Сысольск вылӧ али мый? — юаліс Васька.

— Э-эз, — нюжӧдіс Родион. — Усть-Сысольскӧн и шусьӧ вӧлі сэки. Но комиясыд пырджык шулӧмаӧсь либӧ Сыктывдінкарӧн, либӧ прӧстӧ карӧн. Мукӧд каръяс Комиад сэки эз на вӧвны. Делӧыс со кыдзи вӧлӧма: кызь нёльӧд воын, Ленинлӧн кувсьӧм бӧрын регыд мысти, чукӧртчасны карса коммунистъяс асланыс ыджыд собранньӧ вылӧ и шуасны корны облисполкомлысь, медым Усть-Сысольсклы сетны выль ним — Владимир-Ленин.

— Сӧран жӧ эськӧ да, — юрсӧ гогйӧдліс Васька.

— Василей Микайлӧвич, ме историк, кыдз верма сӧрны? Ачым аслам синъясӧн та йылысь лыдди сійӧ кадся «Югыд туй» газетысь.

— Кутшӧм бӧлбанлы нӧ вовӧма юрас татшӧм мӧвпыс?

— Энлы, энлы, уськӧда тӧд вылӧ бӧлбаныслысь овсӧ. Вунӧді, тубира зятьыд... Коми обкомса секретарнас вӧлӧма кутшӧмкӧ роч морт, сійӧ и вӧзйӧма татшӧмторсӧ.

— Вайӧ ювыштамӧй, а то сайд юрӧн деливӧ кылзыны татшӧм дивӧяссӧ, — корис Васька.

— Вайӧ, — ӧти вомысь шуим Родионкӧд.

Юим. Вильӧдім чери. А Васька юасис водзӧ:

— Но кар нимыд, мыйлакӧ, вежтӧг коли?

— Медводз-кӧ, Комиын чужӧм да быдмӧм веськӧдлысьяслы тайӧ вежӧмыс эз вӧв сьӧлӧмвыв. Мӧд-кӧ, обкомса секретарсӧ чӧвтӧмаӧсь удж вывсьыс и мунӧма миян обласьтысь — эз удит помӧдз вайӧдны ассьыс босьтчылӧмсӧ. Коймӧд-кӧ, коми веськӧдлысьясыд, коми интеллигенцияыд сэки висисны эз сӧмын ас вӧснаныс, а став коми войтыр вӧсна. Эскӧй мен, ме историк, висьтала збыльтор. Коми йӧзӧс лэптӧм-кыпӧдӧм вӧсна кусіс олӧмныс Нёбдінса Витторлӧн, Тима Веньлӧн, Афанасий Маеговлӧн. А ӧні мый? Коми войтырсьыд вӧчисны коми котыр.

Коді вӧчис? Ӧнія коми интеллигенция! Миянысь, быдса народысь, быдса нацияысь, кодлӧн национальносьтыс — коми, вӧчисны котыр, быттьӧ олам йӧз йӧрын, картупель позйын, а огӧ этатшӧм озыр му вылын. Тьпу! Талунъя коми интеллигенциялӧн ӧти мог — пӧльтны ассьыс рушкусӧ, сӧмын ассьыс рушкусӧ!.. А ставнас нация вӧсна вийсьысьыс абу. Тайӧс шуа тіянлы ме — историк. Ӧні ми, коми войтыр, шырби моз сӧмын нин чусалам: кӧть мыйта сійӧс эн пӧльт — оз ыпнит, оз ӧзйы!

Куимнанным воим ӧти кывйӧ, кор кутім казьтывны Комиын олӧм бурланьӧ кыптылӧм йылысь. Сідзнад, кор варовитім сюрс ӧкмыссё квайтымын вит — сюрс ӧкмыссё кӧкъямысдас витӧд вояс йылысь.

— Коді нӧ гӧтырыд Шорчомад? — мӧд нырвизьӧ веськӧдіс сёрнисӧ Васька. — Дашкӧ, тӧдса да?

— Ӧдвакӧ. Ме моз жӧ пединститут помавліс, куим воӧн сӧмын водзджык-а, математик.

— Мыйла пӧрысьджыкӧс босьтін, томыс эз али мый сюр? — тшетшъялӧ Васька.

— Он-ӧ мӧй тӧд коми кывйӧзсӧ: пӧрысьыд пӧ вӧрысьджык.

— Мун сэсь, пӧрысьыдлӧн вӧрсьӧма нін... — кинас ӧвтыштіс Васька.

— Бура ме тӧда Шорчомтӧ, школаын велӧдчылі сэн, — шуи ме и куті казьтывны велӧдысьяслысь нимъяссӧ, кодъясӧс помниті на. Тыдовтчис: меӧн став лыддьӧдлӧмысь ловъяыс кык морт нин и кольӧма. Со тай, мый вӧчӧ мортыдкӧд кадыс!

— Ерӧмакань, колӧма жӧ кык доз босьтны. Эг вед тӧд, эг виччысь паныдасьны тан аслам рӧднякӧд, — каитчис Родион. Стӧкан водкатӧ юӧм бӧрын юрсиыс кодь гӧрд лоис и чужӧмыс, а гырысь пельясыс кажитчисны сэтшӧм вӧсниӧн, быттьӧ тыдаліс на пыр весиг джуджыд би кывъя бипурным. — Ме думысь, пырӧдчыны кӧ пыдӧджык, эжвакатыдсаыд ставныс ӧта-мӧдыскӧд рӧдняяс.

— Ладнӧ, менам нопйын эм энзӧ, — чуйді ёртъяслы.

— Мы-ый? — эз эскы Васька. — Пыр тадзи менӧ бӧбйӧдлӧ: шуас абу пӧ, а бӧръя здукас лэптас. Тӧді кӧ, важӧн нін эськӧ пычки. Ноко, петкӧдлы.

Керка стенын ӧшалысь нопйысь кыски водка доз, вайи увлань юрӧн кутӧмӧн.

— Выллань юрӧн кут, а то коддзам, — казяліс Васька.

Ывлаыс пемдіс и ыркмуніс. Енэжыс сэзьдіс, кӧнсюрӧ вералісны кодзувъяс. Ӧтарӧ лӧдсалам бипурнымӧс. Миянлы шоныд, югыд да лӧсьыд Эжва кыр йылын. Оз пырсьы ониш керкаӧ.

— То вед кутшӧм лӧсьыд бабаястӧгыд, некод оз зыньгы, — шуис Васька и босьтчис тільны сулея юрысь пробкасӧ.

— Томӧсь кӧ вӧлім, о-о-о, кутшӧм эськӧ вӧлі гажа нывъясыдкӧд войся бипур дорад, — аслань синышті ме.

— Викентий, эн вай казьтыл сэтшӧмторсӧ, а то синва-й петас. — Мед дырджык тырмас, водкасӧ кисьталіс Васька зэв этшаникаӧн. — Бурджык, радиосӧ гораммӧдышт, мыйкӧ тай ланьтіс.

— Оз гораммы, батарейкаыслӧн лолыс петӧма, — вочавидзи ме, транзисторысь ичӧтик кӧлесаяссӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдлӧм бӧрын. Радио пыдди ӧні Родионӧс кывзам, ӧнтай кӧсйысьліс висьтавны мешӧк тыр зарни аддзӧм йылысь.

— Ладнӧ, медводз ньылыштам вом тырӧн. Миян дзоньвидзалун вӧсна! — шуис Васька и ставным тотшнитчим.

— Квайтымын квайтӧд во кӧ вӧлі-а, — тэрмасьтӧг паніс сёрнисӧ Родион, — гӧтыркӧд нин тай олім-а. Колхозса юралыськӧд паныдаси, шуӧ: вӧвлӧм вичкоын пӧ суботник колӧ нуӧдны, гашкӧ пӧ, вайӧдлан ассьыд челядьтӧ. А ме класснӧй руководительӧн вӧлі кӧкъямысӧд классын велӧдчысьяслӧн. Вичкоас конюшня вӧлӧма, пидзӧсӧдзыд вӧв сіт сэн, а кӧсйӧны склад вӧчны. Ар нин да, шӧр школаса челядьӧс картупель керны петкӧдісны, миянӧс мездісны — мунім вичкоысь куйӧд шыблавны.

— Коді нӧ сэк шорчомса колкозад предаліс? — торкис Родионлысь висьтасьӧмсӧ Васька, думысь весиг дӧзмышті ме.

— Домень Маркс. Син саяс шулісны Домень пиӧн, а синмас — Маркс Доментьевичӧн. Эз вӧв ныж морт, велӧдчылӧма Ульянаса сельхозтехникумын. Батьыс зэв яр революционер вӧвлӧма, Шорчомын Сӧвет власьт котыртысьӧн. Карл Маркс ним кузя и аслас пилы татшӧм нимсӧ сетлӧма.

— Батьыслысь тӧдан ним-овсӧ? — юалі ме.

— Кыдз ог тӧд? Шорчомад и ӧні быдӧн сійӧс тӧдӧ — Доментий Максимович Ваддоров. Гӧрд армеечьяслӧн медводдза дружинаын командирӧн вӧвлӧма. Кызьӧд вояс шӧрын сикт катыдпомас котыртас медводдза ӧтувъя овмӧс — коммуна, гӧль крестьянаӧс да батракъясӧс сэтчӧ ӧтувтас. И овмӧдчылӧмаӧсь йӧзыс сэні зэв бура. Уна стрӧйба лэптасны, мельнича дорас, плӧтина вылас вӧчлӧмаӧсь весиг электростанция. Катыдпомас кыптас асланыс быдса сикт. Тайӧ коммуна йывсьыс школьникъяс чукӧртісны озыр материал, гижлісны сочинениеяс.

— И дыр-ӧ олӧма коммунаыс? — бара шыасьлі ме.

— Во дас. Сэсся ӧтувтасны сійӧс ӧти омӧлик колхозкӧд и киссяс. Колхозыд Шорчомад сэк вӧлӧма некымын. И мый медся тешкодьыс: коммунаӧн веськӧдлысьяссӧ, тшӧтш и асьсӧ Ваддоровсӧ, вӧтласны партияысь. Коммунаыс бура тыртавлӧма планъяс, а колхозъяс ӧдва лолалӧны. Оз кажитчы татшӧмторйыс райкомлы и коммунасӧ шуасны вреднӧйӧн.

— Шорчомад велӧдчигӧн ме волывлі катыдпомас. Коммунаръясӧн лэптӧм некымын керка сэк сулаліс на.

— Но вот, некымын лун вичкоса куйӧд пиад лойсим. Бӧръя лунас ме кайи лӧскас и мудӧдсӧ чужъялігтыр муні лӧс помланьыс. Мыйла кайи сэтчӧ? Ачым ог тӧд. Гашкӧ, Енмыс и шӧпкӧдіс пельӧ да. Кок нырӧй зурасис кутшӧмкӧ чорыдторйӧ. Киӧн лукйышті нэмӧвӧйся мудӧдсӧ и... чуньӧн кылі кӧрт кӧрӧб. Абу ыджыд, топыд пробоя, ортсы томантӧм. Помнита, киӧй дзӧрны кутіс да восьтнысӧ ог вермы... Ноко, Васька, солькнитышт войт-мӧд, а то вомӧй косьмис.

— Шу нин, шу, мый сэні кӧрт ящикас? — тӧрӧпита ме историкӧс.

— Энлы, Викентий, энлы. Тэрмасигад кӧсӧй ли пельтӧм ли артмас. Водзджык чорыд васӧ ньылыштам, тэсся сигарет ӧзтам.

— Тьпу! Кутшӧм тэ асныра вӧлӧмыд, Родион Павлович, — этшысь петкӧдны кутіс мортыд. — Кодъясӧс тӧда ме кулӧмдінсатӧ, абу тэ кодь асныраӧсь.

— Менам, Викентий Евгеньевич, кык гражданство: кулӧмдінса и шорчомса. А пӧльӧлӧн вуж серти кӧ, и пармачуркса на ещӧ. Сы вӧсна и асныра. Ме — историк, а историятӧ тэрмасьӧмӧн оз вӧчлыны.

— Гажминныд али мый, ном мында-й ювим-а, — апалӧ «Прима» тшынсӧ Васька, сэсся тшӧтш жӧ кывсӧ песыштіс: — Коркӧ мӧдысь висьталас помӧдзыс. Колӧкӧ, попыслӧн нямӧдыс сэн вӧлі?

Тайӧ шуӧмыслы Родион эз сет некутшӧм тӧдчанлун, чеччис пызан сайысь, юаліс:

— Кытчӧ нӧ асмогасьланныд?

— Мӧдар берегас закодыс, — чӧвті ме. — Вудж сэтчӧ аслад пыжӧн да сэті и дукӧсьт.

— Пасибӧ сӧветсьыд. Ачыд думышт, Викентий Евгеньевич: ящиксӧ эг на вермы восьтны да кысь ме тӧда, мый сэні пытшкас. Кор восьта, сэки и висьтала.

— Талунӧдз али мый восьттӧм? — пыркмуніс весиг Васька. Сылы окота жӧ тӧдны, сӧмын ассьыс колӧмсӧ оз петкӧдлы-а.

Родион курыда нюммуніс и кынӧмас кутчысьӧмӧн котӧртіс пуяс сайӧ. Сы здукӧ и аслым деливӧ лоис, рушкуӧй гуравны кутіс, лунся гымыс быттьӧ сэтчӧ пырӧма. Воськов дас и вевъялі вӧчны, кыдзи тай ыльӧбтіс вомысь эмыс и абуыс, тайкӧ кывйӧс эг вошты. Кынӧмӧй кизьӧрмис и, сювйӧй тай эз жӧ пет. Родионкӧд ӧтмоз и воим бипур дорӧ, ойзігтыр да сьӧласигтыр.

— Мый нӧ ловинныд? — чуймалӧ Васька.

— Матере, водканас и ставнас. Ӧдйӧджык юмов, мырд тшай колӧ юны, — шуи ме.

Родион повзьӧма, льӧбъясыс тіралӧны, вежсьӧма гӧлӧсыс:

— Прӧститӧй, ме мыжа. Ме эг лавкаысь, а гӧтырысь гусьӧн машина доддьысь ньӧблі водка дозтӧ, тыдалӧ, абу заводын вӧчӧмтор. Бур на, ӧти сулея вӧлі да. Кыктӧ кӧ юим, пезьдім эськӧ.

— Чӧскыдтӧм и вӧлі воддза дозъяс, кудз дука. Тая сулеяас, зонмӧ, прамӧй водка, — исаліс бутылка юрсӧ Васька, збояліс паськыда жеръялігтыр: — Он кӧ ювӧй, мен унджык вичмас.

Но и Васька эз дыр збояв. Страм винаыд медбӧрын и сійӧс котӧртӧдіс кустъяс сайӧ. Кадысь кадӧ миян дорӧдз пежа матькыштлӧмыс кылӧ, ёна жӧ, тыдалӧ, морттӧ топӧдӧма.

— Тьпу! Атшолтӧдз мытиті, — гачсӧ помӧдз лэптытӧг и локтіс Васька. Вукъялӧ.

— Эз кӧ бӧрӧн пет водкаыд, вермим и пагавны. Тадзи вед и кулалӧны лёк винасьыд, — кынӧм пытшкӧссӧ пӧсь тшайӧн лӧньӧдігмоз шуӧ Родион. Ми Васькакӧд «да, да»-кайтам, кӧрт ящик йывсьыд весиг вунӧдім.

— Викентий, талун ми тэкӧд кыкысь мынім сьмерть киысь: ӧтчыдсӧ эгӧ веськалӧй пу улӧ, мӧдысьсӧ — ӧні, — ружтовмунлӧ Васька.

— Слабог, видзисны, тыдалӧ, миянӧс ангелъясным.

Куимнанным лэччылім ю дорӧ, мыссим кӧдзыд ванас. Васька перйис вомсьыс пуктӧм пиньяссӧ, пожйыштіс и саймовтіс питшӧгас. Асывнас, чеччӧмӧн тшӧтш, бӧр меститас вомас.

Кулӧмдінса техникӧн вӧчӧм протезыс видзӧднысӧ нинӧмӧн эз торъяв ас пиньяссьыс и тӧдчымӧн томмӧдіс Вась Миш Васьӧс. Сійӧ вом тырӧн вермис нюмъявны, эз шашкы ни эз пыскыльт, и, кор эм, радейтӧ пылльыны семечки. Куритчим, и пырим керкаӧ. Лунся зэрысла, пӧсялӧмла лапыдмӧм паськӧмнымӧс ӧшлім тув йылӧ, и куимнанным нюжӧдчим паськыд нар вылӧ. Ӧтпырйӧ чукӧрмылӧны и унджыкӧн, кор карсаыд локтӧны кыйсьыны, сэки вомӧн ног водалӧны. Восӧм да мытитӧм бӧрад мортъяммим, бара варовмим. Со вед, мути йылӧмыд, кутшӧм водкаӧн вузасьӧны!

— Аски кежлӧ нӧ кутшӧмӧсь планъясныд? — шыасьӧ Родион.

— Вайӧ, вовӧдчамӧй ӧти кылйӧ, — вочавидзӧ Васька. — Ме думысь, Веждімӧ водзсӧ катны нинӧмла. Родионлы асылсяньыс позьӧ вӧйтасьны, то матыса тыыс кызь воськол сайын.

— Тӧда ме, тӧда.

— Бур, тӧдан кӧ. Резина пыжтӧ эн пӧльт, берегас пипу пыж, сысянь и войтась. Верман ботайтчыны. Пробкаа жылетыд эм?

— Эм, пыж нырын.

— Жылетась. Ты шӧрыс зэл джуджыд, пелыснад пыдӧссӧ он судз, — велӧдіс Васька. — Он кӧ пол, ботайтчы борскӧмӧн. Борскансӧ дзебӧма бадь куст пиӧ, аски петкӧдла.

— Мыйла повнысӧ?

— Рыбинспекциялӧн эм татшӧм индӧд: борскы кинад, кокнад, кӧть... добранад, но борсканӧн оз позь! Да, беддьӧн тожӧ позьӧ, — лыддьӧдліс Васька. — Киад борсканӧн кӧ сувас инспекция, мырддяс ботантӧ, чегъялас борскантӧ, штрапуйтас.

— Ме ог пов наысь, дай тӧда ме кыйсян правилӧястӧ.

— Сьмел тай кылан, — сёрни костаныс сюйси ме.

— Делӧыс абу сьмеллунын. Иван Дмитриевичыс кулӧмдінса, менам земляк.

— Коді сійӧ Иван Дмитриевичыс?

— Чалановсӧ али мый он тӧд, Эжва катыдсьыс чери дӧзьӧритысь енсӧ? — шензьыштіс Родион.

— Висьталін да, ӧні тӧда. Сійӧс Эжва юӧд тювъялысь быд йӧрш и кельчи тӧдӧ, оз сӧмын ним-вичсӧ, но и чужӧм-ӧбликсӧ. Во ветымынтӧ инспекторалӧ нин, мортыслы Герой ним позьӧ сьмела сетны. А вот мыйла борскынысӧ оз позь — ог гӧгӧрво.

— Гижлісны газетын, — ас ногыс гӧгӧрвоӧдны босьтчис Васька. — Ӧти учёнӧй ӧти тыын нувӧдӧма опытъяс. И мый жӧ? Борскигас пӧ чериыс пельтӧммӧма, дугдӧма кылны весиг Киркоров гозъялысь сьылӧмсӧ. Ай чериыс музыкатӧ кылтӧг ловӧма этша некъя, а эньыс — этша пӧкъя. Та бӧрти учёнӧйыслы сетӧмась наукаса докторлысь ним, а коми кыйсьысьяслысь мырддялісны борскансӧ.

— Збыльысь али мый гижлісны? — ӧтмӧдар бок вылас бергалӧ Родион.

— Гижлісны. Эз дзик тадзи, но тадзи кымын. И эз газетын, а «Крокодилын».

— Ме, кыдзи историк, стӧча верма шуны: Россияын ӧні сы мында учёнӧй, сы мында генерал, сы мында писатель, мыйта Му шарвывса кыксё ветымын странаын ӧтлаын босьтӧмӧн. И сэк жӧ, кызвыннас сёям мукӧд странаса йӧзлысь мыльӧссӧ; сёям-юам сідзи кымын жӧ, кыдзи сёйлісны-юлісны американечьяс сё во сайын! Ньӧбалам японияса да кореяса аппаратура, дерт, кодлӧн эм сьӧмыс; а медъёна лыддям рубежсайса литература, телевидение пыр ӧтарӧ петкӧдлӧны кырсасьӧм йылысь бокысь вайӧм кинофильмъяс. Со вед кутшӧм талунъя, сюрс ӧкмыссё ӧкмысдас квайтӧд вося ыджыд Россияыд! Нимыс мича на — ыджыд Россия, а пытшкӧсыс сісь.

— Мен дзик веськодь Россияыд, сы вӧсна тӧждысьысьыс миянтӧг уна; мед толькӧ Коми муӧй оліс-а, — буркнитіс Васька. — Ме армияын служитлі Германияын. Бара жӧ вот газетысь лыдди: сэні пӧ тӧлысьнас рабочӧйыд босьтӧ удждонсӧ сы мында жӧ, мыйта Комиын босьтӧны во чӧжӧн. Нэм уджалі ныр вылӧ усьтӧдз, а мыйла ме татшӧм гӧль? Мый шуван татчӧ, историк?

— Мед та вылӧ вочавидзны, колӧ лыддьыны быдса лекция — кызьӧд нэм пансьӧмсянь талунъя лунӧдз. Да, содта ӧтитор: Россияын джынсьыс унджык олысьыс талун оз сёй пӧттӧдзыс.

— Тэнад лекцияыд мен кулӧм мортлы пӧсь корӧсь кодь. Лекцияястӧ лыддьыны, ок кутшӧм мастакӧсь. Кор петкӧдлӧны Госдумалысь заседаниесӧ, лӧг петлӧ депутатъяс вылас. Ставныс аттӧ сюсь туйӧ пуксьӧны, а йӧзлӧн олӧмыс ӧтарӧ омӧльтчӧ. Став гырысь странаас бурмӧ, а миян ӧтарӧ омӧльтчӧ. Сё дивӧ!

— Бура олӧны сэн, кӧні власьт бердын некор эз вӧвлыны коммунистъяс, — век жӧ, паніс, тыдалӧ, ассьыс лекциясӧ историк. — Босьтам матысса суседнымӧс, Финляндияӧс, кӧні вӧвлі ме турпутёвкаӧн. Мӧд олӧм сэн.

— Ноко, ноко, мыйся сэн олӧм? — окота лои тӧдны Васькалы.

— Эг эськӧ эскы, ачым кӧ эг вӧв Финляндияас. Ёртъяскӧд артыштлім да тыдовтчис со мый: финн рабочӧй аслас тӧлысся шӧркодь удждон вылӧ вермӧ ньӧбны... дас кык бур костюм. Тӧдчӧда: дас кыкӧс! Финн пенсионер аслас тӧлысся пенсия вылӧ вермӧ ньӧбны сэтшӧм жӧ костюмсӧ... квайтӧс! Меным, россияса школаын велӧдысьлы, медым ньӧбны сэтшӧм костюмсӧ, тӧдчӧда: мед ньӧбны сэтшӧм жӧ дзик ӧти костюм, колӧ уджавны кык тӧлысь. Вот тадзи ми олам странаын, кӧні сизимдас во стрӧитім коммунизм.

— Збыльтор али вӧт висьталан? — сьӧкыда эскис Васька.

— Василей Микайлӧвич, висьтала збыльтор, но миянлы, кодъяс эг аддзылӧй бур олӧмсӧ, тайӧ кажитчӧ вӧтӧн.

— Коми муным кӧ Пинляндия мозыд вӧлі торъя государствоӧн, олім эськӧ эгӧ гӧльджыка. Коми мортыд зіль, сюсь вежӧра — ачыс эськӧ кужис веськӧдлыны аслас государствоӧн. А мый сыысь вӧчисны? Комиысь нёнялӧны нефть, газ, из шом, вӧр, зарни, а миянкӧд орчча деревняын коми старукаӧс гуалӧны потшкысь лепитӧм гортйын. Абу ӧмӧй тая мирӧвӧй позор?! Вот тэныд, историк, и став лекцияыс. — Васька сэтшӧма дӧнзис, чеччис да ывлаас куритчыны петіс.

— Збыльысь ӧмӧй потшкысь вӧчӧм гортйын? — пырӧм бӧрас юалі Васькалысь.

— Грездас коркӧ вӧллі бригада. Нылбабаяс мырсисны скӧт дорын, мужик-меканизаторъяс вӧчисны му удж, пилитлісны совкозлы тьӧс-плака. Перестройкаыд да репормаясыд жугӧдісны став олан слӧйсӧ, кисьтісны ставсӧ, мый сэні вӧлі, ни ӧти кӧзяйственнӧй стрӧйба эз кольны, разьӧмӧн ноллісны совкозыслӧн шӧр отделениеӧ. Вот и абу сюрӧма ӧтка пӧрысь пӧчыдлы горт пӧлйыс, казьтылнысӧ весиг та йылысь сьӧкыд. Томиникӧн на, война султан воас, петлӧма верӧс сайӧ, сія жӧ воас и усьӧма мужикыс. Нэм чӧжыс мырсис колкозын, тэсся совкозын, а кулсьӧм бӧрас вот татшӧм козин: потш горт да потш крест.

Васька висьталӧ, а менӧ кезйӧдлӧ кӧдзыдӧн. Унатор гӧгӧрвоӧ Вась Миш Вась, ас ногыс донъялӧ. Уна збыльторйыс ёртӧйлӧн кывъясын. Эз пыдди пуктывны морттӧ миян власьтъясыд. Налы мый морт, мый потш — дзик ӧткодь. И тадзи талунъя лунъясӧдз. Вӧвлі кад, кор власьт кутысьяс, мӧд ног кӧ, коммунистическӧй вождьяс, некутшӧм мыжтӧг пуксьӧдалісны тюрмаясӧ либӧ лыйлісны матысса и ылысса рӧдвужсӧ, весиг гӧтыръяснысӧ. Тюрмаса наръяс вылын кӧ пытш-тойясӧс вердісны гӧтыръясныс Калининлӧн, Молотовлӧн да мукӧдлӧн, кодъяс веськӧдлісны миян паськыд да «вӧльнӧй» странаӧн, то прӧстӧй йӧзыд налы вӧліны бус чиръясӧн.

— Уна-ӧ нін, Викентий, кадыс? — юаліс Васька. — Некоднан синмам абу унмӧй. Жаль, радиоыд водз ланьтіс.

— Дас.

— Век на дас. Оз тай кольлы войыс. Дашкӧ, ювам водка колястӧ? Жаль шыбитнысӧ, деньга вед мынтӧма.

— Огӧ, — ӧти вомысь шуим Родионкӧд. — А тэ — кыдз кӧсъян.

Сулеяас стӧкан кык на водкаыс. Карса магазинысь ме ньӧблі, юас кӧ, оз пагав, коддзас сӧмын. Татшӧм водкасӧ, карысь вайлӧмсӧ, доз куим нин юим Васькакӧд Веждімын менам шойччигӧн. Сійӧс и кутӧ, тыдалӧ, тӧд вылас Васька, сы вӧсна и абу полӧм-майшасьӧмыс.

— Родион Павлович, гашкӧ, видзӧдлам вичкоса ящик пытшкӧсад? — шыӧдчи ме. — Збыльысь, телепит тӧднысӧ. Помсянь помӧдз висьтав, эн дэльӧдчы.

— Эз воссьы сэки, Викентий Евгеньевич, менам ящикыд. Дзумги сійӧс аслам сумкаӧ и айда — гортӧ. Челядьӧс гортаныс жӧ лэдзи. Дыр каднад пробойыс пузьӧма ящик бердас, но кокниа песовті отвёртка йылӧн. Восьті, а пытшкас весиг сім чир абу. Вӧсни кучик тубрасын куйлісны тетрадьяс, ичӧтик шкатулкаын кык перна: ӧтиыс — кӧв йылын пу перна, мӧдыс — эзысь; сэсся нинӧм эз вӧв. Вылі тетрадь коркаас пасйӧд: «Попов Родион Павлович. Дневник. Заметки из моей жизни». Бура помнита, ме сэки шай-паймуні: ним-вичным ӧткодь, тьӧзӧяс. Листалышті. Зэв мича почеркӧн, рочӧн, гижӧма ас йывсьыс: чужӧма Веждімын сэтшӧмтӧ воын, висьталӧма мам-бать йывсьыс. Пасйӧдъяссӧ босьтчӧма вӧчавны, часлы, часлы, уськӧда тӧд вылӧ, сюрс кӧкъямыссё ӧкмысдас квайтӧд воын, кор воӧма Шорчомӧ велӧдны челядьӧс. Меным, историкыдлы, тетрадь чукӧрыс вӧлі зарниысь донаджык. Воддза тетрадяс висьталӧ аслас челядьдыр йылысь, томлун йылысь, и Вӧлӧгдаын велӧдчӧм йылысь. И быд лист бокын казьтылӧ пармачуркса мичаник нывка Ульянаӧс, комиӧн ӧтарӧ шуӧма оз тусьӧн. Мӧд тетрадьын кывйысь кывйӧ гижӧ Пармачуркйӧ гӧститны волӧм йылысь. Сэні и тыдовтчӧ, коді сійӧ Ульянаыс. Мен пӧ дас сизим, Ульяналы, грездса ног, Мӧкей Ӧсип Улялы, дас кӧкъямыс; ми пӧ радейтам ӧта-мӧднымӧс; ме пӧ козьналі аслам оз тусьлы морӧс вылысь эзысь пернаӧс, а сійӧ пӧ ӧшӧдіс мен ассьыс пу пернасӧ.

— Но мый, кутчысьласны оз? — юалӧ Васька.

— Да. Гижӧд сертиыс гӧгӧрвоан: кутчысьласны.

— Сэсся мый? Водзӧсӧ мый гижӧ? — пычка ме Родионлысь.

— Викентий, ставсӧ кӧ кута висьтавны посклоннӧ, ковмас сутки.

— Висьтол, висьтол, ӧдйӧджык унмолсям, — шуӧ Васька.

— Ладнӧ, кывзӧй. Кутчысьлӧм бӧрас сэсся оз и аддзысьлыны. Родионыс, кыдзи ачыс гижӧ, волывлӧма Пармачуркъяс, но Ульяна ордас абу нин пыралӧма — верӧс сайӧ петӧма сійӧ, Ӧврам сайӧ. Грездас ӧтиысь волігӧн аддзылӧма зонкаӧс, кодын тӧдӧма ассьыс писӧ. Та йылысь уна гижӧма дневникас. Колясны вояс, и сійӧ зонкаыс лоас мен пӧльӧн, кызьӧд-комынӧд воясын Эжва катыдын тӧдса чекистӧн. Тетрадьяссӧ лыддьыны ме сетлі пӧчӧлы. Колӧ шуны: менам Наста пӧч вӧвлі зэв грамотнӧй мортӧн, уна во велӧдіс школаясын, медводдзаяс лыдын сылы вӧлі сетӧма Заслуженнӧй учитель ним. Да, Мӧкей Ӧсип Уляыс пӧ менам энька, а пӧльыд пӧ аслас збыль бать йылысь тӧдмалас зэв нин сёрӧн... Ӧти кывйӧн кӧ, пӧльӧ и тшӧктылӧма медводдза внукыслы сетны аслас збыль батьлысь нимсӧ. Вот тадзи ме лои Родионӧн — Родион Павловичӧн. Дневникыс сюрӧм бӧрын и куті туявны ассьым ордпуӧс.

— Мый сія ордпуыс? — юалӧ Васька. — Эг на кыллы ме ордпу кылсӧ.

— Керка бокад пӧрӧм пожӧмыдлӧн со кутшӧм паськыд вужйыс. Сідз жӧ и мортыдлӧн вужйыс зэв паськыд, кысянькӧ ылісянь пансьӧ, вужйыс и шусьӧ ордпунас, — гӧгӧрвоӧдіс Родион. — Сійӧ ордпуас и тэ тшӧтш ӧні веськалан.

— Родион Павлович, висьтав на, висьтав, мый гижӧма дневникас, — тэрмӧшыта ме.

— Пасйӧдъясыс помасьӧны сюрс ӧкмыссё коймӧд воӧн. Бӧръя тетрадяс унай-поп йывсьыс унатор гижӧма, но абу сэтшӧм лун, кӧні эськӧ эз вӧв казьтыштӧма Ульянаӧс. Шуны кӧ шорчомса ног: йӧймымӧныс радейтлӧма пӧльӧлысь мамсӧ. Ме пӧ кид быд нывбаба дінӧ, ме пӧ кута коллявны нэмӧс Енлы эскӧмӧн да Ульянаӧс радейтӧмӧн. Ме думысь, дневникъяса ящикыс сылӧн эз вӧв ӧти. Дзебӧма, тыдалӧ, арестуйтӧм водзвылас, а сэк сійӧ вӧлӧма шорчомса вичкоын попӧн. Вит гожӧм ме ныръяси архивъясын, мед унджыктор тӧдмавны и Родион Павлович Поповлӧн, и сылӧн пи — менам пӧль Павел Налимовлӧн олӧм йылысь.

— Сюрис-ӧ мыйкӧ архивъяссьыс?

— Сюрис. И эз этша. Позьӧ гижны быдса роман, да вот сямлунӧй абу. Жаль, абу чужсьылӧма гижысьӧн.

— Видлы, гашкӧ, артмас. Ӧні вед тадзи: коді кужӧ рифмуйтны — сійӧ поэт; коді кужӧ гудӧкасьны либӧ ворсны балалайкаӧн — композитор; коді бурджыка тӧдӧ коми кыв — сійӧ и коми гижысь.

— Мый тэ, Викентий Евгеньевич? Ог кӧсйы. Ме историк. Сідз нин унаӧн ёгӧсьтӧны литературасӧ. Ӧти газетысь лыддьылі: Россияын пӧ ӧні кывбур гижысьыс сё тысьӧча морт!

— Ачыд лыддьывлан кывбуръяссӧ?

— Том дырйи лыддьывлі. Ӧні лыддя сӧмын сійӧс, мый печатайтӧны «Войвыв кодзулын».

— Судзӧдан журналсӧ?

— Во комын нин.

— А мӧд пӧрйӧ эн кайлы вичко лӧскад?

— Дерт жӧ, кайлі. Сюрліс дзик жӧ сэтшӧм кучик тубрас, но вӧлі тыртӧм. Мый вӧлі сэн, код киӧ веськаліс — тӧдӧ сӧмын Енмыс.

— Ачыд кытчӧ сэсся воштін сюрӧмторсӧ? Сэксянь колис нин эз этша кад...

— Ми видзам сійӧс кыдзи зэв донаторйӧс. А эзысь пернасӧ новла ме ачым, со, морӧс вылын.

— Ноко, Васька, ӧзтыв пӧнарсӧ, видзӧдлам, мыйся перна, — шыӧдчи ме, но эз кыв мортыд, унмовсьӧма. Ачым ӧзті карасина пӧнарсӧ, Родион матыстіс биланьыс югъялысь пернасӧ. Сійӧ вӧлі дзик жӧ сэтшӧм, кутшӧмӧс и новліс Ӧврам Ӧксинь Марья: ӧтарас серпасалӧма рӧспинайтӧм Христосӧс, мӧдарас пасйӧд: «Спаси и сохрани». Ачыс Парма Марьяыс мен петкӧдліс, кор висьтасис аслас ыджыд мам йылысь, чунь помъясӧн вӧрӧдыштлі пернасӧ. Сідзкӧ, Ӧврам Ӧксинь Марьялысь да Родион Налимовлысь эзысь пернаяссӧ коркӧ вӧдитліс киас и Родион Попов.

— Эм и пу перна, куйлӧ кӧрт ящикас ичӧтик шкатулкаын.

Ме думысь, сы йылысь и казьтылӧ пӧльӧлӧн батьыс аслас дневникын. Тайӧ кӧ тадз, то сійӧс коркӧ новлӧма морӧс вылас пӧльӧлӧн мамыс. А, гашкӧ и, аслас на, Родион попыслӧн, дзолядырся пу пернаыс?

— Шорчомсаыд ёна на эскӧны Енмыслы?

— Оз кӧ Енлы, кодлы ӧні кутасны эскыны? Ен вылӧ да ас вылад лачаӧн и коли овны. Ме, историк, со мый тэн шуа: коммунистъясыд кӧ вӧліны веруйтысьясӧн, олӧмыд эськӧ вӧлі дзик мӧд. Та мында сьмертьыд эськӧ эз вӧв странаад, эз эськӧ сісьтыны йӧзтӧ тюрмаясад мыжтӧгыд, сиктъястӧ эськӧ мичмӧдісны вичко сигӧръясыд. А кутшӧм эськӧ югыд да мича вӧлі Ульяна манастырыд! Ме эг пырав партияӧ, эг мун пӧльлӧн туй кузя. Наста пӧчӧлӧн пӧльыс серпасавлӧма ӧбразъяс, ыджыд мамӧ поп семьяысь. Шорчомын кирпич вичкотӧ стрӧитӧмсянь таво тырӧ сё ветымын во. Сиктсаяс ӧні дзоньталӧны сійӧс, выльысь ловзьӧдӧны. Коляс кад, и бара на вичкоӧс мичмӧдасны Ен ӧбразъяс, кутасны пыртны сэн кагаясӧс, сьылӧдны кулӧмаясӧс, молитваясӧн кутасны пасйыны Ен праздникъяс...

— Ковмас уна сьӧм, а йӧзыд асьныс ӧні коньӧр кодьӧсь.

— Став сиктӧн отсасьӧны. Ачыд тӧдан, Шорчомыд ыджыд, олысьыс сюрс сизимсё морт. Тӧдан, уна-ӧ вӧлӧма вужвойтырыс сэні ветымын вит во сайын? Ӧнія серти кык пӧв унджык: куим сюрс нёльсё! Комиыд ӧні кувсьӧ ёна унджык выль чужысьяс серти, сӧмын, мыйлакӧ, та йылысь некӧн оз гижны.

— Тайӧ и гижтӧг тыдалӧ. Сикт-грездъясад посни челядьыд талун зэв этша. Республикаса национальнӧй архивысь сюрис мен документ Веждімса земскӧй училище йылысь — ӧнія начальнӧй школасӧ сідз шулӧмаӧсь. И мый жӧ? Сюрс ӧкмыссё кӧкъямысӧд воын сэні велӧдчылӧмаӧсь комын зонка да кызь нывка. Ӧні начальнӧй школаас ӧкмыс морт, первой классас ӧти велӧдчысь. Дзоръяг посёлокса школаын челядь лыдыс во-мӧдӧн чинӧма джынвыйӧ, дасӧд да дас ӧтиӧд классъяс бырӧмаӧсь.

— Шорчомын тадзи кымын жӧ. Медыджыд бедаыс сыын, мый оз кыв гӧлӧсыс коми интеллигенциялӧн. А интеллигенцияыд пӧ быд народносьтлӧн юр вемыс. Велӧдчӧм йӧз уна, а сэтшӧм яръюгыдыс, кыдзи Питирим Сорокин, Каллистрат Жаков, Георгий Лыткин, либӧ кыдзи Виктор Савин, Вениамин Чисталёв, Афанасий Маегов, Василий Молодцов, ме верма лыддьӧдлыны и мукӧдӧс, талун абу. Абу на кодь яръюгыдыс, тэ гӧгӧрвоан?

Ме, историк, быдӧн йылысь верма висьтавны зэв уна. Талун миян абу сэтшӧм интеллигентыс, код йылысь эськӧ позис висьтавны вом косьмымӧн. Ну, тӧдан кӧ, вайӧд ӧти пример, чуйды мен сэтшӧм мортсӧ.

— Ог вермы. Верма вайӧдны мукӧд сикас примеръяс. Ме бура тӧдлі и тӧда сэтшӧм коми интеллигентъясӧс, кодъяслӧн пытшкӧсыс тыртӧм гырнич кодь, а асьнысӧ шуӧны комиӧс нимӧдысьясӧн да кыпӧдысьясӧн. Позьӧ ӧмӧй пуксьыны коми патриот туйӧ, чуксавны мукӧдӧс, весиг рочьясӧс, тӧдны коми кыв, аслад кӧ ни челядьыд, ни внукъясыд оз тӧдны чужан кывсӧ? Сыысь, мый коми кыв лоис ичиньводз ныв кодь, мыжаӧсь абу рочьяс, а мыжаӧсь тыртӧм гырнич кодь интеллигентъясыс. Мыйла комияс мустӧмтӧны ассьыныс кывсӧ — тайӧс оз гӧгӧрвоны Комиын олысь рочьяс ни украинечьяс, немечьяс ни татара, но медся нин ёна шензьӧны чиганъяс.

Родионкӧд ми сыметь варовмим, унным кытчӧкӧ дзикӧдз пышйис. Шоныд кӧрт пач дорын, кылӧ, кутісны кышӧдчыны шыръяс, вӧсниа чипсыны.

— Шыръяс и то сёрнитӧны ас кыв вылас, — чӧвтіс историк. — Петам кыр йылас, тшынасям.

— Петам. Васька мед узьӧ.

Вой шӧр. Енэжыс кодзувтӧм. Ывлаыс джуджыд ты кодь жӧ пемыд да лӧнь. Менам юрысь оз петав Родион поплӧн дневникыс.

— Родион Павлович, тэ, гашкӧ, сетлан мен лыддьыны попыдлысь пасйӧдъяссӧ? Тэ, вот, туялан ассьыд ордпутӧ, а ме — пармачурксалысь олӧм-вылӧмсӧ. Ме ачым веждімса, но дзоля дырйи на ми мунлім сэсь...

— Ладнӧ. Кор волан ме ордӧ?

— Кӧть талун, мыйӧн югдыштас. Дыр-ӧ нӧ ю горувтӧ кывтны. — Тадзи шуӧмыс вӧлі кивыв Родионлы, ӧд жугалӧм мотора пыжсӧ вайӧдім эськӧ керка весьтӧдзыс. Ме садьмӧді Васькаӧс, но миянлысь вӧзйӧмнымӧс и кывзыны эз кӧсйы.

— Субӧтаӧ тьӧщалӧн нимлун, и сэтчӧдз кӧ юся, Галина юксяс, — нурбыльтіс Васька.

— Ми тэнӧ огӧ юны нуӧдӧй, — шуис Родион.

— Шорчомыд абу парокод, некытчӧ на оз кылт. Водӧй да узьӧй. — Век жӧ, Васька чеччис да ӧзтіс куритчыны.

Мыйкӧ дыра каньяс моз мургыштім и воим ӧти кывйӧ:

Ӧврам Ӧксинь Марьялысь юбилейсӧ ме да Родион виччысьны ог кутӧй, водзвыв чолӧмалам сійӧс нимлунӧн, и, моторсӧ вӧчӧм бӧрын, кыкӧн кывтам Шорчомӧ.

* * *

Дыртӧ варовитім да, ёна водзсӧ эгӧ и чеччӧй. Наперво бипур пестім, ӧшӧдім тшай да юква шонтыны. Асывсяньыс абу гажа луныс. Енэжыс сьӧкыд кымӧръяса. Тӧрытъя серти ыркнитӧма. Берегас лӧнь. Эжва весьтті гӧньялӧ тӧвру, посньыдик гысеръяс кыпӧдӧ ва веркӧсас. Пӧрӧм пожӧм ёнджыка нёрӧма муланьыс; вожъясыс, тыдалӧ, мудзисны сьӧкыд пу гумсӧ кутӧмысь; вужъясыс чурвидзӧны еджыд лыаа кырӧминас.

— Мӧдысь волігӧн босьта бензопила и орйӧдла чуркаяс вылӧ, — шуӧ Васька. — Кытшъяс сертиыс лыддя: эм-ӧ пуыслы сё арӧсыс.

Пӧрис кӧ пожӧмыс валаньыс, сэк эськӧ сідзи и ютшмис. Крутладор берегыс кузяла нин тырӧма пӧрӧм пуяснас. Васька помаліс тӧрытъя водка коляссӧ. Пӧт кынӧмӧн Родион орчча тыас муніс вӧйтасьны. Кык кулӧм пӧ чӧвта, а коймӧдӧн ботайтчыны кӧсйис. Ме да Васька ыліджык тыясӧ веськӧдчим. Мый шедны — шедіс, кыйигмозыс и лэптам сэсь став ботансӧ.

Вель дыр лои ноксьӧмным гыча ты вылын. Весьӧпӧртана зэрыд вӧсна тӧрыт рыт эгӧ волӧй татчӧ, и талунӧдзыд чериыс пысасьӧма сы мында, ӧдва и петкӧдім вӧр керка дорӧдз. Кернысӧ вот деливӧ, пессьӧны да. Мен весиг жальӧсь лолӧны. Кынӧм пытшкӧссьыс ставсӧ нин шыблалан, а век на бӧжнас вачкасьӧ гычыд. Со вед кутшӧм окота овны ловъя лолыдлы! Керим, мыським да солалім ведраясӧ. Родионлы мыйкӧ мында шедӧма жӧ, ӧтчыд вӧйтлӧмнад унатӧ он кый, таладор тыас ӧд оз ов гычыс.

Кад лӧсьӧдчыны туйӧ. Эжваын пожъялім нюйтӧссьӧм ботанъяс, ӧшӧдлім шупалыштны кырйывса вожкаяс вылӧ, и меститім пыжнырса сайӧдінӧ. Мыйсюрӧ сӧвтім и Родионлӧн пыжӧ. Мӧд пыжтӧ пысалім да, ньӧжйӧкодь катам, кӧть моторыс и мый вынсьыс эргӧ. Васька куритчигтыр веськӧдлӧ, мыйкӧ шуас да, нинӧм ог кылӧй. Родионкӧд ми пукалам орччӧн, сійӧ ӧтарӧ шензьӧ: татшӧм уна чери пӧ кыйӧмныд. Кор пӧ выльысьсӧ вола, гыч жӧ кута кыйны. Ме висьталі сылы, кыдзи воӧдчыны ыліджык тыас. Гашкӧ и, ачым на тшӧтш ветла сыкӧд. Радейта ме варов йӧзтӧ. Да и сёрнитнысӧ эм мый йылысь историкыдкӧд. Бытьӧн лэччыла Шорчомас, лун-мӧд ола Родион ордас. Сиктӧдыс помсянь помӧдз муна, вӧвлӧм коммунаӧдзыс вола. Нарошнӧ ньӧжйӧник кута шӧйтны, мед унджык йӧзкӧд аддзысьлыны; накӧд, кодъяскӧд ӧтлаын велӧдчылі; и, дерт жӧ, синъясӧн кута корсьны кузиник, коскӧдзыс еджыд кӧсаа нывкаӧс.

Ойя дай ойя, мый тайӧ мекӧд? Ӧд сійӧ важӧн нин абу нывка; тӧдӧмысь, важӧн нин кодлыкӧ ыджыд мам, кодлыкӧ — пӧч. Но и мый? А меным нывка — гӧгрӧсіник чужӧма, чангыль ныра, Йӧлакӧдж ты кодь пыдӧстӧм синъяса. А морӧсыс, морӧсыс! Ковта улас быттьӧ дзебсьӧмаӧсь парма чурклӧн мылькъясыс. Ӧнӧдз кыла чунь помъясӧн сьӧлӧм ӧзйӧдана тайӧ мылькъяссӧ. Кык гожӧм ми коллялім ӧтлаын, и кыкнан гожӧмыс колис менам паметьӧ югыд казьтылӧмъясӧн. Нимыс кыдз? Ог висьтав. Друг да, вежӧг мужик сайын, вермас на и нӧйтны гӧтырсӧ: со пӧ тай кодлы козьналӧмыд ныв мывкыдлунтӧ! Кыдз сідз? Ме жӧ Васькалы шулі, мися, сӧмын окасьлім; жалиті, мися, нывсӧ. Пӧръялі Васькаӧс. Медводдзаысь пӧръялі. Дзуглі ме нылыдлысь небыд кузь юрсисӧ, ок унаысь дзуглі. А сійӧ чепӧльтліс менсьым нырӧс да юавліс: висьтав, кодӧс радейтан? Тэнӧ, тэнӧ! — сӧмын и артмыліс менам.

Кыкнанным вӧлім сэк томӧсь да мичаӧсь, весиг челядь руаӧсь на. Ставсӧ помнита, помнита весиг киняувсьыс зӧртусьсӧ. Помнита чангыль ныр боксьыс синвасӧ. Сталин кулан лунӧ тайӧ вӧлі: став велӧдчысьӧс петкӧдісны ыджыд залӧ, сувтӧдісны стройӧ и школаса директор юӧртіс вождьлӧн кувсьӧм йылысь. Ме сулалі нылыскӧд орччӧн. Школаын на-й медсясӧ аддзысьлім, но урокъяс дырйи ворслім нин письмӧасьӧмӧн: мыйкӧ гижан бумага тор вылӧ и мӧдӧдан сійӧ либӧ мӧд нывкалы, пырджык — ӧтилы. Тадзи пансьыліс ныла-зонкаяс костын дружитӧмыс. Ӧкмысӧд класс помалӧм бӧрын, гожӧмнас, медводдзаысь «ворсім» верстьӧ йӧзлӧн «ворсӧмӧн»... Сутшикталӧ, надейнӧ, ӧні сійӧ аньыс тадзисӧ казьтылӧмысь, кӧть и казьтыла, думысь, арся Эжва вылӧ дзӧръяліг.

Да, медмича думъясыд да казьтылӧмъясыд пырджык воӧны юрад ю кузя кывтіг-катігӧн либӧ рытъя бипур дорын пукалігӧн. Нылыскӧд, век жӧ, эгӧ лоӧй ӧта-мӧднымлы. Пышкайяс бордъясьӧны ӧти позйын и то торъялӧны паськыд енэжӧ кыпӧдчӧм бӧрас. Пыр кежлӧ янсалім и ми.

— Викентий, Викентий Евгеньевич? — бокам зӧркнитыштіс гырддзанас Родион. — Мыйкӧ тай ёна думыштчин?

— Менам модаӧй сэтшӧм: думысь век кодкӧдкӧ сёрнита.

— Пӧдлиннӧ, эг на вед и юав: уджалан али пенсия вылын?

— Ме — гижысь.

— Гижысь? А ме тэнӧ учительӧн жӧ чайті, велӧдыськӧд моз и сёрнита. Овыд нӧ кыдзи?

Висьтаси.

— Да, лешак-машина, сідзнад, ме тӧда тэнӧ зэв нин важӧнсянь. Тэнад снимокыд Дианалӧн нывдырся альбомас эм, уналӧн эм, кодъяскӧд ӧтлаын велӧдчылӧма школаас... Лыддьывла ме тэнсьыд гижӧдъястӧ. Мый нӧ водзджык эн висьтась?

— Ме ёнджыка радейта кывзыны.

— Тайӧс вот ме казялі.

— Коді сійӧ Дианаыс? — тайӧ нимсӧ казьтыштӧм бӧрын вир-яй кузя быттьӧ ток котӧртіс, сыркмуні весиг.

— Диана Ивановнаыс менам гӧтыр. — Сэсся шуис нывдырся овсӧ. — Помнитан, тӧдӧмысь: кузиник, чангыль ныра, еджыд юрсиа... Помнитан? Оз вермы лоны, мед вунӧдін сэтшӧм мичаник нывкаӧс.

Ме бара сыркмуні, сӧмын нӧшта на ёнджыка. Нылӧс, код йылысь ме сӧмын на мӧвпалі да кодлысь нимсӧ эг кӧсйы явитны, збыльысь шуисны Дианаӧн. Миян классын татшӧм ним-оваыс сійӧ вӧлі ӧтнас. Куті лукйысьны зепъясын, ӧдва и сюри куритчанӧй, но некыдз ог аддзы истӧгӧс. Васька, тыдалӧ, казяліс шӧйӧвошӧмӧс, гораа шуис нюмъялігтыр:

— Киад истӧгыд!

Азыма кыскышті табак тшынсӧ, вӧлисти соссьӧмӧн вочавидзи:

— Збыльысь вед, ог помнит.

— Диана помнитӧ. Неважӧн на альбомъяс листалігӧн шуис: миян классысь тайӧ зонкаыс пӧ лоис гижысьӧн; ӧні кӧ пӧ паныдасям, гашкӧ, ог нин и тӧд, сы мында во нин пӧ эг аддзысьлӧй. — Родион тапкӧдыштіс мен мышкӧ. Дерт, тӧдіс кӧ став збыльторсӧ, зырыштіс эськӧ менӧ пыж пуклӧс вывсьыс пемыд Эжваас.

«Помнитан, помнитан, помнитан...» — дзик быттьӧ пель дорын кылі Дианалысь гӧлӧссӧ; мыйкӧ быттьӧ шуаліс на, но Родион тупкис нывлысь шуалӧмъяссӧ:

— Вот лэччылам ме ордӧ, сэки и уськӧдан тӧд вылад. Ме тэныд быдса жыр сета. Менам эмӧсь важ книгаяс, гашкӧ и, синнад на эн аддзыв, Родион попыдлысь дневниксӧ тшӧтш лыддян. Но ковмас пукавны ме ордын некымын лун. Сёрнитчим?

— Гӧтырыд на вед мый шуас? Колӧкӧ, беддялас?

— Диана Ивановнаыд менам зэв няня-сола, сӧмын вот вина юысьястӧ терпитны оз вермы.

— А чери кыйӧмыд?

— Пока тэ лоан миянын, сы кості и вола татчӧ. Челядь гырысьӧсь, дінаным некод нин абу, тэныд мешайтчыны некод оз кут. Йӧв кутан юны да овны. Мӧсным уна йӧла, некытчӧ весиг воштынысӧ, асьсӧ мӧссӧ йӧвнас лоӧ юктавны, порсьӧс да.

Тайӧ кывъяс бӧрас ме помӧдз шӧйӧвоши. Сьӧлӧма морт Родионыс, Васька кодь кымын жӧ. И кымын водзӧ сёрнитіс Родион, сымын ясыдджыка да ловъяӧнджык сувтіс син водзӧ томдырся Диана. Вӧлі ветымын нёльӧд вося гожӧм. Шорчомсянь горулынджык ю бокас сулаліс вӧр лэдзысьяслӧн да кылӧдчысьяслӧн посёлок. Сэні и олісны да уджалісны менам матысаясӧй, а Дианалӧн — ыджыдджык чойыс. Ныв волывліс посёлокӧ эз сӧмын чой радиыс, но и мекӧд колльӧдчӧм ради. Ӧтиысь, вой шӧрӧдз шӧйтӧм бӧрын, воӧдчим ӧти кывйӧ да, кайим миян керка лӧскӧ. Финскӧй керкаясыд ляпкыдӧсь, ӧтмӧдар помсяньыс лӧскӧ катӧдан посъяса. Гожӧмнад сэні и узьлісны йӧзыс, зэвтӧм вонъясын. Миян лӧскын вӧлі дзик ӧти вон — менам. Сэтчӧ и тшуким Дианакӧд. Войбыд окасим, гильӧдчим, пыльсъялім... «Викентий, сэсся эн лыддьӧдлы, — бара на быттьӧ кылі Дианалысь гӧлӧссӧ, — мый вӧлі водзӧ — тӧдам сӧмын тэа-меа... Сія войыс век олӧ менам сьӧлӧмын и кутас олны нэм помӧдз менам паметьын... Ме тэнӧ радейта сэтшӧм жӧ ёна, кыдзи Мӧкей Ӧсип Уляыд радейтлӧма Родионсӧ... А тэ, Викентий, радейтан-ӧ менӧ сэтшӧм ёнасӧ, кыдзи Родионыс радейтлӧма Мӧкей Ӧсип Улясӧ?.. Вочавидз, сӧмын гусьӧник, эз кыл мед тэкӧд орччӧн пукалысь верӧсӧй...»

— Викентий, тыдалӧ, мича думъяс думайтан — ас кежад нюмъялан, — бара на казялӧма Родион.

— Нюмъявсьӧ тай, уна чериыд шедіс да, — косіника вочавидзи.

Кык лыа кӧса дорті на колӧ катны, сэсся вӧлисти Важ Эжва вомӧ воам. Паськыд миян Коми муным, но кутшӧм этшаник сэні коми войтырыс. Ӧта-мӧдсяньыс ылӧ-ылӧ пуксьӧмаӧсь сикт-грездъясыд, кузь вӧлӧкъяс нюжалӧны на костын. Война бӧрын чужӧм посёлокъясын вужвойтырыд нӧшта на этшаджык. Налӧн челядьыс кӧ рочмисны сӧмын на джынвыйӧ, то внукъясыс дзикӧдз нин вунӧдісны пӧль-пӧчыслысь кывсӧ. Дыр-ӧ, бара-й, олас-вылас на му вылас миян коми кывным-а? Найӧ, кодъяс волӧны роч муысь Сыктывкарӧ, чуймалӧны: шусьӧ пӧ Комилӧн юркарӧн, а коми сёрни некӧн оз кыв. Кар нимыс кӧ эз вӧв коми, Сыктывкар эськӧ нинӧмӧн нин эз торъяв роч каръясысь. И тайӧ сэк, кор Сыктывкарын мында комиыс оз ов ни ӧти районын! Кыдзи ме помнита ачымӧс, коми кывным ӧтарӧ дзуртӧ. Этатшӧм мича кыв и татшӧм сылӧн судьбаыс — абу вежалана. Но, вайӧ огӧ усьӧй сьӧлӧмнаным: дзуртысь пуыд пӧ дыр олӧ. Нэммӧд на, Енмӧй, и коми войтырсӧ, и коми кывсӧ! Мед сэтчӧдз, кытчӧдз оз сотчы земля-матиыс, Эжва, Печора да Сыктыв юяс пӧлӧн шыалас коми сёрни; мед парманым век вӧлі озыр коз пу кодь винёв коми зонъясӧн, яя ельдӧг кодь мича да чӧскыд коми аньясӧн.

Васька кусӧдіс моторсӧ. Водзӧсӧ, Веждім весьтса берегӧдз, мунім пелысъясӧн зібъясьӧмӧн. Ректысим. Кыйсян кӧлуйсӧ пыртлім берегса ичӧтик кер будкаӧ. Тӧрытъя тӧв ныра зэрыд, буракӧ, таті абу мунӧма, кыр бокшаыс кос.

— Ковмас вӧла телегаӧн волыны, та мындатӧ ас вылын катӧдны ог вермӧй, — шуис Васька. — Ті овлӧй тан, ме ветла доддясьны. Но медводз пуксьӧмӧн куритчамӧй.

Берегыс крут, и атшавмӧн катлысим. Менам чуйдӧм серти, ӧти ведра тыртім шольыд сирпиянӧн да пӧддязӧкъясӧн, колим Родионлӧн пыж нырӧ томан сайӧ, Диана Ивановналы гӧстинеч пыдди лоӧ. Рытнас кежала веждімса магазинӧ, Парма Марьялы мичаджык чышъян ньӧба, а Диана Ивановналы — медчӧскыд да меддона кампетсӧ, вузалӧны тай гырысь да мича кӧрӧбъясын. Кыдзи и менӧ, кадыс, тӧдӧмысь, эз жалит и Дианаӧс, но ми ӧта-мӧднымлы пыр кежлӧ колим дас квайт арӧса ныла-зонмаӧн. Ӧдвакӧ локтан войясас куньсьыласны менам синъясӧй, думъясӧй кутасны панйыны кадсӧ, бергавны аслам томлун гӧгӧр. Ок вед ёсь гыжъя томдыртӧ казьтылан паметьыд!

— Веждімсяньыд Диана Ивановналы звӧнитла, висьтася, кӧні ме. Юӧрта тшӧтш: локтам, мися, кыкӧн... — сёрнитіс Родион. — Терпенньӧ абу, сэтшӧм окота тӧдмасьны пӧльӧ чойлӧн кӧкъямысдас арӧса нывкӧд.

Сиктладорсянь рӧдтіс верзьӧма. Васька ылісянь на тӧдіс и ассьыс вӧвсӧ, и ассьыс внуксӧ — нылыслысь дас кык арӧса писӧ.

— Ыджыд бать! Марья бабыд кувсис!..

— Мый?!

— Марья бабыд, мися, кувсис!

— Кор?

— Тӧрыт. Тэнӧ горт вӧчны виччысьӧны...

«...Локті асылнас, мамӧ-кайта, а сія оз сет гӧлӧссӧ, — висьтасис Галина. — Куйлӧ веськыд бок вылас, вомсӧ восьтыштӧма: ун йылсьыс, тыдалӧ, кодкӧдкӧ сёрнитӧма, но помӧдзыс кылсӧ шуны абу нін вермӧма. Надейнӧ, водзвыл тӧдӧма ассьыс кулӧмсӧ: ен ул пельӧсӧ ӧшӧдӧма эзысь пернасӧ, ачыс мӧд пернаа, нукыс сійӧс вайліс Кӧджпомса вичкоысь...»

Эгӧ вевъялӧй чолӧмавны нимлунӧн, помасьӧма олӧмыс Ӧврам Ӧксинь Марьялӧн — Парма Марьялӧн. Ыджыд мамыс моз жӧ, Мӧкей Ӧсип Уля моз, оліс вӧльнӧй светас кӧкъямысдас арӧсӧдз. Мамыскӧд да ыджыд мамыскӧд орччӧн и кутас куйлыны веждімса кладбище вылын. Кыдзи и быд кулӧмаӧс, Парма Марьяӧс колльӧдісны медбӧръя туйӧ став сиктӧн.

Помасис и менам романӧй. Аминь! Али тайӧ сӧмын на панасыс? Гашкӧ, ставыс на водзын?

Аскинас Родионкӧд ми кывтім Шорчомлань.

АВТОРСЯНЬ: Роман гижигӧн отсӧгысь ыджыд аттьӧ висьтала Джеджим грездса олысь, 92 арӧса Зинаида Николаевна Напалковалы (Парма Зиналы). Джеджим-Пармаын чужлӧм тайӧ коми аньыслы Енмыс сетлӧма ён дзоньвидзалун — ёсь паметь, бур син да пель. Уна кад ме коллялі Зинаида Николаевна ордын, поп-лагерникӧн сизимдас во сайын вӧчӧм пызан сайын кывзі висьтасьӧмсӧ. Ӧткымын глава гижигӧн куті тӧд вылын талунъя историкъяслысь уджъяссӧ.

Джеджим — Сыктывкар

2000 во