ЧАРТИЗМ
РЕВОЛЮЦИОННӦЙ ДВИЖЕННЬӦ АНГЛИЯЫН
ХІХ НЭМ ВОДДЗА ДЖЫНЙЫН
Рабочӧйяслӧн стачкаяс Англияын
Медводдза фабрик-заводъяскӧд тшӧтш, сьӧкыд олӧм кыпӧдіс вермасьны промышленнӧй рабочӧйясӧс. Машинаяс жугӧдлӧм кындзи уджалысь йӧз мӧдісны стачкаяс вӧчавны. Стачка — организованнӧя уджавны дугдӧм, удж эновтӧм. ХІХ нэм заводитчигӧн стачкаяс Англияын вӧлі ёна нин паськалӧма.
Но правительство став вынсӧ, эбӧссӧ пуктіс, медым бырӧдны рабочӧйяслысь кыпӧдчӧм.
1800 воын бастуйтчисны Южнӧй Уэльсса горнякъяс сы вӧсна, мый фабрикант-заводчикъяс вӧлі мырдысьӧн тшӧктӧны босьтны тӧвар капиталист лавкаысь квитанция кузя, удждон деньгаӧн мынтӧм пыдди. Тайӧ лавкаясын тӧварыс пыр вӧлі мукӧд лавкаяс серти куим кымын пӧв донаджык, дай некытчӧ шогмытӧм. Рабочӧйяс бастуйтчисны, жугӧдлісны лавкаяс, юклісны тӧваръяс ас костын. Та вылӧ правительство ыстіс куим полк салдатӧс. Уна рабочӧйӧс арестуйтісны, а кык мортӧс ӧшӧдісны.
Унджыкысьсӧ сійӧ кадӧ стачкаяс помасьлісны сідз, мый некутшӧм пӧльза эз сет рабочӧйяслы. Но ӧтсӧгласа организованнӧй стачка пыр вермасьӧм, эз вош весьшӧрӧ. Стачкаяс велӧдісны уджалысь йӧзӧс, кыдзи перйыны колантор аслыныс, медым дорйыны асьнысӧ предприниматель нартитӧмысь. Стачка пыр вермасьӧм отсаліс рабочӧйяслы ӧтувтчыны организацияясӧ.
Рабочӧйяслӧн союзъяс
Медым бурджыка нуӧдны забастовка да сыысь босьтны ыджыдджык пӧльза, колӧ вӧлі рабочӧй организацияяс. Нырнуӧдысьтӧг, веськӧдлытӧг вермасьӧм стачкаяс, эз вермыны лоны ӧтсӧглас, ӧткывсорыс. Рабочӧйлы быть лои ӧтувтчыны, медым бурджыка сувтны кӧзяевалы паныд. ХVІІІ нэмын на мӧдісны организуйтчавны рабочӧй союзъяс, кӧні вӧлі пуктӧма медсясӧ могӧн — ӧтвылысь нуӧдны стачкаяс.
Стачка водзвылын рабочӧйяс кутшӧмкӧ трактирын вӧчлывлісны скодъяс, сэні бӧрйылісны стачечнӧй комитет, стачкаяснас веськӧдлыны, взносъяс ӧктыны да кӧзяевакӧд сёрни нуӧдны.
Кор стачкаяс ыджыдджыка паськалісны, мукӧд орчча предприяттьӧса рабочӧйяс сэк ӧтувтчывлісны ӧти союзӧ да бӧрйывлісны ӧтувъя стачечнӧй комитет.
Кор забастовка бурӧн помассис: эз удайтчы арестуйтавны да виавны юрнуӧдысьясӧс, — рабочӧй союзъяс ёнмисны да водзӧ нуӧдісны ассьыныс уджсӧ. Кор забастовка вӧлі помассяс омӧля, нырнуӧдысьясӧс бырӧдасны, союзъяс сэк унджыкысьсӧ бӧр киссьылісны мӧд забастовкаӧдз.
Союзъяс йылысь закон
Ыджыдалысь класс вӧлі аддзӧ, мый рабочӧй организацияяс вермасны вайӧдны революцияӧдз, кыдз Францияын сійӧ кадас муніс революция. Та вӧсна 1799–1800 воясӧ правительство лэдзис закон, бырӧдны став рабочӧй организацияяс. Тюрмаӧ йӧрталӧмӧн да сьӧкыд каторга уджӧн кывзытӧмъясӧс повзьӧдліс правительство.
Тайӧ закон бӧрын унджык рабочӧй союзъясын нырнуӧдысьяс дзебсялісны правительство син улысь, мӧдісны гусьӧн, ас кежын удж нуӧдны. Союзъяс лоисны гусяӧн. Тайӧ гуся союзъяслы лоӧ вӧлі вӧчны собранньӧяс кӧнкӧ вӧрын, либӧ мукӧд сюртӧминъясын, а собранньӧвывса гижӧд да списокъяс пыдӧ дзеблавны. Быд морт, коді пырис союзӧ, водзвылысь сетіс кыв, некодлы не эрдъявны тайӧ гуся союз удж йылысь да босьтіс ас вылӧ кутшӧмкӧ удж.
Гуся союзъяс нуӧдісны сэтшӧм жӧ удж, кутшӧмӧс водзджыксӧ эрдъя рабочӧй союзъяс. Найӧ веськӧдлісны стачкаясӧн, дорйисны уджалысь йӧзлысь колан могъяссӧ капиталист предпринимательысь. Но тайӧ закон бӧрын уджавны союзъяслы лои вывті дзескыд. Стачка, забастовка вӧчӧмысь чорыда мыждісны, дай гусьӧн удж нуӧдігӧн пыр лои повны эрдъясьӧмысь.
Татшӧм условйӧын уджалігӧн рабочӧйяслы лои уськӧдчывны да неуна повзьӧдыштны капиталистъясӧс. Кор сюрӧ фабрикантъясӧс котшкӧдлісны, виавлісны, код вылӧ торъя нин ёна лӧгныс петіс. Забастовкаяс дырйи сотавлісны фабричнӧй зданньӧяс, уджаліг тшыкӧдавлісны машинаяс, а мукӧд дырйиыс весиг фабрикасӧ дзоньнас взорвитавлісны, лэптывлісны тшын йылӧ.
Сідз жӧ рабочӧйяс вермасисны шпионъяскӧд да предательяскӧд, кӧть найӧ и ас костысь вӧліны. Мукӧддырйи ӧшӧдлісны повзьӧдчан объявленньӧяс, лёк нога серпасъяс. Шуам, татшӧм гижӧдӧн: «Ми ставӧн шуим, ӧшлыны сюръя йылӧ сьӧлӧмъяс став шпионъяслысь, предательяслысь да кузь кывъя войтырлысь. Мед тӧдӧны, мый найӧ виччысьӧ водзын. Сэтшӧм войтырсӧ ми ставсӧ тӧдам ӧтитӧг...”
Союзъяс йылысь закон вежӧм
20 воясӧ Англияын лои сэтшӧм кад, мӧдіс кыптыны промышленносьт, став фабрик-заводъяс тырисны заказъясӧн. Тайӧ кадӧ кузь стачкаяс да забастовкаяс эз во сьӧлӧм вылас, буржуазиялы. Та бӧрын уна предприниматель-фабрикант мӧвпалісны вӧчны неыджыд уступкаяс рабочӧйяслы. 1825 воӧ медбӧрти лэдзисны закон, код серти сетчӧ вӧлі вӧля рабочӧй союзъяслы эрдын удж нуӧдны. Но правасӧ налы сетісны зэв ичӧтӧс. Союзъяс вермисны сӧмын сёрнитны уджалан дон йылысь да уджалан лун йылысь. Политика йылысь сёрнитны да вермасьны ньӧтик эз позь. Тайӧ закон серти жӧ рабочӧйяс эз лысьтны уджалан дон содтӧм перйыны силаӧн, повзьӧдлӧмӧн, грӧзитчӧмӧн. Кӧть и дзоля права вӧлі сетӧма союзъяслы, но тайӧ закон бӧрти мӧдісны быдмыны рабочӧй профессиональнӧй союзъяс — «тред-юнионъяс». Рабочӧй движенньӧ петіс эрдвылӧ подполльӧысь. Но тайӧ организацияяс ас вылӧ рабочӧйяс пуктісны зэв ыджыд надея. 1825 во бӧрын быд во вӧліны стачкаяс. Выль профсоюзъяс частӧ сідз жӧ разьсьывлісны. Рабочӧйяс кӧдзалісны, усьлісны сьӧлӧмӧн, мый немтор бурсӧ профсоюзъяс оз сетны. Та бӧрын сэсся босьтчылісны политическӧй могъяс вӧсна вермасьны. Тадзи Англияса рабочӧйяс эновтісны куш удждон йылысь да уджалан лун йылысь сёрнитны, да мӧдісны кутчысьны политическӧй могъяс вӧсна вермасьны.
«Гӧль йӧз йылысь закон»
Водзджыксӧ ХVІ нэмсянь на Англияын законъяс серти приходъяс вӧлі сетӧны отсӧг — пособйӧ гӧль йӧзлы: уджавны вермытӧмъяслы, уджтӧм йӧзлы, весиг пособйӧ сетӧны вӧлі сэтшӧм йӧзлы, кодлӧн ичӧтджык нажӧтка.
Мирӧвӧй суддяяс места вылын урчиталісны, ыджыдӧс-ӧ сетны пособйӧ. Рӧзӧритчан кадӧ, кор промышленнӧй капитализм таляліс крестьянинӧс, ремесленникӧс да кустарӧс, тайӧ пособйӧясыс вӧлі неыджыд отсӧг сетӧны тшыглы кулӧмысь.
Но буржуазиялы татшӧм, гӧль йӧзӧс пӧтачитан, законъяс зэв эз во сьӧлӧм вылас. Буржуазнӧй идеологъяс тӧлкуйтісны, мый «закон гӧль йӧз йылысь» колӧ бырӧдны, а пособйӧяс сеталӧмысь дугдыны. Мый пособйӧ сеталӧмӧн гӧль йӧзӧс сӧмын пӧтачитӧм, дышмӧдӧм лоӧ. Буржуазия дерт некыдз сэсся мӧд ног эз вермы тӧлкуйтны та йылысь. Мый ёнджыка рӧзӧритчӧ крестьянин, ремесленник да кустар, — буржуазиялы сійӧ бурджык: донтӧг уджавны медасьысь унджык, уджӧн бӧрйысьысь этшаджык. Со мый вӧсна буржуазиялы ковмис бырӧдны важ закон «гӧльяс йылысь» да сійӧ мӧд ногӧн вӧчны. 1834 вося закон бырӧдіс пособйӧяс, буржуазия корӧм серти: вежис Англияса парламент гӧльясӧс «пӧтачитан закон».
Кризисъяс Англияын
Рабочӧй класслӧн вӧлі дзоля нажӧтка кузь уджалан лун (18–20 час суткинас), удж вылӧ инасьтӧм, вывті уна лои уджтӧм йӧзыс да. Сійӧ кадӧ Англияын удж корсьны локтысь лунысь-лун содіс фабрик-заводъяс гӧгӧр.
Му вылысь вӧтлӧм крестьянин да рӧзӧритчӧм кустар-ремесленникъяс тувсов шор моз визувтісны каръясӧ нажӧтка корсьӧм могысь. Ставлы удж фабрика сетны эз вермы. Рабочӧйяслӧн нӧшта нин омӧльтчис олӧмыс: содісны уджтӧм йӧз да уджалан дон чинтісны. Но медсясӧ дойдіс рабочӧйясӧс промышленнӧй кризисъяс, няньтӧм вояс. Промышленнӧй кризисъяс дырйи фабрикант производство чинтіс, либӧ дзикӧдз пӧдлаліс фабрикъяс, рабочӧйясӧс шыбитіс ывлаӧ. Нажӧтка эз ло, содіс тшыгъялӧм.
Мый лоӧ кризисыс да мыйла кризисъясыс овлӧны. Кризисъяслӧн медся син улӧ усянторйыс: рынокъяс тӧваръясӧн тырӧны, тӧварлы мунан туй оз ло, вузасьӧм-ньӧбасьӧм чинӧ, фабрик-заводъяс сувталӧны. Рабочӧйясӧс сюрсъясӧн предприяттьӧясысь вӧтлӧны. Содӧ уджтӧм рабочӧй лыд. Дзонь предприяттьӧяс, гырысь фабрик-заводъяс, банкъяс, тӧвар ньӧбан-вузалан организацияяс киссьӧны-рӧзӧритчӧны.
Тӧварӧн рынок тырӧ, но тӧвар босьтны-ньӧбны оз вермы тӧвар ньӧбысь. Оз пӧзь тадз гӧгӧрвоны, мый тӧвар ньӧбысь тӧварнас тырӧма, тӧварыс, сылы оз нин ков. Тані дзик мӧдарӧ, капиталистическӧй обществоын рӧзӧритчӧм тӧвар ньӧбысьыслӧн босьтан-ньӧбан возможносьтыс бырӧ. Капиталистическӧй государствоын тӧвар ньӧбысьыс — медсясӧ рабочӧй да крестьянин. Капитализм быдмӧ-паськӧдчӧ рабочӧйӧс да крестьянинӧс рӧзӧритчӧм вылын. Капиталистическӧй хозяйство паськалӧ, а рабочӧй да крестьяналӧн удждоныс оз сод, а чинӧ. Сы понда тӧвар лыд вӧчӧмыслӧн ньӧбасян возможносьтыскӧд торъялӧмыс пыр паськалӧ. Капиталистическӧй кӧзяйство дзугсьӧ ас пытшкӧсса прӧтиворечйӧас и сэсь мынны некыдзи оз вермы.
Тайӧ капитализмлӧн дзугсянторйыс абу кыськӧ бокысь ӧшйӧм тор, кодӧс позьӧ вуштыштны-шыбитны, а капитализмыскӧд аскӧдыс ӧттшӧтш чужӧма, дзоньнас капитализм системаас вужъяссьӧма. Тайӧ прӧтиворечйӧыс артмӧ сы вӧсна, мый капиталистическӧй обществоын удж производствоыс — общественнӧй характера, а эмбур юкӧмыс — частно-капиталистическӧй. Ыджыд барышъяс бӧрся вӧтчӧм могысь, капиталистъяс ыдждӧдчӧны-паськӧдчӧны фабрик-заводъясӧн, вӧчӧны, мый позьӧ унджык тӧвар, медбӧрти сы мында тӧвар чукӧрмӧ рынок вылын, мый оз ин некытчӧ тӧварыс. Капиталистическӧй производство заводитчӧ усьны. Киссьӧны дзоньнасӧн посниджык предприяттьӧяс, капиталистическӧй объединенньӧяс, содӧ уджтӧм йӧз, омӧльтчӧ став уджалысь йӧзлӧн олӧмыс, а сэк жӧ мунӧ некымын гырысь капиталистическӧй объединенньӧяслӧн паськӧдчӧм, капиталсӧ чукӧртӧм. Гырысь капиталистическӧй объединенньӧяс тӧвар сотӧмӧн, мореӧ шыблалӧмӧн да с. в. кризис дырйи старайтчӧны кутны тӧвар дон усьӧмысь. Кризис бӧрын ньӧжйӧник заводитчӧ бӧр, «промышленнӧй подъём» — капиталистическӧй производство заводитчӧ кыптыны. «Промышленнӧй подъём» кадӧ ещӧ чорыда заводитӧны ыдждӧдчыны-паськӧдчыны капиталистическӧй предприяттьӧяс, выль кризис вотӧдз. Кризис водзысь-водзӧ нӧшта чорыда увлань уськӧдӧ, ёнджыка пыркнитӧ, сісьтӧ капитализмлысь подувсӧ. Кризисъяс вермасны сӧмын сэк бырны, кор капитализм производствоыс дзоньнас лоӧ бырӧдӧма. Кризисъяс оз овлы дай оз вермы лоны план серти организуйтӧм. Социалистическӧй хозяйствоын — Сӧвет Союзын. Миян бырӧдӧма основнӧй прӧтиворечйӧсӧ капитализмлысь, — миян и производствоыс, и юклӧмыс общественнӧй характераӧсь, миян производство кыптӧмыс бурмӧдӧ оласногсӧ не ӧти кутшӧмкӧ капиталистлысь, либӧ капиталистическӧй объединенньӧлысь, а став уджалысь йӧзлысь.
Ӧнія кризисъяс капиталистическӧй обществоын — мирӧвӧй кризисӧ пӧрӧны. Кризисъяс кадӧ зэв чорыда кысьӧ классӧвӧй тыш капиталистъяс да рабочӧйяс костын, рабочӧйяс ёнджыка революционизируйтчӧны, организуйтчӧны тайӧ кадас ыджыдалысь классъяслы паныд.
Медся нин син улӧ усяна, ыджда сертиыс да кисьтан вын сертиыс — ӧнія мирӧвӧй кризис. Заводитчис 1928 восянь, кыссьӧ нин нёльӧд во. 40 миллион сайӧ уджтӧм йӧз, став уджалысь йӧзлӧн олӧмыс лунысь-лун омӧльтчӧ, ёна гырысь банкъяс, трестъяс, акционернӧй обществояс лунысь-лун киссьӧны. Кризислӧн дугдан помыс некӧн оз тыдав, а ещӧ на чорыда босьтчӧ, ещӧ на чорыда гудыртӧ капиталистическӧй обществолысь подувсӧ. Ӧти туй мувывса пролетариатлы тайӧ кризисысь петны — вӧчны, россияса рабочӧйяс моз, социалистическӧй революция.
Дерт ыдждаӧн эз вӧвны та ыджда промышленнӧй капитализм кыптан кадӧ кризисъяс, шуам, сійӧ жӧ Англияын ХІХ нэмын, но кризисъяс заводитчисны капитализм чужӧмкӧд ӧттшӧтш, сыысь некор эз торъявлыны и оз вермыны торъявны. Кризисъяс овлӧны быд капиталистическӧй государствоясын. Первой чорыд Англияын кризисъяс вӧліны 1825, 1836, 1847 воясын. Карл Маркс гижліс Англияса кризисъяс йылысь, мый 1815-сянь 1863 воясӧдз 48 во пиысь 28 воыс кризиса вояс.
Йӧз государствоысь нянь вайӧм йылысь закон
Англияса парламент, медым помещикъяслы няньӧн вузасьӧмысь сетны ыджыдджык барыш, 1814 воӧ ыджыд таможеннӧй пошлинаяс урчитіс мукӧд государствоысь вайӧм нянь вылӧ. Донтӧм нянь мукӧд государствоысь эз вермы пырны Англияӧ тайӧ закон серти. Тайӧ закон лэдзӧм бӧрас Англияса помещикъяслы лои вӧля, нянь дон лэптыны. Збыльысь, помещикъяс 1814 вося «нянь закон» бӧрти нянь дон зэв чорыда лэптісны. Тайӧ дерт медся чорыда инмис бара жӧ рабочӧйлы, но инмис и буржуазия зептӧ тшӧтш: нянь донсялӧм бӧрын, лоис удждон рабочӧйлы содтыштны. Тайӧ чинтіс прибыль капиталистлысь.
Мыйла ремесленник да кустар революционнӧйӧсь вӧліны?
Ми тӧдам, мый машина рӧзӧритны мӧдіс кустарӧс да ремесленникӧс. ХІХ нэм заводитчигӧн кустар да ремесленник кутчысисны на ремеслӧ бердӧ, кыдз шуасны «пиньӧн и гыжйӧн» крепитчисны. Но посйысьны фабрика конкуренциякӧд ичӧт производство кустар да ремесленниклӧн некыдз эз вермы. Фабрика помӧдз рӧзӧритіс найӧ. Тайӧ таблицаяс петкӧдлӧны, коді кодӧс вермис: Кыдз фабрика кустарӧс вермис:
| Во | Чӧрс лыд | Машинаӧн уджалан станокъяс лыд | Киӧн уджалан станокъяс лыд |
| 1831 | 10 000 000 | 80 000 | 220 000 |
| 1856 | 28 000 000 | 298 847 | Некымын сюрс |
| 1885 | 45 000 000 | 560 955 | Некымын сё |
Содтӧд: видзӧд таблица №2 86 листбокысь
| Воясӧ | Вося доход ставыссӧ | Вогӧгӧръя расход: патера, пес, сёйӧм, станокъяс вӧчӧдӧм | Мукӧд роскод вылӧ | ||||||
| франк | шиллинг | пенс | франк | шиллинг | пенс | франк | шиллинг | пенс | |
| 1820 | 63 | 13 | 4 | 38 | 7 | — | 22 | 6 | 4 |
| 1822 | 59 | 9 | 6 | 34 | 13 | 4 | 24 | 16 | 2 |
| 1823 | 54 | 2 | — | 37 | 18 | 4 | 16 | 33 | 8 |
| 1824 | 49 | 14 | 6 | 38 | 4 | 10 | 11 | 9 | 8 |
| 1827 | 38 | — | 6 | 34 | 19 | 10 | 3 | — | 8 |
| 1830 | 35 | 2 | — | 34 | 13 | 4 | — | 8 | 8 |
| 1832 | 30 | 14 | 3 | 30 | 6 | 8 | — | 7 | 7 |
| 1833 | 31 | 4 | — | 31 | 4 | — | — | — | — |
Государственнӧй власьт Англияын кутшӧм классъяслы сійӧ служитіс ХІХ нэм заводитчигӧн
Буржуазия власьт вермӧ босьтны быдсяма пӧлӧс государственнӧй строй пыр. Но медбур власьт форма буржуазиялы дерт парламент. Парламент пыр буржуазия, аслас представительяс пыр, вермӧ лӧсьӧдны аслыс колана законъяс. А мӧд ног кӧ, парламент пыр пемыд йӧзӧс позьӧ зэв лӧсьыда ылӧдлыны. Парламентӧ, видзӧднысӧ, бӧрйӧм представительясӧс пуксьӧдӧма, быттьӧкӧ сійӧ и збыльысь народлӧн власьт. Сӧмын збыльысьсӧ парламентын юр нуӧдысьясыс, закон лӧсьӧдысьясыс, буржуазиялӧн представительяс. Англияын парламент формаа власьт чужи промышленнӧй капитализмысь на водзджык, 1815 восянь. Но парламент вӧлі ХІХ нэмӧдз помещикъяс да купечьяс киын. Сӧмын тайӧ кык группаыслы кыптӧм вылӧ да на колӧм серти петісны законъяс парламентысь 1832 воӧдз. Промышленнӧй буржуазия Англияын эз на вӧв власьт бердӧ сибалӧма прамӧя, а сы вӧсна зэв зіля кутчысис 1820 вояссянь парламент босьтны ас киас, купечестволысь да помещикъяслысь власьтсӧ чинтыштны. Медся нин эз во буржуазиялы парламентӧ представительясӧс бӧръян важ нога система. Парламентӧ представительясӧс бӧръян округъяс век на коли важ нога, кодӧс вӧлі лӧсӧдӧма некымын сё во сайын.
Выль промышленнӧй каръяс, кодъяс кыптісны промышленнӧй переворот бӧрын, эз пырны сійӧ избирательнӧй округъясас, эз вермыны бӧрйыны ассьыныс представительясӧс парламентӧ. Сійӧн буржуазиялӧн представительяс эз вӧвны парламентын 1832 воясӧдз. 1801 восянь 1824 воӧдз промышленнӧй каръясын олысь ёна зэв содіс: Лидс карын — 53 сюрссянь 84 сюрсӧдз, Манчестерын — 77 сюрссянь 129 сюрсӧдз. Бирмингемын — 71 сюрссянь 102 сюрсӧдз. Но тайӧ каръяс избирательнӧй округъясӧ эз пырны, эз вермыны мӧдӧдны представительясӧс парламентӧ ни ӧтикӧс. Мукӧд важ округъясыс, кӧні олісны унджык помещикъясыс, кӧні дзик этша вӧлі олысь, мукӧдлаас помещикъяс именньӧ гӧгӧрын, крестьянинӧс вӧтлӧм бӧрын, скӧнь олысь эз коль, округъяс пустуйтісны, а сэтшӧм округъяссьыс мӧдӧдісны парламентӧ представительясӧс важмоз на. Татшӧм тыртӧм-пустуйтан округъяссӧ нимтісны «сісьмӧм инъясӧн».
1821 воӧ Лондон кар 1 379 000 олысь лыд пиысь ыстіс парламентӧ 4 представительӧс. А сійӧ жӧ воас комын «Сісьмӧм округъясысь» 375 000 олысь лыд пиысь бӧрйисны да мӧдӧдісны парламентӧ 60 представительӧс. Вот мый вӧсна буржуазиялы мешайтіс 1820 воясӧ «Сісьмӧм округъяс» да важ нога бӧрйысян законъяс.
Англияса буржуазия нюжӧдчис, кыскысис парламент бердӧ. 1820 восянь нин, корис сійӧ вежны, парламентӧ представительясӧс бӧръян важ нога закон, бырӧдны «сісьмӧм инъяс», лӧсьӧдны выльногӧн бӧрйысян округъяс, медым буржуазиялӧн представительяс тшӧтш вермисны парламентӧ веськавны.
Медсясӧ буржуазиялы сійӧ кадас колӧ вӧлі бырӧдны:
1) гӧль йӧзӧс пособйӧӧн «пӧтачитан» закон
2) да помещикъясӧс кыпӧдан 1814 вося нянь закон, коді буржуазиялы зептас чорыда кодь тшӧтш инмис. Парламентӧ кӧ удайтчас веськавны, дерт буржуазия пырысь-пыр тайӧ кык ковтӧмторсӧ чужйыштас да аслыс колана законъяс парламент пыр вермас шедӧдны.
Кыдз буржуазия рабочӧй отсӧгӧн босьтіс власьт
Капиталистъяс быдног зілисны сибӧдчыны власьт бердӧ, а помещикъяс бурӧн эз лэдзны буржуазияӧс парламентӧ. Буржуазия повзьӧдліс корольӧс и парламентӧс, мый оз кӧ ло парламентӧ бӧрйысян выль нога закон сетӧма, да уступка вылӧ кӧ оз мӧд правительство, — став промышленнӧй каръяссӧ лоӧ лэптӧма бунт вылӧ. Помещик дор сулалысь парламент чӧв оліс. Но буржуазия эз ланьт, сійӧ зэв бура гӧгӧрвоис, мый колӧ рабочӧйясӧс отсӧг вылӧ босьтлыны да кыпӧдлыны, правительствоӧс повзьӧдӧм могысь. Рабочӧйӧс сійӧ кадӧ бунтуйтны петкӧдны вӧлі зэв кокньыд: тшыглы кулысь, нартитӧм уджалысь, кӧть эз на прамӧя гӧгӧрвоны ассьыныс классӧвӧй могъяссӧ, но зэв бура ас гӧрб выланыс кылісны лёк олӧмлысь кӧрсӧ да тшыглунсӧ. Буржуазиялӧн агитаторъяс мӧдісны 1830 вояс гӧгӧрын рабочӧйяс пӧвстын татшӧм сёрнияс нуӧдны, мый лёк олӧм кӧ бырӧдны, колӧ правительство ас киӧ босьтны, парламентӧ ас пиысь депутатъясӧс бӧрйыны, парламент кӧ ас киын лоӧ, сэсся быд колан законъяс вермам чуктӧдны, олӧм бурмӧдны.
Тадзи буржуазиялы удайтчис правительствоӧс рабочӧйяс кыпӧдчӧмӧн повзьӧдны.
Збыльысь промышленнӧй каръясын ыджыд волненньӧяс кыпавны мӧдісны. Бристоль карын рабочӧйяс тюрма пазӧдлісны да став арестантсӧ вӧля вылӧ лэдзисны. Нитинген карын медозыр помещиклысь дворечсӧ сотісны, весиг Лондон столицаын ӧти лунӧ став помещик дворечьясысь ӧшиньяс жугӧдлісны. Рабочӧйяслӧн кыпӧдчӧм мӧдіс паськавны зэв ыджыда. Повзис помещик дор сулалысь парламент, 1832 воӧ вежис парламентӧ бӧрйысян важ нога законсӧ, бырӧдіс «сісьмӧм инъяс» да выльногӧн бӧрйысян округъяс лӧсьӧдіс. Вӧлисти 1832 воӧ буржуазиялы удайтчис власьт ас киӧ босьтны. Буржуазиялӧн революция туй тайӧн помасис. Рабочӧй класс Англияын отсаліс буржуазиялы власьт чуктӧдны. Но буржуазия отсалӧм пыдди сэтшӧма «аттьӧаліс» отсасьысьӧс, мый первой воськовсяньыс на буржуазия 1834 воӧ бырӧдіс гӧльясӧс «пӧтачитан» закон да выль ногӧн сійӧ гижис. Став гӧль, уджтӧм йӧзсӧ сійӧ законын вӧлі тшӧктӧма гижны да йӧртавны «рабочӧй домъясӧ» да сы пыр уджӧдны. Но «рабочӧй домъяс» тюрмаысь-тюрма лоины. Прӧста асьныс рабочӧйяс тайӧ «рабочӧй домъяссӧ» абу шулӧмаӧсь «Бастилияӧн». Збыльысь тайӧ рабочӧй домъясын дзик тюрмаса режим вӧлі: арестанскӧй халатӧн видзисны, медся лёк уджсӧ уджӧдісны, тшыглы видзисны, весиг рӧдвужкӧд аддзысьлыны эз лэдзны. Биысь моз полісны уджтӧм йӧз «рабочӧй домӧ» шедӧмысь.
Рабочӧйлӧн олӧм первой петиция водзвылын
1832 вося выль нога бӧрйысян закон немтор эз сет рабочӧйлы, сідз жӧ эз сибӧд рабочӧйяслысь представительяссӧ парламентӧ. Мыйӧн буржуазия пуксис парламентӧ, 1814 восянь жӧ бырӧдіс «голь йӧзлы пособйӧ сеталан закон» да лӧсьӧдіс «рабочӧй домъяс». Тайӧ ёнджыка омӧльтчӧдіс рабочӧйлысь олӧмсӧ. Рабочӧй дзӧля нажӧтка вылын, кор сёян-юан тӧвар донсялісны, эз вермы тшыглунысь удитны, лунысь-лун поліс удж вылысь вӧтлӧмысь, мед эськӧ уджтӧм эз ло, «рабочӧй домӧ» эз веськав. Нӧшта омӧль вӧлі нывбабалӧн удж, удждон сылы мынтісны нёль пӧв этшаджык верстьӧ мужичӧй уджалысь серти. Медся этша удждон сетісны челядь уджалысьяслы. А челядь уджалысь быдлаын вӧліны. Шахтаясын уджалісны 4 арӧса челядьяс тшӧтш верстьӧ йӧзкӧд радын. Зэв бур эськӧ, удж кӧ шеді кокньыда, но сійӧ и вӧлі лёкторйыс, мый быдӧнлы удж эз вермы шедны: уджтӧм йӧз лунысь-лун, воысь-во пыр соді. Рӧзӧритчӧм крестьянин да ремесленник содтісны уджтӧм йӧзлысь лыдсӧ. Татшӧм лёк олӧм рабочӧйлӧн ещӧ ёна омӧльтчис, кор талялісны промышленнӧй кризисъяс.
Машинакӧд тышкасьӧм
Ситеч вӧчан производствоысь машина 1838 воясӧдз дзикӧдз рӧзӧритіс кустаръясӧс (печкысьясӧс да ткачьясӧс). Уна кустар семьяяснас кулалісны, либӧ муртса кутчысисны кулӧмысь 2½ пенс — лунъя нажӧтка вылын. Машинаысь кустар-ремесленник, рабочӧй эз аддзыны буртор, тӧлкуйтісны сідз, мый став лёк олӧмыс тайӧ лои машина вӧсна. Кор машина эз вӧв, сэк нажӧтка вӧлі сюрӧ, быдӧнлы кынӧмпӧт шедіс. Машина лоис да сёян нянь мырддис. Зэв частӧ овлісны Англияын татшӧм торъяс, машинаяс пазӧдлісны, а фабрикъяс тшын йылӧ лэптывлісны. Медбӧрти парламент пыр лои закон лэдзны 1782 воӧ, медым машина жугӧдлӧмъяс дугӧдны. Медся нин пазӧдлісны кыан-печкан механическӧй станокъяс. Правительстволы лои лэдзны 1810 воӧ мӧд закон, код серти, машина пазӧдлысьясӧс казнитны вӧлі шуӧма. 1820–30 воясӧ ми аддзам, мый парламентӧс тыртісны прошенньӧясӧн (петицияӧн), медым машиналысь лыд чинтыны, кустар-ремесленниклы сетны условйӧ бӧр мастерскӧйяс восьтавны. Рӧзӧритчӧм крестьянинӧс да кустарӧс кыскис бӧр важ олан кадӧ: рӧзӧритчӧм овмӧсӧ да мастерскӧйясӧ. Татшӧм ногӧн рабочӧй тӧлкуйтіс, мый сылӧн враг — машина, а абу капиталистическӧй стройыс дзоньнас. Лӧсьыд, кокньыд олӧм 30–40 вося рабочӧй Англияын аддзис бӧрвылысь, а эз водзысь.
Медводдза петиция (прошенньӧ) рабочӧйяслӧн
Англияса рабочӧйяс мӧвпалісны, мый став коланторсӧ, олӧм бурмӧдӧм могысь, позьӧ парламент пыр шедӧдны. Парламентӧ кӧ удайтчас пуксьӧдны ассьыс рабочӧй депутатъясӧс, быдсӧн сэк позяс вӧчны, олӧм бурмӧдан законъяс чуктӧдны. Медым вооружённӧй восстанньӧ вӧчны, сэтшӧм мӧвпъясысь англияса рабочӧйяс сійӧ кадӧ зэв на вӧлі ылынӧсь. Сідз жӧ став нырнуӧдысьясыс налӧн мӧвпалісны, мый вир кисьттӧг, чӧв-лӧньӧн позяс тайӧ став могъяссӧ перйыны. 1832 воӧ рабочӧйяс отсалісны буржуазиялы парламентӧ пуксьыны да власьт босьтны. Дерт 1832 воӧ чорыда пӧръяссис рабочӧй класс. Парламентӧ рабочӧй представительяслы эз удайтчы, но надея эз вош, мый коркӧ удайтчас жӧ чуктӧдны рабочӧйлы избирательнӧй правасӧ да места рабочӧй делегатъяслы парламентӧ.
1837 воӧ промышленнӧй кризис сувтӧдіс капиталистическӧй фабрикаяс. Рабочӧйясӧс сёясӧн да сюрсъясӧн мӧдісны фабрикаясысь шыблавны ывлаӧ. Тайӧ тшыгӧм воясас кыптіс рабочӧйяслӧн организация (1836 воӧ) «Лондонса рабочӧй ассоцияция». Ассоциация уставын вӧлі гижӧма: «Колӧ став эбӧсӧн, законнӧй туйӧн, законъяс серти, бурмӧдны став классъяслысь олӧмсӧ». Тайӧ Ассоциация руководство пыр 1838 воӧ Ловвет гижис парламентӧ петиция (прошенньӧ) рабочӧйяс нимсянь. Мӧд ногӧн кӧ шусьыс «хартияӧн» либӧ «чартерӧн». Та серти дзоньнас рабочӧй движенньӧыс сэсся шусьыс — «чартизмӧн».
Чартер-петиция кырымалісны 1 283 000 морт.
Петицияын вот мый корисны рабочӧйяс парламентлысь:
1. Став йӧзлы сетны избирательнӧй права.
2. Медым эз вӧз избирательнӧй права сетӧма озырлун серти да овмӧс вын серти, а быдсӧнлы. Та серти бырӧдны гӧль йӧзлы избирательӧ тупкан туйсӧ — «имущественнӧй ценз».
3. Медым избирательнӧй округъяс вӧліны лӧсьӧдӧмаӧсь ставыс ӧтыдждаӧсь, войтыр лыд серти.
4. Медым депутатъясӧс бӧрйигӧн гӧлӧсуйтӧм вӧлі гуся.
5. Медым парламент бӧрйыссис сӧмын ӧтик во кежлӧ: быд во пиын мед перевыборъяс вӧліны.
6. Медым рабочӧй депутатъяс парламентын вӧліныс жалованньӧ вылын. А озыр депутатъяс, кыдз налӧн уна озырлун, мед жалованньӧ парламентын депутаталӧмысь эз босьтны.
Ассьыныс могъяссӧ — дзоля нажӧтка йылысь, кузь уджалан лун йылысь, немтор эз вӧв гижӧма, сы вӧсна, мый рабочӧйяс асьныс тадз мӧвпалісны, водзджык колӧ избирательнӧй права чуктӧдны, а сэсся мукӧд могъяс нин асьныс артмасны та бӧрын. Юнь 14-ӧд лунӧ 1839 воӧ зэв гажапырысь, сьылігтыр, музыкаӧн нуисны петиция рабочӧйяс парламент дорӧдз. 12 представитель, — нарошнӧ бӧрйӧм йӧз пыртісны петиция парламентӧ. Парламент эз видлав весиг петициясӧ, ӧтказ сетіс рабочӧй петиция вылӧ.
Национальнӧй конвент, коді нырнуӧдысь пыдди вӧлі, эз куж организуйтны водзӧ массасӧ. Вооружённӧй кыпӧдчӧмысь чартистскӧй движенньӧӧн руководитель — Ловетт, быд ног ӧлӧдіс, медым вир кисьтӧмӧдз оз вӧв воштысьӧма. Сэсся Национальнӧй конвент вӧлі бокын рабочӧй центръясысь — Лондонын. Бирмингамса рабочӧй центрын нырнуӧдысь — ОʼКоннор агитируйтіс рабочӧйяс пӧвстын, мый колӧ вооружённӧй силаӧн права чуктӧдны. Конвент вооружённӧй восстанньӧ йылысь коркӧ мӧвпыштіс, сэсся «обращенньӧ» гижис народлы, позьӧ оз вооружённӧй восстанньӧсӧ вӧчны.
Конвент споруйтіг, кӧсйысигкості, правительство вевъяліс унджык нырнуӧдысьяссӧ рабочӧйяслысь тюрмаясӧ пуксьӧдавны. Бирмингамса рабочӧйясӧс правительство войска силаӧн ланьтӧдіс. Босьтчылісны жӧ эськӧн промышленнӧй каръясын тӧлысь кежлӧ забастовка вӧчлыны, но эз удайтчы. Медсяыс сэсся промышленнӧй кризис помассьыны мӧдіс. Рабочӧйяс эновтчыны мӧдісны революция уджыс, кор удж вылӧ бӧр мӧдісны босьтны. Тайӧ петкӧдлӧ, мый англияса рабочӧйяс костын эз на вӧв бур организацияыс.
Мӧд петиция
1841–42 воясӧ бара таляліс промышленнӧй кризис. Мукӧдінас кризис вӧсна коймӧд пай фабрикыс сувтісны. Уджтӧм йӧз лунысь-лун содісны. Уджалысь рабочӧйлӧн уджалан дон уси 50%-ӧдз. Тайӧ тшыгӧм кад бара кыпӧдіс чартистъясӧс. Заводитчисны забастовкаяс. Ловетт, тюрмаысь петӧм бӧрын, ещӧ чорыда йӧзӧс революция туйысь мӧдіс бӧрыньтны, мый рабочӧйяслы колӧ школаяс, библиотекаяс восьтавны, этшаджык вина юны. Прамӧйджык нырнуӧдысь пыдди ӧні вӧлі ОʼКоннор.
1842 воӧ парламентӧ мыччисны мӧд петиция, кодӧс вӧлі кырымалӧма 3 315 752 морт. Тайӧ петиция вӧлі нин мӧд нога неуна воддза петиция сертиыс. Татчӧ вӧлі урчитӧма медся колан могъяссӧ рабочӧйяслысь:
1. Бырӧдны 1834 вося закон гӧль йӧз йылысь.
2. Лӧсьӧдны фабрикын 10 часа уджалан лун.
3. Выль ногӧн налогъяс лӧсьӧдны, медым гӧль йӧзӧс налог эз дойд. Сэн жӧ вӧлі гижӧма, мый уджалысьяс сюрсъясӧн кулӧны тшыг вӧсна. Мый рабочӧй, семья вылӧ, нажӧвитӧ сӧмын кык пенсӧн лун, а король ӧти луннас рӧскод вӧчӧ 164 фунт, 17 шиллинг, 60 пенс, а архиепископ — луннас рӧскод вӧчӧ 52 фунт 10 шиллинг дон. Татшӧм вӧлі мӧд петиция.
Парламент бара эз видлы петициясӧ.
Рабочӧйяс промышленнӧй центръясын: Манчестерын, Йоркын, Страффордын заводитісны бастуйтны. Бара объявитісны тӧлысь кежлӧ забастовка. Забастовка нуӧдан комитетъяс уналаын организуйтчисны. Нырнуӧдысьяс эз нырнуӧдны, эз веськӧдлыны, а масса бӧрас асьныс кыскысисны. Забастовка эз удайтчы, тшыглун вӧсна рабочӧйяслы лоис бӧр уджӧ кутчысьны. Правительство эз узь, кор гӧгӧрвоис, мый сила чартистъяслӧн чегны мӧдіс, збойджыка кутчысис: нырнуӧдысьясӧс тюрмаӧ сюйис. 1843–46 воясӧ промышленносьт бара лад вылӧ воис, кризисысь петіс. «Национальнӧй рабочӧй ассоциация» союзын шленъяс сывны мӧдісны: 40 000 мортысь регыдикӧн коли сӧмын 3000 морт. Оз позь шуны, мый дзик весь воши чартистъяслӧн мӧдысь кыпӧдчылӧм. 1843 воӧ петіс закон, код серти вӧлі дугӧдӧма шахтаясын уджӧдны нывбабаӧс да 10 арӧсӧдз челядьӧс, 1847 воӧ вӧлі урчитӧма 10 часа уджалан лун.
ОʼКоннор да Бриэнн босьтчисны прамӧй программа лӧсьӧдны рабочӧй движенньӧлы. Кор кутчысисны программа бердӧ, вӧлисти тыдовтчис, мый кыкнаныс вӧлӧм зэв ылынӧсь рабочӧй класс могъясысь. Та серти жӧ позьӧ тӧлкуйтны, кутшӧм вӧлӧм сійӧ кадас рабочӧйяслӧн мӧвпъясыс.
Кыкнаныс Коннор и Бриэнн тӧлкуйтісны, мый рабочӧйлы колӧ эновтны фабрик-заводъяс да му бердӧ бӧр кутчысьны. Найӧ эз водзлань нуӧдны, а бӧрвыв кыскисны революциясӧ.
Коймӧд петиция
1848 воӧ промышленнӧй кризис бара чорыда таляліс. Тайӧ кризис нӧшта чорыда дойдіс Англияса рабочӧйӧс.
1848 воын Францияын кыптіс революция. Ӧні чартистъяс збойджыка кутчысисны удж бердӧ. Лӧсьӧдісны коймӧд петиция 5 700 000 кырымӧн.
Тайӧ петиция сетігӧн чартистъяслӧн нырнуӧдысьяс лӧсьӧдчисны парламент дорын зэв ыджыд демонстрация да митинг вӧчны, медым повзьӧдны правительствоӧс. Апрель 10 лунӧ 1848 воӧ вӧлі шуӧма тайӧ митингсӧ вӧчны. Но демонстрация вӧчны эз удайтчы, правительство гӧгӧрвоис планъяс чартистъяслысь да военнӧй сила лӧсьӧдіс сійӧ лун кежлас. Чартистъяслӧн демонстрация эз сибавлы парламент дорӧдз. Лои ОʼКоннорлы ӧтнаслы нуны петициясӧ парламентӧ.
Парламент бара эз видлы петиция. Коннор ачыс медводз повзис, веськӧдлыны эз вермы водзӧ. 1850 воясӧ чартизм усьны мӧдіс дзикӧдз увлань. «Рабочӧйяслӧн национальнӧй ассоциация» жебмис, лыдӧн чині. 1850 восянь промышленносьт бара мӧдіс кыпавны зэв ӧдйӧн. Тайӧ нин ӧкӧверт уськӧдіс, дзикӧдз бырӧдіс чартистъяслысь революция удж вын.
Кодъяс вӧліны нырнуӧдысьяс ХІХ нэм первой джынйын Англияын
Роберт Оуэн ХІХ нэм первой помсяньыс на ыджыда нималіс Англия пасьтала тшӧтш мукӧд государствоясын. Оуэн, кыдз ачыс фабрикант, аддзис тшыгӧм олӧм рабочӧйлысь и кӧсйыс бурмӧдны налысь олӧмсӧ. Ас фабрикаас лӧсьӧдіс 10½ часа уджалан лун, челядьӧс фабрикаын уджӧдны дугӧдіс, восьталіс школаяс, больничаяс, донтӧм тӧварӧн вузасян лавкаяс, пенсия сеталан кассаяс висьысьлы да пӧрысьлы. Тайӧ ставсӧ вӧчис ас фабрика бердас, ас щӧт вылас. 1806 вося кризис дырйи уджтӧм йӧзлы мынтіс сьӧмӧн. Оуэн тӧлкуйтіс, мый ас примерӧн позяс мукӧд капиталистъясӧс да буржуазнӧй парламентӧс татшӧм туй вылӧ йӧткыны.
Но немтор эз удайтчы. 1815 вояссянь Роберт Оуэн лӧсьӧдіс ассьыс план, кыдз капиталистическӧй общество пиын жӧ, классъяс костын тыштӧг-косьтӧг, лӧсьӧдны коммунизм нога оланног, медым эз вӧв эксплуатация, собственносьт. Та серти мӧвпаліс лӧсьӧдны му уджалан коммунаяс, кӧні медся уджыс лоӧ видз-му бердын.
Татшӧм коммунаын уджавны мӧдасны ӧтвылысь, юкны продуктъяс удж серти. Медым уджалан лун эз вӧв унджык 4–5 часысь суткинас, медым сэтшӧм коммунаясын вӧліны библиотекаяс, ӧтувъя сёянінъяс (столовкаяс). Первойсӧ мӧвпаліс Оуэн, мый татшӧм му-видз уджалан коммунаяс колӧ лӧсьӧдны безработнӧйясӧс бырӧдӧм могысь, государство щӧт вылӧ. Но бӧрынджык мӧдіс тӧлкуйтны, мый тадз позьӧ став капиталистическӧй обществосӧ вежны. Коммуна ас бур примернас бырӧдас капиталистическӧй фабрика, му вылӧ собственносьт, вежас сійӧ социалистическӧй производствоӧн.
1820 воӧ Р. Оуэн муніс Америкаӧ татшӧм коммунасӧ восьтыны. Ас план серти Америкаын организуйтіс «Выль гармония» нима коммуна. Но тӧлк тась эз босьт, коммуна киссис, ачыс рӧзӧритчис, да некыдз сійӧ эз и вермы лоны, мед татшӧм ногӧн капитализм бырӧдны. Оуэн виччысис, мый капиталистъяс гӧгӧрвоасны татшӧм буртор да отсаласны сьӧмӧн дай асьныс татшӧм торйӧ кутчысясны.
Оуэн пӧшта на коймӧд ног заводитчыліс капитализм пытшкын, капитализмсӧ вӧрзьӧдтӧг, бурмӧдны олӧмсӧ гӧль йӧзлысь, лӧсьӧдны кооперативъяс модаа организацияяс. Оуэн гӧгӧрвоис, мый став омӧльторйыс капитализм дырйи абу производствоын, а эмбурсӧ неногӧн юклӧмын, деньгаын. Та серти, Оуэн лӧсьӧдны мӧвпаліс потребительскӧй кооперация модаа организацияяс. Медым тӧвар вӧлі сетӧма сійӧ жӧ доннас, мый сулалӧ сійӧ фабрикаыслы. Быд уджалысь мед уджысь босьтіс деньга пыдди гижӧд, кытчӧ гижӧма уна-ӧ уджалӧма, а та серти мед быд тӧвар сэсся вермис босьтны «вежласян базаръяс» вылысь. Мый деньгаысь та ногӧн кӧ нинӧм, сійӧ колӧ бырӧдны да чекъясӧн вежны. Мед ставнас тайӧн вӧрӧшитчис «Вежласян (меновӧй) банк». Тадз медбӧрын мӧвпаліс Р. Оуэн, мый та вылӧ капиталистъяс и саръяс сӧглас сетасны. 1818 воӧ мукӧд государствоса саръяслы гижліс, медым найӧ отсӧг сетасны. Но прӧста видчысис, надейтчис Оуэн.
Оуэн кӧсйис социализм нога олан ног лӧсьӧдны капитализм пазӧдтӧг, косьтӧг, революциятӧг. Сійӧ мӧвпаліс, мый прамӧйджык кӧ да юраджык морт бур олӧм бурмӧдан план лоӧ став олӧмыс мӧд ногӧн бергӧдчас. Мый капиталистъяс гӧгӧрвоасны да асьныс тайӧ план сертиыс олӧмсӧ бурмӧдасны. Став плансӧ ассьыс Р. Оуэн кӧсйис олӧмӧ пӧртны чӧв-лӧньӧн, тыштӧг.
Классъяс костын тыш йылысь дерт некутшӧма эз мӧвпыштлы. Рабочӧйясӧс Оуэн ӧлӧдіс стачкаясысь да избирательнӧй права корӧмысь чартизм кыптылан кадӧ. Оуэн чартизм движенньӧ дырйи бӧкын сулаліс. Р. Оуэнлӧн велӧдӧм лои олӧмӧ пӧртны позьтӧмтор (утопия). Та серти Р. Оуэнӧс лыддьӧны социалист-утопистӧн, а сылысь велӧдӧмсӧ утопическӧй (олӧмӧ пӧртны позьтӧм) социализмӧн.
Ловетт. Секретар «Национальнӧй рабочӧй ассоциацияын». Воддза петиция мыччигӧн нырнуӧдіс чартистъяс пӧвстын. Планъяс сылӧн вӧлі — тыштӧг чӧв-лӧньӧн парламентӧ пыртӧдны рабочӧй депутатъясӧс, а сэсся лӧсьӧдны рабочӧйлысь олӧм кокньӧдан законъяс. Ловетт революцияысь, восстанньӧысь поліс, ӧлӧдіс рабочӧйясӧс.
Та вӧсна Ловеттлысь партиясӧ нимтісны «Моральнӧй вын партияӧн». 1841 воясӧ, тюрмаысь петӧм бӧрын, Ловетт вежис ассьыс плансӧ и мӧвпъяссӧ, мый избирательнӧй права перйӧм дорысь бурджык рабочӧйяс пӧвстын воспитательнӧй удж нуӧдны, беседаяс пыр, библиотека пыр да рабочӧйяслы олӧм бурмӧдӧм пыдди этшаджык вина тшӧктіс юны. Медбӧрын дзикӧдз революция удж вылысь вешйис бокӧ.
ОʼКоннор. Чартизм заводитчигӧн вӧлі мӧвпалӧ, мый колӧ силаӧн чуктӧдны права, оз кӧ удайтчы петицияӧн. Сылысь партиясӧ нимтісны: «Физическӧй вын партияӧн». Рабочӧй центръясын нырнуӧдіс чартизм кыпӧдчан кадӧ медсясӧ ОʼКоннор. Коммунизм ОʼКоннор эз гӧгӧрво. Кыскис важ пӧраӧ рабочӧйяссӧ му-видз бердӧ бӧр. ОʼКоннор вӧлі рӧзӧритчӧм крестьянинлӧн идеолог. ОʼКоннор ачыс ас йывсьыс висьталіс: «Ме абу коммунист. Коммунизм бырӧдӧ собственносьт. Ме ногӧн колӧ, мед быд рабочӧйлӧн вӧлі аслас му, мӧс, ыж, рыныш, амбар, пищаль. Коммунизм дышмӧдас мортӧс, ас овмӧсас мортыс медся бура, сьӧлӧмсяньыс уджалас». Та серти ОʼКоннор мӧвпаліс правительстволысь корны му-видз да быд рабочӧй костын юклыны, тадзи олӧм-вылӧм бурмӧдны.
Стефенс. ОʼКоннор видзӧдласа жӧ кымын. Ланкаширса рабочӧйяс пӧвстын нырнуӧдысь вӧлі — поп Стэфенс. Медсясӧ сійӧ горзіс выль «гӧльяс закон» лӧсьӧдӧм йылысь. Стефенс чуксаліс йӧзӧс вооружённӧй восстанньӧ вылӧ, сеталӧмӧн, силаӧн — закон чуктӧдны. Водзӧвылӧ план Стефенслӧн нӧшта на реакционнӧй вӧлі, ОʼКоннор план серти. Сійӧ чуксаліс капиталистическӧй фабрик-заводъяс бырӧдны, рабочӧйяслы разӧдчыны деревняясӧ видз-му дінӧ, сэтшӧм важ нога олӧм лӧсӧдны, мед власьт дорын вӧліны дворяна да духовенство. Кыскис Стефенс бӧр феодализмлань олӧмсӧ. Тайӧ, ОʼКоннор моз жӧ, вӧлі рӧзӧритчӧм крестьянинлӧн идеолог.
Харнӧй. Прамӧйджыка гӧгӧрвоис ОʼКоннор, Ловетт да Стефенс серти, рабочӧй движенньӧ Харнӧй, коді дзолиндзик рабочӧй котырӧн руководитіс. Харнӧй кӧсйис бырӧдны неравенство йӧз костысь, медым ставлы вӧлі ӧткодь бур олӧм. Чартизм дырйи Харней чуксаліс кось нуӧдны 8 часа уджалан лун вӧсна да челядьӧс фабрик-завод уджысь мездӧм вӧсна. Харнӧй гӧгӧрвоис, мый силатӧг, чӧв-лӧньӧн некутшӧм закон чуктӧдны оз позь правительстволысь. Сідз жӧ гӧгӧрвоис, мый буржуазия кӧсйысьӧм вылӧ оз позь эскыны, кор быд воськолын капиталистъяс пӧръясьӧны, мый петиция пыр вермасьӧмӧн рабочӧйлы тӧлк оз босьт. Колӧ вооружённӧй восстанньӧ кыпӧдны. Оз кӧ бурӧн сетны рабочӧйяслы избирательнӧй права, колӧ военнӧй силаӧн босьтны Лондон да аснаукӧн рабочӧй парламент лӧсьӧдны. Но рабочӧйяс пӧвстын зэв этша вӧлі на Харнӧй ног тӧлкуйтысь. Вооружённӧй восстанньӧӧ ёна пӧгибӧ воӧминысь нин сӧмын кутчысисны. Унджыкысьсӧ кутчысисны петиция бердӧ, чӧв-лӧньӧн олӧм лӧсьӧдан туй вылӧ. Рабочӧй класс Англияын сійӧ кадас Харней моз тӧлкуйтны эз на сяммы, томджык на вӧлі. Вот мый вӧсна Харнейлы этша ёртъясыс сюрисны сы индӧм туйті мунысьяс.
Чартизмлӧн кусан помка
Чартистъяслысь кыпӧдчӧм правительство вермис бырӧдны сійӧн, мый сійӧ кадас рабочӧй класс муртса на мӧдіс организуйтчыны классӧ. Унджыкысьсӧ ӧкмыліс рӧзӧритчӧм ремесленник пиысь да крестьяна пиысь, кодъяслӧн эз вӧв на прамӧй, пролетариат нога классӧвӧй мӧвпъяс. Сӧмын нин пӧгибӧ воӧм мысьт петлісны революция туй вылӧ. Сэтшӧм мӧвпъяс, мед революция пыр дзикӧдз мездысьны ыджыдалысь классъясысь — капитализмысь. Медся ёна кыпӧдчывлісны кризис воясӧ да уджтӧм, нажӧткатӧм кадӧ, кор вывті нин чорыда водіс сьӧкыдлуныс на мышку вылӧ. Сійӧ кадӧ рабочӧйяс эз на кужны пуктыны, медым ассьыныс могъяс чуктӧдны революция пыр, унджыкысьсӧ тайӧ могъяссьыс сувтісны бокӧ, вермасисны либӧ буржуазия могъяс вӧсна, либӧ посниджык могъяс вӧсна, либӧ дзикӧдз веськыд туйысь бокӧ кежлісны.
Чартистъяс, а сідзжӧ и став рабочӧй массаыс, эз прамӧя гӧгӧрвоны, мый удайтчас кӧ рабочӧй представительясӧс парламентӧ пуксьӧдны, немтор бурыс татысь оз жӧ ло. Сідзжӧ эз гӧгӧрвоны, мый капиталистическӧй производство дзоньнасӧн колӧ бырӧдны. Унджык вождьясыс эз тӧждысьны социалистическӧй пӧрадокъяс лӧсьӧдӧм вӧсна, а кыскисны бӧрвыв, важ олӧмлань, ас овмӧсӧ да ас мастерскӧйӧ. Сэкся рабочӧй класс унджыкысьсӧ мӧвпаліс бӧр разӧдчыны сиктъясӧ, лӧсьӧдны мутор, овмӧстор да бырӧдны фабрикаяс, каръяс. Сійӧн ОʼКоннор, медся нималысь вождьыс рабочӧйяслӧн, шуліс: «Быдӧнлӧн кӧ вӧлі аслас жытник, аслас мутор, аслас рыныш, керка, пищаль — сэк эськӧ эз вӧв рабочӧйяс йылысь сёрни». Сӧмын дзолиндзик котыр чартистъяс пиысь гӧгӧрвоисны, мый рабочӧй классӧс тайӧ фабрик-заводъясысь и мездасны, кор найӧ пӧрӧны общественнӧй собственносьтӧ.
Сідз жӧ омӧльтор вӧлі чартизм кыптылігӧн сійӧ, мый на костын вӧлі уна сикаса мӧвпъяса йӧз. Войвывса промышленнӧй районса рабочӧйяскӧд, кодъяслӧн вӧлі вывті сьӧкыд олӧмыс; вӧліны мелкӧй буржуазия мӧвпъяса ремесленникъяс, Лондонса ыджыд квалификацияа рабочӧйяс, кодъяс босьтісны бур нажӧтка, лӧсьыдджыка олісны. Вот кутшӧм вӧлі чартистъяслӧн составыс. Сійӧн чартистъяс пӧвстын уна ног сёрнитісны, торъя могъяс сувтӧдісны быдсӧн аслысногӧн. Чартистъяслӧн некымын нырнуӧдысьяс, кодъяслӧн мӧвпъясыс матысмисны войвывса революционнӧй рабочӧй мӧвпъяскӧд, корисны мырдӧн вооружённӧй восстанньӧ пыр чуктӧдны права. Найӧ шусисны: «Физическӧй вын партияӧн». Сёрнитісны найӧ сідзи, мый правительство кӧ оз сет бурӧн права рабочӧйлы, колӧ мырдӧн, силаӧн сійӧ босьтны, враг силалы колӧ сувтны паныд силаӧн жӧ.
Мукӧд нырнуӧдысьяс мӧвпалісны, мый бурӧн, чӧв-лӧньӧн, агитация-пропагандаӧн правительствоса шленъясӧс ас дор бергӧдӧмӧн правительстволысь корны выль рабочӧй законъяс. Тайӧ партия шусис «Моральнӧй вын партияӧн». На ногӧн масса вермис перйыны правительстволысь сӧмын сёрнитӧмӧн да ладмӧдчӧмӧн (петицияясӧн), мый смутаӧн да беспӧрадокӧн массалӧн вын чинӧ. Сэсся чартистъяслӧн эз вӧв некутшӧм политическӧй программа, сы вӧсна эз ӧти кывйӧ воны ас костын, кутшӧм ногӧн вермасьны правительствокӧд.
Мый буртор, омӧльтор петкӧдлӧ чартизм
Дерт чартистъяс кыпӧдчылӧмын вӧлі уна тырмытӧмтор. Тайӧ вӧлі медводдза организация, коді сувтіс рабочӧй могъяс вӧсна. Тайӧ движенньӧын вӧлі сувтӧдӧма политическӧй могъяс: чуктӧдны правительстволысь бӧрйысян права, политическӧй власьт, медым сэсся рабочӧйлысь бурмӧдны олӧмсӧ.
Чартистъяс лӧсьӧдісны медводдза политическӧй партия. Тайӧ политическӧй партия шусис «Чартистскӧй ассоциацияӧн». Сылӧн вӧлі аслас комитет, агитаторъяс, партияса шленъяс костын вӧлі первой лӧсьӧдӧма шленскӧй взносъяс. Революция кыптылан воясӧ тайӧ партияас вӧлі шленыс 40 сюрс мортӧдз.
ВЫВОДЪЯС
Англия овмӧс нелямынӧд во помъясӧ нин дзикӧдз вуджис мелкӧй производствоысь гырысь промышленносьт под вылӧ. Англия лои медся ыджыд, медся ён промышленнӧй капитализм подула государствоӧн. Промышленникъяс, капиталистъяс босьтісны ыджыд барышъяс, мукӧд государствояс серти сійӧн, мый Англияын техника муніс ёна водзын. Ми тӧдам, мый Англия медвойдӧр вуджис ки пома уджысь машина удж вылӧ.
Англияса промышленникъяс барышъясысь ичӧтик пай сетыштісны рабочӧйяслы, удждон ыдждӧдыштӧмӧн дерт велӧдчӧмаджык рабочӧйяслы сӧмын, квалифицированнӧй рабочӧйлӧн вӧлі бурджык условйӧыс мукӧд рабочӧйяс сертиыс. Сэсся уджтӧм, нажӧткатӧм йӧз этшаджык лоис 1850 воясын. Уна рабочӧйӧс мӧдӧдісны Австралияӧ да Калифорнияӧ зӧлӧта корсьны, буретш тайӧ кадас вӧлі восьтӧма сэтшӧм уджъяссӧ.
Тадз рабочӧйяслӧн, квайтымынӧд вояс заводитчиг, олӧм тӧдчымӧн бурмыштіс. 1850 воӧ кӧ печкысьяс босьтісны вежонъя удждон 18 шиллинг мында, 1860 воӧ содіс 20 шиллингӧдз. Кыысьяс 1850 воӧ босьтісны удждон 13 шиллинг, а 1860 воӧ нин 15 шиллинг. 1850 воӧ столяр босьтіс 20 шиллинг, а 1860 воӧ 25 шиллинг. Каменщик 1850 воӧ — 23 шиллинг, а 1860 воӧ — 30 шиллинг.
Неуна олӧм бурмыштӧм вӧсна, прамӧя организуйтчытӧм рабочӧйяс, кежисны революционнӧй могъясысь, киссис революционнӧй чартизм.
ЮАСЯНЪЯС
1. Кутшӧм лои олӧм-вылӧм Англияса рабочӧйяслӧн да бедноталӧн промышленнӧй переворот бӧрын?
2. Кыдзи первой кадӧ рабочӧйяс венсисны предпринимательяскӧд ас могъяс вӧсна?
3. Кыдзи правительство рабочӧйкӧд водзсасис?
4. Мыйла рабочӧйяслы 1825 вояс бӧрын сетісны вӧля бӧр союзъяс восьтыны. Кыдзи тайӧс колӧ гӧгӧрвоны?
5. Англияса парламент ХІХ нэм заводитчигӧн кутшӧм классъяслысь могъяс медсясӧ могмӧдіс?
6. Мыйла буржуазия сэтшӧма сюйсис парламентӧ?
7. Мыйла буржуазиялы мешайтчис «Нянь закон» да «Гӧль йӧз йылысь закон»?
8. Кутшӧм вӧлі олӧм кустарлӧн да рабочӧйлӧн. Мыйӧн медсясӧ налӧн омӧльтчис олӧмыс?
9. Мыйла буржуазия восстанньӧ вылӧ мӧдіс «ызйӧдны» рабочӧйясӧс тшӧтш. Кутшӧм сылӧн та серти вӧліны мӧвпъяс?
10. Мый сетіс буржуазия пролетариатлы, власьт ас киӧ сюрӧм бӧрын, кутшӧм законъяс?
11. Кыдз колӧ гӧгӧрвоны «сісьмӧм бӧрйысян округъяссӧ». Кыдзи найӧ артмисны?
12. Мыйла рабочӧйяс мӧдісны вермасьны «всеобщӧй избирательнӧй права» вӧсна? Кыдз найӧ та йылысь тӧлкуйтісны?
13. Кыдз колӧ донъявны медводдза петиция. Мыйла сэтчӧ уджалӧм дон йылысь, уджалан лун йылысь эз вӧв немтор гижӧма?
14. Мыйӧн торъялӧ мӧд петиция воддза петицияысь?
15. Мый йылысь спорӧ воисны чартистъяслӧн руководительяс Ловетт да ОʼКоннор ас костын. Кыдз тайӧ спор массаыслы инмис?
10. Мыйла эз удайтчы коймӧд петицияысь немтор?
17. Мый медся ыджыд ӧшыбкаясыс, гӧгӧрвотӧм торйыс вӧлі чартистъяслӧн?
18. Мыйла 1840–50 вося революционнӧй движенньӧ Англияысь нимтӧмаӧсь «чартизмӧн»?
19. Донъялӧ, кутшӧм ӧшыбкаяс вӧчисны, Роберт Оуэн, Ловетт, Стефенс, ОʼКоннор, сэсся та серти вӧчӧ выводъяс, вермис-ӧ рабочӧй движенньӧ веськыд туй вылӧ сувтны?
20. Кыдзи чартистъяс мӧвпалісны олӧм бурмӧдны. Кыдзи плансӧ налысь некымын кылӧн висьтавны?
21. Мыйла «чартизм» быри дзикӧдз?
22. Кутшӧм омӧльтор, буртор петкӧдліс чартистъяслӧн кыпӧдчылӧм водзӧ кежлӧ пролетариатлы?
