БУРМӦДӦЙ ВИДЗЬЯСТӦ
Кывводз
Ӧні ми, революция бӧрын, босьтчим кыпӧдны ассьыным овмӧснымӧс, босьтчим лӧсьӧдны выль ногӧн выль бур олӧм.
Водзтіджыксӧ, революцияӧдз, Россияад юраліс, властвуйтіс неыджыд озыр йӧз чукӧр. Сэкся олан дырйиыс уджалысь йӧзыдлы вӧлі вывті сьӧкыд. Сы вӧсна и революцияыдлӧн могыс — кокньӧдны, бурмӧдны олӧмсӧ рабочӧй да крестьяналысь; мездыны найӧс озыр йӧз чукӧр власьтысь.
Тайӧ могъясыс миян революцияыдлӧн лои могмӧма: государство власьтсӧ помещик да капиталист кисьыд лои мырддьӧма; воысь воӧ овмӧс миян ёнмӧ, воысь воӧ ми бурджыка олам, сӧмын миян крестьяналысь овмӧс колӧ ёна на кыпӧдны, ёна на вежлавны уджалан ногъяссӧ, медым ещӧ кокньӧдны да бурмӧдны налысь олӧмсӧ.
Ӧні крестьяналы оз нин позь норасьны кодкӧ вылӧ, оз нин позь шуны: кодкӧ пӧ торкӧ, оз лэдз бура удж нуӧдны да овмӧс бурмӧдны; либӧ кодкӧ вӧсна пӧ век на лоӧ тшыг нисьӧ пӧт овны. Крестьянаыд ӧні асланыс овмӧсас асьныс дорччысьяс, асьныс вермасны дорны аслыныс шудсӧ. Оз кӧ заводитчыны асьныс ассьыныс овмӧссӧ бурмӧдны — оз ло налӧн шуда олӧмыс весиг и революция бӧрад.
Ӧні крестьяналы, майбыр, сӧмын нин заводит видз-му уджалӧмтӧ нуӧдны велӧдчӧм йӧз тшӧктӧм серти, наука серти. Ӧні миянӧс торкысь, падмӧдысь, пемыдӧн пӧдтысь озыръяслӧн власьт абу, — ӧні Сӧвет власьт кыдз мый вермӧ отсасьӧ крестьяналы овмӧс кыпӧдны, велӧдӧ найӧс выль ногӧн уджавны, выль ногӧн овны.
Быд крестьянинлы колӧ тӧдны быдмӧгъяс йылысь: тӧдны сылысь чужӧм-быдмӧмсӧ, олӧмсӧ. Тайӧ ставсӧ нин велӧдчӧм йӧз, наука бура тӧдмалӧма. Ӧти ног уджалан, кужӧмӧн-тӧдӧмӧн — десятина му вылысь сё пуд нянь босьтан; мӧд ногӧн уджалан, кужтӧг-тӧдтӧг — 30–40 пудйысь уна оз во сійӧ жӧ му вылысь. Бурмӧдыштан скӧт видзан ногастӧ — мӧскыд вонас ваяс 250 ведра йӧв; эновтчыштан важ ногас — 50 ведра муртса ваяс. Уна переменаӧн лӧсьӧдан му уджалӧмтӧ, кутан кӧдзны турун да шабді — десятинаысь буртӧ босьтан 100 шайт дон; кольччан важ ногыс куим переменаӧн — сомын 30 шайт дон босьтан.
Выльногавны, кутшӧм колӧӧдз бурмӧдны-вежны миянлысь видз-му уджалан ногъяссӧ вермас сӧмын видз-му йылысь наука. Сы вӧсна быд крестьянинлы колӧ зэв бура тӧдны быд выльтор йылысь, мый висьталӧ наука да велӧдчыны уджавны агрономъяс велӧдӧм серти.
Ӧнія дырйи миян крестьяна оз на вермыны асьныс тӧдмавны ставсӧ бура видз-му уджалӧм йывсьыс да видз-мусӧ бурмӧдны. Сы вӧсна и быд агрономлы колӧ сьӧлӧмсяньыс уджавны крестьяна пӧвстын: велӧдны, петкӧдлыны выль ногнас уджавны, — сетны крестьяналы ассьыныс став ӧнія тӧдӧмсӧ. Быд агрономлы колӧ зільны (кыдзи сійӧ кужӧ да сяммӧ) сюйны крестьяна юрӧ видз-му уджалӧм бурмӧдӧм дум.
Тайӧ нигаас став сёрниыс, велӧдӧмыс — агрономия велӧдӧм серти. Ставсӧ татчӧ гижӧма сійӧн, медым эськӧ крестьянаыс гӧгӧрвоисны да асьныс думыштчисны видз-мунысӧ, овмӧссӧ бурмӧдны, медым асьныс босьтчисны видз-мунысӧ выль ногӧн да бурджыка вӧдитны уджавны.
А. Зубрилин.
І. Турун да нянь
Бӧръя ветымын вонас (ӧнія вояс кындзи) Россияын турун-нянь воӧм пыр ӧтарӧ чиніс. Комын во сайын кымын десятина му вылысь волӧма сӧмын 30 пуд нянь. Сійӧ жӧ кадӧ сы ыджда жӧ местаӧ мукӧд государствоясын волӧма 80–100 пудйӧдз. Скӧт лыд сідзжӧ пыр чинӧма дай видзан скӧтыс пыр воысь воӧ омӧльтчӧма, урӧсмӧма. Йӧзыдлӧн олӧмыд дерт нин эз бурмы турун нянь чинігад: ёна лолі налы тшыгнысӧ пыклыны да пӧттӧдзныс не сёйлыны. Уналӧн на, ме чайта, оз вунны 1891–1892-ӧд воясыд. Тшыгъявлӧмысла ёна сэки йӧзыд пыктавлісны, уна зэв — кулалісны. Весиг сэк дырся правительствоыд (буржуй праваыд) повзьыліс; буржуйяслӧн тшӧтш жальыс петаліс. Видзлісны жаляддза тшӧтш уна сьӧм: отсалісны тшыгъялысь йӧзлы. Сэки тшыгъяліс Россияысь джын йӧзыс.
Во-мӧд-коймӧд мысти, 1896–97 воясӧ, йӧзӧс бара суис няньтӧм во. Бура нянь-турун воан губерняясын (Уфа, Вятка, Самара да мукӧд карувъясын) йӧзыд кутісны дзикӧдз тшыгъявны. Правительстволы лои восьтавны тшыгъялысь крестьяналы дон босьттӧг сёян-юан инъяс, нарошнӧ лӧсьӧдавны казеннӧй уджъяс, медым сетны тшыгъялысьяслы нажӧтка да унатор на лои вӧчны, мед сӧмын кыдзкӧ-мыйкӧ мездыштны йӧзӧс пикысь. А 1921-ӧд вотӧ быдӧн на тӧдам: сэкся олӧмыд бурӧн некодлӧн оз вун. Мый выйӧдз сэки йӧзыд воліс!.. Ӧнӧдз на сійӧ кадыс тӧдчӧ, — бура мӧрччылӧма.
— Мый вӧсна сэтшӧм олӧмӧдзыс йӧзыс воліс?
Унаӧн шуӧны: муыс пӧ изӧрмис, эз кут нинӧмтор вайны важ моз, сійӧн пӧ и йӧзыд гӧльмис. — Тайӧ збыль шуӧны. Сӧмын ӧд му уджалӧмыд абу куш сы сайын-а. Ӧні ӧд йӧзыд ёна нин велӧдчӧма, вермӧны унатор ас колӧм серти вӧчны. Сідз жӧ и нянь турун вӧдитӧмыд уна эм кужӧмӧн уджалӧм сайын, наука велӧдӧм серти уджалӧм сайын. Кужӧмӧн мутӧ вынсьӧдан, кужӧмӧн уджалан, дӧзьӧритан, — муыд юр вывтіыд ваяс тэд турун и нянь. Кӧні абу кужӧмыс (наука велӧдӧм-тӧдӧмыс) да сьӧлӧмсьыс уджас кутчысьӧмыс, сэні му зэв дыша вайӧ нянь и турун.
Сідз жӧ и Россияад. Му вӧлі бур, вына сӧмын кытчӧдз эз воны йӧз да сійӧс эз изӧрмӧдны. Йӧзыд воысь воӧ пыр содіс. Кодлы кытчӧ окота сэтчӧ и овмӧдчалісны. Тшыг кулӧмысь, нянь кусӧк йылысь сэк налы ёна думайтны вӧлі оз ков. Сьӧд мусина мувылад, муртса лёк гӧрнаныс кодйыштӧмӧн, мый вӧлі он койышт — быдтор пуритӧмӧн быдмӧ. Ӧти десятинасьыс воас вӧлі 200–300 пуд мича-мича нянь. Туруныд либӧ (степад) 8–10 вежонӧн быдмас куим аршын судта ки пуктывтӧг. Татшӧм туруна степъясад дзебсясьлісны-олісны Запорожскӧй казакъяс, видзисны Роч му тотараысь да кодысь да. Найӧ весиг прамӧя эз лэччывны асланыс мича бур вӧвъяс вывсьыс, непӧштӧ уджавны.
Муыд пасьтанас и бурлуннас тырмӧ быдӧнлы. Сійӧн жӧ ӧд артмыліс бур скӧтыд: сьӧкыд груз кыскалысь вӧвъясыд, кокниа ветлысь «донса скакунъясыд», черкесскӧй скӧт пӧрӧдаыд, кудриа гӧна ыжъясыд. Вӧлі сэк степъясыд лунвылад, бур видзьясыд миян войвылад — вӧлі и бур турун; турун серти и бур скӧт. Йӧзыд этшаджык труд пуктӧмӧн вӧлі босьтӧны унджык пӧльза.
А важӧн-ӧ нӧ тадзи вӧлі?!
Эз на зэв важӧн. Ми ставным на школаясын велӧдчигӧн лыддьывлім роч нигаясысь сэкся олӧм йылысь сьылан-лыддянъяс, дай ӧні на челядьяс лыддьӧны А. В. Кольцовлысь мича сьылан-лыддянъяссӧ степъяс йылысь.
Кольцовыд куліс сӧмын на 70 во сайын. Кытчӧ нӧ сэк коста воши ставыс? Кытчӧ нӧ сідз муртса 50–70 воӧн воши бур видзьясыс (степъясыс), бур пӧрӧда скӧтыс?
Мыйла сідз, сэтшӧм регыдӧн кутісны йӧз тшыг нисьӧ пӧт овны? Кутісны йӧзыд нэрмыны, бырны «багатыр» йӧзыс?
Лои ставыс со кыдзи да со мыйла.
Лунвывса бур му вылад олысьыд ӧдйӧ зэв соді. Сэтчӧ, сэтшӧм кокниа олан инад, уна чукӧртчисны сэтшӧм йӧзыс, кодъяс тшыгъялісны войвывджык инъясын да каръяс гӧгӧрын. Йӧзыд содіс да ковмис нин мутӧ гӧрны-вӧдитны паськыдджыка. Лунвывса сьӧд мусина муад выныс чукӧрмыліс уна сюрс воясӧн. Нянь вайны, йӧзӧс вердны сэтчӧс муясыд вермисны бура дыр. Сэсся, изгармыштас вӧлі муыд ӧтилаті, эновтасны да выльлаті гӧрасны. Важ му местаыс кольӧ да бӧр тырӧ турунӧн. Бура дыр сэки йӧзыд вежлалісны нянь вӧдитан местатӧ, тшыгйысь эз повлыны. Вежлалігкостіыс муыс ачыс шойччис, бӧр вынсяліс йӧз вынсьӧдтӧг. Уна йӧзыдлы паськыд и местаыд ковмис: гӧрисны, нянь кӧдзӧмӧн кутісны вӧдитны мича паськыд видзьястӧ, стептӧ.
Куим аршын судта быдмысь бур турун пыдди кутіс нин пасьтала шливквидзны сьӧкыд юрсӧ ӧшӧдӧмӧн шобді.
Во комын-нелямын мысти степыд ньӧти эз коль, ставсӧ гӧрисны. Вежлавны воысь воӧ кӧдзан местатӧ лои некытчӧ. Мулы шойччыны да аслыс вынсявны лои некор. Воысь воӧ сӧмын пыр кӧдзисны да кӧдзисны.
Мулӧн вын кутіс чинны, воысь воӧ муыд пондіс изгармыны. Шобді кутіс воны пыр этшаджык да этшаджык. Ковмис нин шобді вӧдитӧмтӧ сорлавны сю да зӧр вӧдитӧмӧн. Найӧ мӧд пӧлӧсджык вын босьтӧны муысь. Сэсся шойччӧдлытӧгыд муыд ньӧжйӧникӧн и сю-зӧртӧ этшаджык кутіс вайны.
Тадзи вӧлі лунвылын, шоныдінын, степъясын. Миян тані, войвылад, сійӧ жӧ удж керсис, сӧмын степ пыдди кузь бур вӧр бырӧдсис. Степад вӧлі водзсасьӧны кузь турункӧд; войвылад лои вӧркӧд водзсасьны, жугӧдны нэмӧвӧйя козъяс, пожӧмъяс да кыдзьяс: пӧрлӧдлыны да биӧн сотны, ректыны нянь кӧдзны места, тыла уджавны. Сотчӧм места вылад кымынкӧ во воис зэв бур сю, ид да шобді, сэсся и изгармис. Ковмис войвывса крестьянинлы эновтны сійӧ местасӧ да выль козъя вӧра ин ректыны. Важ иныс бӧр тырис вӧрӧн. Тані тадзи уджалӧмсьыс бурыс эз жӧ ло: воысь воӧ вӧр пыр чині да урӧсмис; кузь бур нэмӧвӧйя вӧр пыдди коли сӧмын коньӧр кодь кустъяс да рощияс.
Тадзи вӧчӧм «му» вылад (тыла вылад) зэв бура быдмыліс сю да шабді. (Ӧні на тадзи уджалӧны кӧнсюрӧ Комиад, сӧмын вотчина дінас содтӧд пыдди жӧ нин-а).
Бура эськӧ, шуам, няньыд волӧма тадзи уджалігад да, ошкана-ӧ сӧмын уджалан ногыс?
Татшӧм уджалӧм ногнад ӧд йӧзыд асьныс асьнысӧ гӧльмӧдӧны: рӧзӧритӧны, сотӧны вӧртӧ, изгармӧдӧны ассьыныс муяссӧ, видзьяссӧ.
Водзӧ сэсся муыд оз нин пыр кут ӧткодя бура, пӧттӧдз вайны няньтӧ. Скӧтыдлы бур турун пыддиыд кӧрымыд лои кузь идзас, а кор и сійӧ на абу. Уджавныс скӧтыдлы ковмис эз этшаджык, а унджык. Быдмыныс-ёнмыныс налы кутіс сюрны регыдджык: важӧн вӧлі вӧвтӧ 5–6 арӧсӧдз быдтасны, вӧля вылын видзасны, а ӧні 2–3 арӧсӧн доддялӧны нин.
Нэмӧвӧйя бурмӧм скӧтыд кутіс бӧр омӧльтчыны. Крестьяниныдлӧн, видзӧдлан да, вӧлыс муртса 15 пуд груз кыскӧ, мӧс вылад тулыснад видзӧдлыныд он лысьт, ӧдва лы вылас кучикыс кольӧма.
Быри бур туруна видзьясыд (степъясыд), воши бур скӧт рӧдыд, быри десятина ыджда му вылысь 200 пуд нянь воӧмыд.
Мый нӧ лоӧ водзӧ? Мый кутам выльысь выльӧ гӧрны да кытысь му-видзсӧ ректыны (вӧртӧ сотны)?
Буракӧ тадзи уджавны водзӧ оз позь. Рӧзӧритчам ми да тшыглы кулам тадзнад.
Ӧні миянлы кыдз-мый вермам да кыдз кужам бӧр колӧ вынсьӧдны мутӧ, медым важ моз бӧр кутас вайны нянь-турунтӧ. Тайӧс вӧчны ӧні ми вермам нин. Наука тӧдмаліс да велӧдӧ миянӧс. Мӧд ног некыдзи оз позь.
Бӧр вынсявны мулы колӧ куйӧд. Куйӧд лоӧ уна скӧтысь. Скӧтлы колӧ бур кӧрым, пӧтӧс турун.
Таысь тыдалӧ: быд крестьянинлы, медым бурмӧдны муяс, колӧ зільны лӧсьӧдны унджык турун.
А видзӧдлам кӧ бурджыка крестьяна овмӧсад, ёна на омӧля найӧ му вылад кӧдзӧны турунтӧ. Шуас: сы вылӧ пӧ эмӧсь видзьяс!
Видзьяс вылӧ миянлы ӧні колӧ видзӧдлыны бурджыка да мӧвпыштны. Найӧ миян воысь воӧ омӧльтчӧны. Унаысь пӧрысь йӧзлысь кывлывлан: важӧн пӧ тайӧ видз вывсьыс сымда турун вайлывлім, ӧні пӧ со сӧмын тамда и овлывлӧ; либӧ: тайӧ жӧ видзьясӧн пӧ важӧн видзлім сымда скӧт, а ӧні пӧ тамдасӧ (этшаджык) муртса видзам.
Нитшмӧны, давмӧны миян видзьяс, а крестьяна оз и шогсьыны сы понда, оз и мӧвпыштлыны — позьӧ оз нӧ кыдзкӧ-мыйкӧ видзны видзьяссӧ нитшкалӧмысь да давмӧмысь.
Та йылысь миян зэв думыштлана. Зэв бур эськӧ, кодлӧн бурӧсь на видзьяс да вермӧ чукӧртны скӧтлы пуд 50–70 турун, а унджыкыс ӧд крестьянаыд чукӧртӧны видзьяс вывсьыд сӧмын некытчӧ туйтӧм ягвыв турун пуд 25–40. Сэтшӧм лёк турунтӧ толькӧ жӧ нин миян велалӧм скӧтыдлы, коньӧръяслы, и сёйныд.
Мукӧдлаын, босьтам кӧть англияса крестьянаӧс, ӧткымыныс асланыс видз-му вывсьыс чукӧртӧны 2500–3000 пуд бур, сёяна турун. Веритана абу эськӧ тайӧ висьталӧмыс? — Зэв веритана. Босьтам мукӧд государствояссьыд олӧмтӧ.
Англияын поводдя бур, шоныд. Миянын серти сэні бурджык быдмӧ туруныд. Англияса йӧзыд шоныд вылӧ лачаӧн оз лэдзчыны. Найӧ оз миян моз видз-мутӧ уджавны. Налӧн туруныд быдмӧ ӧдйӧджык да кузьджыка. Бура видзтӧ дӧзьӧритӧмӧн найӧ видзтӧ ӧти вонас ытшкылӧны куимысь-нёльысь, дажӧ витысь. Сэсся найӧ кӧдзӧны видзьяс вылас чожа быдмысь турун, итальянскӧй райгас. Киськалӧны видзьястӧ куйӧд ваӧн. Куйӧд васӧ чукӧртны налӧн нарошнӧ вӧчӧма юкмӧс карта дінас. Куйӧд ванас киськалігӧн туруныд быдмӧ зэв ӧдйӧ, ӧти войӧ дзонь вершӧк быдмас. Вонас позьӧ ытшкывны 7–9 ысь.
Татчӧ бара позьӧ шуны: Англияад пӧ ӧд шоныдджык да бурджык жӧ миян дорысь поводдяыд да, дерт быдмас. Дерт эськӧ сідз да, абу на ставыс. Крестьянаыд асьныс нин тӧдӧны, унаӧн нин видлӧг вылӧ пыдди кӧдзлывлісны турунтӧ му вылад. Он и зэв бур му вылӧ кӧдз бобӧняньтӧ, а десятина вывсьыд пуд 300–400 чукӧртан, дай пӧтӧслуныс, майбыр, абу ягвыв турун кодьыд. Либӧ, быдӧн тӧдӧны, — горт дінса йӧръястӧ, му боръястӧ кык пӧв ӧти гожӧмнас ытшкылӧны. Сідз жӧ и видзьястӧ — он кӧ тальӧдӧ скӧтӧн, позяс кык пӧв ытшкывны. Лоӧ содтӧд турун да сёянаджык. Вӧлӧма кӧ, и миян поводдяӧн да шоныдлунӧн позьӧ чукӧртны вӧдитны унджык да бурджык турун.
Видзӧдлам паськыдджыка да прамӧйджыка тӧдмалам видз вӧдитӧм-бурмӧдӧмтӧ.
Францияын 40 во сайын кымын море пӧлӧныс вӧлі ставыс джуджыд лыа мылькъяс (ландаясӧн шусьӧ), мыльк костъясас ва сулалӧмысла нюрмӧм-нюйтмӧм инъяс. Нюрад кутшӧм турун быдмӧ, ставным тӧдам: вольӧсысь кындзи туруныд нинӧм вылӧ оз туй. Ландаад олысь йӧзыд, бура дыр тшыг нисьӧ пӧт олӧм бӧрын, сюсьмисны. Найӧ кутісны нюр местасӧ бурмӧдны наука (агрономъяс) велӧдӧм серти. Ӧні сэні, сійӧ жӧ местаын, быдмӧны джуджыд бур вӧр, бур видзьяс паськӧдчӧмаӧсь, видзӧны бур пӧрӧда скӧт, гырысь бур ыж стадаяс. Йӧзыслӧн олӧмыс вежсис, бурмис. Дзик вӧт висьталӧм кодь. Со мый вӧчӧ ӧнія дырйи велӧдӧм серти уджалӧмыд.
Видзӧдлам ассьыным, Роч муысь, овмӧснымӧс. Верст 40 кымын Мӧскуа карсянь, Мӧскуаса ю пӧлӧныс важӧн вӧлі шливквидзӧны мича-мича, бур туруна видзьяс. Любуйтчыныд вӧлі на вылӧ он вермы. Ӧні сійӧ жӧ местаыс дзик куш гольквидзӧ. Увтасджык инъясыс дзикӧдз нин пӧрӧмаӧсь нюрӧ. Вывтасъясыс дзик кушӧсь сулалӧны. Жальыд петӧ, видзӧдлан да.
Сідз жӧ и мукӧдлаын. Нижньӧй Новгород карувса Павлов вӧлӧсьтын пӧрысьясыс (важӧн ёна кывсьылісны бур чер да, пурт да, томан да, мый да вӧчысьясӧн) шуӧны: важӧн пӧ Ока ю пӧлӧнса видзьяс вылад турун письыс вӧлі вӧв вылын пукалысь морт оз тыдав, сымда да сы кузя турун быдмыліс; ӧні пӧ бур вояснас сійӧ жӧ видзьяс вылысь муртса 80–100 пуд чукӧртан.
Та йылысь уна висьталӧм оз ков, быдлаын сідзи. Быдлаын крестьяна норасьӧны татшӧмторйысь.
Сэсся сідз жӧ ми пыр норасям этша му вӧсна, оз тырмы миянлы му. Нянь-турунтӧ кӧ муыд воысь воӧ кутас этшаджык вайны, — миянлы некор оз кут тырмыны, пыр ковмас паськӧдчыны пасьтанас: кык мында кӧ турун воӧмыд чинӧ, кык мында жӧ и видзтӧ лоӧ паськӧдны.
ІІ. Мый вӧсна омӧльтчӧны видзьяс
Медъёна видзьясыд омӧльтчӧны, муясыд моз жӧ, мусин (почва) вынтӧммӧмысь. Му пытшкас оз кут лоны турунлы тырмымӧн сёянторйыс, кыдзи и няньлы, шобділы, картупельлы жӧ. Нянь уджалігӧн крестьянаыд мусин вынсьӧдӧм вӧсна тӧждысьӧныджык: гӧрӧны, пинёвтӧны, куйӧд петкӧдӧны кӧдза вежлалӧны дай сідз на шойччӧдӧны. Визьяс вынсьӧдӧмыд крестьяналы оз и усьлы дум вылас. Воысь воӧ сійӧ ытшкӧ сэсь турун, воысь воӧ ещӧ, ышкӧм бӧрас, видзӧ видзьяс вылын скӧтӧс, йирӧдӧ: веськыда кӧ шуны, сійӧ кыдз-мый вермӧ помалӧ видзлысь вын-эбӧссӧ. Медбӧрынсӧ виддзыд дугдіс жӧ турунтӧ вайны, либӧ муртса вайыштӧны увтас инъяс да присад видзьяс, кодъясӧс босьтлӧ тувсов ва. Ойдлан видзьястӧ вынсьӧдӧ-куйӧдалӧ тувсов ваыс; сійӧ аслас визулӧн вайыштӧ ыджыд ва дырйи, ваӧн босьтӧм инъясысь жӧ, бурджык му да вевттьӧ важ мусинсӧ турун под дінтіыс (шуӧны тай: видзтӧ пӧ няйталӧ). Тадзи бӧр вынсялӧны увтас инъяс, ойдлан видзьясыд; сійӧн и сэтшӧм видзьяс вылад пырджык быдмӧ дай бурджык, пӧтӧсаджык туруныс. Сэсся видз вынтӧммӧм серти жӧ видз вылад омӧльмӧ и быдмысь туруныс: бур пырей пыдди пыр унджык кутас быдмыны ситурун, либӧ бобӧнянь пыдди — «епӧтош» турун, сэсся и дзикӧдз ситуруныд венас. Кузяӧн виддзыдлӧн выныс пыр чинӧ, оз кут вермыны и чорыд турунтӧ вайны, виддзыд кутас нитшмыны турун пыдди пондас быдмыны нитш.
ІІІ. Нитш
Нитшлы бур мусин оз ков, медтыкӧ вӧлі му да мыйкӧ сэн быдмис-а. Нитш быдмӧ да олӧ мукӧд турун вын вылын. Веськалас кӧ видз вылад, регыдӧн паськалас видз пасьталаыс. Тыртас-тупкас став быдмысь турунсӧ. Турун сыкӧд некыдзи оз вермы водзсасьны йӧз отсавтӧг. Тупкас зэв кыза видзтӧ нитшкыд, сэсся зэр ни, лысва ни, оз лэдзлы йиджны му пытшкӧдзыс, ставсӧ ас пиас кутӧ. Нитша видз вылад быдмысь турунъяслы весиг зэра дырйи ваыд муртса сюрлӧ, а нитштӧм видзьяс вывса турунъясыд и зэртӧм дырйи лысваӧн да мыйӧн да пӧтӧсь, юыштӧны. Вывті зэра вояснад нитшыд ас пиас кутӧ зэв уна ва. Турунъясыдлы бара мӧдарӧ абу лӧсьыд, — пыр ва пиынӧсь.
Быд крестьянин керка лэптігӧн кер костъяссӧ, пазъяссӧ нитшкалӧ, медым кӧдзыд сынӧд оз кут ветлӧдлыны костӧдыс. Сійӧс вӧлӧм быдӧн нин тӧдӧны, — нитшыд, турун серти, озджык лэдз ас пиӧдыс ветлӧдлыны кӧдзыдлы да шоныдлы.
Сідз жӧ и видзвывса нитшыд кутӧ шоныд шонді югӧртӧ му пытшкад пырӧмысь. Турунъясыд эськӧ тулыснад заводитласны жӧ петны, быдмыны да кӧдзыд вӧснаыс бӧр кулӧны, оз вермыны виччысьны прамӧйӧдз шондӧдӧмсӧ да.
Видзьясыдлысь ньӧжйӧникӧн вочасӧн изгармӧмсӧ быдӧн тӧдӧны. Видзӧдлам кутшӧмкӧ шор либӧ ю пӧлӧнса видзьяс вылӧ.
Видзьяслысь ньӧжйӧ изгармӧмтӧ позьӧ казявны. Видзӧдлам кутшӧмкӧ шор пӧлӧнса видзьяс вылӧ: увтасджык берега местаясын, кытчӧ ыджыд ва дырйи визувыс пуктӧ вайӧм нюйт да кольӧ сэтчӧ ва ямӧм бӧрын, сетӧн быдмӧ пырей, бобӧнянь да мукӧд бур турунъяс.
Увтас видзьяс весьтын кӧ кӧнкӧ вылынджык эмӧсь бур мусина муяс, сэтысь лым-зэр ваӧн сідзжӧ лэччӧ бур вына муторъясыс видз вылӧ да видз вывса мусинсӧ бурмӧдӧ; сэтшӧм видзьясыс бара жӧ буркодьӧсь, сӧмын бобӧнянь кодь туруныд шочаммӧджык нин-а.
Татшӧм видз бок гӧраясас кӧ быдмӧ пуяс либӧ кустъяс, найӧ лэччан ваыдлы озджык сетны нӧбавны муторъястӧ да, видзьяс вылад нин быдмӧ омӧль турун, нитш сора.
Сідз кӧ, колӧ тӧдны — видзьяс омӧльтчӧны видз вывса мусин вынтӧммӧмла.
ІV. Видзьяс вылын оз ков скӧтӧс видзны
Сідз жӧ миян видзьяс омӧльтчӧны кыдз сюрӧ пустӧшитӧмла, скӧтӧн тальӧдӧмла.
Водз тулысын, видзьяс сӧмын на петасны лым улысь, муыс самӧй ваӧн тыр, небыд, — весиг морт оз лыб, а сэки миян (кӧнсюрӧ) скӧт лэдзӧмаӧсь нин видз вылӧ. Скӧтыд ветлӧдлігад талялӧ-чорзьӧдӧ вылысса турун вуж мусинсӧ, кокъяснас, гыжъяснас вундалӧ, виалӧ быдмыны заводитчысь турунъяслысь вужъяссӧ. Кулӧм вужсьыд дерт нин оз быдмы быдмӧг, та вӧсна туруныд видз вылад шочаммӧ. Ыжъяс ёсь пиньяснас йирӧны турунлысь петассӧ, кодысь эськӧ вермис быдмыны зэв бур бобӧнянь либӧ мӧд пӧлӧс бур турун.
Быд крестьянин тӧдӧ: ӧзим вылӧ кӧ пыралас скӧт, лояс да йирас, — ӧзимысь бур нянь оз нин во. Сэтшӧм жӧ и виддзыдлы лойӧмыд да йирӧдӧмыд. Видз вылад ӧд туруныд абу сӧмын уна вося, вужйысь петысьяс, а эмӧсь и ӧти вося кӧйдысысь быдмысьяс. Кӧйдысъясыс сэтшӧм турунъясыслӧн видз вылӧ кольӧны колян вося турунсьыс, либӧ кыськӧ тӧв вайӧ.
Видз вывса турун петастӧ му вывса петас дорсьыд колӧ ещӧ ёнджыка на видзны. Муястӧ ӧд кутшӧм бура небзьӧдӧны-вынсьӧдӧны, а видзтӧ ӧд дядьӧыд некор оз гӧрлы-пинёвтлы. Небыдик турун вужлы ковмас кодйыны-писькӧдчыны чорыд му пиӧ, крепыда кутчысьны сэтчӧ.
Туруныдлӧн сӧмын на петіс небыдик йылыс да небыдик вужйыс, эз на удит ёнджыка вынсявны, вужъясьны чорыд му пластӧ, а сійӧс шӧри орӧдіс нин скӧтлӧн гыжйыс.
Скӧт талялӧм бӧрад вылысса му пластыс топалас, чорзяс; сы вӧсна сьӧкыда кутасны тӧлавны турунлы сёянторъясыс, кодъяс тӧлалӧмӧн поснявтӧг оз сывны ва пиын, — а быдмӧг вужйыд сёянсӧ вермӧ босьтны сӧмын ваӧ сылӧмӧн. Та вӧсна чорыд, талялӧм инад туруныд быдмӧ ньӧжйӧджык талявлытӧм инын дорысь.
Сідз кӧ, — скӧтӧн тальӧдӧм, вужъяссӧ турунлысь скӧт гыжъясӧн орйӧдлӧм, турун сьӧмӧссӧ, петассӧ йирӧдӧм — став гырысь лёкыс скӧтӧс видз вылын тулысын видзӧмын. Коді кӧсйӧ видз вылысь чукӧртны бур да уна турун, оз ков скӧтӧс лэдзны видзьяс вылӧ турунтӧ ытшкӧм-идралӧм бӧрӧдз. Таысь кындзи, скӧтӧс видз вылад видзӧмыд абу бур со мый вӧсна: зэра дырйи вылысса му пластыс небыд, скӧтыд эськӧ сійӧс пыр нин лойӧ видзтӧ да, ещӧ нин кор мӧсъяс мунӧны юны, водзӧ шуньгӧны ли мӧда-мӧд бӧрсьыс сьӧрсьӧн-бӧрсьӧн ӧти кок туйясӧд моз; сэки шыльыд виддзыд ставыс лоӧ грун да гран. Вурдысьяс (му лэптӧмӧн), кодзувкотъяс (кодзув каръясӧн, кодзувкот позъясӧн) сідз жӧ тшыкӧдӧны видзьястӧ. Тадзи, видзӧдан да, бур шыльыд виддзыд воысь воӧ тшыкӧ: талялӧмсьыд грунйӧсь-гранйӧсь лоӧ, сэсся кодзувкот позъяс вылад да вурдысь петкӧдӧм му чукӧръяс вылад туруныд оз быдмы, костъясас эськӧ и эм кодь на туруныд да, ытшкыныд косаыд оз сибав.
V. Видзьясӧс омӧля чередитам-дӧзьӧритам
Тулыс-арын видз вылын воӧм дыр сулалысь ва тшыкӧдӧ жӧ видзтӧ.
Водзын висьталім нин: ойдлігӧн ваӧн пуктӧ видз вылӧ посньыдик му чиръяс — нюйт. Нюйтыд эськӧ зэв ёна вынсьӧдӧ мутӧ, но турунлы сійӧ бур сэк, кор пуктас вӧсньыдика видз пасьталаыд; кор ваыс оз паськыда видзтӧ босьтлы, да пуктас нюйтсӧ ӧтилаӧджык да кыза — сійӧ тыртас турун вужъяссӧ да туруныд оз и вермыв сэсся петныс. Овлывлӧ видз вылын: местаясӧн ва зэв дыр пукалас, оз вермы визувтны юӧ ли, шорӧ ли; сэтшӧм местаясас улысса му пластыс сёйӧд да чорыд, оз лэдз васӧ пытшкӧ йиджны, — сэтшӧм инъясыс бара жӧ, тшыкӧны, нюрмӧны: быдмыны кутас шочиник нюр турун. Татшӧмторйыс вермас лоны, видз выв шоръяс да юяс кӧ лӧптӧн тырасны, прудъяс кӧ вӧчаласны сэтчӧ да мукӧдтор вӧсна.
Сэсся унаысь видзьяс тшыкӧны и бадь да мукӧд пӧлӧс кустъясысь. Найӧ паськалӧны зэв ӧдйӧ. Найӧ тупкӧны шонді, мырддьӧны муысь уна вын дай мешайтчӧны ытшкыны да турун косьтыны.
Тайӧ лёкторъяссӧ колӧ бырӧдны быд крестьянинлы, медым бурджык дай унджык турун чукӧртны.
VІ. Уна пӧлӧс видзьяс. Видз косьтӧм. Видз вӧчӧм
Видзьяс миян со кутшӧмъясджык:
1) ваӧн ойдлан видзьяс;
2) увтас видзьяс (кыті увтаслаыс, вывті васӧдлаыс оз туй муяс вылӧ);
3) вынтӧм, важ эновтӧм муяс;
4) вӧрын кушинъяс;
5) ыджыд му боръяс (сёнъяс, муӧн вӧдитны оз позь) да яг шор да вӧр ю пӧлӧнъяс;
6) ытшкыны позяна ляпкыд нюръяс.
Видзьяс бурмӧдӧм ногъяс йылысь висьтавтӧдз колӧ ичӧтика висьталыштны: кыдзи крестьянаыс казялісны видзьяс бурмӧдӧмлысь коланлунсӧ.
Медводдза помканас видзьяс бурмӧдӧм йылысь думыштны крестьяналы вӧлі му вылӧ турун кӧдзӧм. Му вылӧ кӧдзлытӧдз найӧ эз гӧгӧрволыны турун кӧдзӧмлысь бурлунсӧ, непӧштӧ кутчысьны видзьяс бурмӧдӧм уджӧ.
Крестьяниныд турун кӧдзӧм уджӧ оз кутчысь дерт оз дышӧдчӧм кузя либӧ аснырлун кузя, а гӧгӧрвотӧмнысла дай сэсся куим переменанад мутӧ вӧдитігӧн налӧн скӧтлы кӧрымыд оз судзсьы, лоӧ видзны гӧрӧмысь быд шорбок и бортор, кытысь сійӧ ытшкыштӧ да чукӧртыштӧ арйыны турунтор либӧ йирӧдыштас скӧтсӧ. Ассьыс став борторсӧ ытшкӧ, куралӧ турун-а, турун аслас оз тырмы, лоӧ ньӧбны-пуктыны йӧзлысь, пуктыны ветлыны верст 15–20 сайӧ.
Кор сійӧ аслас му вылын заводитас кӧдзны турунтӧ, ачыс аслас синмӧн аддзас да гӧгӧрвоас пӧльзасӧ кӧдзӧмӧн турун вӧдитӧмыдлысь. Сылы лоӧ аслыс окота пӧртны лёк турунтӧм видзьястӧ муӧ, медым кӧдзны сэтчӧ турун, а сэсся босьтчас и став видз-мусӧ бурмӧдны. Важӧн сійӧ аслас му бурмӧмлы оз вӧлі верит: мый кӧть пӧ сыкӧд вӧч, сэсся кӧть пӧ кыдз эн бурмӧд — нинӧм пӧ бурыс оз ло, прӧста трудыд вошӧ.
Му вылын турунтӧ вӧдитӧмыд и петкӧдліс, кыдзи колӧ видзӧдны видз-му вылад.
Колӧ босьтчыны видзьяс бурмӧдны, колӧ лӧсьӧдны тайӧ уджсӧ сідз, медым позьны кутас уджавны вӧвъясӧн: вӧла плуг гӧрйӧн да быдсяма пинянас (агаснас).
Медводз колӧ видз вывсьыд косьтыны васӧд инъяссӧ; перъявны весавны мыръяссӧ, бадь кустъяссӧ, жельнӧг (лежнӧг) кустъяссӧ; шыльӧдны, вундавны гырысьджык вутшъяссӧ, весавны гырысь изъяс да мукӧдтор.
Видз косьтыны позьӧ восьса канаваясӧн, тадзнад донтӧмджык сувтас. Тулысын либӧ гырысь зэръяс бӧрын колӧ видз вылад приметитны: кытіджык, кутшӧм туйӧд да кытчӧ визувтӧ ваыс ваа увтас инысь; пасъявны ва визувтан туйяссӧ бедьторъясӧн либӧ гурантор кодйышталӧмӧн.
Тадзи колӧ пасъясьны, медым тӧдны кыті да кодарлань кодйыны канаваяс — валы визувтан туй. Сӧмын оз ков вывті видзӧдны пасъяс вылас, оз ков канаватӧ кодйыны-чукльӧдлыны пасъяс кузяыс, а колӧ кодйыны кыдз верман веськыдджыка.
Видз косьтан канаваясыд овлӧ: шӧр канава (ыджыд) да бокса отсӧг канаваяс. Шӧр канавасӧ кодйыны медувтас интіыс ва визувтан пӧкатлань, нуӧдӧны шорӧдз либӧ юӧдз. Пасьтасӧ да джудждасӧ кодйыны васӧд серти, уна-ӧ кутас визувтны ва; овлӧджык: джудждаыс — куим весьт судтасянь аршынӧн-джынйӧнӧдз, пасьтаыс — кык пасьта джуджда серти.
Бокса, отсасьысь канаваяссӧ бара жӧ кодйӧны васӧдджык инъясті шӧр канаваӧдзыс. Унаӧ да гырыся-ӧ кодйыны — позяс сӧмын аддзыны видз вылад. Сӧмын мед оз жӧ ло вывті уна, да мед шӧр канаваыскӧд ӧтлаасьӧны ва визувтан ногыс жӧ (а оз паныд). Мусӧ канава кодйӧмысь шыблавны паськыдджыка, шыльыдджыка; мыйкӧ вӧсна кӧ оз позь, лоӧ град моз лэптыны, сэки колӧ быд вит сыв сайӧ вӧчны кост валы канаваӧ визувтны. Во-мӧд-коймӧд бӧрти, кор му косьмыштас да пуксьыштас, колӧ канаваястӧ весавны, выльмӧдыштавны.
Канава кодйигад жӧ и колӧ весавны-шыльӧдны видз вывсьыд быдсяма чукӧръястӧ да вужъяястӧ. Кодзувкот чукӧръяс да вурдысь лэптӧм муяс позьӧ кӧрт зырйӧн. Эмӧсь дерт торъя весасянъяс, но найӧ донаӧсь, а бурджыкасӧ оз жӧ позь уджавныс найӧн. Сьӧкыдджык, видз вылысь весавны турун вужъяс. Лэчыд черӧн кындзи да лэчыд коканӧн кындзи нинӧмӧн он вермы керавны найӧс.
Кералӧм вутшъяссӧ чукӧртны кузьмӧс чукӧрӧ (3 аршын пасьта да 2 аршын судта). Чукӧръяссӧ тэчны веськыд радъясӧн, медым позьны кутас бура ветлӧдлыны на кості гӧрйӧн да пиняӧн.
Во 3–4 мысти чукӧръясын вутшъяс сісьмасны, лоӧ сьӧд му кодь; сэки позьӧ ставсӧ койны-паськӧдны видз вылад: сійӧ ён, бур, вына куйӧд кодь — лӧсялӧ и град выв пуктаслы.
Мыръяс берталӧны зоръясӧн, майӧгъясӧн. Важӧн кӧнсюрӧ Земскӧй Управаяс лӧсьӧдлывлісны наросьнӧ мыр бертан машинаяс да неыджыд дон вылӧ сетавлывлісны крестьяналы уджавны (прокат). Машинаыс важ донӧн сулавліс 200–500 шайт. Машинанад зэв кокниа позьӧ мыръястӧ видз вывсьыд весавны. Уджалӧны сійӧ машинанас вӧвъясӧн, удж бура ӧдйӧ содӧ. Сӧмын татшӧм машинаяснад уджавныс колӧ вӧръясын пашняяс вӧчигӧн, гырысь мыръяссӧ бертны. Посни да сісьмӧм мыръясыдлы некутшӧм дона машина оз ков, найӧс зэв лӧсьыда позьӧ бертны черӧн да зоръясӧн.
VІІ. Мый сэсся водзӧ видзьясӧн вӧчны
Видз косьтӧм да весалӧм бӧрын колӧ думыштлыны водзӧ удж йылысь: колана абу водзӧ бурмӧдӧмыс тайӧ местасӧ: кольны видз улӧ-ӧ, лӧсьӧдны-бурмӧдны му улӧ-ӧ. Местаыс кӧ абу вывті увтас инын, оз ёна пов арся да тувсов ваясысь, нӧшта нин быдмӧ кӧ сэтчӧ омӧль, скӧт сёйтӧм турун, лучшӧ гӧрны му улӧ, а мукӧд муястӧ ставсӧ заводитны уджавны уна переменаӧн кӧдзӧмӧн, — сідзи, медым ӧти му вылӧ лоӧ кӧдзӧма туруныс 3–4 во пиас ӧтчыд. Позьӧ кӧдзны бур, чӧскыд турунъяс: бобӧнянь, шыр анькытш да мукӧд пӧлӧс турун. Бӧръя кык вонас турун кӧдзлӧм бӧрын позьӧ сійӧ му вылас скӧтӧс йирӧдыштны.
Увтас места вӧсна ли, мыйкӧ мӧд понда ли кӧ оз шогмы му вылӧ (пашня вылӧ) лӧсьӧдны, видзтӧ лоӧ кольны сідзи, сӧмын бара жӧ позьӧ бурмӧдны кык ногӧн.
Ӧти ног бурмӧдны позьӧ со кыдзи: видзтӧ уна пӧв гӧрлыны плуг-гӧрйӧн, вынсьӧдны минерала вынсьӧданъясӧн да кӧдзны уна вося турун кӧйдысӧн. Медым гӧрӧм эжа пластыс удитас бура сісьмыны да артмыны уна вося туруна видз, колӧ 2–3 во бура гӧрлыны-пинёвтны да кӧдзлыны (медым не кушӧн видзны) вося кӧдзаяс: шыр анькытш, бобӧнянь, зӧр да мукӧдтор.
Медводдзаысь колӧ гӧрны пара вӧла плуг-гӧрйӧн, мед пластъясыс оз оръявны, а ӧти мӧд вылӧ топыда кузяла водасны. Плуг кӧльӧсаяссӧ колӧ лӧсьӧдны чеп йылӧ, мед гӧрыд оз понды лёкысь чеччавны лёк инъяссӧ гӧригас (гурана мылькъяс, посньыдик вутшка инъяс).
Медводдза гӧрӧмыд кӧ лоӧ лёк, водзӧ сэсся сьӧкыд лоӧ мутӧ небзьӧдны. Вывті вутшкӧсь инъястіыс колӧ гӧрны кык мортлы: ӧтикыслы вӧвсӧ да гӧрсӧ веськӧдлыны, мӧдыслы — кокнас пластъястӧ водтӧдлыны да кӧрт зырйӧн вутшкӧсь пластъяссӧ орйӧдлыны. Гӧрны колӧ арын, август тӧлысьын кымын, да кольны пинёвттӧг тулысӧдз; арнас да тӧвнас сійӧ бура паритчас да кынмалас.
Тулыснас пинёвтны: пӧв квайт кымын кузя ногнас первой, сэсся вомӧныс пӧв 3–4. Татшӧм инъяс пинёвтны бур «Зигзаг» нима пиняӧн (кӧрт пиня). Позьӧ и пу пиняӧн; мед пинёвтчас прамӧйджыка, пиня вылад кӧртавны сьӧкта вылӧ керпомъяс ли, чуркаяс ли, мый ли; сӧмын ӧд омӧльӧсь сэтшӧм пу пиняясыд да регыд киссясны.
Водзӧ му небзьӧдны бур «Рандаль» нима пиня. Пинёвтігад татшӧм пинясӧ позьӧ лӧсьӧдлыны кыдзи колӧ. Пара вӧлӧн верман луннас пинёвтны кык да джын десятина му. Эмӧсь ӧні татшӧм пиняясыс прокатнӧй пунктъясын; сэсь позьӧ босьтлывлыны, оз ёна донӧн босьтны. Ньӧбалӧны нин и асьныс крестьянаыс тӧвариществоясӧн.
Крестьяналы колӧ лӧсьӧдны татшӧм пинятӧ (агастӧ). Сійӧн лӧсьыд эжмӧм муястӧ гӧрӧм бӧрад небзьӧдны да картупель да няньясыдлы выль куйӧдалӧм муястӧ пинёвтныс (оз кыскав, лэптав вылӧ куйӧдсӧ).
Гӧрӧм да пинёвтӧм видз вылад позьӧ кӧдзны уна пӧлӧс кӧйдыс: зӧр, шыр анькытш зӧр сорӧн, шабді. Кӧдзны колӧ киӧн коялӧмӧн. Сэсся, зӧр ли, шыр анькытш ли кӧ кӧдзӧма лои, колӧ первой «Рандаль» пиняӧн пинёвтны, тыртны небзьӧдӧмӧн моз кӧйдыстӧ муӧн (бӧрвылас пинёвтны прӧстӧй пиняӧн). Пинёвтны колӧ ӧти пӧв вомӧнӧн да кык пӧв кузьмӧс ногыс. Пинёвтысьлы колӧ пинёвтігчӧжыс пыр пукавны пиня вылас: дерт эськӧ и вӧвъясыдлы лоӧ сьӧкыдкодь да ӧд став пиня пиньыс жӧ пыдӧ пырас, став пластсӧ жӧ торйӧдлас, вундалас, — прамӧй му кодь виддзыд лоӧ; вӧв жалитӧмла кӧ пинёвтысьыд кутас пиня бӧрсьыс ветлӧдлыны, сэки небыд му оз ло: пиня тувъясыд вершӧкысь пыдӧ оз пырны. Бура небзьӧдӧм муыд бура и тыртас кӧдзӧм кӧйдыстӧ, косьмыны либӧ катша ракалы тусьяс оз кольны вылӧ.
«Рандальӧн» пинёвтӧм бӧрын сэсся пинёвтны прӧстӧй пиняӧн 2–3 пӧв. Прӧстӧй пиняыд мутӧ шыльӧдас, пыркӧдас эжа вужъяссӧ, мичаа разӧдас му пасьтаыд да дзикӧдз вылӧ пушитас (небзьӧдас) мусинсӧ.
Кӧсъяд кӧ сэтчӧ зӧр либӧ вика пыдди кӧдзны шабді, колӧ кӧдзтӧдзыс «Рандальнас» пинёвтны. Мӧд ногыс «Рандаль» пиняыд пыдӧ тыртӧ кӧйдыс тусьяссӧ да, посни шабді кӧйдыс тусьясыд оз вермыны чужныс.
«Рандаль» пиняыд кӧ абу, кӧдзны колӧ зӧр либӧ вика кӧйдыстӧ гӧрӧм пластъяс вылас да вӧлись бура пинёвтны, медым кӧйдыс тусьяс выліӧ катша ракалы весьшӧрӧ эз кольны.
Арнас, ректӧм бӧрын, бара гӧрны, сӧмын нин тувсов гӧрӧмыслы вомӧн ногыс (поперек). Медым бура вундасяс эжа пластъясыс, а оз прӧста оръясьны вундасьӧм пыдди да кыскасьны му пасьтаыс кыдз сюрӧ, плуг-гӧрйыдлысь пуртсӧ колӧ лэчыда тӧчитны. Лэчыд пурта гӧрнад оз ло сэтшӧм сьӧкыд гӧрныд и. Локтан тулыснас бара гӧрны: виддзыд лоӧ нин град йӧр му кодь. Позьӧ нин пуктыны картупель, кӧдзны ид, зӧр либӧ бара вика. Мӧд вотӧ гӧригӧн бура нин позьӧ пинёвтны прӧстӧй пиняӧн, «Рандальтӧг».
Тайӧ мӧд вонас позьӧ нин зӧрйыскӧд да идйыскӧд тшӧтш (сорӧн) кӧдзны турун кӧйдыс, медым сэсся заводитны виддзӧн вӧдитны. Но бурджык эськӧ ещӧ ӧти во гӧрлӧмӧн уджавны (кӧдзлыны ӧти вося быдмысь кӧйдысъяс), мед удитас эжа пластыс дзикӧдз, сьӧд му кодьӧдз сісьмывны, — сэки бурджык и виддзыд лоӧ, видз пыдди кӧ колян.
Турун кӧдзӧм водзвылын мутӧ бур вынсьӧдны минерала вынсьӧданӧн.
Водз тулысын, кыдз сӧмын позьны кутас, десятина му вылӧ койны 24–30 пуд томасшлак нима да 8 пуд кымын калий сов нима му вынсьӧдан торъяс. Лун 5–7 мысти му гӧрны 1½–2 вершӧк судта, сэсся кӧдзны зӧр либӧ ид. Пырысьтӧм-пыр жӧ кӧдзны турун кӧйдыс да ставсӧ (зӧр кӧйдыс и, турун кӧйдыс и) ӧтлаын пинёвтны бура. Зӧр кӧйдыс чужӧм бӧрын му шыльӧдны кокньыдик му катокӧн (гӧгрӧс скалӧ-быгыльтан модаа пу).
Позьӧ видз вылад кӧдзны зэв уна пӧлӧс турун кӧйдыс сорӧн, но мукӧддырйи оз на зэв и сюр быд сяма сикас кӧйдысыд, сэсся оз став пӧлӧсыс бура чужны дай донаӧсь. Сы вӧсна ми тані индам турун кӧйдысъяс, кодъясӧс бура видлалӧма нин, кӧдзлывлӧма нин. Со кутшӧм турун кӧйдысъяс сорлалӧмӧн позьӧ миян татчӧс видз-му вылад кӧдзны (десятина вылӧ)
1) Гӧрд бобӧнянь турун …. 10 тув;
2) Еджыд бобӧнянь “ …. 5 “
3) Шведскӧй “ “ …. 5 “
4) Тимофеевка …. 15 “
5) Костёр …. 30–40 “
6) Пырей …. 10–15 “
Сьӧд муа увтас инъясӧ бобӧнянь кӧйдыс колӧ чинтыны; быд чинтӧм тув вежны ӧти тув тимофеевкаӧн да ӧти тув костёр кӧйдысӧн.
Трундаа мусина видз вылӧ бобӧняньыд омӧля быдмӧ, лучшӧ не кӧдзны: дерт видлӧг вылӧ позьӧ кӧдзлыны сорӧн: бобӧнянь сикассӧ — 5 тув, тимофеевка — 25 тув да костёр — 60 80 тув.
Турун кӧйдыстӧ пырджык колӧ ньӧбны земельнӧй складъясысь, сэсь бурджык вермас сюрны.
Турун кӧйдыстӧ позьӧ быдтыны и аслыд. Кытчӧ быдмӧ медкузя туруныд, сэті потшыштны колӧ скӧт йирӧмысь торъя йӧрӧ. Гожӧм помын, кор туруныс воас, колӧ ытшкыны ли, вундыны ли кольтаясӧ. Сэсся косьтыны шонді водзын да вартны няньӧс моз жӧ. Жуг кодь пиас кольӧ уна пӧтӧса-бур турун кӧйдыс. Сійӧ жуг кодьсӧ видзны тӧвнас косінын, тулыснас идйыдкӧд ли, зӧрйыдкӧд ли тшӧтш кӧдзны да бура ӧтпырйӧ пинёвтны. Сӧмын оз ков скупитчыны кӧйдыснад. Быд десятина вылӧ колӧ койны пуд 4–5.
VІІІ. Кутшӧмджык скӧт вердан турунъяс
Водзын висьталӧм турунъясыд — ставыс уна вося быдмысьяс; таво кӧ, шуам, кӧдзам — туруныд кутас быдмыны кымынкӧ во выльысь кӧдзлытӧг, важ вужъяссьыс.
Бобӧнянь турунъясыд куимнан пӧлӧсыс — бобы сикас быдмӧг. Кӧйдыс тусьыс — бобы да анькытш кӧйдыс кодь жӧ. Бобы сикас быдмӧгъяс жӧ вика (шыр анькытш) да чечевича. Медся бур пӧтӧслуннас — бобӧнянь турунъяс; бур поводдя дырйи идралӧм кык-куим тув бобӧняньыд водзсасьӧ тув шобді кыдкӧд, тув зӧр шыдӧскӧд.
Та кындзи бобӧнянь туруныд ещӧ со мыйӧн став пиас бур; сылӧн вужъясас быдмӧны йӧнгыль кодь гадьяс; сійӧ гадьясас чукӧртчӧ сынӧдысь азот нима газ. Азот — колантор быд быдмӧглы. Сынӧдад эськӧ азотыд и уна, да му пиад сійӧ этша, а быд пӧлӧс нянь быдмӧглы му пиысь колӧ унджык азот. Сынӧдыд пырӧ му пиад да бобӧняньыд и чукӧртӧ сыысь аслас вужъясӧн азотсӧ.
Бобӧнянь турун ытшкӧм бӧрын гӧрӧм муын азотыс сы мында, мыйта эськӧ лои 100 додь куйӧд петкӧдӧмысь.
Татшӧм бурлуннас бобӧнянь вермӧ справитны, вынсьӧдны изгармӧм (вынтӧммӧм) мутӧ. Та вӧсна ӧд и мукӧдлаын зэв донӧн ньӧблывлӧны муястӧ бобӧнянь кӧдзлӧм бӧрын куш ӧтчыд шабді кӧдзлӧм вылӧ.
Медъён вужйыс бобӧняньлӧн пырӧ муӧ зэв пыдӧ, вершӧк 10–12. Кос, зэртӧм гожӧмъясын вермӧ кыскыны васӧ пыдысь, муысь да озджык пов мукӧд турунъяс моз зэртӧмсьыд. Иддзыс бур муяс вылад овлӧ аршынысь кузь. Листъясыс да, юрыс да зэв омӧлика кутчысьӧны идз дінас, сы вӧсна турунтӧ идралігӧн колӧ вӧдитчыны кокниджыка, мед оз киссьыны да мед оз коль сӧмын чорыд идзас кодь.
Ӧтчыд кӧдзӧмӧн бобӧнянь быдмӧ кымынкӧ во: унджык во быдмӧ видзьяс вылын, этшаджык муяс вылын кӧдзӧмӧн.
Бур воясӧ, бура воӧмӧн десятинаув местаысь чукӧрмӧ пуд 400–500. Сэсся, первойысьсӧ кӧ ытшкылан водзджык да ӧтава вылас он видз скӧтӧс, бур вонад позьлас на арнас мӧдысь ытшкыны.
Медводдза вонас бобӧнянь быдмӧ ньӧжйӧджык. Куш ӧтнассӧ ытшкӧмысь воӧ этша, сійӧн и колӧ кӧдзны сорӧн идкӧд ли, зӧркӧд ли, медым позяс му вылысь мыйкӧ чукӧртны.
Сідз жӧ бобӧнянь кӧйдыстӧ позьӧ кӧдзны сю ӧзим пытшкӧ. Кӧдзны колӧ водз тулысын, ӧзим лым улысь петӧм бӧрын, веськыда ӧзим вылас. Дерт ӧзимтӧ пинёвтны оз позь, сэки кӧйдыс тусьясыс асьныс му дінас ляскысясны да чужасны — лоас первой вонас некузиник петас. Зӧр идйыдкӧд кӧдзигӧн, водзын висьталім нин, колӧ пинёвтны ӧтпырйӧ.
Муяс вылӧ бурджык кӧдзны гӧрд бобӧнянь, сетӧ унджык турун. Видзьяс вылӧ кӧдзигӧн колӧ сы дінӧ содтыны тув витӧн кымын еджыд бобӧнянь кӧйдыссӧ да шведскӧйсӧ.
Шведскӧй гӧрд бобӧняньысь ёна мӧд пӧлӧс. Рӧмыс сылӧн кык пӧлӧс. Уліыс дзоридзыслӧн (юрыслӧн) лӧзоват, выліыс — дзик еджыд. Куш ӧтнассӧ кӧдзӧмысь воас этшаджык турун, сӧмын унджык во быдмӧ выльысь кӧдзтӧг.
Еджыд бобӧнянь быдмӧ быдлаӧ, быдсяма мусинас. Быдмӧ дженьыдика; скӧт йирыштӧм бӧрын зэв ӧдйӧ бӧр быдмӧ. Винёвджык мукӧд пӧлӧссьыс. Озджык пов кӧдзыдысь ни, скӧт лойӧмысь ни.
Пырей, тимофеевка, костёр — найӧ злака сикас быдмӧгъяс, найӧ сю, шобді, зӧр, ид да мукӧд кодьӧсь.
Тимофеевка да костёр уна во быдмӧны ӧтиысь кӧдзлӧмысь. Быдмӧны кузя. Весиг коймӧд вонас на чукӧрмӧ зэв уна турун.
Тимофеевка, костёр да пырей турун зэв чӧскыдӧсь, десятинасьыд чукӧрмӧ зэв уна.
ІХ. Кыдзи видзьястӧ водзӧ дӧзьӧритны
Воддза кык вонас кӧдзӧм бӧрад видзтӧ скӧтӧн йирӧдны ни тальӧдны оз ков, мед прамӧя нин ёнмас да артмас эжа пластыс. Водзӧсӧ (кык во бӧрас) сэсся оз жӧ ков скӧтӧс лэдзны видз вылас водз тулысын косьмытӧдзыс ни, зэра поводдя дырйи ни, кор эжа грунтыс небыдик на да лойсьӧ, дай турун вужъясыс жугавлӧны.
Кыдзи видзтӧ дӧзьӧритны водзӧсӧ: быд во пинёвтны, вынсьӧдны, канаваяссӧ весавны, вурдысь му чукӧр да кодзувкот чукӧр шыльӧдны.
Пинёвтны колӧ быд во водз тулысын, мыйӧн оз кут тӧдчыны дортӧм вӧвлӧн кок туйыс, «зигзаг» нима кӧрт пиняӧн. Кымын важся виддзыд, сымын сійӧ нитшаммӧ; сы вӧсна и важ видзьястӧ колӧ пинёвтны ёнджыка; первойя вонас 2–3 пӧв, водзӧ — 3–4 пӧв, дажӧ 6 пӧлӧдз. Турун вуж оръясьӧмысь да нетшкысьӧмысь повны оз ков. Кымын ёна небзьӧдан выліса му пластсӧ, сымын бура кутас вермыны пырны (мӧрччыны) сынӧд, ва дай шонді, сымын бура да ӧдйӧ кутасны вужъясьны турунъясыд.
Быд 2–3 во пиын тувсов пинёвтӧм водзвылын колӧ видз вылад койны минерала му вынсьӧдан: десятина пасьтаӧ 8–10 пуд суперфосфат да 4–5 пуд калий сов либӧ 20–30 пуд пу пӧим.
Чукӧръяссӧ видз вывсьыд, оз кӧ шыляв пиняӧн, колӧ разӧдны-койны кӧрт зырйӧн.
Бура дӧзьӧритӧмӧн бур виддзыд ваяс бур урожай во 8–10. Сы бӧрын бара ковмас выльысь гӧрны да кӧдзны турун кӧйдысъяс.
Мукӧд вояснас, самӧй кор турун ёна быдмӧ май тӧлысь помын либӧ юнь тӧлысьын кымын, сулавлӧ дыр зэртӧм, кос поводдя; сэки, мед канаваяс кузяыд оз мун колана ваыс, колӧ канаваястӧ прудитлыны, мед ваыс бура кӧтӧдас видз вывтӧ, турунъяс ватӧм вӧсна оз косьмыны. Аръядорыс прудсӧ бӧр лэдзны да канавасӧ кузяла весавны.
Х. Кыдзи гӧрлытӧг видзьяс бурмӧдны
Увтас васӧд видзьяс, кытчӧ оз позь кӧдзлыны няня кӧдзаяс, позьӧ бурмӧдны и гӧрлытӧг. Колӧ со кыдзи: тулысын, кор виддзыд прамӧя нин косьмас, видзтӧ колӧ вомлӧс ногыс и, кузя ногыс и пинёвтны «Рандаль» пиняӧн, бӧрсьыс прӧстӧй кӧрт пиняӧн.
Тадзи пинёвтігӧн кыз нитшкыс нетшкысяс, муыс небзяс. Нитшкыс кӧ уна лоӧ — куртны чукӧрӧ, косьтыны да сотны. Видз пасьтаыд кӧдзны минерала му вынсьӧдан — десятина вылӧ 24–30 пуд томасшлак да 8–10 пуд калий сов. Сэсся кӧдзны уна сикас турун кӧйдыс; кыдзи да уна-ӧ — висьталӧма нин вӧлі.
ХІ. Кутшӧм пӧльза видз бурмӧдӧмысь
Уналаын видлавлісны видзьяс бурмӧдны турун кӧдзтӧг. Видз вылӧ кӧть и он кӧдз турунтӧ да кӧдзан кӧ пасьталаыс минерала му вынсьӧдантӧ, туруныд воас 1½, дажӧ 2 мында важ дорсьыс, дай лёк, сёйтӧм турунъясыс кутасны чинны, сы пудсӧ содас бур бобӧнянь турун.
Ме тӧда ӧти сикт. Сэтчӧс крестьянаыс помещик улысь петігӧн босьтлісны аслыныс мыйтакӧ нюр места (унджык сетӧны да: ӧти десятина пыдди — кыкӧс).
Нюрыс вӧлі 180 десятина пасьта. Вывтіыс весиг морт оз лыб мунны, непӧштӧ скӧт. Турун ытшкӧм йывсьыд нинӧм и сёрнитны, муртса-муртса ӧткымын нюр турунъяс да гырысь турун вужъяс и чурвидзисны.
25 во сайын крестьянаыс босьтчисны сійӧ нюрсӧ косьтыны. Кодйисны кузялаыс, верст кык кузя, джуджыд канава; вомӧн ногыс — унакодьӧс. Вутшсӧ вундісны да чукӧртісны чукӧръясӧ. Сэсся койисны тимофеевка кӧйдыс 20 десятинаув. Мӧд вонас воис сэтчӧ додь 10-ӧн морт вылӧ, а вӧлі дзик нинӧм оз вай, дай полана вӧлі скӧт вӧйӧмысь. Ещӧ во мысти туруныд воис ещӧ уна, дай бурджык. Коймӧд вонас нин додь 15–16-ӧн десятинаулысь. Крестьянаыд ышмисны да водзӧ мӧдісны паськӧдчыны, нюртӧ бурмӧдны. Нюр косьмис. Вывтас кодь инъясас вӧлі быдмӧ сӧмын коньӧр кодь кустъяс, косьмӧм бӧрад кутіс зэв ӧдйӧ быдмыны пес вӧр, а вӧртӧм инъясад пес вӧрыд кутшӧм колантор. Став рӧскодсӧ кӧ лыддьыны нюр косьтӧмсьыд (канава перйӧм, вутш вундӧм, чукӧртӧм, турун кӧйдыс), сӧмын сувтӧ 40 шайт десятина вылӧ.
Тайӧ вӧлі Парфёновскӧй вӧлӧсьтын, Волокамскӧй уездын. Матыса вӧлӧсьтъяс (Шишково, Давыдово, Хрулево) казялісны тайӧ уджысь бурсӧ да тшӧтш кутчысисны косьтавны ассьыныс нюръяссӧ.
Вутшъяс чукӧрас сісьмӧны да, лоӧ зэв бур куйӧд. Крестьяна сійӧ куйӧдсӧ кыскалӧны муяс вылас да градъяс вылас.
Питирсянь неылын вӧвлі Заболотскӧй видз-му уджалан общество. Сылӧн вӧлі нитшкӧн да быдсяма кустъясӧн тырӧм видз. Десятина джынйысь муртса чукӧрмыліс 6 юр, пуд 30 омӧлик, сёйтӧм турун. Муыс вӧлі бур видз вылас, лыа сорыс уна сісьмӧм быдмӧгъяс (куйӧд кодь).
1908 воӧ кустъяссӧ кералісны, гӧрисны пара вӧла плугйӧн да кӧдзисны шабді. Тулысыс лои кос да, шабді омӧль воис. Мӧд вонас выльысь гӧрисны прӧстӧй гӧрйӧн да кӧдзисны зӧр, турун сорӧн. Вынсьӧдісны мусӧ минерала вынсьӧданъясӧн; десятина вылӧ 36 пуд томасшлак, 6 пуд калий сов да 6 пуд чилийскӧй селитра.
Воис 83 пуд зӧр да 220 пуд зӧр идзас.
Ещӧ локтан вонас, 1910 воын, турунсӧ кыкысь нин ытшкылісны: гожӧмнас дай арнас ӧтавасӧ. Чукӧрмис 387 пуд бур турун десятина вылысь. Бурмӧдлытӧм инсьыс, межасьыс жӧ да воис десятина вылысь сӧмын 60 пуд скӧт сёйтӧм турун. Став вӧчӧм рӧскодсӧ видз бурмӧдӧм уджысь вештысьліс (тупкысьліс) зӧр кӧдзлӧмӧн. Сэсся та бӧрын бурмӧдӧм местаас туруныд быд во кутіс воны 6 мында уна.
Со кутшӧм пӧльза видз бурмӧдӧмсьыд.
ХІІ. Видзьяс колӧ юклыны крестьяналы
Тайӧс ставсӧ лыддьӧм бӧрын крестьяниныд шуас: дерт пӧ эськӧ видз бурмӧдӧмыд буртор да, кысь нӧ пӧ дядьӧыслы сы мында сьӧмыс. Крестьяниныдлы пӧ эськӧ унатор колӧ да, кысь на пӧ ещӧ.
Татшӧмторъяссьыс вермас отсавны видз-му юкӧд, колӧ сэтчӧ шыасьлывлыны.
Сэсся, лыддяс тайӧс ставсӧ крестьяниныд да чайтас; зэв пӧ тай кокни вӧлӧма видзтӧ бурмӧдны, быдӧн пӧ асьным кужам. Кокни эськӧ да, сӧмын мед оз ло ылалӧма, кыдзкӧ мӧд ног вӧчӧма, водзвыв колӧ сёрнитны тӧлкуйтны агрономъяскӧд. Найӧ видлаласны нюртӧ ли, видзтӧ ли, мый кӧсъяд бурмӧдны, да тӧдмаласны: кыдзиджык заводитны, мыйджык вӧчны, васӧдінъяс косьтігӧн, кыті да кодарӧ канаваяс кодйыны, ещӧ нин гырысь нюръяс косьтігӧн; сідз жӧ и мыръяс перйигӧн.
Тайӧ уджсӧ бура тӧдысьяс (луговодъяс да инженеръяс) мерайтасны дона струментъясӧн кыті медвывтас да кыті медувтас нюрыдлӧн ли, виддзыдлӧн ли. Пасъяласны тувъясӧн, кытіджык, кодарӧ да джуджыда-ӧ кодйыны шӧр канавасӧ. Висьталасны, кытысь донтӧмджыка позьӧ судзӧдны видз бурмӧдан ӧруддьӧтӧ, кӧйдыстӧ, вынсьӧдантӧ. Шуны кӧ, агрономъясыд восьтасны крестьянаыдлысь синсӧ видз вылӧ видзӧдны.
Видзьяс бурмӧдны колӧ босьтчыны быд крестьянинлы. Оз ков вунӧдны: бур видзтӧг оз ло бур турун, бур турунтӧг — бур скӧт; скӧттӧг куйӧд, а куйӧдтӧгыд оз кут быдмыны и няньыд.
Видз-му закон серти, ӧні видз и му позьӧ юклыны крестьяналы. Тайӧ законнас позьӧ пӧльзуйтчыны. Сэки видз-муыд уна во лоӧ ӧти ордын, да крестьяниныд сьӧлӧмсяньыс босьтчас бурмӧдны: регыдӧн весалас и вынсьӧдас. Унджыкыс кутасны кӧдзны видзьяссӧ кӧйдысӧн. Сы вӧсна турун кутас воны 2–3 мында унджык важ серти.
Видзтӧ юклытӧг видз-му бурмӧдӧм удж миян оз и вӧрзьыв, воысь воӧ бурмӧм пыдди видзьясыд кутасны пыр ӧтарӧ изгармыны, кыдзи и ӧнӧдз вӧлі уна сё воясӧн.
