АЛӦЙ ЛЕНТА

ОЗЫР ГОЖӦМ

1

Тайӧ воӧ Коми мулань шоныдсӧ пӧляліс засухаӧн ыпъялысь Поволжье ^Тӧд вылын кутсьӧ Поволжьеын 1911-ӧд вося засуха./^. Из ^Из — Уральскӧй гӧраяс./^ пӧлӧн Кама катчӧс да вятскӧй вӧръяс вомӧн лым вылӧ на локтіс пӧсь ру, коді кутіс зіля киссьыны ставсӧ пожъялысь зэрӧн, пальӧдны кузь тӧв кежлӧ унмовссьылӧм пармаӧс. Ыджыд шумӧн бузгисны уна тысяча вӧр юяс да шоръяс, найӧ гажаа ӧтувтчисны уна дас гырысь юясӧ, кодъяс тыр ӧдӧн нуисны ассьыныс ваяссӧ Белӧй да Баренцево мореясланьӧ.

Тулысыс вӧлі быдтысьысь мам кодь. Озыра чӧвтыштӧм тӧждлунсьыс сійӧс уна гӧлӧсӧн аттьӧалісны татчӧс и воӧм пӧткаяс, му-видз вывсянь нимкодя ӧвтчисны веж-лӧз турун да пушкыртысь ӧзим, став пӧлӧс кустъяссянь, выльӧн рӧдитчысьлӧн синъяс моз, югыд мир вылӧ дзоргисны сӧмын на гӧрддзассьӧм уна миллиард вотӧсъяс.

Но коми вӧралысьяс виччысисны ещӧ на мыйкӧ тӧдчанаӧс да коланаӧс, кодъястӧг эськӧ войвыв природалӧн шоча овлысь милӧстьыс эз вӧв тырвыйӧ лышкыдӧн. Найӧ виччысисны кад, кор позяс шуны, мый вӧр-пу кольлӧн ыджыд урожайыс эз сирзьы тавося доналӧм шондіысь, мый тайӧ свежӧй коль вылӧ локтас уркай, а уркай бӧрся, кыдзи овлӧ пыр, вӧтчас и прӧмыслӧвӧй ур.

Вӧлі и мӧд нога вунӧдны позьтӧмтор: гожӧмбыд сотчисны вӧръяс.

Пӧжаръяс первойсӧ артмисны тылаяс сотігӧн: би паськаліс кольӧм вося ызӧн кузя, ворсіс роя козъяс вылын, кокньыдика чишкаліс сӧмын на вежӧдны заводитӧм леторос, но кусліс медводдза лысваысь. Сэсся вочасӧн косьмис му веркӧс, порок кодьӧсь лоины сісь колодаяс, важ лыс, быд пӧлӧс ляк бадь. Тырмымӧн вӧлі аддзыны ружьеа мортлы дозмӧр котыр да лыйсьыштны либӧ кольны кусӧдтӧг тшынас битор, кыдзи регыд мысти заводитліс кайны небесалань сьӧд тупыльяса тшын. Тадзи вӧлі Лузйын и Сыктыв вожын, Эжва да Печӧра йывъясын и Изьватасын да Мезеньладорын. Вӧр пӧжаръяс пасйисны морт оланінъяс и водзӧ войвылӧ, самӧй тундраӧдз.

Котралісны лесник-объездчикъяс, десятскӧйяс быд асыв вӧтлісны йӧзӧс вӧрӧ кусӧдчыны. Но йӧз кывзысисны сӧмын страда кежлӧ дасьтысян кадӧдз. А кор воис тайӧ кадыс, найӧ либӧ прӧста эз мунны, либӧ петкӧдлісны, быттьӧкӧ мунӧны пӧжар вылӧ, а збыльысьсӧ разӧдчылісны асланыс весас видзьяс вылӧ турун пуктыны. Бур ещӧ сійӧ, мый ылі вӧръяс эз сотчыны: найӧс ӧзтавны вӧлі некодлы — коми сиктъяс да грездъяс сулалісны сӧмын гырысь юяс дорын. Веж вӧрысь артмӧм океан кызвыннас кольліс вӧрзьӧдтӧмӧн.

Сэсся косьмисны нюръяс, би кутчысис кыз трундаӧ. И сы вылӧ видзӧдтӧг, мый страда кадӧ на прӧйдитісны гыма зэръяс, воздухын тшын эз чин, а ӧтарӧ содіс, сы пыр муртса тӧдчис сімӧм шонді. Кольмӧм юръяс дырйи ковмис уберитны зэв водз воӧм няньяс, сук тшын пыр лоис видзӧдлывлыны матысмысь вӧралан кад вылӧ.

А сэк кості, кор тайӧ кыйсян кадыс эз на вӧв матын, Поволжьеланьсянь Кама ю пӧлӧн да вятскӧй туйяс кузя войвывланьӧ кыссисны му кодь сьӧд чужӧмъяса йӧз чукӧръяс. Тані вӧліны татара и мордва, чувашъяс и рочьяс, мариецъяс и удмуртъяс. Найӧ пышйисны тшыглунысь, коді ышмӧм чудовище моз лун и вой ытшкис гӧльджыкъясӧс сотӧм му вылысь.

Кынӧмпӧт корсьысьяс пӧвстысь унаӧн сюрисны коми пармаӧ. И вӧр туйясӧд мунігӧн найӧ эз ӧтчыд аддзывны, кыдзи на весьтті войвывлань жӧ лэбисны гора гӧлӧса посньыдик лэбачьяслӧн гырысь чукӧръяс. Тайӧ вӧлі уркай. Места вывсьыс сійӧс вӧрзьӧдӧма тшыглун жӧ, и сійӧ сідз жӧ корсис вердчанін.

Васӧд да дженьыдик гожӧма войвыв оз пов засухаысь. Шондіа воӧ сійӧ овлӧ озырӧн. Лунвывсянь локтӧм тшыг йӧз разӧдчисны озыра олысь крестьяна ордӧ перйыны кынӧмпӧт, а уркай азыма кутчысис идны свежӧй коль — тшына воздухыс, вӧлӧмкӧ, небзьӧдӧма шонділысь югӧрсӧ, и кольяс кисьмӧмаӧсь сирзьытӧг.

Тшын эз кизьӧрмы аръявылӧдз. И кодыр мӧдісны локны уръяс, кажитчис, быттьӧ тайӧ рыжӧй посни зверьясыс вӧліны вӧр пӧжаръясысь торъялӧм ичӧтик би кывъяс, кодъяс тюрӧны водзӧ, мед ӧзтавны выль местаяс. Ӧти местаысь мӧд местаӧ вуджигӧн уръяс эз повны нинӧмысь, котӧртісны кыті веськалӧ: вӧр кӧ — вӧрӧд, сикт кӧ — сикт пыр, ю вомӧн кӧ — ю эз сувтӧд.

Ӧти арся лунӧ ю дорсянь потшӧс праслӧяс кузя кайис сиктлань татшӧм ичӧтик би кывйыс. Сійӧ быттьӧ збыльысь кӧсйис кыткӧ ӧзтыны — то сувтыштлас да кывзысьыштас, то звирк кайыштлас кузьджык майӧгъяс йылӧ, тӧждысьӧмӧн бергалыштас сэні да бара водзӧ. Локтіс нин пывсянъяс дорӧдз, кодъяс чукӧрӧн куткырвидзисны юлань лэччысь скӧт ветлан улича пӧлӧн, сэсся вуджис идза под вывті град йӧрӧ, сэні вошліс капуста мачьяс пӧвстӧ, мелькнитліс картупель градъяс костын да выльысь тыдовтчис медся матысса карта мышкын. Тані, гож водзас, кокасисны курӧгъяс, и найӧс видзысь сьӧд петук пыр жӧ грӧзитыштіс урлы:

— Кут-кутны колӧ!..

Ур уськӧдчис карта пельӧсӧ да, стенӧдыс кайигӧн нин, воча пинясьыштіс:

— Цоп-цоп-цоп!.. — кыдзи пӧ тэ, гӧрд сорса, повзьӧдін менӧ!

Урлӧн цопкӧдӧм шыӧ Степан ӧдйӧ бергӧдчыштліс.

— Э-э, няньӧн вердысьӧй! — ур вылӧ видзӧдігмоз меліа нюжӧдыштіс сійӧ. — Тэ весиг он на бусаммы. А ме старайтча: сверлиті нин пищаль, дзоньтышталі вӧралан керка...

Луныс вӧлі вӧскресенньӧ, и Матвей Степан пукаліс звӧз вылас да шойччигмозыс вӧчаліс сьӧла кыян сияс. Старикъяс моз тшӧтшӧдӧм сьӧд юрсисӧ сылысь вӧрӧдіс тӧв, вывлань видзӧдӧмысь гӧгрӧс тошкыс торъялыштіс лӧз ситеч дӧрӧм дінсьыс.

— Но, инӧсь, но... Ачыд локтін миянӧ? Гӧститышт, сідзкӧ, гӧститышт!

Ур пуксис сигӧр стенын чурвидзысь кер пом вылӧ да ланьтӧдчис сэтчӧ.

Степан нимкодясис. Сылы, кыдзи и мукӧд коми вӧралысьяслы, прӧмыслӧвӧй урыд вӧлі не прӧста нажӧтка, но и нянь, паськӧм. И сы вӧсна, мый урыс локтӧ арся идза под вылӧ нин да, тыдалӧ, лоас бур кыйсян во, Степан мӧдіс кажитчыны бӧръя кадӧ и варовджыкӧн, и меліджыкӧн. А кодкӧ лунӧ, шурин ордас гӧститігӧн, весиг гӧтырсӧ нимнас, Марпаӧн, шуис! Сійӧ эскӧ вӧралысьяслӧн асланыс вынлы да кужӧмлунлы, эскӧ жӧник-пияныслы — кызь кык арӧса Мишкалы да, торъя нин, дас ӧкмыс арӧса Ильялы.

Да и йӧзыс эз прӧста сёрнитны:

— Митӧ мый, омӧлик вӧралысьяс. Матвей ая-пиа котыр, буди, таво пыллясны уртӧ! Понъяс бурӧсь, асьныс яран кодьӧсь. Степан — сійӧ муысь и ваысь аддзӧ.

На йылысь тадзи жӧ думайтіс и кӧзяин Пашко, коді, Степанӧс звӧз вылысь аддзӧм мысти, пу кокнас кежис сы дінӧ варовитны.

— Ме гожӧмнас на шулі тіянлы, вӧралысьяслы, мися, артмис кӧ вӧрын коль да воис кӧ сы вылӧ уркай, локтас и ур, — пыр жӧ паніс сёрни Пашко пӧль. — Тадзи али абу, вежапиӧй? — И, вочакыв виччысьтӧг, мӧдіс любуйтчыны кер пом вылын пукалысь урӧн.

Кӧзяин Пашколӧн, дерт, пон ни порсь абу. Олӧны Матрен пӧчыскӧд — мый ен сетыштас да мый вайыштласны ныв-зон, кодъяс на ордын войпуклӧны да гажӧдчывлӧны. Но Пашко пӧль, сідзсӧ, колана морт: и поводдя вежсьӧм йылысь тэд ас кадӧ висьталас, и стӧча лыддяс, кымын додь турун ковмас тӧвбыд кежлӧ вӧла-мӧскалы, и кутшӧм праздник бӧрын кымын лун мысти лоас мӧд праздник.

Степан оз помнит, тунавліс-ӧ Пашко ура во йылысь. Но сійӧ ачыс эз вӧв синтӧм-пельтӧм. Гожӧмнас на, кор Степан ветлывліс вӧрӧ сюмӧд кульны либӧ туис кышъясла, сійӧ аддзис и кыліс уркайлысь коми вӧръясӧ воӧмсӧ.

«Цип-цип-цип... Курли-курли-курли-ку-у-урр!» — сэки нин кылісны найӧ ыджыд чукӧръясӧн гажаа лэбаліг.

— Медъя нин, воис кӧ урыс, медъя, — медбӧрын шыасис Степан. — Кымын во понъясӧс прӧста вердім.

Старик пуксис Степанкӧд орччӧн.

— Оз кӧ ылӧдлы паметьӧй, — мӧдіс казьтывны сійӧ, — то японскӧй война бӧрад нёль воыс вӧлі каля ^Каля во — уртӧм, прӧмыстӧм во./^. Да и мукӧд куим воыс, кажитчӧ, эз жӧ вӧвны тырвыйӧ прӧмысаӧсь.

Пашко пӧль сёрнитіс тэрмасьтӧг да лабутнӧя, частӧ малыштавліс мольыдӧдз кушмӧм юрсӧ. Сылӧн чукырӧсь чужӧмыс ставнас петкӧдліс мыйкӧ йылысь ӧтторъя думайтӧм. Пашко кажитчис сэтшӧм мортӧн, кодӧс природаыс чужтылӧма лоны философӧн, а ачыс олӧмыс пӧртӧма вежӧртны кужысь корысьӧ. Кӧзяинӧн нимтісны ёнджыкасӧ сералӧм могысь либӧ шуисны прӧстӧ овнас — Куимовӧн.

Степан сӧгласитчис Куимов висьталӧмкӧд да сэк жӧ, тыдалӧ, эз кӧсйы сёрнитны водзӧ ни ур йылысь, ни локтан прӧмыс йылысь. Бур вӧралысьяс оз радейтны куштыны кыйтӧм сьӧла. Кывйыд — ньӧв, кодарӧ ещӧ бергӧдчас. Сэтчӧ жӧ, код тӧдас, мый ӧні думайтӧ кер пом вылын пукалысь ур. Гашкӧ, став сёрнисӧ пель саяс тэчӧ.

Вичкодорланьын том йӧз да челядь, кылӧ, бара мӧдісны вӧтлысьны ур бӧрся. Тайӧ жӧ здукӧ кылыштіс керка стенъясӧ беддьӧн таркӧдӧм.

— Эй, Бикмедов купеч воӧма! Лавкаыс Чугун Ӧльӧш ордын! Эй, тотарин-купеч выль тӧвар вайӧма! Эй!..

Ньӧбасьны чуксалысь детинкалӧн гӧлӧсыс вӧлі гора, беддьӧн таркӧдчӧмыс вына, и звӧз вылын пукалысьяс уна пӧв удитісны кывны тайӧ выльторсӧ детинкалӧн на дінӧ вотӧдз.

— Микитка! — горӧдіс Пашко пӧль. — Тэ нӧ мый: вунӧдін ассьыд горттӧ?

— Мыйла вунӧді?..

— А сы вӧсна, бур пиӧй, мый юӧрталан ньӧбасьысьясӧс йӧз ордӧ моз. Да тэ кежавлы татчӧ.

Микитка — Чугун Ӧльӧшлӧн витӧд пи, медся ичӧтыс. Талун сылы сетӧмаӧсь кыв кутана удж, и сійӧ пасьтасьӧма ыджыдъяс моз: сьӧд матерье пинжака, картуза, сапӧга, кӧть эськӧ ставыс тайӧ эз вӧв сы вылӧ вурӧма.

— Меным кыдзи тшӧктісны, сідзи и шуала, — гӧгӧрвоӧдіс детинка. — Ме ӧд самӧй Кывтыдпомӧдз мӧда юӧртавны, а сэні вермасны и не тӧдны, кодлӧн ме лоа. Катыдпомлань мӧд детинка муніс. Йӧзӧс чукӧртӧмысь Бикмедовлӧн приказчикыс сылы кӧлач жӧ кӧсйис сетны.

— Тэ вот мый висьтав, — сійӧс торкис Степан, — тӧварыс уна?

— Ой, уна! Куим телега тыр. Тӧвся керкаӧ пыртлісны да пыртлісны!..

Детинкалӧн гӧгрӧс чужӧмыс петкӧдліс тӧвар йылысь шензьӧм, сьӧд моль кодь синъясыс быттьӧ лыйлісны гӧгӧр.

Тайӧ синъяс йылысь Степан думыштіс: «Колӧ чайтны, батьыслӧн кодь жӧ найӧ чорыдӧсь. Мед кӧть пукалысь урсӧ оз аддзыв... Вомдзалас ещӧ». А кывйыс шуис:

— Тэ ӧд тэрмасян, Микитка. Мунны позьӧ.

Микитка петіс туй вылӧ, сылӧн беддьыс бара мӧдіс таркӧдны керка стенъясӧ, ёсь гӧлӧсыс помся шуаліс:

— Эй, Бикмедов купеч воӧма! Лавкаыс Чугун Ӧльӧш ордын! Эй, тотарин-купеч выль тӧвар вайӧма! Эй!..

Куимов качайтыштіс юрнас, быттьӧ Бикмедовлӧн тайӧ кадӧ Комиӧ воӧмыс эз вӧв закон серти.

— Сылысь ныриссӧ он ылӧд, зонмӧ, — чӧвтыштіс сійӧ. — Казань карсянь кылӧма, кутшӧм вожъясӧ колӧ ас кадӧ унджык лӧвушка тэчны.

Степан эштӧдіс вӧчны ещӧ ӧти си да шыасис поговоркаӧн:

— Водз гӧтрасьӧмысь да удж вылӧ водз петӧмысь оз каитчывны.

Сэк кості ур бӧрся вӧтлысьысьяс ӧдйӧ матысмисны.

— Со нин сійӧ, со! Пилько керка вылын!

— Буско, ус! Соболь, ту!..

— Паныдайӧй!.. Петый! Кузьма!..

— Кытшовтӧй!

Би кодь гӧрд ур котӧртіс керка вевт тьӧсъяс кузя да, тыдалӧ, кӧсйис чеччыштны Матвей Степан керкалань, но понъяс да йӧз удитісны нин петкӧдчыны керка сайсянь сылы воча, и ур шӧйӧвошис.

— Ловйӧннас колӧ кутны, ловйӧннас!

— Час, ме кайла сы дінӧ, ме...

Горзісны челядь, тявзісны вӧрӧ петкӧдлытӧм кычанъяс, ышмӧмаӧсь том йӧз и пӧрысь понъяс.

Ичӧт дырйиыс Степан вӧвлі на кодь жӧ; гожся уръяс бӧрся вӧтлысигӧн сы пытшкын, кыдзи и ӧні этайӧ челядь пытшкын, ӧзйывліс зверь-пӧтка кыйӧм вылӧ медводдза страсть. Но арлыд вежӧ мортӧс, и кодыр Степан аддзис котралысьяс пӧвстысь ассьыс писӧ, Ильясӧ, — скӧрмӧмысла весиг сьӧлыштіс.

Тані жӧ вӧлі Вишкун Ласейлӧн Ладимерыс — вӧлӧсть пасьта первой зон — колошиа да камаша, кык рада кизьяса гудӧка. Гудӧксӧ волысалӧма мышкас, пинжак кизьяссӧ разьӧма, жилетка морӧссӧ тасалӧма часі чепӧн. Сы бӧрся, быттьӧ дом повод йылын пон, вӧтлысис Певчӧй Конӧ.

Илья аддзис звӧз вылын пукалысь батьсӧ, кисьыс ӧдйӧ дзебис зорсӧ да дзебсис ёртъясыс сайӧ. Тайӧ кадӧ детинка-мӧд котралісны нин вевт вывті. Урлы воштысьны лоис некытчӧ, и сійӧ веськыда жӧлӧб помсянь чеччыштіс петшӧр кустӧ. Петшӧрыс быдмис джуджыда да паськыда, понъяс эз окотитны пырны сэтчӧ, полісны ныръяссӧ петшӧрӧн сотӧмысь.

— Кузьма!.. Кӧні Кузьмаыс?.. — горӧдіс Конӧ.

Челядь пиысь торъяліс еджыд дӧра гача, важиник клетчатӧй дӧрӧма, кӧмтӧм детинка.

— Давай, пыравлы кӧмтӧгыд петшӧр кустас, вӧтлы урсӧ. Кампет сета.

Кузьма эскытӧма видзӧдліс Конӧ вылӧ.

— Ылӧдлан.

— Ме?.. — Конӧ видзӧдліс сы гӧгӧр чукӧртчысьяс вылӧ, ышнясьӧмӧн чепӧльнас гартыштіс ус местасӧ. — Кӧма йӧзлы не пырны. Сӧмын кӧмтӧм кокаяслы.

Унаӧн тӧдісны, мый тыртӧм зепъяс сылӧн овлӧны шоча да мӧдісны дэльӧдчыны.

— Жалитан.

— Он шыбит.

Петшӧр кустӧ Конӧ шыбитіс кык-ӧ-куим кампет.

— Аддзылінныд?!

— Дерт, аддзылім... Кузьма, эн зевайт.

Но завидь лоис и мукӧд челядьлы.

— Ме кӧмтӧм жӧ.

— И ме кӧмтӧм.

Ур йылысь вунӧдісны дзикӧдз. Кузьма малыштіс кокъяссӧ, быттьӧ найӧ вӧліны петшӧрассьӧмаӧсь нин.

Пашко пӧль сувтіс звӧз вылысь.

— А, нолтӧ, Денис пи, ачыд сэтчӧ пыравлы кӧмтӧгыс, — шыасис сійӧ ставлы виччысьтӧг.

Конӧ эз петкӧдлы, мый лӧгасис Куимов вылӧ, но старикӧс кӧсйис лэптыны серамвылӧ.

— И тэнӧ ог кут сэтчӧ пыравлӧмысь. Пӧжалуйста! Пу коктӧ петшӧрыд оз сот.

Некод эз серӧкты: Пашко пӧльӧс том йӧз пуктісны пыдди. Куимовлы ӧні тайӧ вӧлі кивыв, и сійӧ довкнитіс юрнас Ладимерлань:

— Кӧть эськӧ яндысин велӧдчӧм мортсьыс. Колӧ лоны культурнӧйджыкӧн.

— Мыйкӧ тэ гӧгӧрвоан культура йылысь, — сӧдзӧдыштіс пинь пырыс Конӧ да мӧдӧдчис том йӧз бӧрся.

Илья локтіс батьыс дінӧ.

— Тэ нӧ, детина, уръяс бӧрся жӧ вӧтлысян? — кӧритыштіс сійӧс Степан.

— Ёнасӧ эськӧ ог да... Праздник ӧд талун.

Илья тӧдіс, мый бать-мамыслӧн сійӧ радейтана пи, и накӧд сёрни дырйи некор эз думайтлы, кажитчас-ӧ налы воча кывйыс. Илья вӧлі кывзысьысь пиӧн ичӧтысяньыс. Сэтшӧмӧн сійӧ колис ӧнӧдз. Но Степанӧс радуйтіс не куш тайӧ. Томджык пиыс сылӧн быдмӧ крепыд, удж вылӧ зіль да абу ышнясьысь.

— Гашкӧ, отсыштны тэныд, батьӧ?

— Ачыд тӧдан... Отсышт, абу кӧ дыш. Сияс таво лэч туй кузяла колӧ выльдыны: важмӧмаӧсь.

Илья босьтіс юрсьыс картузсӧ, пуктіс звӧз кер вылӧ, чуньяснас сыныштіс гӧгыляссьӧм сьӧдов юрсисӧ да бергӧдыштіс мышланьыс дӧрӧм вӧнь тугъяссӧ.

— Энлы, ме первой кос муӧн зырышта киясӧс, мед оз лоны сылаӧсь. Сылассьӧм ситӧ шыръяс сёйӧны.

Пашко пӧль командуйтіс кампетъяс корсьысь челядьӧн. Илья видзӧдліс на вылӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, да сэк жӧ тӧд вылас усис Бикмедовкӧд сёрни.

— Тэнӧ, батьӧ, тотарин юасис.

Степан быдӧн дрӧгмуніс.

— Мый нӧ сідз менӧ юасис? Бурӧн али лёкӧн?

— Бурӧн, буди... Ми ӧд сылы абу уджйӧзаӧсь.

— Збыль шуан, пиӧ: ми сылы абу уджйӧзаӧсь. А ещӧ мыйджык юасис?

— Быдтор. Батьыд пӧ мый вӧчлӧ. Гӧтралінныд эн нин пӧ Мишкатӧ.

— Тэнӧ, шу, виччысям...

Илья гажаа серӧктіс, и гӧрдов шонді югӧрын дзирдыштісны мича радъясӧн пукалысь йӧв еджыд пиньясыс.

— Таво сійӧ ещӧ на ёна кызӧма: бӧчка кодь лоӧма.

— Сы пыдди мукӧд тотараыс вӧсняммӧмаӧсь. Куш лыяссӧ татчӧ вайисны, — казьтыштіс Степан на йылысь, кодъяс воисны коми сиктъясӧ кынӧмпӧт корсьны. — Купечьясыдлӧн, чайта, няньыд тырмӧ.

— Налӧнтӧ, дерт, — сӧгласитчис Илья да мӧдіс висьтавны водзӧ. — Миян Мишкаыд сылы, тыдалӧ, узьны ни овны оз сет. Юасьӧ, кутшӧм кадӧ пӧ сылӧн помасьӧ казачитан срокыс.

— И казачитӧм йылысь тӧдӧ? — шензьыштіс Степан. — Бесъясыс, буди, некрещенӧйлы ставсӧ висьтавлӧны.

— Гашкӧ, и найӧ, — бара серӧктіс Илья да, чӧв олыштӧм бӧрын, содтіс: — Лавкаыс дзик тыр. Гудӧкъяс эмӧсь и... Зэв дельнӧйӧсь. Заказ серти пӧ Вяткаын медбур мастеръяс вӧчӧмаӧсь.

— Хм... — нюммуніс Степан. — Гудӧкъяс, шуан?.. Бурджыка кӧ удайтчас вӧравны, и гудӧк ньӧбам, и паськӧм ньӧбам.

Сійӧ видзӧдліс аслас сапӧгъяс вылӧ, кодъясӧс ӧні кӧмалӧма пиыс. Ильялы кажитчис, мый батьыс кӧсйӧ тшӧтш ньӧбны сапӧгъяс, и та вӧсна том мортлӧн сьӧлӧмыс ыпнитіс ыджыд надеяӧн.

Но батьыс друг шуис:

— Лоӧ тай ветлыны, юасис кӧ... Пӧрччы сапӧгъястӧ. Купеч — сійӧ купеч и эм, этайӧн сы дінӧ он мун. — И чургӧдыштліс гын колошъяссӧ.

Илья заводитіс пӧрччысьны. Гудӧк мек моз чукралӧм гӧленя сапӧгъяс пӧрччыссисны зэлыда, и батьыс велӧдыштіс писӧ:

— Первой колӧ нямӧдъястӧ кыскыштны... Тадзитӧ тэныд ӧти ар оз тырмы. А ме новлі найӧс дас вит во. — Сэсся гӧгӧрвоӧмӧн нин, мый Илья та йылысь важӧн тӧдӧ, ласкӧвджыка шуис: — Рытнас бӧр кӧмалан.

2

Выль купечлӧн сиктӧ воӧм — ыджыд выльтор, и йӧзлӧн оз терпитсьы, мед не видзӧдлыны тӧварсӧ пыр жӧ. Первой найӧ волӧны сьӧмтӧг, кыдз шуласны, ньӧбасьыштны синмӧн, либӧ донъясьны вузасьыськӧд, оз-ӧ чинтышт тӧварыслысь донъяссӧ.

— Ой, зон, тебя тӧвартӧ дорого, сё дорого, — рочасьӧны найӧ. — Убавиш кӧ, возьмём, гашкӧ.

Но купечьяс да налӧн приказчикъяс — налькйӧ шедлӧм сьӧдбӧжъяс кодь мудерӧсь, найӧс он ылӧд. Быд кыв, быд воськов налӧн водзвыв думыштӧма. Донъясигӧн быттьӧ и лӧгасьлӧны, и бурасьлӧны, стойка вылӧ брун шыбитасны ситеч помаяс, матерье тюкъяс, мед йӧзыс асьныс видлаласны, шогманаӧсь абу найӧ, но донсӧ некутшӧма оз лэдзны, а чинтасны кӧ, сӧмын сэк, кор аддзӧны талысь быть коланлунсӧ.

Медбӧрын, и ньӧбасьысьяс заводитӧны разявны биваяс да чышъян помъяс, кытчӧ дзебыштӧмаӧсь грӧшъяссӧ.

— Сідзкӧ, инӧ, мерайт мне этот ситеч да вешайт пӧлпунта рис, пӧлпунта сакар...

И тӧргуйтӧм заводитчӧ.

Бикмедовлӧн приказчикӧн вӧлі зятьпуыс, Максим Баринов — писькӧс да кыв-вора том морт. Купеч сійӧс лыддис чуть ли не пиӧн да тырвыйӧ пуктысис сы вылӧ; Бикмедов бура тӧдіс, мый зятьпулӧн юрыс топыда пукалӧ ас местаас, тӧргуйтӧмын оз ӧшыбитчы. Ачыс Бикмедов шуис тайӧ первойя лунсӧ бергалыштны вӧралысьяс пӧвстын, мед пушнина сдайтігкежлӧ найӧс мудерджыка гартны аслас дзугйӧн. Мӧд ногӧн эськӧ сійӧ татшӧм водз эз и во татчӧ, ылі Коми муӧ. Ставсӧ артыштӧма: кутшӧм вӧлӧстьӧ кор воны и кутшӧм сиктын код ордӧ сувтны. Гӧгӧрбок донъялӧм бӧрын Бикмедов сувтіс и татчӧ, Важгорт сиктӧ. Чугун Ӧльӧш — мортыс асшӧра олысь: йӧзӧ оз пет безменла ни йӧзлы оз сет кын куйӧд корӧг. Куим вежӧса гожся керкаыс сылӧн кажитчис коромина кодьӧн, семерик керъясысь тшупӧм тӧвсяыс — ур позйӧн. Таысь кындзи, тайӧ местаыс вӧлі бур тӧня кодь: вичко дорсянь матын да туй вожаланінын, тасянь куим верст сайын эм ещӧ Ручпиян грезд. Но медся ыджыд кӧзырыс Бикмедовлы вӧлі со мый: Чугун Ӧльӧш эз вӧв кӧртасьӧма татчӧс купеч Вишкун Ласейкӧд ни рӧдвужнас, ни овмӧснас. Ӧльӧшлӧн лыдтӧм рӧдня — вокъясыс кузя, аслас гӧтыр да кык пиыслӧн нин гӧтыръяс кузя. Коймӧд пиыс, Опоньыс, салдатын, действительнӧйын служитӧ, но нёльӧдыс, Митрейыс, — тожӧ верстьӧ зон. Ставнас артмӧ вӧралысьяслӧн дзонь чукӧр, кодӧс Гафар Макарович Бикмедов чорыда шуис мырддьыны Власий Спиридонович Сирвойтовлысь. И не сӧмын тайӧ чукӧрсӧ. Вишкунлы сійӧ эз кӧсйы сетны и Матвей Степан кодьясӧс.

Мужикъяс да том йӧз ӧтарӧ воисны Чугун Ӧльӧш керка дінӧ. Ӧльӧш заводитіс стрӧитны ыджыдджык пиыслы керка, и ӧшинь улас куйлісны билет серти ньӧбӧм керъяс. Тайӧ керъяс вылас йӧз кытшын пукаліс Бикмедов — дженьыдик тушаа, гӧгрӧсіник, а арлыдыс тырмымӧн сы вылӧ, мед том мужикъяс вылӧ видзӧдны ышнясьӧмӧн! Бритӧм юр пыдӧссӧ сылысь вевттис синтӧ ёран рӧмъяса тюбетейка, тушасӧ ставнас гартыштӧма визяордалань мунысь халатӧн.

Йӧз чукӧр дінӧ матыстчигас на Матвей Степан кыліс Бикмедовлысь тӧдса сёрнитанногсӧ.

— Коми вӧр серассьӧма — ар воӧма. Понъяс увтӧны — ур локтӧма. Ой, уна ур! Ой, бур нажӧтка лоӧ!

Сылӧн гӧлӧсыс лэчыд да мелі, тоштӧм да госа чужӧм вывсьыс оз вешйыв нюм, векньыдик син потасъясас кыйӧдчисны ставсӧ гусьӧн аддзысь карӧй синторъяс.

— Тӧда тіянӧс, ой, тӧда! — водзӧ сёрнитіс сійӧ. — Ура воӧ мудерджыкӧсь эжвасаяс, мудерджыкӧсь висерсаяс: Богословӧ оз мунны, пес пилитны оз кӧсйыны, гортын бур — «пуф-пуф» ружьеысь, и вӧр пу йылысь сьӧм киссьӧ. Татшӧм вонад Сыктыв вожын абу гажтӧм: тюни гындысь визинчи ни кышан вурысь поёлчи озджык мунны Сибырӧ. Лузйын таысь мудерӧсь: шабді уна — шабді оз вузавны, дон лэптӧны, медбӧръя ярмангаӧдз видзӧны. А Печӧраын — беда: некодлы тӧчила перйыны, ставыс ур кыйӧны.

Бикмедов вермис висьтавны унатор на: Емваын сов вӧчӧм йылысь, тундраын кӧр видзӧм йылысь, Изьва да Ухта вӧръясын мупытшса озырлун корсьӧмъяс йылысь. Но Коми му паськыд, озырлуныс сійӧ вӧръясын, ваясын помтӧм, ставсӧ ӧти здукӧн он курышт. Сідзкӧ, нинӧмла и казьтывны на йылысь. Сэтчӧ жӧ, и Бикмедовӧс кывзысьяс эз корны тайӧс: налы и сідз нин лои уна висьталӧма, кывзісны вомъяссӧ паськӧдӧмӧн, кодсюрӧ весиг шензьышталісны.

— Тайӧ, зонъяс, тадзи и эм.

— Бур тэнад паметьыд, Гафар Макарович.

— Паметьыд? — вочасӧн гажмис Бикмедов. — Паметь содӧ ветлігӧн. Ӧти юысь ва юан — паметь содӧ; мӧдысь юан — бара содӧ; уна юысь юан — уна паметь содӧ! Хо... Ха-ха-ха!..

Сераліс купеч — сералісны мужикъяс: зэв нин тешкодя артмӧ Бикмедовлӧн висьталӧмыс. Дерт, не ставӧн сералісны. Зумыш пукаліс Певчӧй Денис — нисьӧ рыжӧй, нисьӧ русӧй юрси-тошка олӧма нин морт. Сылӧн чужӧмыс векньыдик, а юр шӧрас чурвидзис кольк ыджда йӧг. Денис — матысса рӧдня Вишкун Ласейлӧн, и сылы зывӧкӧн кажитчис йӧзысь воӧм купеч, кор эм сэтшӧм жӧ купеч ас морт, кодлы пиыс Денислӧн, Конӧыс, отсасьлӧ тӧргуйтны гырысьджык праздник лунъясӧ. Эз серав Кельчиян Ёгор. Та пыдди сійӧ малыштавліс ассьыс пыш тошсӧ. Шылькнитас сійӧс да видзӧдӧ купеч вылӧ донъялана синъясӧн: серав пӧ, баквалит, кыз рушкуа лешак, ылӧдлы йӧзсӧ, а меысь некутшӧм пӧльза эн виччысь — ур кыйны ог нин вермы. Ёгорлӧн ставыс ӧткодь — тош и юрси, дӧрӧм и гач. Ӧтияссӧ едждӧдӧма кадыс, мӧдъяссӧ стариклы кыӧны-печкӧны да вурӧны-стрӧчитӧны покойнӧй ӧтка пиыслӧн эня-ныла — мича гӧлӧса Колиб Крестя да сылӧн невеста нылыс, Катьӧ. Крестялӧн жӧ и Кузьма нима сійӧ детинкаыс, кодӧс Конӧ кӧсйис ылӧдны кампетӧн пырны петшӧр кустӧ.

Степан первой сулалыштіс йӧз мышкын, сэсся пуксис жӧ керъяс вылӧ. Бикмедов сылы муртса довкнитіс юрнас: волы пӧ, волы, ті вокыс мем коланныд. А висьталіс ставлы:

— Паметьыд — этша на. Колӧ ещӧ сӧвесть. Ыджыд сӧвесть колӧ. Кӧсъянныд тӧдны?

— Кӧсъям, дерт.

— Окотапырысь кывзам.

Йӧз ышӧдісны кывъяснас, а дум вылас вӧлі мӧдтор: «Купечлӧн сӧвесть?.. Тайӧ нин лишнӧй сӧран».

Бикмедов аддзис сылы эскытӧмсӧ да ещӧ на ёна векньӧдыштіс син потасъяссӧ. Но буретш татшӧм векньӧдӧмнас сылӧн синъясыс вӧліны лэчыдджыкӧсь. Найӧ ӧдйӧ тывйыштісны пукалысьясӧс, муртса сувтлісны Певчӧй Денис вылӧ да лыддьыштісны сійӧ чужӧм вылысь нем миритчытӧм лӧглун, и тайӧ жӧ здукӧ аддзисны, кыдзи кильчӧ пос кузя лэччис Чугун Ӧльӧш — ас кыӧм руд дукӧса, дьӧгӧдьӧн сӧмын на мавтӧм сапӧга.

«Нимкодь сылы сы ордӧ менам сувтӧмысь», — Чугун Ӧльӧш йылысь думыштіс Бикмедов да бӧр восьтыштіс синъяссӧ, чужӧмыс бара важ моз нюмъяліс.

— Чайтанныд ас йылысь кӧсъя висьтавны?.. Тіян йылысь висьтала, бур коми йӧз йылысь. Ыджыд паметя йӧз! Ыджыд сӧвестя йӧз!

— Комиясыдтӧ?..

— Тайӧ, зонъяс, збыль.

— Ме и шуа — збыль, — ошкыштіс Бикмедов да заводитіс висьтавны: — Ме вӧлі муна ӧти сикт кузя, пукала телега вылын. Друг кыла, кодкӧ чуксалӧ менӧ. Бергӧдчи. Котӧртӧ мужик. «Гафар Макарович, сувт! Бикмедов, сулав! Ме тэд уджйӧза. Кольӧм восянь уджйӧза. Дрӧб-порок босьтлі, прӧмысӧн кӧсйи вештыны, кыйсьӧм лёк вӧлі, эг сяммы сэк вештыны. Босьт ӧні уджйӧзтӧ». А ме сылы: «Ур таво лоас, прӧмыс лоас, уджйӧзтӧ вештан прӧмысӧн. Ур колӧ, руч колӧ, тулан колӧ; сьӧла кый, чукчи кый, кӧч кый. Ставсӧ босьта. Уна сьӧм сета. Уна тӧвар сета».

Вӧралысьяс педзыштісны места вылас: бур во лоӧ, сӧмын оз ков дышӧдчыны. И сэк жӧ кодсюрӧ артыштісны гусьӧник. Степан — аслас Мишка йылысь; Ӧльӧш — медыджыд пиыслы керка-карта стрӧитӧм йылысь. «Веськыд мат наӧн, — думыштіс сійӧ. — Ӧтилы стрӧитан, мӧдлы стрӧитан, сэсся коймӧдлы, нёльӧдлы... Став вын и став эмаыд куш та вылӧ и мунас. А пӧрысьман — некодлы он мӧд ковны».

Кельчиян Ёгор юаліс Бикмедовлысь:

— Кутшӧм сиктын вӧлі тайӧ мортыс, код йылысь висьталін?

— Делӧыс абу сиктын, делӧыс абу мортын. Ставныд ті сэтшӧмӧсь, ыджыд сӧвестяӧсь, — вочавидзис Бикмедов. И кӧть тайӧ воча кывсьыс позис чайтны, мый купеч сӧрыштіс, вӧралысьяслы век жӧ вӧлі любӧ найӧс честнӧй йӧзӧн лыддьӧмысь. Та бӧрын сёрни кыдзкӧ ачыс нин вуджис нечестнӧй йӧзӧс дивитӧм вылӧ. А коді медся нечестнӧйыс Важгорт сиктын? Тӧдӧмысь, Вишкун Ласей. Сы вылӧ и став туктаыс мӧдіс киссьыны.

— Ласей Спиридоновичыдтӧ миян, этійӧ, неуна мыйкӧкерыштӧ... нинӧм шуны, мыйкӧкерыштӧ...

— Вернӧ, зонъяс, вернӧ. Йӧзысь яндысьӧмыс сылӧн, веськыда кӧ шуны, кӧбыла бӧж улын...

— Ха-ха-ха! Висьталін жӧ, мортанӧй... Ха-ха-ха.

— Да мый! Тадзи и эм тайӧ, — шыасис мургана гӧлӧс. — Парикодӧн вайлӧм пызьыс кирпич кодь вӧлі, чер тышӧн ковмис торйӧдлыны. Тайӧ пызьысь пӧжалӧм нянь сёйӧм вӧсна мыйта йӧз мучитчисны кынӧмъяснас. А вузаліс тыр донысь, ӧти грӧш эз чинты.

— Тэнад кынӧм вӧсна дон чинтас?.. Мый нин тэ лоӧмыд, Петра? Тэнад кынӧмыд, слабог, агас пиньяс куйӧдӧ пӧртас.

Ызнитіс серам: Проня Петралӧн кынӧмыс збыльысь вӧлі бур мельнича кодь, мый сюян сэтчӧ, сійӧс и изас.

— Кынӧм вылӧ ог норась, — жернитліс пиньяссӧ Петра. — Выялыштӧмӧн кӧ и агас пиньяс верма мӧдӧдны сэтчӧ.

Петра кажитчис сёйысь тэчӧм морт кодьӧн, кокчӧръясыс самӧвар кызтаӧсь, сой пӧкъясыс пӧльтчӧмаӧсь, а сьыліыс быттьӧ дзиръястӧм: ковмас кӧ видзӧдлыны бокӧ — лоӧ бергӧдчыны став тушанас.

— Тэ, Петра, вот мый, — тшӧтш шыасис Денис, мед Ласей йылысь сёрнисӧ вежны мӧдтор вылӧ, — висьтав, кыдзи сёйлін ӧтчыдысьӧн пӧлпуда кос анькытш.

Тайӧ, тыдалӧ, вӧлі ставлы жӧ тӧдсаторйӧн, и унаӧн бара серӧктісны. Но Петра скӧрмис.

— Анькытш йылысь казьтылан, а керка вылад ӧклупеньтӧ лэптыны менӧ жӧ корлін...

— Охо! — кодкӧ горӧдіс йӧз сайсянь. — Сдачаыс абу ичӧт.

А Петра содтіс:

— Сёрниыс талун абу ме йылысь... Да, мый сэн тӧлкуйтны! Кодкӧ солалас, а тэ вылӧ вештӧны. Тадзитӧ и шырпи мӧдас дорйысьны.

Дерт, некод нинӧмӧн ӧні эз «солав», ни Петра эз вӧв шырпи кодьӧн, но унаӧн гӧгӧрвоисны сідзи, кыдзи вӧлі колӧ гӧгӧрвоны: Вишкун Ласей — вир юысь, а коді сійӧс дорйӧ — сылы отсасьысь.

И выльысь заводитчис Вишкун вылӧ ропкӧм, мый сійӧ и важ тӧварсӧ вузалӧ бур тӧвар донысь, и му-видз ньӧбалӧ пикӧ воӧм крестьяналысь донтӧм донысь. Окота вӧлі висьтавны унатор йылысь ӧні, этайӧ не татчӧс морт дырйиыс. Кодлы нӧ сэсся норасян? Ен дінӧдз вылын, царь дорӧдз ылын, а вӧлӧстнӧй правлениеын Вишкунлӧн ставыс сват да зять. Эм ещӧ урадник — кузь усъяса, чукля сабляа господин Белоштык, но сылы закон серти шуӧма служитны «вераӧн» и «правдаӧн» не налы, кодъяс ропкӧны озырджыкъяс вылӧ.

Бикмедов первойсӧ дакайтіс, ышӧдышталіс сёрнитны, сэсся вочасӧн ланьтіс, чужӧм вывсьыс вошис нарошнӧ вӧчӧм нюмыс, а медбӧрын, кор сувтіс ӧнӧдз на некодӧн казявтӧм Кектӧм Микол да мӧдіс ёрны Вишкун Ласейӧс, Гафар Макарович збыльысь повзис: эз-ӧ лишнӧйджык бур мортӧн ло петкӧдлӧма асьсӧ, эз-ӧ виччысьтӧмджыка ло лӧдсалӧма лӧглун бисӧ, коді сідз кокниа ыпнитіс Власий Сирвойтовлы паныд?

— Ті видзӧдлӧй, бур йӧз, ме вылӧ, мыйӧдз вайӧдіс менӧ ад горш Вишкуныд! — код юра гӧлӧсӧн горзіс Микол. — Сылы уджалігӧн вошті веськыд киӧс, сійӧ милӧсть вӧсна ӧшӧді ас вылӧ корысь мешӧк. Мый мем ӧні вӧчны? Сӧмын юны. Пӧдтыны ассьым шогӧс криста радиысь корӧм курыд винаӧн.

Микол вылын дженьыдик шабуршой, сё дӧмаса лӧз дӧра гач; руд юрсиыс пратяссьӧма, висьлӧс мортлӧн кодь пыктӧм чужӧмыс му рӧма; Микол тешкодя чурйӧдліс гырддзаӧдзыс кольӧм веськыд кинас, а шуйганас треситіс тыртӧм корысь мешӧксӧ, кытысь, тыдалӧ, сӧмын на вузалӧма нянь кусӧкъяссӧ вина румка вылӧ.

Кисӧ Микол воштыліс верстьӧ кадас на Вишкун Ласейлы карта тшупигӧн, а сэсся шогысла мӧдіс юны, Вишкунлы жӧ и вузаліс му-видзсӧ да вӧв-мӧссӧ. Сійӧс ӧні тӧдӧны став матысса вӧлӧстьясын, кыдзи юысь Кектӧм Миколӧс, да весиг нимтӧны сійӧ нимӧн мукӧдӧс, найӧ кӧ лэдзчысясны олӧмсьыныс.

— Ог пов ме!.. Некодысь ог пов! — водзӧ горзіс корысь. — Мед пуксьӧдасны тюрьмаӧ, мед сісьтасны ловъя вылысь, а вир юысь Вишкунлы мӧда тасасьны пӧттӧм горшас аслам нэм чӧж.

Сыкӧд орччаясыс кутісны лӧньӧдны Миколӧс: татшӧм сёрнисӧ найӧ кывлӧны сысянь тшӧкыда — прӧстӧй грӧзитӧм, пыдди некод оз пукты.

«Да, да! Выныс абу тайӧ лэдзчысьӧм мортас, — ӧдйӧ думыштіс Бикмедов. — Выныс Вишкунъясын, Белоштыкъясын — ӧтарсянь, и этайӧ чӧв олысь дзор старик кодьясын, ӧклупень лэптысь том морт кодьясын, Степан кодьясын — мӧдарсянь.

Но Кельчиян Ёгор сӧмын малаліс еджыд тошсӧ да чӧв донъяліс сійӧс, мый аддзис либӧ кыліс; Петралӧн дӧзмӧмыс вӧлі прӧстӧй ропкӧмын; Степан жӧ — Вишкунлӧн чорыд кабыр улын.

«А мый думайтӧны Чугун Ӧльӧш кодьясыс? Код дор найӧ?»

Бикмедов бара векньӧдыштіс син потасъяссӧ, и вӧсньыдик пырнёв кодь видзӧдласыс быттьӧ мӧдіс писькӧдчыны Ӧльӧш пытшкӧ.

Алексей Петрович Расов, кыдзи лыддьыссис подворнӧй книгаын Чугун Ӧльӧш, сідзи эз и пуксьы керъяс вылӧ да кажитчис ставсьыс джуджыдӧн да вынаӧн. Сылӧн вӧліны паськыд пельпомъяс, неуна гӧрбыльтчыштӧм мыш, кыз чуньяса гырысь кияс да шочиник ус-тошъяса гожъялӧм чужӧм, код вылын тӧдчисны мускулъяслӧн ворсышталӧм: Ӧльӧш, тыдалӧ, йирыштлывліс пиньяссӧ. Но вӧлі-ӧ тайӧ йирыштлывлӧмыс Миколӧс дивитӧм либӧ кодӧскӧ ошкӧм — гӧгӧрвоны вӧлі сьӧкыд. И Гафар Макарович думыштіс сідзи, кыдзи кӧсйис ачыс: «Ӧльӧш дивитӧ корысьӧс, Ӧльӧш дивитӧ Вишкунӧс, а кӧсйӧ лоны тожӧ озырӧн. Сӧмын лоас-ӧ? Гӧрбӧн нажӧвитӧмысь этшаӧн озырмывлӧны».

Унджыксӧ Бикмедов эз и кӧсйы тӧдны. А мый коліс — вӧлі тӧдса нин: Чугун Ӧльӧш кодьясыд — ыджыд вын тайӧ крайын.

И ачыс жӧ гӧгӧрвоис: «Прӧста повзи. Нинӧмсьыс повзи. Вишкунӧс пинялӧны — мем долыдджык. Вишкунӧс вӧйтӧны — ме лоа веркӧсасджык». — А йӧзыслы бара нюммуніс да шуис:

— Тӧвар уна вайи. Уна сикас тӧвар эм. Пыравлам, видзӧдлам. Ставӧн пыравлам.

Матвей Степан ӧдйӧ чеччис пукаланінсьыс да мӧдіс видзӧдны купеч вылӧ юалана синъясӧн: мем пӧ висьталісны — корӧмыд мыйлакӧ. Бикмедов тайӧс гӧгӧрвоис да кольччыштіс керкаӧ мӧдӧдчысь йӧз дінысь.

— Могӧн кори, — лапкӧдыштіс Степанлы пельпомас. — Пинявны кӧсъя. Мыйла неладнӧ олан? Мыйла ыджыдджык питӧ казакӧ сетін? Вӧравны колӧ. Зверь-пӧтка кыйны колӧ.

Степанлы татшӧм сёрниыс вӧлі виччысьтӧм, но буретш тайӧторйыс вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ.

— Збыльысь шуан, Гафар Макарович, — гыжйыштіс балябӧжсӧ Степан. — Неладнӧ и эм лоис. Казачитан срокыс Мишкалӧн куйӧд петкӧдӧм бӧрӧдз.

— Ай-ай-ай!.. Сэки и зверь-пӧткасӧ лоӧ кыйӧма нин. Ставсӧ лоӧ кыйӧма.

— Мый керан, Гафар Макарович, — мӧдіс дорйысьны Степан. — Воыс сэтшӧм вӧлі. Няньыд кольӧм во, видзӧдтӧ, рӧдитчис омӧля. А муыд менам этша — ракалы некытчӧ пуксьыны. Но и йӧрмим няньсьыд. Нянь вылӧ лоис сетны Мишкаӧс...

— Абу бур. Ой, абу бур.

Бикмедов ӧні кажитчис сэтшӧм мортӧн, коді быттьӧ збыльысь жалитіс Степанӧс и кӧсйис отсавны сылы ас мортлы моз.

— Тэнад пи — менам сьӧм, — друг шуис сійӧ. — Власий Спиридоновичлы сьӧм сет — питӧ мезды. Артмӧдчам: ур куясӧн мынтан.

Степан ӧвтыштіс кинас.

— Сьӧм вылад оз сӧгласитчы сійӧ: роботник колӧ Спиридоновичыдлы.

— А тадзи кӧ?.. — куньыштліс синъяссӧ Бикмедов. — Мӧд пи тэнад эм? Ой, бур пи эм!.. Сет Спиридоновичлы. Кык пи — кык удж. Мишкатӧ мезды вӧралігкежлӧ. Пӧкрӧв лун — срок. Кык пи — ылӧ вӧрӧ, ачыд — гортсянь. Уна ур кыянныд. Уна зверь кыянныд. Ыджыд донӧн мӧда босьтны. Озырманныд.

Степан прамӧякодь думыштчис.

— Хм... — чуньяснас вӧрӧдыштіс сьӧд тошсӧ. — Та выладтӧ Вишкун Ласейыд, пӧжалуй, сӧгласитчас. — И кодыр Бикмедов мӧдӧдчис кильчӧлань, ещӧ содтіс аслыс: — Сё чудеса! Мыйла ме тайӧс ачым эг гӧгӧрво? — Да тшӧтш мӧдӧдчис видзӧдлыны выль тӧвар вылӧ.

3

Илья лыддис асьсӧ верстьӧ мортӧн нин да праздник лунӧ петны йӧз дінӧ кӧмтӧг яндысис. Бикмедов ордӧ батьыс мунӧм бӧрын сійӧ сідзи и кольччис звӧз помӧ, ӧшӧдчыштіс звӧз перилӧ вылӧ да мӧдіс шутьлявны кадрильлысь мотив. Фигураяс артмисны кокниа да, кыдзи кажитчис аслыс шутьлялысьыслы, вӧліны зэв мичаӧсь. А быд мичатор кыпӧдӧ мортлысь ловсӧ, чужтӧ сы пытшкын нимкодь, чуксалӧ овны водзӧ. Илья шутьляліс и нюмъяліс. Сійӧ ӧні думайтіс зонмалан кадӧ медся коланаторъяс йылысь: бур паськӧм йылысь да гудӧк йылысь. А лоӧны кӧ найӧ — мый сэн сёрнитны! — став нылыс мӧдасны вӧтлысьны сы бӧрся.

Йӧз вылӧ надейтчыны Илья оз кут, ачыс аслас зільлунӧн ставсӧ тайӧс нажӧвитас. Арбыдӧн кыяс уна ур, сьӧдбӧжъяс, туланъяс, ручьяс, колӧкӧ, и ошкӧс на чергӧдас... Вузаласны куяссӧ, чукӧрмыштас деньга, и батьыс шуас: «Но, пиӧ, вӧралін бура. Позьӧ и тэ вылӧ рӧскод вӧчыштны. Помнитан, кӧсйысьлі коркӧ звӧз помад пукалігӧн».

Вежӧрас артмалісны вӧтын кодь мича серпасъяс. Со сійӧ, Матвей Степанлӧн томджык пиыс — кольӧм во на войпукъясын пӧлать ув зон — таво дзажгӧ-локтӧ войпукӧ аслас гудӧкӧн, кильчӧ пос вылӧ вотӧдз дугдӧ гудӧкасьӧмысь, гудӧксӧ волысалӧ мыш саяс, ёртъясыскӧд пырӧ войпукӧ. Накӧд тшӧтш керкаӧ уськӧдчӧ кӧдзыд ру, гудрасьыштӧ джодж шӧрын и кытчӧкӧ вошӧ. Главнӧй том йӧз пырӧм мысти нывъяс дугдывлӧны здук кежлӧ сьывны милӧй йылысь помтӧм песнясӧ. Сӧмын и кылӧ сӧдз кудель печкысьяслӧн чӧрсъяснас шургӧм да кыз кудель печкысьяслӧн мӧсъяслӧн моз йирсьӧм шы.

Син бӧжъяснас Илья кытшовтӧ печкысьяслысь радъяс да аддзӧ ассьыс киподтуйсӧ: пӧдругаыслы печкансӧ вӧчис ачыс.

«Шойччӧд кокъястӧ, Илья», — сылы шуасны нывъяс.

А сійӧ вочавидзас налы:

«Эг мудз ёнасӧ, пара вӧлӧн локті да».

«Сідзкӧ, ворсышт миянлы, — оз лэдзчысьны нывъяс. — Вом доръяснымӧс веськӧдыштам».

«Ворсыштны?.. Тайӧтӧ уджйӧзӧн позяс...» — сӧгласитчас Илья да нарошнӧ заводитлас пуксьыны пӧлать улӧ. Но сэні пукалысь нывъяс кӧть и жальпырысь, а индӧны ен ув пельӧслань.

«Югыдінасджык, Илья. Тан ӧд миян сӧмын кудель някыльяс быдлаӧ шлапйӧдлӧма. Паськӧмтӧ ещӧ лякӧсьтан».

Да и сэні, ен ув пельӧсланьыс пукалысьяс, корӧны жӧ.

«Татчӧ, Илья, татчӧ...»

Печканаяс вешйыштӧны, Илья пуксьӧ аслас пӧдругакӧд орччӧн, гусьӧник чепӧльтыштӧ сійӧс: видза олан пӧ, мусаӧй! Сӧмын бӧрынджык Илья вежӧртӧ, мый керкаын, вӧлӧмкӧ, зэв пӧсь, дзескыд да ёна курӧдӧ синъястӧ сартаса би тшынысь. Но тайӧ ӧмӧй мешайтас гудӧкасьны?..

Ещӧ нин кыпыд да мича тулысын, кор муыс и ваыс ловзьӧны... Нывъяс ужнайтӧмаӧсь нин, вежӧмаӧсь паськӧмсӧ да гоньялӧны ӧшиньясас, дыр-ӧ оз шыась ывла вылын Ильялӧн гудӧкыс. Илья восьлалӧ мир туй кузя, гудӧклӧн переборъяс чуксасьӧны керкаяс костын, гудӧк шыӧ чукӧрмӧны нывъяс, быттьӧ кос поводдя дырйи ва лыа вылӧ бобувъяс.

«Ой, милӧйӧ, милӧйӧй,

Сьӧлӧм косьтысь, орӧдысь,

Ай-мам дінысь янсӧдысь!..»

гудӧк шыӧ лывкйӧдлӧны найӧ. Ныв-зон чукӧрмӧны и чукӧрмӧны, налӧн сьылӧмыс венӧ гудӧклысь шысӧ, Илья отаджыка паськӧдлӧ мекъяс, збойджыка тэчалӧ чуньяссӧ лапӧдъяс вылӧ, а кокъясыс восьлалӧны асьныс. Ильялы кажитчӧ, мый тайӧ рытыслӧн гажыс, медся главнӧйыс сы пытшкын... Вӧр сайын кӧнкӧ матын дзебсясьӧ муртса кежлӧ ойбыртӧм шонді, кыйӧдчӧ ӧдйӧджык петны бӧр; веж турун вылӧ тэрмасьӧ чукӧрмыны лысва; тайӧ лысва турун вылын ланьтӧмӧн сулалӧ гудӧк... Ой ті, югыд кыаӧн ломалысь тувсовъя войяс! Ой ті, мича гӧлӧса кӧкъяс да колипъяс! Пӧръялас ӧд тіянӧс войвывса тайӧ дженьыдик войыс, колянныд ньӧти узьтӧг!..

Илья век сулаліс звӧз помын да, вежӧрас мича серпасъясӧн любуйтчиг, век сідзи жӧ шутьляліс кадриль. А тайӧ кадӧ ачыс олӧмыс видзӧдіс сы вылӧ лӧг синъясӧн...

— Но и чӧрту, оз кӧ кӧсйы шыасьны, — ныр улас броткыштіс Мишка. — Сылы нӧ мый: ме моз оз ков йӧзлысь пыдӧстӧм удж нырны. Бать-мамыс кагаӧн век лыддьӧны.

Мишка вӧлі куш дӧрӧм-гач кежсьыс жӧ, сулаліс скӧт ветлан улича шӧрын. Сійӧ мыш вылын уль турун нӧб, сой вылас гӧрбуш коса.

— Некод менӧ оз пукты морттуйӧ. Но и мед!.. Коркӧ гӧгӧрвоасны, да сёр лоӧ. Коркӧ каитчасны, да гырддзатӧ он курччы! Ставсӧ мӧда пель сайӧ тэчны.

Сійӧ лайкнитчыштіс гӧрбыльтӧм тушанас, мед лӧсьӧдны мыш вывсьыс турун нӧбсӧ да кӧсйис нин мӧдӧдчыны водзӧ, но друг аддзис жытник пельӧсын сулалысь Вераӧс. Вера, тыдалӧ, ставсӧ аддзылӧма: кыдзи Мишка заводитліс сёрнитны Ильяыскӧд да кыдзи Илья эз кыв вокыслысь гӧлӧссӧ.

— Мун нин, Мишка, мун, — гусьӧн моз шуис Вера. — Тэ вӧсна менӧ муртса эз нӧйт тьӧткаӧй. Час кежлӧ пӧ ыстан тіянӧс, а войколӧн ветланныд... Кутшӧмкӧ му вылын потшӧсыс, шуӧны, киссьӧма, сэтчӧ тшӧктӧны ветлыны...

Мишка мисьтӧма ёрччыштіс. Сійӧ эськӧ кӧсйис гусьӧникӧн шуны тайӧс, но артмис гораа, весиг вокыс кыліс да сюся видзӧдліс Мишкаланьӧ.

— Этійӧ... Кыдз нин сійӧ, — шӧйӧвошліс Мишка, но шуис Ильялы кывмӧн жӧ. — Мед Вишкуныс ачыс ветлас. Мед сылӧн дармоед пиыс ветлас. Меным праздник жӧ.

Матвей Степан семьялӧн ёрччӧм мода эз вӧвлы, и Мишка ӧні повзьыштіскодь, мед эськӧ Ильяыс эз жӧ висьтав батьыслы татшӧм мисьтӧма ёрччӧм йывсьыс.

— Кӧніджык нӧ киссьӧма потшӧсыс? — быттьӧ тӧждысьӧмӧн нин Вералысь юаліс Мишка, кор аддзис налань Ильялысь воӧмсӧ, но дӧзмӧмпырысь сьӧлыштіс да мӧдӧдчис водзӧ.

Илья матыстчис потшӧс дорӧ, коді торйӧдіс ӧшинь увсӧ мӧс ветлан уличаысь.

— Мый нӧ лоӧма Мишкаыслы? — Вералысь юаліс сійӧ.

Вера матыстчис потшӧс дорӧ мӧдарсяньыс. Тайӧ вӧлі стройнӧй, статя том ныв — русӧй кузь кӧсаа, гожъялӧм гӧгрӧс чужӧма, югыдлӧз синъяса. Сы вылын ӧні вӧлі покойнича мамыслӧн лӧз дӧра шушун, киас кутіс вӧв домъяс.

— Ӧбиднӧ, тыдалӧ, понйӧс моз гӧняйтӧны да... Тэ тай со шыасьны эн убӧлит-а... Мортыс мыйкӧ йылысь юасис-юасис...

— Кодлысь?

— Дерт жӧ, тэнсьыд. Кодлысь сэсся.

Илья мӧдіс кывны, кыдзи чужӧмас шыбитчис вирыс, а киясыс заводитісны лоны лишнӧйӧн. Вера тайӧс аддзис да сідз жӧ гӧрдӧдіс.

— Озырмӧмыд, тыдалӧ. Либӧ ёна думайтӧмыд мыйкӧ йылысь. Тадзинад коркӧ асьтӧ вунӧдан.

— Вермас, зон, лоны...

Илья кияслы сюрис удж: найӧ заводитісны нетшкыны коз пу потшлысь кырсьсӧ, коді кольӧма вольыштӧм костъясас.

— Мый нӧ ветлан домъяснас, Вера?

— Кук йӧрӧ вӧвъясӧс лэччӧді.

— Кук йӧрӧ? — шензьыштіс Илья. — Кутшӧм нӧ кук йӧр Вишкуныслӧн тані?

— Ме ог и шу — тані... Мишкатӧ тай вӧлі корся.

Вера эз жӧ сяммы сулавны прӧста: кыкнан кинас кусньӧдліс ассьыс русӧй кӧсасӧ, кодӧс вӧлі вуджӧдӧма пельпом вывтіыс водзланьыс.

Ильялы усис тӧд вылас таӧдз шутьлялӧмыс да вӧт кодь мича серпасъяс йылысь думайтӧмыс.

— Тэ нӧ дыр видзӧдін ме вылӧ гусьӧнсӧ?

— Мыйла нӧ гусьӧн! — быттьӧ шензьыштіс Вера. — А видзӧдісӧ вель дыр. Мися, тыдалӧ, пӧдруга лӧсьӧдӧмыд да сы йылысь тадзи думайтан... Эн соссьы, Илья, эн: та йылысь ӧд думайтін?

Илья дугдыліс чуктӧдлыны потш вылысь кырсьсӧ, тешкодя видзӧдліс Вера вылӧ да шуткаӧн шуис:

— Эмӧсь тай ті вок коддьӧмъясыс.

Вералы кажитчис, мый тайӧ эз вӧв шутка: Илья збыльысь кодӧскӧ радейтӧ нин, и таысь Вералӧн ёнтыштіс сьӧлӧмыс. Но сёрнитіс нарошнӧ нинӧм йылысь тӧждысьтӧг.

— Ми вокыд нӧ кутшӧм ныв: керка ни карта, ыж ни пыж... Весиг тесть-тьӧщаыд тэнад оз ло. Ни прамӧй вина румка, ни пӧсь блин...

— Регыд и гӧтралін! — серӧктіс Илья да водзӧ шуис сійӧс, мый кыв вылас сюрис: — Сёрнитны кӧ тесть-тьӧща йылысь, Вишкун Ласей гозъяыс нӧ мыйла? Ме кывлі бабаяслысь сёрни, Пекла тьӧткаыд пӧ тэнӧ ныв пыдди шусьӧ видзигӧн.

Ӧні Вера дугдыштліс ворсны кӧсанас да шензьӧмӧн видзӧдліс Илья вылӧ.

...Вералӧн мамыс вӧлі Чамаш Пеклалӧн воча чойӧн. Чамаш Пекла босьтіс Вераӧс ас ордас воча чойыс кулан лунӧ. Вералы сэки вӧлі сизим арӧс. Вишкун ордын Вера оліс дас ӧти во нин. Но мыйкӧ ӧнӧдз на Вера эз гӧгӧрволы, мый сійӧ Вишкун гӧтырлӧн ныв... Не Вераӧс моз видзӧ ассьыс нывъяссӧ Пекла. Сандраыс Веракӧд ӧти арлыда, быдмисны ӧттшӧтшъя, а Вера моз сизим арӧн мӧсъяс эз видз, ӧкмыс арӧн турун покос гырысь йӧз радын эз нулы, дас кык арсянь вӧв-мӧссӧ Вишкун батьыслысь эз уд ни верд, ӧти мӧтӧк тыр сунис эз печкыв, ни аршын кузя дӧра эз кылы. Вера уджаліс, а Сандра велӧдчис. Вера вылын со мамыслӧн кольӧм дӧра шушуныс, а Сандра вылын — шӧвк. Вералы и праздник лунӧ шойччӧг оз сюрлы, а Сандралы гожӧмбыд на праздник — каникулъяс пӧ, карысь воӧм бӧрас чаг эз бергӧд, пыр лыддьӧ романъяс да прӧшви кыӧ. Сандра лои барышняӧн, а Вера сідзи и колис Бобыль Вераӧн. Да и ичӧт нылыс Пеклалӧн, Устяыс, чойыс кодь жӧ быдмӧ.

Ӧбиднӧ лои Вералы синва доршасьтӧдзыс. Но сійӧ эз радейт норасьны да шуис Ильялы:

— Сідзкӧ тай, бур рӧдвуж менам вӧлӧма... Тайӧс эн вунӧд, Илья...

Бабаяс сёрниысь Илья, дерт, тӧдмаліс и збыльтор йылысь, Вишкунъяс ордын Вералӧн сьӧкыд олӧм йылысь. Чамаш Пекла пӧ видзӧ сійӧс казачка дорысь лёкджыка. А Вералы шуис:

— Ковмас, дерт, кутны тӧд вылын...

Олыштісны чӧв: некоднанныслы эз сюрны кывъяс, мый йылысь сёрнитны водзӧ. И торйӧдчыны вӧлі неокота... Мыйла нӧ тадзи, мыйла?..

Вера казьтыштіс Бикмедов йылысь. Юаліс:

— Эн на ветлы ньӧбасьнысӧ?

Илья видзӧдліс аслас кокъяс вылӧ.

— Синъяснад ньӧбасьыштны и бӧрынджык позяс ветлыны.

— Быдтор, шуӧны, эм, — содтіс Вера. — Зарни чунькытшъяс и, шӧлк лентаяс и...

— Но-о! — мыйлакӧ шензьыштіс Илья и сэк жӧ мӧдіс кывны, кутшӧм ӧдйӧ мӧдіс тіпкыны сьӧлӧмыс, кутшӧм сьӧкыд друг лои лолавны — тадзи овлӧ сӧмын дыр котӧртӧм бӧрын. — Унатор и новлӧдлӧ, сідзкӧ, — быттьӧ чӧвтыштіс Илья да бара мӧдіс чуктӧдлыны потш вылысь кырсьсӧ. — Уна сикасӧс, шуӧны?

— Мыйсӧ? Ленточкаяссӧ? Эм пӧ тай...

Вера зілис не видзӧдны Илья вылӧ, но ставсӧ аддзис и ставсӧ гӧгӧрвоис: Илья збыльысь кодӧскӧ радейтӧ и кӧсйӧ ньӧбны сылы пӧдарки. Но коді сійӧ шуда нылыс, кодлӧн киясыс мӧдасны кутлыны Ильялысь еджыд да топыд кияссӧ, шыльӧдны гӧгыляссьӧм юрсисӧ?.. «И мыйла тэ татшӧм мича да ласков?»

— Сідзкӧ, висьтав, Вера, — Вера вылӧ синъяссӧ чӧвтліс Илья: — Кутшӧм рӧма нӧ шӧлкӧвӧй лентаыс медмича?

Вералы быттьӧ дугдіс тырмыны воздухыс, лӧсьыдик морӧсыс кутіс лыблыны частӧджыка, мыйлакӧ гӧрдӧдіс чужӧмыс да таысь лои яндзим.

— Ме ог тӧд, Илья...

Илья тожӧ эз видзӧд Вера вылӧ. Да и гӧлӧсыс эз ло ас кодьыс.

— А босьтны кӧ алӧйӧс?..

— Алӧйӧс? Алӧйыдтӧ медся мича. — Вера ӧдйӧ видзӧдліс мир туйлань, быттьӧ поліс йӧз синъяс аддзылӧмысь. Сэті кодкӧ прӧйдитіс. Мыгӧрыс кажитчис зэв тӧдсаӧн. — Ой, меным ӧд мунны колӧ! — горӧдіс сійӧ и ӧдйӧ чепӧсйис потшӧс дінысь да саяліс жытник сайӧ.

Но Илья ӧні тӧдіс нин, мый алӧй лента медся мича! Том морт морӧс пытшкын и ставнас вир-яяс ыпнитіс кутшӧмкӧ вӧвлытӧм на буйнӧй вын, кодӧс колӧ вӧлі кутшӧмкӧ ногӧн пыр жӧ видлыны. Син улас веськаліс звӧз помын куйлысь сера ыджыд из. Некод оз тӧд, корсянь и мыйла сійӧ тані туплясьӧ. Ильялы лои окота вӧрзьӧдны тайӧ изсӧ места вывсьыс. Сійӧ пуджис дӧрӧм сосъяссӧ, сьӧлыштіс ки пыдӧсас да копыртчис. Тӧдчисны, кыдзи Ильялӧн зэвтчисны сой мускулъясыс, сім гӧрдӧн лои гожъялӧм чужӧмыс, а из быттьӧ вужъясьӧма муӧ, эз кӧсйы вӧрзьыны. Ковмис сувтны лӧсьыдджыка. Выльысь зэвтчисны мускулъяс. Из улын, кылӧ, мӧдіс кратшйӧдлыны, быттьӧ сійӧ збыльысь вӧлӧма вужъяса.

— Давай, давай! — друг кыліс вына мужичӧй гӧлӧс. — Оз на кӧ вись коскыд, та бӧрын мӧдас висьны.

Илья ӧдйӧ веськӧдчис да сэк жӧ дрӧгмуніс: ӧшинь ув ласта кузя сыланьӧ локтіс ачыс Вишкун Ласей — ён туша тэчаса, водзлань чургӧдыштӧм морӧса. Сійӧ восьлаліс паськыда да зумыда, мый вӧсна праздничнӧй сюртукыслӧн пӧлаясыс чорыда шыбласисны лакӧвӧй сапӧга кокъясас инмалӧмысь.

— Чайтан вермыны?.. Сювйыд вӧсни на. Не тэ кодьӧсь менам том дырйи вӧліны зонъяс и то шочлы удайтчывліс лэптыштлыны сійӧс.

Илья эз тӧд, мый сылы керны да мый шуны. Ӧд колӧ жӧ тадзи лоны — веськавны Ласей шӧрӧ! Вишкун Ласейысь сійӧ поліс мукӧд йӧз моз жӧ.

— А тэ эн лэдзчысь, — виччысьтӧг шыасис Ласей. — Быд мортлы колӧ тӧдны ассьыс вынсӧ. Тӧдны и кужны сійӧн вӧдитчыны.

Тайӧ кывъясысь и самӧй шуанногсьыс Илья кыліс сійӧс ышӧдӧм, но из дінӧ выльысь эз кутчысь.

— Нолтӧ, ме видла ассьым вынӧс!

Купеч шыбитіс му вылӧ картузсӧ, пӧрччис сюртуксӧ.

— Кыдзи чайтан, верма лэптыштлыны али ог? А?

Илья смелмӧдчис:

— Чайта, верман. Тэ ӧд со кутшӧм вына мортыс!

Ласей тэрыба видзӧдліс Илья вылӧ.

— Вернӧ шуан, — окотапырысь шуис сійӧ да из дінӧ лӧсьыдджыка сувтігмозыс нин содтіс: — Вынтӧг меным овны оз позь. Тэ гӧгӧрвоан: оз позь!

Первойя зэлӧдчӧмысь жӧ, кылӧ, кыткӧ резьдыштіс. Зэлалісны гӧна килутшъясыслӧн сӧнъясыс, пельӧса чужӧмыс лои тошыс кодь жӧ гӧрд, син еджыдъясыс гырдмисны. Аслыс тӧдлытӧг Илья быттьӧ зэлӧдчыштіс жӧ да кыліс, кыдзи изйыс мӧдіс кыпӧдчыны вывлань, сэсся торъяліс му дінсьыс, из пыдӧсысь усис му комӧк, и сӧмын та бӧрын из гыпкысис-усис бӧр важ местаас да ас сьӧктанас вӧрзьӧдыштіс на гӧгӧрысь мусӧ.

— Тьфу! — кымӧс вывсьыс пӧсьсӧ чышкыштіс Ласей. — Дурак ме. Детинка моз ышми. Коді нӧ оз тӧд менсьым вын!

Збыльысь ӧд! Коді нӧ оз тӧд Вишкун Ласейлысь вынсӧ! Буретш сэтшӧм вын, кутшӧмӧс сійӧ ӧні ачыс кутӧ тӧд вылас — быдӧнӧс венысь, быдӧн вылын кӧзяитан вын.

Но тадз-ӧ тайӧ? Со локтіс сійӧ сиктӧ тотарин купеч и лыддьӧ асьсӧ тожӧ вынаӧн. И не сӧмын лыддьӧ — лӧсьӧдчӧ мырддьыны Ласейлысь барышъяс. Став йӧзыс пӧ сійӧ лавкаӧ уськӧдчӧмаӧсь. Став вӧралысьыс тотарин гӧгӧр бергалӧ.

Власий Спиридоновичлӧн вежсьыштіс чужӧмыс.

— Тэныд, пӧжалуй, нинӧмла тӧдны ассьыд вынтӧ, — картузасигас нин Ильялы косіника шуис Ласей.

Илья быдӧн паськӧдіс синъяссӧ: «Мыйла нӧ нинӧмла?» — югнитіс сылӧн юрас, но сы вӧсна, мый тадзи шуис ачыс Вишкун, эз лысьт шыасьны.

— Батьыд гортын? — ещӧ на стрӧгджыка юаліс купеч. Сійӧ ӧд татчӧ локтіс эз Ильякӧд дурӧм вылӧ, кӧсйис сёрнитны Степанкӧд. Кӧть кыдз эн шу, а сэтшӧм вӧралысьяскӧд, кыдзи Матвей Степан, оз позь не лыддьысьны, торъя нин ӧні, кор найӧс чукӧртӧ ас гӧгӧрыс Бикмедов.

Ильялы эз вӧв окота висьтавны, кытчӧ да кутшӧм могӧн муніс батьыс, вочавидзис эз стӧча.

— Неважӧн на, эськӧ, гортын вӧлі да. А ӧні ог тӧд.

Ласей мӧдӧдчис кильчӧлань.

— Висьтав батьыдлы, мед петавлас.

Матвей Степанлӧн вит стена керка. Сійӧс сувтӧдӧма некымын во сайын на — ляпкыдик сигӧра, мир туйланьӧ видзӧдысь негырысь нёль ӧшиня. Витӧд ӧшиньыс син пӧв моз видзӧдіс кильчӧ помлань. Ӧшинь кӧсякъясыс сідзи и колины краситтӧмӧсь да ёна важмӧдісны ставнас керкасӧ.

Вишкун пуксис кузь плакаысь вӧчӧм лабичӧ, коді нюжаліс стен пӧлӧныс, гӧгӧрбок видзӧдліс донъялана синъясӧн.

Му дінсянь пырысь кильчӧ весьтын неыджыд вевт. Кильчӧ столбъяс сайын, кӧні заводитчӧ карта стеныс, сулалісны кыдз пу кражъяс — сартас пес. Кражъяскӧд орччӧн стенын ӧшалісны мегыр да агас вожъяс. Неуна ылынджык — лэбув, кытчӧ тэчӧма пу додьяс, пу гӧр, выль додьяс вӧчӧм вылӧ пуа кӧлуй. Ӧшинь ув шӧрын ӧтнасӧн транвидзис ӧднӧколка.

Ильяысь водзджык кильчӧ пос вылӧ петіс Степанлӧн пӧрысьджык понйыс — Лыско. Сійӧ аддзис йӧз мортӧс, сувтӧдіс шоша гӧнсӧ да стрӧга мӧдіс исавны Ласейӧс.

Власий Спиридонович донъявліс понъясӧс сы серти, уна али этша зверь ку вайлӧ сійӧ лавкаӧ понлӧн кӧзяиныс, да руд гӧна Лыскоӧс весиг малыштіс.

Лыско вӧлі бур ныриса да ыджыд сьӧлӧма пон. Татшӧм понсӧ Степан корсис воясӧн. Кымын кычипи босьтліс тӧлка киясас! Уналысь весиг вомсӧ эз паськӧдлы, кычисӧ брун шыбитліс бокӧ: «Нӧш кодь лоӧ, — ас кежсьыс донъявліс сійӧ. — Сьӧлӧмыс муртса вӧрӧ». Но кодыр опытнӧй вӧралысьлӧн чуньясыс мӧдлісны кывны ичӧтик сьӧлӧмлысь ӧдйӧ тіпкӧм, сэк Степан сюсьмывліс, ыджыд надеяӧн паськӧдліс понпилысь вомсӧ, лыддьыліс сэтысь анъяссӧ, и кымын этша аныс, кымын ёна сійӧ орласьӧма, сымын дыр да гӧгӧрбок бергӧдлывліс понписӧ. Видзӧдлас бӧръя кокъяс вылас — чукляӧсь-ӧ найӧ, ӧдйӧ-ӧ мӧдас вермыны котравны понйыс; кузьӧсь-ӧ кок гыжъясыс да эмӧсь-ӧ кок чальясыс — кынмаліг дырйи вӧралігӧн ӧд найӧ тожӧ кутӧны тӧдчанлун. Тӧдмалӧ юрладорсӧ: кузь-ӧ вӧсни нырыс, понлӧн медся коланаторйыс. Кыз да дженьыд ныралӧн нырисыс омӧль. Абу-ӧ дженьыдӧсь пельясыс, кодъяс висьталӧны понлӧн дышлун йылысь. Эмӧсь-ӧ щӧка улас усъяс да, эмӧсь кӧ, кутшӧмӧсь. Водзӧ чургӧдчӧм усъяса пон овлӧ скӧрджыкӧн. Сэсся босьтас понпиӧс шошаӧдыс, ӧшӧдас сійӧс джодж весьтӧ: омӧля кӧ горзӧ, бара жӧ шыбитас бокӧ.

Синмассьӧм нин понпиянӧс бӧрйигӧн Степан вӧчлывлӧ ещӧ ӧтитор: сійӧ пасьтавлӧ вевдорӧ гӧнӧн ассьыс пасьсӧ, сувтлӧ нёль ки-кок вылӧ да уськӧдчывлӧ понпи вылӧ ош моз горзігтырйи. Бур понпи татшӧм «зверсьыд» оз дзебсьыв лабич улӧ, а заводитӧ увтны да скӧравны.

Буретш тадзи дзоляник Лыско увтіс ассьыс будущӧй кӧзяинсӧ сэк, кор нин Матвей Степан видлаліс сійӧс гӧгӧрбок. Дай таысь на унджык: Лыско вӧлі нёль синмаӧн! Прамӧй синъяссьыс вылынджык сылӧн тӧдчис ещӧ гоз син, кодъясӧн понйыс, вӧралысьяс чайтӧм серти, вермӧ аддзыны вӧрсаясӧс да став мутисӧ.

Лыско сулаліс Ласейлы паныд, сылы торъя эскытӧг, кӧть эськӧ Ласей ещӧ на гоз-мӧдысь судзӧдчыліс малыштны сійӧс.

Весиг тешкодь: Власий Спиридонович Сирвойтов малалӧ Матвей Степанлысь понсӧ! Мед жӧ эськӧ тайӧс некод эз аддзыв. Серам туйӧ вермасны лэптыны... Ласей ӧдйӧ сюйыштіс кияссӧ зепъясас, кӧсйис нин вӧтлыны ас дінсьыс понйӧс, но... «Но оз позь тадзи талун, оз позь. Колӧ терпитны. Колӧ не сетны Бикмедовлы йӧйтӧдлыны вӧралысьясӧс...»

Лыско видзӧдліс кильчӧ ӧдзӧслань, легнитіс бӧжнас, пельяссӧ топӧдліс еджыд визя юр бердас.

— Батьӧй абу вӧлӧма гортын, Ласей Спиридонович, — ӧдзӧсӧд петкӧдчигӧн шуис Илья. — Сиктас кытчӧкӧ петӧма.

Ласей ӧдйӧ сувтіс, стрӧга видзӧдліс Илья вылӧ.

— Ветлы, корсь сійӧс, — стрӧгпырысь тшӧктіс Ласей. — Висьтав: ас кокӧн волі...

Вишкун кӧсйис мыйкӧ шуны ещӧ, но эз шу, крутӧя бергӧдчис да веськаліс Лыско вылӧ, муртса эз конъясь. Лыско тайӧс гӧгӧрвоис ас ногыс да скӧрысь эралыштіс купеч вылӧ. Купеч сувтовкерис, синъяснас ӧдйӧ корсьыштіс ас гӧгӧрсьыс, мыйӧн эськӧ кучкыны понсӧ, но нинӧм эз аддзы да мый вынсьыс чужйис сійӧс. Улича выв тырис понлӧн лёкысь горзӧм шыӧн. Керка ӧшиньӧд повзьӧмӧн петкӧдчис Марпалӧн разьӧм кӧсаяса юрыс — кӧзяйка, тыдалӧ, буретш зуалӧма юрсӧ. Илья эз тӧд, мый сылы вӧчны. А тайӧ кадӧ Вишкун Ласей паськыда да зумыда восьлаліс мир туй кузя нин, сюртукыслӧн пӧлаясыс чорыда шыбласисны лакӧвӧй сапӧга кокъясас инмалӧмысь.

4

Важгорт сикт пукаліс паськыд ю пӧлӧн, лунлань паныда керӧс йылын. Мӧдлапӧвсянь видзӧдігӧн керкаясыс кажитчисны кузя пысавлӧм мольясӧн, кодъяс быттьӧ сикӧтшалісны важгортсаяслысь юланьса му-видзсӧ. Мольясыс вӧліны разнӧйӧсь: ӧтияс ичӧтикӧсь да воймӧмаӧсь, мӧдъяс шӧркодьӧсь да югыдджыкӧсь, коймӧдъяс гырысьӧсь да еджыдӧсь либӧ вижӧсь, а самӧй кӧв шӧрас дзирдаліс медся ыджыд молльыс — тайӧ сулаліс вичко. Вичко дорын жӧ вӧліны еджыд да виж краскаӧн мавтӧм керкаяс — Вишкунлӧн, поплӧн, старӧсталӧн, управа керка, вина лавка...

Сёрнитны кӧ сиктлӧн история йылысь, то ӧдвакӧ позяс тӧдмавны, кутшӧм нэмӧ овмӧдчылӧмаӧсь Важгорт местаӧ первойя йӧз. Эм сӧмын кыктор, кодъяс серти Николай Иванович Степанов — Важгортса земскӧй начальнӧй школаса учитель — висьталӧ, мый йӧз тані овлӧмаӧсь уна сё во сайын нин. Первойторйыс, мый вылын Степанов подулалӧ ассьыс чайтӧмсӧ, вӧлі ӧти важъя ӧбраз, коді мукӧд ӧбразъяскӧд тшӧтш ӧшалӧ вичкоын. Тайӧ ӧбраз улас эм Степан Пермскийӧн лӧсьӧдлӧм коми алфавит вылын гижӧд. А мӧдторйыс — пу идол, кодӧс некымын во сайын на тывъялысьяс кыйӧмаӧсь Куль йирысь. Идолыс вӧлӧма неыджыд морт ыджда — юра, кокъяса. Ваын уна кад чӧж олӧм вӧсна пӧрӧма чорыд шомӧ.

Николай Иванович тӧлкуйтӧ тадзи: ёна важӧн коми йӧз веруйтлӧмаӧсь асланыс енъяслы, идолъяслы. Дас нёльӧд нэмын найӧ примитӧмаӧсь христианскӧй вера. Важ да выль вера вӧсна мунлӧма тыш. Важ енъясӧс сотӧмны либӧ шыблалӧмны ваӧ. Сэки жӧ Степан Пермский лӧсьӧдӧма коми алфавит. Алфавитыс олӧма регыд, да сэкся гижӧдъяс кольӧмаӧсь сӧмын важ ӧбразъяс вылын. Сідзкӧ, ставсьыс таысь петӧ, мый Важгорт местаын коми йӧз овлӧмаӧсь на пӧвстӧ христианство пыртігӧн нин. А сыӧдз?.. Ачыс идолыс оз тӧд.

Та пыдди вӧлі бура тӧдса Вишкун Ласей рӧдлӧн историяыс. Ласейлӧн пӧльыс сир войтӧдлӧма. Вӧлӧм, кералас сирӧда мыръяс, посньӧдлас найӧс, тэчас важ пӧртйӧ, кымыньтас пӧртсӧ паськыд пӧв вылӧ, доръяссӧ тыртыштас муӧн да пӧрт пыдӧс вылас би пестас. И войталӧ сир. Кымынысь войтыштас, сымынысь и ичӧтика сьӧмтор. Уна войтысь — кӧпейка, уна кӧпейкаысь — руб. Ласейлӧн пӧльыс сирсӧ вузалӧма кутшӧмкӧ подрядчикъяслы, кодъяс волывлӧмаӧсь ва кузя Кардорсянь. «Сир войт мунӧ» — вӧлӧм, серавлӧны сир войтӧдысь вылын сэкся важгортсаяс. Но серамыд, кыдзи шуласны, синтӧ оз ёгӧсьт. Сир войтӧдны мӧдас и Ласей пӧльлӧн пи — Спираыс, Ласейлӧн батьыс. Сӧмын сійӧ оз нин пӧртйӧн да оз ачыс войтӧдчы, а гырысь пачьясын да медалӧм киясӧн. Ласей помнитӧ на тайӧ пачьяссӧ. Помнитӧ и сійӧс, кыдзи налысь став семьясӧ кутісны нимтыны Сирвойтӧн. А кодыр Спира лӧсьӧдіс вузасян лавка, сійӧс кутісны шуны Спиридон Сирвойтовӧн, но ӧні эз нин шмонитӧм ради. Йӧз аддзис сылы мӧд пӧлӧс нимтан кыв: Спиридон помся вишкис нырнас, и сійӧс мӧдісны шуны Лёк Вишкунӧн, сӧмын бара жӧ эз шмонитӧм ради, — ӧні тадзи шуисны ыджыд лёклун сы вылӧ кутӧм ради.

Лёк Вишкун куліс, а прозвищеыс колис. Да мешайтас ӧмӧй Власий Спиридоновичлы тайӧ!.. Ӧти-кӧ, Вишкунӧн сійӧс некод оз лысьт шуны синмас. Мӧд-кӧ, Ласей чайтӧм серти, главнӧйыс абу сыын, кыдзи тэнӧ шуӧны, — главнӧйыс сыын, кутшӧма тэысь полӧны.

Матвей Степан керка дінӧ кежавлӧм бӧрын Сирвойтов восьлаліс сикт кузя — скӧр да решительнӧй. Сылы паныдасьлісны воча воысь йӧз, юръяссӧ копыртышталӧмӧн здоровайтчисны сыкӧд, но Ласей чайтіс, мый ставныс найӧ ветлӧмаӧсь тотарин лавкаӧ да некодлы эз вочавидз. Сылы кажитчис, быттьӧ керкаясын ӧшинь доръясас пукалысьяс сёрнитісны сӧмын сы йылысь, быттьӧ и челядь, кодъяс сяръясисны мир туй вылын, сідз жӧ вӧліны мыйӧнкӧ мыжаӧсь, и Ласей прӧйдитіс веськыда найӧ сала вомӧн. Весиг чавканъяслӧн горзӧмыс талун кажитчис не пыр овлана кодьӧн.

«Ага-ага!» Не тэ серти пӧ талун?! «Ага» Не тэ серти?!

Чавканъяс торъя нин вӧліны унаӧн вичко дорын, и кодыр Вишкун Ласей кежис гортланьыс да мӧдіс мунны вичко ӧграда бокті, сылы вӧлі окота шыбитны тайӧ дӧзмӧдчысьясыслы изйӧн.

Важгорт сиктса купечлӧн имениеыс — тадзи позис шуны Власий Сирвойтовлысь овмӧссӧ — заводитчис пыр жӧ вичко мышса ласта вывсянь. Вичколань сярвидзысь ӧшиньясӧн сулаліс выльӧн на стрӧитӧм да обшивайтӧм виж керка. Важыс — ӧти судта — вӧлі косявтӧм на. Кильчӧясыс сулалісны пӧшти орччӧн. Ӧшинь улас, векньыдика потшӧм йӧрын, быдмисны во-мӧд сайын на садитӧм кыдзьяс, льӧм пуяс, сус пуяс. Керкаяссянь веськыдвылас вӧліны амбар модаа кузь стрӧйбаяс — куим вежӧса лавка да складъяс. Насянь ылынджык, вичколӧн веськыдлабокас нин, топыда пукаліс обшивайтӧм жӧ ӧти судта еджыд керка — вӧлӧстнӧй правление. Вичко шуйга бокас поздысисны поп-дяк.

Лавка дінын йӧз талун эз вӧвны. Сулалісны сӧмын кык-ӧ-куим ӧдноколка да ӧти телегаа вӧвъяс, но налӧн кӧзяеваыс эз жӧ тыдавны, — дерт, мунӧмаӧсь Бикмедов ордӧ. Ласей эз мӧдӧдчы лавкаланьыс ни эз пыр керкаас. Колӧ мыйкӧ думыштны. Куш скӧралӧмӧн тӧлк оз босьт. Сійӧ прӧйдитіс керка мышланьыс да петіс карта саяс, кысянь сылӧн синъясыс аддзисны тшын пыр тыдалысь мӧдлапӧвса помтӧм вӧръяс да матынджык нин ассьыс, Вишкун Ласейлысь, му-видзсӧ. Град йӧрсьыс горувджыкын вежӧдіс ӧзима йӧр, и тайӧ ӧзимыслӧн ыджыдджык юкӧныс сылӧн, Власий Сирвойтовлӧн; ӧзимысь улынджык — турун боръяс, и унджыкыс сэн бара жӧ сылӧн, не кӧ лыддьыны поп-дяклысь да казналысь; ещӧ улынджык — тулысъясӧ ойдлысь паськыд видзьяс, на вылын гырысь и посни зорӧдъяс, и став гырысь зорӧдыс Ласейлӧн, не кӧ босьтны тӧд вылӧ поп-дяклысь да казналысь кымынкӧ гырысь зорӧд. Сэн жӧ тыдалісны мӧсъяс, вӧвъяс...

«Кодлӧн тайӧ вӧв-мӧскыс? — позис эськӧ юавны мойдын моз.

— Купеч Сирвойтовлӧн! Не кӧ босьтны тӧд вылӧ поп-дякӧс, мельник Иванӧс, старӧста Зосимӧс, Певчӧй Денисӧс да ещӧ кодсюрӧӧс».

Но думайтны ас кежсьыс Ласейлы эз сетны: карта пельӧс сайсянь мыччысис Певчӧй Денислӧн кольк кодь йӧга юрыс.

— Тэ тані, сват?

Денис матыстчис Ласей дінӧ видзчысьӧмӧн, быттьӧ поліс талявны таӧдз нин гындӧм картасайса турунсӧ.

— Мый выльыс? — юаліс купеч да кинас индіс Денислы пуксьыны пес пилитан кӧбылка вылӧ.

Денис висьталіс, мый сійӧ дзик на ӧні вӧлі Бикмедов лавкаын.

— Но медся опаснӧйыс, сват, сыын, мый тотарин зэв мудер, — кӧбылка вылӧ пуксьӧм бӧрын нин содтіс сійӧ. — Пӧртсьӧ ас мортӧ, йӧзӧс ылӧдлӧ шмонитігмоз.

— Тӧварыс?.. Донъясыс тӧварыслӧн?..

Денис мӧдіс лыддьӧдлыны, кутшӧм сикас тӧвар новлӧдлӧ Бикмедов да кутшӧмӧсь налӧн донъясыс.

Ласей кывзіс кӧбылка дінті ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлігмоз. Киясыс сылӧн вӧліны мыш саяс, чуньясыс ворсісны чуньяскӧд.

Вишкун Ласейӧс йӧзӧн омӧльтӧм йылысь Денис, дерт, висьтавны сватыслы эз лысьт, дай эз вӧв лӧсьыд висьтавны та йылысь, но аслас сёрниын мӧдысь на тӧдчӧдіс Бикмедовлӧн мудерлун йылысь.

Став сертиыс тӧдчис, Сирвойтов эз кӧсйы дыр нюжӧдны сёрнисӧ. Денис тайӧс гӧгӧрвоис да заводитіс мӧдӧдчыны.

— Пыравлы прӧст кадӧ, сват, — прӧщайтчигас шуис Ласей. — А таысь аттьӧ.

Паськыд лэбулын, кодӧс вӧчӧма карта помӧ, кылӧ, броткис Чамаш Пекла. Сійӧ бара нин мыйыськӧ пиняліс ассьыс казачкаяссӧ.

Ласей тӧдіс, гӧтырыс кӧ босьтчас кодӧскӧ пилитны, другысьӧн оз дугды, бурджык лоӧ, он кӧ кыв быд пӧлӧс мисьтӧм кывъясӧн сылысь видчӧмсӧ, и сійӧ бӧр петіс кильчӧ помӧ пырысь-пыр жӧ, кыдз сӧмын Денис саяліс поп керка сайӧ.

Важ кильчӧ пос помын сулалісны Матвей Степан ая-пиа. Мишка ӧні вӧлі дженьыдик пинжакшоя, уджалан сапӧгъяса, потӧм кӧзырёка картуза да киняулас чера. Тыдалӧ, сӧмын на локтӧма потшӧс дзоньталанінысь. Батьыскӧд орччӧн сійӧ кажитчис ещӧ на кузьӧн збыль дорсьыс, кӧть эськӧ сыысь батьыс вӧлі ляпкыдджык сӧмын ки вомлӧс. Татшӧмӧн Мишкаӧс вӧчисны сылӧн оттӧм пельпомъясыс да лишнӧй кузьӧн кажитчысь киясыс. Нырыс Мишкалӧн гӧрбакодь, синъясыс пыр быттьӧ повзьыштӧмаӧсь, чорыд да смоль сьӧд юрсиыс кывзысьтӧм. Мишка мунӧма мамыслӧн бать рӧдас.

Ая-пиаӧс аддзӧм бӧрын Ласейлы усисны тӧд вылас Бикмедов йылысь Денислӧн кывъясыс, мый тотарин кужӧ петкӧдлыны асьсӧ ас мортӧн, ылӧдлӧ йӧзӧс шмонитігмоз кокниа, и Ласей матыстчис на дінӧ чужӧмсӧ гажаджыка вӧчӧмӧн.

— Буретш тэ и колан меным, Степан... Гортӧдзыд ветлі. Чайта, висьталіс томджык пиыд.

Степан мӧдліс стӧчмӧдны сы йылысь, мый сійӧ кежис татчӧ гортас ветлытӧг. Но Власий Спиридонович тэрмасьӧмӧн содтіс:

— Гӧгӧрвоа: выль купеч — выль тӧвар... А тэ, Мишка, кытчӧ ветлін чернас?.. Талун колӧ шойччыны.

Татшӧм юалӧмсьыс Мишка джӧмдыштліс, шӧйӧвошӧмпырысь легӧдыштіс чернас.

— Этійӧ, мый нин... Ветлі потшӧс лӧсьӧдыштны... Чойберд мусьыд. Пекла тьӧтка ыстыліс. Ветлы пӧ дзик пыр... А меным — мый: кытчӧ тшӧктасны... Праслӧ-мӧд вӧлі пӧлӧстчӧма. Ме найӧс веськӧдышті, прамӧякодь крепиті и бӧр... Тайӧ меным — тшак ва... гуляйтігмоз.

Степанлы вӧлі колӧ панны сёрни Мишкасӧ вӧралігкежлӧ мездӧм йылысь, и сійӧ быттьӧ ошкыштіс писӧ:

— Чойберд муӧдз ветлӧмысь кокъяс некодлӧн на абу гаддьӧссьывлӧмаӧсь.

— Здӧвӧлен ме аслам казакӧн, зэв здӧвӧлен, — шуис Ласей.

Ласейлӧн, видзӧдтӧ, сідз жӧ эм ыджыд сёрни Важгорт сиктса медбур вӧралыськӧд, и тайӧ сёрни водзвылас оз ло лишнӧй мавтыштны мыйӧнкӧ.

— Мися, оз быд во татшӧм казакыд меным сюрлы... А бур роботниклы — бур и дон. Ог скупитчы. Сыысь кындзи, мый урчитлі коркӧ, содта ещӧ тӧвся пальто да тӧвся гач. Мед новлӧ наздоровье...

Мишка видзӧдліс батьыс вылӧ: аддзылін пӧ, мый вӧчсьӧ енма-муа костас! Аслас синъясыс вазисны шуда синваӧн, вом доръясыс муртса дрӧгйӧдлісны мыйкӧ шуны кӧсйӧмысь, но шунысӧ вӧлі сьӧкыд, и бритлытӧм на сьӧд усторъясыс тешкодя ворсісны.

Тайӧ кадӧ керка пельӧссянь кыліс Пеклалӧн гӧлӧсыс:

— Тэ тай, Мишка, век сэні транвидзан?.. Ветлы лэбулӧ. Песъясыс гырысьӧсь. Поткӧдлы. Он ӧд, небось, прамӧясӧ вӧчӧй первойсяньыс, дыш позъяс!

— Ветла либӧ... — пыр жӧ мӧдӧдчис гырысь воськовъясӧн Мишка, но весиг мышсяньыс тӧдчис, кыдзи сійӧ аслыс кывмӧн ёрис Вишкун гӧтырӧс и Вишкунлысь ставнас овмӧссӧ.

Чамаш Пекла быттьӧ кывтіс ӧшинь увтіыс. Дас кык ота кашемирӧвӧй сарапаныс дзик муӧдзыс, шӧлкӧвӧй ковтаыс кӧрӧма, юрас кокошник. Тадзи сійӧ ветліс попадья ордӧ бурсины сылы нӧшта ӧти нылӧс чужтӧм кузя.

— Тэ, Ласей Спиридонович, дыр эн сулав сэні: пажнайтны лӧсьӧда.

Ласей быттьӧ эз кыв гӧтырсӧ: сійӧ ачыс тӧдӧ, дыр-ӧ сулавны и кодыр пырны.

— Кывлі, вӧралысьяслы тотарин вӧзйӧ зепъяс тырыд сьӧм да дзонь додьясӧн тӧвар, — Степанлы шуис сійӧ. — Бӧбйӧдлӧ тіянӧс некрещенӧйыд... Сылы нӧ мый: грекысь повны оз ков. А ті быттьӧ посни челядь кывзанныд вомъястӧ паськӧдӧмӧн... Абу лӧсьыд тадзитӧ.

Степан эз тӧд, мый шуны ӧтвет пыдди, да мыжа морт моз видзӧдіс муӧ.

— Гашкӧ, кӧртымъяс нин вӧчалӧ тіянкӧд?.. Кыйтӧм на зверь куясыд вылӧ?

— Ог тӧд, Ласей Спиридонович, эг кывлы та йылысь, — несмела шыасис Степан. — А сідзсӧ сёрнитіс, ог пӧ мӧд ӧбижайтны...

— Чибӧ яй сёйны эз вӧзйы? — скӧрмис Ласей. — Беддьӧн сійӧс колӧ вӧтлыны тась. Да и тіянлы колӧ лоны вежӧраджыкӧн. Колӧ думыштны сы йылысь, кутшӧм купеч: ас морт али воӧма. Ас мортыд век нин мыйӧнкӧ отсыштас, мыйӧнкӧ мездыштас...

— Сійӧтӧ, дерт, овлӧ быд ногыс, — не стӧча шуис Степан, а аслыс думыштіс: «Мися жӧ, став йӧзыс вир юысьӧн ыдждӧдлӧны».

— Папань! — мышланьын друг кыліс том нывбаба гӧлӧс. — Тэ ӧд меным некор нинӧмӧн на эн ӧткажитлы...

Ласейлӧн пыр жӧ бурмыштіс чужӧмыс.

— Тайӧ збыль, Сандра!

— Меным регыд ковмас мӧдӧдчыны карӧ, а платтьӧӧй лои вуртӧм на.

— Вурӧд, нылук, вурӧд. Петав лавкаӧ, бӧрйы кутшӧмӧс тэныд колӧ, и вурӧд.

Сандра ӧні сулаліс батьыслы воча — вӧсни коска платтьӧа, банйӧм булки кодь чужӧма, гырддзаӧдзыс еджыд перчаткиа. Юр вылас сылӧн лӧз шляпа, кокъясас джуджыд каблука туфлияс.

«Он шу — абу акань», — думыштіс Власий Спиридонович. Ассьыс нывсӧ сійӧ радейтіс садь быртӧдзыс да эз жалит сійӧс пасьтӧдӧм вылӧ нинӧмтор. Ласей частӧ овлӧ карын, заводитӧ тӧдмасьны «высшӧй обчествоса» йӧзкӧд да аслас мича ныв отсӧгӧн думайтӧ рӧдняасьны кутшӧмкӧ ыджыдджык тузкӧд. А тайӧ кадыс абу нин сэтшӧм ылын: тавося тулысӧ Сандра помаліс нин гимназия.

— Папань, ті ӧд тӧданныд, миян лавкаын абу сэтшӧмыс, кутшӧм колӧ меным.

Степан аддзыліс, кыдзи Вишкунлӧн синъясыс югнитісны скӧрлунӧн. Но Ласей сяммис не петкӧдлыны тайӧ скӧрмӧмсӧ.

— Тэ кӧсъян шуны, нылук, мый бурджык босьтны йӧз лавкаысь, сетны деньга. Да, ладнӧ, ладнӧ, — друг торкис асьсӧ Ласей, кор аддзис нылыслысь гӧрдӧдӧм. — Та йылысь керкаын сёрнитам. Степан, пыравлам тшӧтш, сёрни тэкӧд эз на жӧ помась. Мӧдӧдчимӧй.

Сандра аддзис Вералысь воӧмсӧ да кольччыштіс кильчӧ помӧ.

— Тэ, Вера, эн на ветлы Бикмедов лавкаас?

— Эг на эшты, Сандра.

Вералӧн моздорас, шуйга ки вылас, пес, а веськыдас вӧлі куканьяслы сёян петкӧдлан пу ведра.

— Сы мында тӧвар сылӧн, сы мында тӧвар!.. Весиг шӧвкъяс да крепдешинъяс.

— Мыйяс? — эз велав Вера.

— Креп-де-шинъяс... Дона тӧвар. — Сандра гажаа серӧктіс. — А приказчикыс — веськыд комедия!

— Комедия?.. Ме мыйкӧ дугді гӧгӧрвоны тэнӧ, Сандра.

— Менӧ али комедиясӧ?

— Кыкнанныдтӧ.

Сандра мӧдіс серавны ещӧ на гажаджыка. И Вералы кажитчис, мый тайӧ томиник барышняыс ӧні тешитчӧ сы вылын, сійӧ дӧра шушун вылын, гаддьӧсь кияс вылын, сылӧн пемыдлун вылын. А ӧд коркӧ ӧти вольпась вылын узьлісны, ӧти пызан сайын пукавлісны...

— Мися, приказчикыс сэтшӧм тешкодь да визув, быттьӧ дзиръяс вылын. Ачыс русӧй усторъяса, юрсиыс ёжикӧн. А синъясыс! Тэ кӧ эськӧ аддзылін сылысь синъяссӧ. Ок, и ворсӧдчӧны!.. Нарошнӧ ветлы, видзӧдлы.

Сандра чирк моз чеччыштіс краситӧм кильчӧ вылӧ, мӧдӧдчыліс пырны керкаӧ, но аддзис Педӧраӧс да сувтовкерис.

— Тэнсьыд землякъястӧ аддзылі.

— Менсьым землякъясӧс? — нимкодьысь югнитісны Педӧралӧн синъясыс. — Кодъяс? Кӧнӧсь найӧ?

— Кыдзи нӧ «кодъяс»? — шензьыштіс Сандра. — Бикмедов да сылӧн приказчикыс. Эн ӧмӧй на кывлы?

— А-а... — нюжӧдыштіс Педӧра, и надеяӧн ыпнитлӧм чужӧмыс друг быттьӧ кусіс. — Кывлі, дерт. Да ӧд ми вок кодь землякъясыдкӧд найӧ и сёрнитны оз мӧдны.

— Но, ме, сідзкӧ, ог тӧд, — шурк бергӧдчыштіс Сандра да ӧдйӧ кайыштіс вывлань, пырис керкаӧ.

Педӧралӧн тулыснас на вӧлі аслас, тотарскӧй ним, мича да гора ним — Файруза. Тадзи сійӧс ыдждӧдлісны мамыс, том мужикыс, соседъясыс. Татшӧм нимӧн эновтіс скӧр шондіӧн сотӧм рӧднӧй местаяссӧ.

Кор Файруза мӧдіс медасьны Вишкун ордӧ казачка пыдди, Чамаш Пекла первой донъялыштіс тотаркаӧс ортсысяньыс: омӧльтчӧм чужӧм вылӧ видзӧдтӧг, Файрузалӧн вӧліны кыз кокчӧръяс, гырысь кияс, паськыд пельпомъяс да рам синъяс. Чамашлы татшӧм мортыс и колӧ вӧлі. Но шуис: «Некрещенӧй нимаяс миянлы оз ковны. Ми тэныд сетам бурджык ним — Педӧра. Татшӧм нимаыс миянын ӧтчыд овліс нин».

Файруза сэки омӧля на гӧгӧрвоис коми кывтӧ, ёнджыкасӧ вочавидзліс юрнас довкйӧдлӧмӧн да быдтор вылӧ шуліс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс:

«И тайӧ латнӧ. И этайӧ латнӧ».

«Дзоля пиыдлы тожӧ ковмас выль ним сетны, — диктуйтіс Пекла. — Мед лоас Педӧр. Дженьыд и мича. Педӧра да Педӧр. Пасибӧ на мӧдысь шуан».

«И тайӧ латнӧ, и этайӧ латнӧ», — довкйӧдліс юрнас Педӧра. Быть сӧгласитчы. Колис ӧтнас. Ылі да тӧдтӧм муын. Мамыс куліс тшыгла гортас на, верӧсыс — туйӧ петӧм бӧрын нин. Колис кык арӧса питор, кодӧс кранитӧм да быдтӧм вылӧ эз вӧв жаль нинӧм.

Педӧра босьтіс Вера киысь кукань юкталан ведра, видзӧдліс сыланьӧ, кытчӧ муніс Сандра.

— Миян барушня регыд кӧсйӧ карӧ?

— Регыд, Педӧра, — чойлы моз шуис Вера да сэк жӧ висьталіс, мый сылӧн Педӧрыс желлялӧма коксӧ, а перйыны оз сетчы, корсьӧ мамсӧ.

Педӧра уськӧдчис корсьны писӧ. А Вера быттьӧ ёна мудзӧм кокъясӧн мӧдіс кыпӧдчыны важ кильчӧ кузя. Сылы ӧні мыйлакӧ лои окота бӧрдыштны.

5

Вишкун мунӧм бӧрын Лыско дыр на норасис Ильялы: то никсыштас сы дінын, то котӧртлас туй вылӧдз да скӧрысь увтыштас сыланьӧ, кодарӧ муніс лёк морт.

Илья бурӧдіс Лыскоӧс, кыдзи кужис:

— Эз ков сюрӧдчыны сійӧ кок улӧ. Коліс котӧртны бокӧ. Сійӧ ӧд тӧдан кутшӧм! Чужъяс — оз юав, и печиктас — оз висьтав... Со, локтӧ Катшысыд. Сылы норасьышт. Сійӧ тэнӧ бурджыка гӧгӧрвоас.

Катшыс — сьӧд сера гӧна, паськыд морӧса кыр пон. Сыын уна на челядь руыс, и сійӧ асывсяньыс вӧтлысис детинкаяскӧд гӧрд уръяс бӧрся.

«Мый нӧ лоис тані?» — мамсӧ пыр жӧ исыштіс Катшыс. — Тэнӧ кодкӧ дӧзмӧдӧма? Тэ кодкӧ вылӧ скӧр? Коді сэтшӧмыс! Вайлӧй сійӧс татчӧ! Став гӧнсӧ сылысь кушта!»

Катшыс вӧлі не арлыд серти ён да мамыс кодь жӧ лэчыд пиня. А понъяслӧн ӧд сэтшӧм закон: коді ён да лэчыд пиня, сійӧ и ыджыд став понъяс вылас.

Тӧдӧмысь, Лыско норасьыштіс пиыслы, и Катшыс пыр жӧ уськӧдчис туй вылӧ да, кылӧ, мӧдіс пурны первойя жӧ сюрӧм понйӧс. Лыско уськӧдчис отсасьны пиыслы.

— Но и чудакъяс! — став вылас ӧвтыштіс кинас Илья да пырис керкаас.

Матвей Степанлӧн керка пытшкыс вӧлі суседъясыслӧн кодь жӧ. Посводзсянь пырӧм мысти первой веськалан пӧлать улӧ. Уль сёйысь тэчӧм ыджыд русскӧй пач сулаліс кӧтшас джын пасьтала. Еджыд сёйӧн мавтӧм пач бокас кодъялӧма горсъяс, кытчӧ тэчлӧны косьтыны кӧтасьӧм кепысьяс. Пач пӧлӧн жӧ ӧшаліс пыр новлан паськӧм. Ен ув пельӧсын сулаліс пызан, ӧшиньясысь вылынджык кыкнан стена пӧлӧн вӧчалӧма джаджъяс, кытчӧ тэчсьывлӧ пырджык колана посни кӧлуй.

Марпа помалӧма нин зуавны юрсӧ да ӧні ноксис пачводзын. И кодыр Илья мӧдӧдчис сы дінті вежӧсӧ, веськӧдіс мышсӧ.

— Батьыд нӧ век эз во?.. Пажнайтны важӧн кад.

— Сійӧ талун колана морт, — ӧдзӧс дорӧ сувтыштліс Илья. — Аддзылін, кыдзи тӧждысьӧны. Тотарин корис ас ордас, Вишкун воліс ас кокӧн. Сідзи и тшӧктіс висьтавны: «Ас кокӧн пӧ волі...»

— Ыджыд тай милӧсть вӧчӧма... Зарниысь али мый кокъясыс? — эльтчыштіс Марпа, но збыль вылас вӧлі дӧвӧлен, не пыр жӧ кевмысьны гӧльяслы, мед и озыръясыс неуна тӧждысьыштасны.

Асывнас вичкоӧ ветлан паськӧмсӧ Марпа вежӧма нин. Сы вылын ӧні пыр новлан паськӧм. Латшкӧс туша сертиыс векньыдик пельпомъяссӧ топӧдыштӧма кӧрӧм коска важиник ковта. Смоль сьӧд юрсисӧ шмакӧн гартӧма юр бӧрас. Марпа эз вӧв мичаӧн и ныв дырйиыс. Гӧльлун да ӧкмыс пи-нылӧс чужтылӧм, кодъяс пӧвстысь быдмисны сӧмын кыкӧн, тӧдӧмысь, эз томмӧдны ни мичмӧдны аньӧс.

Илья пыравліс вежӧсӧ да пыр жӧ петіс бӧр, пуксьыліс ен ув пельӧсӧ кыны трегубеч, кодӧс прӧст кадъясӧ кыкнан помсяньыс кыӧны батьыскӧд, но таб вит-ӧ-квайт кыыштӧм бӧрын эновтіс сійӧс; сэсся босьтчыліс весавны пищальяс да бара жӧ эновтіс, весаліс сӧмын ӧтисӧ; босьтліс киас ещӧ гоз-мӧд удж, но нинӧм эз во сьӧлӧм вылас.

«Мый сыкӧд лоӧма талун?» — пи йывсьыс думыштіс Марпа.

Да и ачыс Илья эськӧ эз куж висьтавны, мый лои сыкӧд. Сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи сылӧн сьӧлӧмыс мӧдіс аслысногӧн висьны — мӧдіс ёна гажтӧмчыны, нюкыртны, быттьӧ кодкӧ сійӧс гӧлубитіс, но чорыд киясӧн.

Рӧмдігӧн нин воис батьыс, чӧв пӧрччысис да кайис паччӧр дорӧ веськӧдыштны коссӧ.

— Он тай и висьтав тӧвар йывсьыс, Степан? — биасигӧн нин юаліс Марпа.

Степан, кылӧ, мыйкӧ шуис, но гӧтырыс эз велав. А юавны мӧдысь эз лысьт. Марпа абу синтӧм — верӧсыслы абу ас сертиыс.

Илья тайӧс аддзис жӧ да батьыслысь юасьӧм пыдди бара пуксис кыны трегубеч.

— Мый лоӧма тайӧяслы! — шензьыштіс Марпа. — Кузь лун чӧж тшыгӧсь, и некод оз кӧсйы сёйны.

Сійӧ вольсаліс еджыд пызан дӧра, вайис нянь да паньяс.

— Степан, ми Ильякӧд кӧсъям ужнайтны. Лэччы, удзӧдам.

И сы серти, кутшӧм неокотапырысь Степан лэччис джоджӧ, кыдзи нинӧм шутӧг шӧраліс рудзӧг нянь, бара жӧ позис гӧгӧрвоны, мый Степанӧс, а сідз жӧ и став семьясӧ, суӧма кутшӧмкӧ шог.

Сёйисны омӧля. Матвей Степанлӧн татшӧм сёрниттӧм ужнайтӧмыд овлӧ сӧмын сэк, кор оз овлы шуйга киын кутанторйыс — няньыс, либӧ торксьӧма мӧскыс, вӧлыс. Но сэтшӧм случайяс дырйи кӧть ставӧн тӧдлісны, кутшӧм шог суліс да та вӧсна семьяыслы вӧлі кокньыдджык. А ӧні ӧд тайӧ лёктор йывсьыс тӧдіс сӧмын кӧзяиныс, и некодлы эз висьтав.

Степан кызӧктіс, бергӧдчис пешалань да вежис сартассӧ, кӧть эськӧ важыс вӧлі вель кузь на.

— Вишкун ордын вӧлі, — мыжа морт моз заводитіс сійӧ. — Кӧсйыси Ильяӧс сетны казачитны. Кыкӧныс регыдджык помаласны урчитӧм сроксӧ. Вӧравтӧдз колӧ мездысьны дьявӧлысь. Пӧкрӧв лунӧ кыкнанныс локтасны гортӧ.

Ставныс пуктісны паньяссӧ да пызан сайысь чеччисны, кажитчӧ, тшыг сор.

Пызансӧ идралігӧн Марпа юаліс жугыль гӧлӧсӧн:

— Вӧравтӧдзныд тай кӧсйысинныд му-видз вӧчыштны?

— Ладнӧ... — вочавидзис Степан. — Тэтӧг тӧдӧны.

Марпа аддзис, мый верӧсыс ас вылас абу рад, да водзӧ эз мӧд юасьны. Но сыысь-ӧ эз вӧв рад ас вылас Степан, мый лоӧ сетны Ильяӧс казачитны? Тайӧ-ӧ медыджыд шогыс вӧлі Степанлӧн? Сӧмын кӧ тайӧ, сійӧ эськӧ, кыдзи и быд рыт, пуксис сартаса би югӧрӧ да мӧдіс кыны чери кыян. А тарыт эз. Та пыдди сійӧ йӧткыштіс пешасӧ пызанлань да тайӧн сетіс тӧдны гӧтырыслы, мый кӧсйӧ водны.

Эз ставсӧ висьтав Степан. Сійӧ шогсис мӧдтор вӧсна: проклятӧй йӧз вӧсна сылы лои пӧръясьны, вежны ассьыс кывсӧ, сёрнитны сідзи, кыдзи оз тшӧкты сьӧлӧмыс. Му вылын ветымын во сайӧ олігӧн Степан оз помнит сэтшӧмтор, мед сылӧн коркӧ торъявліс кывйыс делӧысь. Шуӧма — вӧчӧма. А талун? Ассьыс лоана прӧмыссӧ сійӧ первой кӧсйысис вузавны Бикмедовлы. Но муніс Вишкун ордӧ, и Вишкун шуис: «Сыысь кындзи, мый Пӧкрӧвӧдз мӧдасны уджавны менам овмӧсын кыкнан пиыд, ковмас тіянлы, ая-пиа котырлы, прӧмыстӧ вузавны сӧмын меным. Та йылысь ми гижыштам кабалатор вылӧ да кырымалам, мед оз вун. Татӧг менам сӧглас — лэдзны Мишкатӧ Пӧкрӧв лунӧ — оз ло».

Дыр гыжъяліс юрсӧ Степан. Уна пӧв артыштіс, мый вӧчны сылы, но мӧд петан туй эз аддзы, и кутшӧмкӧ кабалатор вылӧ пуктіс ассьыс чунь пом туйсӧ.

Шог сьӧлӧмӧн сійӧ водіс вольпась вылӧ, кодӧс гӧтырыс вольсаліс джодж шӧрӧ. Ачыс Марпа муніс пачводзлань мыськыны тасьті-пань. Степан кыліс, кыдзи сійӧ гусьӧникӧн бӧрдіс, тыдалӧ, жалитіс пиянсӧ.

Илья кыв шутӧг жӧ кӧмасис паччӧрӧ каян тшупӧдъяс вылын. Мукӧд дырйи кӧ, батьыс тшук эськӧ шуис: «Мыйла он вод да шойччы, детина, аски ӧд водз садьмӧда». А талун, пызан сайысь чеччӧм бӧрын, сійӧ весиг тшӧктіс мунны: сапӧгъясыд пӧ, колӧкӧ, лабич улынӧсь.

Ассьыс муса писӧ Степанлы жаль вӧлі сетны «йӧз нянь сёйны». Та вӧсна и ӧнӧдз сійӧ эз юав пиыслысь, окотитӧ-ӧ сійӧ мунны казачитны. Сӧмын ӧні, кор нин Илья вӧлі кӧсйӧ петны рытйысьны, Степан шуис:

— Нинӧм тай тэ, пиук, эн висьтав. Бур вылӧ ӧд ме тадзисӧ вӧча.

И друг Ильялы лои яндзим сыысь, мый сійӧ пыр на чӧв оліс. Но эз сы вӧсна, мый нинӧм вӧлі шунысӧ, эз. Сійӧ бура гӧгӧрвоис, мый батьыс вӧчӧма лада, мый сӧмын та ногӧн и позьӧ Мишка воксӧ мездыны Вишкун кабыр улысь. Илья эз вермы шуны тайӧс буретш сы вӧсна, мый вӧсна сійӧ эз вермы кыны чери кыян, весавны помӧдз мӧд пищальсӧ. Мешайтіс сійӧ выль сьӧлӧм дойыс, коді чужис потшӧс дорын Веракӧд воча сулалӧм бӧрын. Вишкун Ласей ордӧ мунӧм — сійӧ быд лун Вераӧс аддзылӧм, быд лун сыкӧд сёрнитӧм. И радпырысь кӧ шуан, ме пӧ муна Ласей ордад, батьыс жӧ вермас думыштны: «Дерт, мунан, сэні ӧд мича нывъяс». Илья вермасис аслас думъяскӧд, нарошнӧ эз тэрмась петны керкаысь.

— Со ӧд тэ кутшӧм... — бара шыасис батьыс.

Илья кутчысис ӧдзӧс вугйӧ, видзӧдліс батьыс вылӧ.

— Ме, батьӧ, вӧча сідзи, кыдзи тэ тшӧктан. Ме ӧд уджсьыд ог пов. А Мишкатӧ мездыны збыльысь колӧ. — И, воча кыв виччысьтӧг, петіс керкаысь.

Ывлаын вӧлі сап пемыд. Ёна кыліс ӧшинювса турунлӧн пӧрысьмӧм кӧр. Корсюрӧ увтышталісны понъяс. Кывтыдпомланьын помся баксіс кукань дінсьыс торйӧдӧм мӧс.

Биа ӧшиньяссянь муртса югдӧдыштӧм сикт кузя Илья мӧдӧдчис вичко дорлань, тӧдӧмӧн, мый том йӧз да нывъяс талун рыт ёнджыкасӧ бергалӧны Бикмедов лавка гӧгӧр. Ӧд кадыс налӧн, пемыднас позяс ньӧбасьыштны гусьӧнсор. Ставсӧ босьтӧны купечьяс — пыш, шабді зудӧсъяс, порсь щӧть, кольӧм вося ур куяс, ыж да кукань куяс, пудовня зӧр да сю мешӧк, — ставсӧ, ставсӧ, медтыкӧ найӧс вайысьяс оз донъясьны. Дай кутшӧм нин сэн донъясьӧм, кор став татшӧмторйыс вайсьӧ кышан пӧла улын, гуся рузум пытшкын, лёк вомъясысь да кузь кывъясысь дзебӧмӧн. Дерт, оз ставыс тадзи гусьӧн босьтасьны. Объездчик пи Никӧнлы, Певчӧй Конӧлы, мельник пиянлы да ещӧ кодсюрӧлы нинӧмла вӧлі вайны сьӧрсьыс вузалантор, налӧн тырмӧ деньга. Кор локтіс Илья, найӧ сёйисны нин кӧлач-преник, киллисны кедрӧвӧй ӧрешки, шпуткисны-куритісны папиросъяс.

Вузасисны кыкнанныс — Бикмедов и Баринов. Нырад зэв ёна ӧвтіс тӧвар дукӧн. Кутшӧм кӧр сӧмын эз кыв тані! Ситеч понаяслӧн лӧсьыд кӧрыс сорласис сола треска дуккӧд, преникъяслӧн мята вензис рӧгӧза кӧркӧд, табак тшын сорласис ӧшалысь лампаяслӧн сотчысь фитиль курыдкӧд.

Йӧз костӧд Илья сибӧдчис стойка бердӧдз да пыр жӧ паныдасис Максим Баринов синъяскӧд.

— Тэныд мый?

— Меным?.. — Илья весиг шӧйӧвошліс татшӧм друг юалӧмысь. — Час, видзӧдлам...

Ачыс Бикмедов кодлыкӧ мерайтіс ситеч. Сійӧ киын кӧрт аршын кажитчис чача кодьӧн. А ситечсӧ косяліс сэтшӧм гораа, быттьӧ тайӧ вӧлі кос кучик.

— Эм роч ной и чӧртӧвӧй кожа, шӧлк и батист, эм шабді вый, эм тэсь, чунькытшъяс, мольяс, пернаяс, гребеньяс... Тэныд кутшӧмӧс?

Бикмедовлӧн приказчикыс збыльысь вӧлі дзиръяс вылын кодь. Сійӧ матыстчыліс то ӧти, то мӧд дінӧ. Русӧй усторъясыс чепӧль улӧ муртса сюранаӧсь, ёжикӧн шырӧм юрсиыс сэтшӧм сук, мый кажитчис ӧтпомсяӧн. Сёрнитны кӧ синъяс йывсьыс, то наын нинӧм сэтшӧмыс эз вӧв. Найӧ сӧмын ёна вежласисны: нывъяскӧд сёрнитігӧн ылӧдлана меліӧсь, зонъяскӧд — ворсӧдчанаӧсь, пӧрысьджыкъяскӧд — видзчысянаӧсь.

Босьтасисны дышапырысь, но унаӧн мыйлакӧ некыдз эз кӧсйыны мунны стойка дорысь.

Кӧтшасланьын зонпоснияскӧд ноксис Мишка. Пач бокын мыйкӧ йылысь гусьӧн сёрнитісны Ладимер да Конӧ.

— Тэрмасьӧй босьтасьны, тэрмасьӧй, — эз овсьы прӧста Бариновлы. — Первойя лун кузя тӧварлысь дон чинтӧма. Аскиӧдз мыйсюрӧ вермас бырны. Любушка-гӧлубушка, вот тэныд вышивайтчан шӧвк, прӧшви кыан кӧлуй, ленточкаяс — быдсикас рӧма!

Илья важӧн нин аддзис ленточкаяссӧ. Найӧ ӧшалісны полкаяслӧн самӧй помас да кажитчисны мича тугйӧн. Думсьыс Илья бӧрйис нин медся мичасӧ — алӧйӧс. Но кыдзи сійӧс босьтан эта мында йӧз дырйиыс? Мыйӧн мынтысян, кор сылӧн зептас абу ни ӧти грӧш?

— Вӧралысь? — друг сійӧ кыліс Бариновлысь юалӧм. — Позьӧ уджйӧзӧн. Мынтысян мӧдысь, ур куясӧн.

Приказчикыс дінӧ матыстчис Бикмедов, ньӧжйӧник мыйкӧ шуис сылы.

Баринов ветліс пачводзлань, сьӧрсьыс вайис пунт мында кӧлач.

— Эн на вунӧдӧй кольӧм вося ворсӧмтӧ? — сулалысь йӧзлысь юаліс сійӧ.

— Ого! Тайӧ збыльысь интереснӧ.

— Кер кыскыны? Тайӧс позьӧ.

— Нолтӧ, тыртӧммӧдӧ джодж шӧрсӧ.

— Кӧлач — дарӧвӧй, а плешкыдлы нинӧм оз ло.

Баринов пуксис стойка вылӧ, кӧлач кӧлыссӧ ӧшӧдіс йӧзлань.

— Эта ногыс тыртӧммӧдӧ джоджсӧ, эта ногыс, — мӧдіс командуйтны сійӧ. — «Керсӧ кыскыны» мӧдам джодж пӧперег. Дас плака вомӧн «кер кыскӧмысь» дзонь кӧлач. Сӧмын мед ставлы кыліс плешъясыдлӧн грымгӧмыс.

Йӧз дасьтысисны видзӧдны. Кодсюрӧяс мӧдісны донъясьны.

— Ӧти кӧлачыд, зон, вывті этша. Аддзанныд, кутшӧм няйт джоджыс.

— Да и плакаясыс Ӧльӧш дядьлӧн со дас вершӧк пасьтаӧсь.

— Дасыс кӧть оз ло, а кӧкъямысыд збыльысь лоӧ.

— Но ладнӧ, ладнӧ... Чорыдджыка кыскӧмысь верма содтыны. А кодлӧн ӧтчыд кыскӧмысь плеш кучикыс кульыштчас, пыр жӧ сета куим кӧлач.

— Мый нӧ эськӧ видзӧданныд? Коді заводитас?.. Мишка, давай, вӧч туйсӧ. Тэнад плешлы нинӧм оз ло.

— Збыльысь, збыльысь. Мишка, эн зевайт. Дарӧвӧй кӧлач шедас.

Мишкаӧс йӧткыштісны круг шӧрӧ. Сійӧ пыксискодь, но став сертиыс тӧдчис — заводитны вермас.

Ещӧ неыджыд здук, и Мишка мыйлакӧ мӧдіс пуджны важиник пинжак сосъяссӧ. Сэсся юр вывсьыс нетшыштіс потӧм кӧзырёка картузсӧ да кос ветьӧкӧс моз шыбитіс джодж шӧрӧ.

— Заводитлам, инӧсь.

Йӧз сайсянь Илья аддзыліс, кыдзи вокыслӧн кузь тушаыс кусыньтчис джоджлань, кыдзи йӧзлӧн ланьтыштӧм дырйи мӧдіс кывны плешсӧ джодж плакаяс пӧперег кыскӧм.

— Омӧля личкан, омӧля!

— Вернӧ, вернӧ. Юр вем пыркӧдӧмысь тэд повны нинӧм.

— Ха-ха-ха. Вот тайӧ штука!

— Молодеч, Мишка.

— Вот, вот. Ещӧ ёнджыка!

Ильялы вӧлі яндзим вокыс вӧсна, и сійӧ бергӧдчис стойкалань.

Бикмедов ӧдйӧ вузасис ныв чукӧрлы. Нывъяс босьтасисны мукӧд йӧзысь гусьӧн.

— А тэныд кутшӧмӧс? — Илья дінӧ копыртчыштліс Баринов.

Илья ӧдйӧ видзӧдліс ас гӧгӧрыс да вашнитіс приказчиклы:

— Лента мем. Алӧйӧс. Кык аршын. Уджйӧзӧн. Мӧдысь ур куясӧн мынта.

— Ним-овыд?

Илья висьталіс ассьыс ним-ов. Сэк жӧ сійӧ киын лои бумагаӧн гартыштӧм неыджыд ёкмыльтор.

Тайӧ вӧлі алӧй ленточка. Ньӧбасьӧмсӧ эз аддзыв ни ӧти ловъя син, эз кыв ни ӧти бокӧвӧй пель. И тайӧ вӧлі медся главнӧйыс.

Джодж шӧрын шумитісны да готсисны том йӧз.

— Ӧчередьӧн, ӧчередьӧн. Кӧлачыс абу ӧтилы.

— Кӧні Бариновыс... Порядок колӧ, порядок.

— Да энлы тэ бызгы...

Илья сувтыштліс видзӧдлыны «кер кыскалӧм» вылӧ сӧмын сы вӧсна, мед эз приметитны сылысь кадтӧг мунӧмсӧ.

«Кер кыскисны» мукӧдъяс нин. Мишка вӧлі йӧз круг пытшкын на да ышнясьӧмӧн моз сёйис «дарӧвӧй» кӧлач.

Друг сійӧс кыскыштісны кутшӧмкӧ кияс. Мишка копыртліс юрсӧ кывзыны кодлыськӧ висьталӧмсӧ да ӧдйӧ петіс керкаысь.

Ильялы тайӧ кажитчис тешкодьӧн, и здук мысти сійӧ петіс жӧ ывлаӧ.

Керка пельӧсын кодъяскӧ вуджрасисны. Илья мӧдӧдчыліс на дінӧ, но вуджӧръяс саялісны лэбув мышлань.

«Но и мед дзебсясьӧны. Мем нӧ кутшӧм делӧ», — думыштіс Илья да топыдджыка чабыртіс зепсьыс бумагаӧн гартыштӧм ёкмыльторсӧ, мед жӧ эськӧ эз вош сійӧ.

Аскинас сикт пасьтала кывсис, мый войнас Бикмедов вӧвъяс вылысь кодкӧ вундалӧма став сийӧс-заводсӧ. Белоштык кык лун чӧж корсис мыжаӧс, да сідзи и некодӧс эз аддзы...

6

Дыр мӧдіс нюжавны ар пом, шоныд да мича, и нимтісны сійӧс нывбаба гожӧмӧн. Лои вартыштӧма няньторъяс, босьтӧма картупель, тыӧдны му вылӧ вольсалӧма кольӧм вося шабді, нетшкӧма да шырзьӧма пыш... Гашкӧ нӧ, галан-капуста колис градъяс вылын да вӧрын, тыла муяс вылын чӧскыд сёркни — тайӧ быдмӧгъясыс ӧд пемыд войясӧ быдманторъяс. Мед найӧ туӧны да кызӧны: арся видзӧ да ыджыд видзӧ, петыр видзӧ да быд середа-пекничаӧ йӧзыслӧн тайӧ и сорваыс, сёянторйыс. Лымйӧ тырны налы кӧзяева оз лэдзны: пышкай мӧдас лым тунавны — лоас идралӧма, оз вош. Став прӧстджык кадсӧ йӧзыс чукӧртісны тшак да вотӧс. Бур ещӧ сійӧ — таво быдтор артмӧма. Весиг Марпалӧн, ӧтка нывбабалӧн, найӧс вӧлі чукӧртӧма тӧвйымӧн нин: жытникас ӧшаліс кос льӧм, кос чӧд; ыджыд тшан тыр кӧтӧдӧма пув; мешӧк тыр сулалӧ турипув; тшак косьтӧма и солалӧма кольмӧн; весиг войвывлӧн медчӧскыд вотӧсъяс — ӧмидз да мырпом — Марпалӧн кӧтӧдыштӧма праздникъяс кежлӧ.

«Тайӧтӧ ёна нин ладнӧ, — суседкаясыслы шулывліс Марпа. — Кузь тӧлыд да тулысыд азым мӧсъяс кодьӧсь, ставсӧ изӧдасны».

«Изӧдасны, Марпа, изӧдасны, — вочавидзлісны сылы. — Тавося арыд, слабог, тыра караб кодь вӧлі. Илья пророкӧй, вӧлӧмкӧ, абу весь чорыда гымалӧма водз тулыссянь да сёр арӧдз. Сё батюшко, татшӧм воыд этшаысь овлӧ».

Степан быттьӧ ордйысис гӧтырыскӧд: ноп вылӧ ноп пӧтка ваяліс гортас аслас лэч туйысь.

Бур вӧлі лэч туйыс Степанлӧн, лӧсьыд местаясті мунӧ: нюр кост нӧрысъяс пӧлӧн, гажа шор берегъясті, куш мылькъяс вывті — буретш сэтшӧминъясті, кӧні пӧткаыс радейтӧ овны-гажӧдчыны. Мудер тай лоӧма ӧнія кыйсьысьыд, быд сикас лӧвушканас озыр. Бур лэч туй — сійӧ аслыссяма ыджыд дзуг, кодӧс нюжӧдӧма вӧрті кызь-комын верст кузя, лунбыд кежлӧ прӧйдитмӧн кытш. Жбыргас-лэччас вужля дінӧ сьӧла кокалыштны тӧв кежлӧ посни гальки, видзӧдӧ — мича гумла сэні, сьӧлалы и тюръялыштны сэті. А гумласӧ шӧрӧдыс потшӧма да вӧчӧма сылы прӧйдитмӧн восьсаин, быттьӧ неыджыд завор, кытчӧ октӧма сьӧла си. Котралӧ сьӧла, радлӧ, заводитӧ вуджны гумлалӧн мӧд джынйӧ да шедӧ лэчкӧ. Шмотьялӧ-ветлӧ му вывті дозмӧр, пӧрысь сьӧд дозмӧръяс пуд джынйысь сьӧкыдджыкӧсь овлӧны, весиг борд вылас мукӧдыс лэптысьнысӧ оз вермыны, а вежӧрыс сӧмын курӧглы кокыштмӧн — оз и тӧдлы, сюяс юрсӧ лэчкӧ. Мӧд делӧ — тар. Сылӧн синъясыс, кыдз шуласны, вожаӧсь, лэчкад сійӧс он сюй. Но кыйсьысь кужӧ ылӧдны и сійӧс. Сылы вылӧ вӧчӧ чӧс. Матыстчас ӧктӧм чӧс дінӧ тар и аддзӧ — керъяс улын свежӧй му, позьӧ пуртікасьыштны. Сійӧ пырӧ керъяс улӧ, тувччӧ талянъяс вылӧ, калябеч пезьдӧ, керъяс личкӧны тарӧс. Тапъялӧ арся войын кӧч, паныдасьӧ чӧстымкӧд, исасьӧ-мунӧ сы дорті и аддзӧ — керъяс увті восьса. Кӧч кӧсйӧ прӧйдитны мӧдарӧ, и... весиг горӧднысӧ оз удит. Чӧскыд весиг ручьясӧс да ошпиянӧс лямӧдлӧ, непӧштӧ сьӧлаясӧс да дозмӧръясӧс. Татшӧм чӧсъясыс Степанлӧн вӧліны кыксё гӧгӧр. Шоръясӧ вӧчалӧма анчаӧс кыян налькъяс, гырысь вӧраинъясӧ окталӧма тулан прӧскокъяс, весас видз зорӧдъяс дінӧ тэчалӧма сьӧдбӧж кыян дзугъяс.

Но татшӧм мича ар помыс медся ыджыд пӧльзасӧ век жӧ сетіс Вишкун Ласейлы. Власий Сирвойтов быттьӧ вӧлі вожасьӧма тайӧ ар вылас да кыдзи вермис пычкис сылысь озырлунсӧ. Сійӧ помся вӧчаліс помечьяс — то мыр бертӧдіс, мед гӧрны выль кӧдза муяс, то шыльӧдіс вутшкӧсь видзьяс либӧ вӧчис выль весасъяс. Ёна нин донтӧг артмӧ тадзитӧ: рӧскодыс зэв ичӧтик — кык-куим четверт вина и эм, а пӧльзаыс вель ыджыд, торъя нин лыддьыны кӧ тулыссӧ, кодыр йӧзыслӧн турунъясыс бырасны, а вой тӧлыс шутьлялӧ на. Вишкунлы сэки кевмӧны енлы моз, ӧти турун нӧб вылӧ кык лун ытшкыны либӧ вундыны сӧгласитчӧны.

Кольӧм лунӧ Вишкунлӧн бара вӧлі помеч. Йӧзыс тайӧ разӧ вӧлі этшаджык нин, уджсӧ вӧчисны эз уна. Но Сирвойтов эз кӧсйы петкӧдлыны асьсӧ зэлыд мортӧн, мыйта вӧлі винаыс — ставсӧ юктӧдіс, мед пӧ мӧдасны казьтывлыны, мӧдысь кежлӧ сгӧдитчас. Унаӧн Вишкун ордын и узисны.

Ильялӧн, вӧлӧмкӧ, усьтӧдзыс жӧ юсьӧма. Мӧд асывнас нин восьтіс синъяссӧ да аддзис — куйлӧ лабич улын. Джоджас вольсалӧм идзасыс чирссьӧма гырйын моз, сідзкӧ, бура и ноксьӧмаӧсь. Кӧтшасын куйліс Мишкаыс, пызан кокъяс дінын червидзис Проня Петра, а Проня Петра кокъяс вылӧ юрсӧ пуктӧмӧн шкоргис-узис Чугун Ӧльӧш Митрей.

Илья эз друг чеччы лабич улысь. Сылы вӧлі окота вежӧртны, кыдзи колис рытыс. Юрыс, дерт, ёна висис да казьтывлыны вӧлі сьӧкыд, но помнитӧ со мый.

Удж вылысь локтісны пемдандорыс нин. Муртса эштісны пӧрччысьны, кыдз Вишкун гӧтыр пыр жӧ мӧдіс кесйӧдлыны став казак-казачкаясӧс — Вераӧс, Мишкаӧс, Педӧраӧс и сійӧс, Ильяӧс. Пуктісны самӧваръяс, важ керкаас пыртлісны идзас, мед джодж краскаыс омӧльджыка вушъяс. Лӧсьӧдісны пызанъяс. Помечалысьяс мӧдісны чукӧрмыны ӧдйӧ: удитӧмаӧсь тай коркӧ и вежны паськӧмъяс, и мыссьыны да шыльӧдчыны-мольӧдчыны — ужын вылад помечалысьяс пыр волывлӧны праздник вылӧ моз. Друг Чамаш Пекла чукӧстіс Ильяӧс жырйӧ. А жырйын вӧлӧма ачыс Ласей Спиридонович — гӧрд дӧрӧм вывтіыс жилеткаа, юрсӧ мавтӧма вичко выйӧн, чужӧмыс лӧсталӧ, — став сертиыс тӧдчис, удитӧма «кокыштны».

«Но, Илья, — шуис сэк Ласей, — колӧ заводитны. Вот тэныд четвертнӧй доз вина, сыысь и мӧдан юктасьны. Тайӧ бырас — эстӧні сулалӧны ещӧ».

Тайӧ вӧлі дзикӧдз эскытӧмтор: Ласей тшӧктӧ винаӧн юктасьны сылы, казак Ильялы! Илья весиг джӧмдіскодь. А Ласей быттьӧ тайӧс и виччысьӧма.

«Помеч вылӧ йӧзӧс нуӧдны да найӧс уджӧдны кӧзяин пыдди ыстывлі тэнӧ, сідзкӧ, тэныд и рытнас командуйтны. Мем висьталісны — бура уджалӧмыд».

Шуис и кисьтіс Ильялы дзонь шлипӧвӧй стӧкан тыр вина.

«Радейта сэтшӧмъясӧс, — содтіс сійӧ, — кодъяс удж дінад кутчысьӧны кыкнан кинас».

Таӧдз Илья этшаысь на коддзывліс да эз тӧд, мый вермас вӧчны тшыг вылӧ дзонь стӧкан тыр вина. Сійӧ кымыньтіс тайӧ стӧкансӧ, киас босьтіс вина тыра четвертнӧй доз да кӧзяиныскӧд тшӧтш петіс йӧз дінӧ.

Ласей висьталіс йӧзлы, мый сылӧн рытыс абу прӧст да ставнас веськӧдлыны кольӧ Ильяӧс. Помечалысьяслы тайӧ буретш и коліс: кӧзяеватӧгыд асьныс ыджыдӧсь.

Илья заводитіс юктасьны. И сэк жӧ мӧдіс кывны, кыдзи йӧзлӧн сёрни шыыс кутіс вочасӧн сорласьны, кыдзи ставныс лоисны ӧткодьӧсь, быдӧн мыйкӧ висьталіс мӧд мортлысь кывзытӧг.

«Ачыд, зон, юышт, Илья, ачыд. Мекӧд тэ эн на ю. Тадзи оз позь».

Илья гӧститӧдӧ помечалысьясӧс и ачыс неунаӧн юышталӧ. Мый керан: татӧг оз позь... А вир-яйыс, кылӧ, вочасӧн кокняммӧ, кытыськӧ петкӧдчис сэтшӧм ыджыд вын, мый лои окота петавны ывлаӧ, кутчысьны керка пельӧсӧ да лэптыштны дзоньнас керкасӧ.

Сійӧ помнитӧ на, кыдзи жырйысь петкӧдіс мӧд четвертнӧй доз, но сійӧс сылысь кодкӧ босьтіс... Сэсся заводитіс ворсны гудӧк. Илья матыстчис Вера дінӧ да, кажитчӧ, уськӧдіс сійӧ киысь тасьті-пань...

«Но и делӧяс, сідзкӧ», — аслыс кывмӧн ӧні шуис Илья да петіс лабич улысь.

Мишка мӧдіс чуксавны мамсӧ, но сійӧ, тыдалӧ, вӧлі код на и «мам» пыдди сылӧн артмис «ам». Илья нерыштіс воксӧ да пуксис ӧшинь дорӧ, ки пыдӧснас чышкыштіс пӧсялӧм ӧшиньсӧ.

Асылыс вӧлі пужъя. Вичко крест вылын ворсіс асъя кыа, кӧлӧкӧльня гӧгӧр ыджыд чукӧрӧн лэбалісны чавканъяс.

Шытӧг пырис Вера, видзӧдліс керка пытш, дивитӧмӧн качайтыштіс юрнас.

Ильяӧс очсӧдыштіс.

— Унмыд локтӧ? — виччысьтӧг юаліс Вера.

Илья ӧдйӧ бергӧдчыштіс.

— Буретш тэ и колан меным, — шуис сійӧ да сэк жӧ юаліс: — Тышкасисны?

— Эз. Тышкасьнысӧ эз нин вермыны. Сӧмын дӧрӧмъяссӧ ӧта-мӧдныслысь кодсюрӧяс косялісны.

— А ме?

Вера матыстчис Илья дінӧ.

— Прамӧй сӧкӧл вӧлін. Йӧз коддзытӧдзыс и вӧлі гажмӧмыд.

— Сэсся мый вӧлі?

Ильялы вӧлі окота тӧдны ставсӧ да торйӧн нин ёна ӧтитор, код йылысь поліс юавны веськыда.

— Ме ордысь тай наперво кык тасьті уськӧдін да жугӧдін-а... Чӧвлы вот, мый мӧдас сьывны Чамашыд. Бурӧн сыысь он мын.

Янӧдӧм зон мӧдіс видзӧдны ӧшинь пыр.

— Ставсӧ висьтав, мый вӧлі, — бергӧдчывтӧг тшӧктіс сійӧ.

Ковта сос вывсьыс Вера босьтіс кутшӧмкӧ бустор, виччысьыштіс Ильялысь сыланьӧ бергӧдчӧмсӧ, дыркодь видзӧдіс сійӧ синъясӧ.

— Ог эскы ме код мортыдлы... Гашкӧ, помнитан?

Илья гӧгӧрвоис, сёрниыс мунӧ алӧй ленточка йылысь, Вералы сійӧс сетны заводитлӧм йылысь.

Но та йылысь водзӧ сёрнитны лои некор: пырис Ласей гӧтыр.

— Кӧні ветлан? — ӧдзӧсӧд пыригӧн на Вера вылӧ горӧдіс Пекла. — Джоджсьыс со он аддзы срамсӧ... Небось кадрилясьныд оз ков тшӧктӧмыд. Пӧганӧйяс... Тӧрыт, видзӧдтӧ, кык тасьті жульнитінныд... Джоджсьыс став краскасӧ вуштӧмныд...

Чамаш гӧлӧсӧ садьмис Проня Петра.

— Коді сэні кӧзяитӧ? А! — шуткаӧн горӧдіс Петра. — Тэ эськӧ, Пекла тьӧтка, пӧкмелитыштін кӧ, бурджык вӧлі.

— Вина гагъяс, — та вылӧ вочавидзис Пекла, но пыравліс жырйӧ да петкӧдіс сӧрӧкушка джын вина.

— Вот тайӧ мӧд делӧ, — радлыштіс Петра. — Кӧть тэ и урӧс вома, Пекла тьӧтка, а сьӧлӧмыд абу на дзик кын.

Збыльысь кӧ шуны, Чамаш Пеклалысь пинясьӧмсӧ ёна эз и пуктыны пыдди. Ачыс Пекла тайӧс гӧгӧрвоис жӧ да сы вӧсна и эз лӧгась Петра вылӧ.

— Ю, эн жерйӧдлы пиньястӧ, — Петралы шуис сійӧ. — А ті, — шыасис том йӧз дінӧ, — прӧста нянь сёйигмоз вӧрӧ ветлӧ небыд пувла.

Мишка, вӧлӧмкӧ, тожӧ садьмӧма да видзӧдіс сёрнитысьяс вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мый йылысь сёрнитӧны. А кодыр Пекла петіс керкасьыс, сійӧ бӧр кунис синъяссӧ.

Петра нимкодьпырысь нуӧдыштіс кинас кӧлӧкӧл ыджда восьса морӧс кузяыс, шылькнитіс дзиръястӧмӧн кажитчысь сьылісӧ.

— Ок, и лӧсьыд, — нюжӧдыштіс сійӧ. — Оз ӧд прӧста шуны: рытнас кӧть юртӧ мыськы винаӧн, а аски асыв кежлӧ вина румка дзеб... Тэ, Илья, войтӧдыштан он лекарствосӧ?

— Во джын мысти, гашкӧ, и мӧдас позьны матӧдны вом дорӧ, а ӧні тэнад юӧм вылӧ видзӧдӧмысь шогӧдӧ.

— Сідзкӧ, садьмӧдлӧй Митрейсӧ... Мем ӧд ӧтнамлы ставсӧ тайӧс оз жӧ позь юны, некор кодавнысӧ...

Митрей — батьыс кодь жӧ ён тушаа том морт — сӧмын лэптыштліс юрсӧ.

— Эн вӧрӧдӧ менӧ, юр потӧ-висьӧ. — Да сідзи эз и чеччы.

Регыд мысти Илья да Вера мунісны нин ыбъяс вывті вӧрлань. Кыкнанныс вӧліны еджыд шабураӧсь, кыкнанныслӧн мышъясас ӧшалісны сюмӧд пестеръяс, киясас — наберушкаяс.

Пужъя асывлӧн кӧдзыдыс дзажгыштіс нырбордъяс, гӧрдӧн краситіс чужӧмбанъяс.

Вӧрын, кылӧ, кодлӧнкӧ увтіс нин пон. Регыд шыасясны и мукӧдъяс, кӧть эськӧ ни ӧти вӧралысь оз на лок на дінӧ, урыс гӧрд сора на. Вӧрдорса ыбъяс вылысь чеччисны турияс да горзігтырйи мӧдісны лэбны лунвывлань.

— Майбыръяс, — турияслы завидьтыштіс Вера. — Лэбӧны кор кӧсйӧны и кытчӧ окотитӧны. А ми олам жӧ... Ӧти гӧптын чужам да сійӧ жӧ гӧптас и пӧрысьмам да кулам.

Илья сюся бергӧдчыштліс Вералань.

— Тайӧ нӧ тэд кутшӧм кадӧ юрад пыравліс?

— Мыйыс? — эз гӧгӧрво Вера.

— Турияслы завидьтӧмыс, мися, — шуис Илья, но сэк жӧ сылы лои яндзим татшӧм юалӧмсьыс. Ӧд и ачыс Илья мукӧд дырйи тадзи жӧ думайтлӧ. Муыс ӧмӧй Важгорт сиктӧн заводитчӧ да помасьӧ! Детинка дырйи школаын велӧдчигас учитель висьтавліс налы, школьникъяслы, мый му вылын эмӧсь паськыд мореяс, океанъяс, эмӧсь степъяс да пустыняяс, джуджыд гӧраяс да пропастьяс, мый тайӧ му вылын олӧны быд сикас йӧз да тшӧтш и сэтшӧмъяс, кодъяслӧн кучикыс са сьӧд. Зэв жаль, мый прӧстӧй крестьянин пилы позис велӧдчыны медся уна — нёль во. Мыйта эськӧ ещӧ позис тӧдмавны, велӧдчыны кӧ унджык.

И мед Вера эз думышт Илья йылысь лёка, Илья содтіс:

— Мортлӧн кӧ вӧлі борд, дерт, сэки и сёрниыс вӧлі мӧд... Эх! И мыйла тайӧ сідзи енмыс лӧсьӧдлӧма: кодлы чож кок да нырис сетӧма, кодлы кыв-вор да вежӧр, мукӧдлы ыджыд вын да лэчыд гыжъяс либӧ вына бордъяс... Быдӧнлы ичӧтикаӧн, скупитчӧмӧн. А ме ногӧн кӧ, коліс сетны ставсӧ ӧтилы. Мед красуйтчис. Мед котраліс ёсь кока кӧр моз, лэбаліс тӧв йыв варыш моз, вермасис вына ош моз, вежӧртіс пӧрысь тун моз, а олӧмсӧ радейтіс сідз жӧ ёна, кыдзи радейтӧ удал зон ассьыс мусасӧ.

Вера нюммуніс.

— Тэ нӧ мыйӧн тӧдан, ёна али омӧля радейтӧ ассьыс мусасӧ удал зонмыс?

— Тадзи чайта, — пыр жӧ вочавидзис Илья да гажаа серӧктіс. — Менам ӧд сьӧлӧмыс абу кос паренча...

— А ме чайті кос паренча...

Но буретш тайӧ бӧръя кывъясыс орӧдісны сёрнисӧ. Турияс йылысь ӧд Вера кӧсйис сӧмын шуны, мый на вылын некод оз кӧзяит ни оз тешитчы, кыдзи кӧзяитӧны да тешитчӧны Вера вылын; мый борда пӧткаӧс сьӧкыд кутны ӧти местаын, сылы кӧ оз кажитчы сэні овны. А сёрниыс, видзӧдтӧ, пансис паськыдджыка... Найӧ важӧн нин пырисны вӧрӧ да ӧні мунісны трӧпа кузя.

Вӧрыс быттьӧ вуграліс, югыд сынӧдыс кажитчис унмовсьӧмаӧн, и тайӧ лӧняс гораа кыліс кок шы, кушмӧм увъясӧ инмалӧмысь таркӧдчигмоз гылалісны уна рӧма коръяс, кодъяс ӧнӧдз на ӧшалӧмаӧсь кутшӧмсюрӧ пуяс вылын. Зэв ылӧ тыдалісны пелысьлӧн кумач гӧрд розъясыс, пӧшти быд козъя вӧрын кылісны уркайяс, туй дорысь корсюрӧ ыджыд борд шыӧн чеччылісны таръяс, сьӧлаяс, дозмӧръяс.

— Колӧма босьтны пищаль, — выльысь заводитіс сёрнитны Илья.

— Коліс, дерт, босьтны... А тэ менӧ ылӧдз на мӧдан нуны?

— Матын нин, Вера, матын. Ме тэнӧ нуӧда сэтшӧм вотчанінӧ, кытчӧ ни ӧти чумана морт на эз волы таво. Пувйыс сэні овлӧ турипув гырся да ӧмидз кодь чӧскыд. Тайӧ вотчанінсӧ сӧмын ми батькӧд и тӧдам. Сэтысь пыр вотлам лым усигас нин, самӧй небыдсӧ.

— Со ӧд тэ кутшӧм, — нарошнӧ шмонитіс Вера, — этатшӧм пувъяин кӧсъян петкӧдлыны бокӧвӧй мортлы... Мый ӧд шуас батьыд?

— А ме сылы висьтала, мися, нуӧдлі ас мортӧс. Тэ гӧгӧрвоан тайӧс?..

Вера эз шыась. Сійӧ поліс эскыны, мый Илья збыльысь радейтӧ сійӧс, поліс сыысь, мый тайӧ радейтӧмыслы кодкӧ вермас мешайтны.

Бӧръя кадӧ Вера оліс Илья йылысь думӧн. Вералы кажитчис, мый Илья сылы абу прӧстӧ зон, кодӧс позьӧ радейтны либӧ кедзовтны, — Илья характерын вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, кутшӧмтор, колӧ чайтны, овлӧ бур воклӧн. И кодыр Илья локтіс казачитны Вишкун ордӧ, Вера олӧмын лои сы мында водзӧ овны кӧсйӧм и сэк жӧ сы мында мыйыськӧ полӧм, мый став мукӧдторъясыс вешйисны бокӧ. Со и ӧні уси тӧд вылас тӧрытъя вӧвлӧмторйыс, коді эськӧ вермис паськавны йӧз пӧвстӧ да вайны Ильялы уна тӧждысьӧм. Код йӧз заводитлісны сёрнитны Бикмедов вӧвъяс вылысь сийӧс-завод вундалӧм йылысь. Кодкӧ первой шуис: тайӧ пӧ, зонъяс, став вӧлӧстьлы позор. И заводитісны пинявны том йӧзӧс.

«Некор на татшӧм срамыс эз вӧвлы».

«Ӧнія том йӧзлӧн ни енмысь полӧм, ни ай-мамысь яндысьӧм абу».

Тайӧ сёрнисӧ Илья талун ньӧти оз помнит. Но тӧрыт рыт ёнакодь пузьыліс.

«Став том йӧзсӧ ӧти чукӧрӧ эн шыблалӧй! — горӧдіс сійӧ. — Став том йӧз тані абу мыжа. А вот кодкӧ, гашкӧ, и збыльысь мыжа».

Кодсюрӧ аддзылісны, кыдзи Мишкалӧн паськавлісны синъясыс, ачыс ӧтортчыштіс йӧз сайӧ. Певчӧй Конӧ уськӧдчис Илья дінӧ.

«Тэ талун ёна код, — повзьӧмӧн жӧ, но быттьӧ бурӧн мӧдіс Ильяӧс ланьтӧдны Конӧ. — Татшӧмторъяс йылысь код юрӧн оз сёрнитлыны».

Конӧлы воча Илья мыйлакӧ паськӧдіс ассьыс морӧссӧ.

«На кучкы! Али полан меысь? Кучкы!..»

Вера удитіс мыйкӧ вашнитны Митрейлы. Митрей сувтіс Ильяа-Конӧа костӧ.

«Тышкасьны оз ков, Илья», — шуис сійӧ да сывъяліс Ильяӧс.

Илья видзӧдліс Митрейлӧн спокойнӧй чужӧм вылӧ да бурмыштіс.

«Тышкасьны оз ков — тайӧ збыль, — сӧгласитчис сійӧ. — А лякӧсьтны став том йӧзсӧ тожӧ оз позь. Правда колӧ! Вот мый колӧ».

Но ӧд вӧлі и мӧд правда — ичӧтджык: сыысь, мый кодкӧ вундалӧма купеч вӧвъяс вылысь сийӧс-завод, некодлӧн эз вись ни кынӧм, ни юр. Купеч вермас лӧсьӧдны выльӧс. Медъя нин, ставыс кӧ ланьтіс лючкиӧн-бурӧн, некодӧс мыжавтӧг. Талун та йылысь — сёрни, аски — казьтылӧм, аскомысь — дзикӧдз вунӧ. Пӧжарбӧрса сэрапомъяс куслӧны асьныс, он кӧ найӧс лӧдсав.

Илья тӧрыт рыт эз удит висьтавны сійӧс, мый тӧдіс, — Ладимерлысь да Конӧлысь Бикмедов лавкаын вашкӧдчӧмсӧ. Мишкаӧс сэтысь гусьӧн моз корӧмсӧ, ӧшинь улас кодъяслыськӧ вуджрасьӧмсӧ. Лёка балуйтӧмыс, дерт, налӧн удж. Но ӧд Илья некодӧс ни эз аддзыв, ни эз кут киӧдыс пакӧститчигас, а сӧмын чайтӧ. Та вӧсна и правлениеын, кор сійӧс корлісны жӧ сэтчӧ, висьталіс Белоштыклы, мый ме пӧ нинӧм ог тӧд.

Вера ӧні нарошнӧ юаліс:

— Мый нӧ сідз рытнас Конӧыслы морӧссӧ восьтылін?

— Коді? Ме? — шензьыштіс Илья. — Дзикӧдз ог помнит. А мый эськӧ?

— Ме сідзи, прӧста. — И вежис сёрнисӧ: — Бурджык лоас, заводитам кӧ вотчыны. Аддзан, кутшӧм гырысь пув розъясыс тані.

— Вуджам ещӧ ӧти сён и кутам вотчыны.

Неыджыд яг нӧрыс, кытчӧ Илья вайӧдіс Вераӧс, вӧлі некодӧн на некор вӧрзьӧдлытӧм гырысь пожӧмаин. Яла нитш да пув корйӧн вевттьӧм му веркӧс вылын туплясисны тӧв нырӧн пӧрӧдӧм пуяс, кыпӧдчисны выль и важ вужляяс, негырысь мылькторъяс. Пув вӧлі збыльысь воттӧм на да сэтшӧм чукӧра, мый кӧть зырйӧн зырт.

Вотчысьяс ӧшӧдісны пестеръяссӧ вужля бокӧ да зіля мӧдісны вотчыны. Найӧ весиг бисӧ эз пестыны — лун сьӧмӧсыс лои шоныд. Пужъявлӧмбӧрса пув кажитчис торъя нин чӧскыдӧн да небыдӧн, и вӧлі окота вотны сійӧс кыдз позьӧ унджык.

Пыдісянь да гортӧма шувгисны пожӧмъяс. Нюр дорын пискалісны сьӧлаяс. Ӧти ногӧн увтчис визяорда. Уліник шондіа небесаын гӧграліс канюк-варыш да нора кевмис арся зэръяс. И тайӧ нэмӧвӧйся вӧрлӧн пӧрысь ышлолалӧм шыас, кодӧс оз вермы торкны зверь-пӧткалӧн небыдика горалӧмыс, вӧлі окота думайтны и артавны ас кежысь.

Да, да. Медводдза наберушка тыртӧм бӧрын Илья матыстчас пестеръяс дінӧ, чукӧстас сэтчӧ Вераӧс да заводитас сёрни сы йылысь, мый йылысь эз сяммы висьтавны тӧрыт рыт — мӧдас вӧзйыны Вералы алӧй ленточка. Но кыдзи тайӧс заводитны? Кутшӧмджык кывъяс лӧсялӧны татчӧ? Ой, тэ, сьӧлӧмӧй, сьӧлӧмӧй! Эськӧ ачыд кӧ сёрнитін.

Гашкӧ, тадзи заводитны: «Висьтав, Вера, кодкӧ аддзыліс эз миянӧс тӧрыт, кор ме тэныд вӧзйи гӧснечсӧ? И мыйла тэ сійӧс бӧр пуктӧмыд менам зептӧ? Сійӧс ӧд ме эг код юрӧн ньӧб. Садь юрӧн ньӧблі тэныд сетӧм вылӧ. Со сійӧ, босьт.»

Тӧдӧмысь, Вера сэки гӧрдӧдыштас и шуас дзик мӧдтор, оз сійӧс, мый думайтӧ гусьӧникӧн.

«Ме ӧд нылыс, ачыд тӧдан, — бобыль. Тэ, буди, сералыштны кӧсъян? Ме вылын ӧд позяс тешитчыны кыдзи окота — дорйысьяс менам абуӧсь. Ог босьт ме тайӧ гӧснечсӧ, ог кӧртав тэнӧ асӧн, ог мӧд и ылӧдлыны ачымӧс. Тэд сюрас рӧдвужа да озырджык ныв».

«Но збыль ӧмӧй шуас тадзи? — водзӧ думайтӧ Илья да кылӧ, кыдзи ёнджыка нюкыртӧ сьӧлӧмыс. — Оз вермы сійӧ шуны тадзи. Ме ӧд тӧда. Вера радейтӧ менӧ».

Илья корсьӧ воча кыв да аддзӧ сійӧс кыськӧ пыдысь, самӧй сьӧлӧм шӧрсьыс.

«Эн шу тадзи, эн чайт менӧ Ласей Ладимер кодьӧн, кодлы гӧтырпусӧ бать-мамыс корсьӧны... Кывзы, Вера, тэ кодьыс кӧ быдмис шӧвк пытшкын, ми вок кодьыс эз кужлыны вӧтавны сэтшӧмъяс йывсьыс. Сійӧ эськӧ лэбаліс, ой, выліті, миян дрӧб-порокӧн судзны позьтӧминъясті... Ме ог ылӧдчы, Вера. Тайӧс тэ аддзан бӧрыннас».

А Вера вермас шуны: «Ме тэныд эска, Илья, да ӧд тэнад бать-мам эм. Мый ещӧ найӧ шуасны! Бать-мамыдлӧн кӧсйӧмыд абу прӧстӧй потшӧс, кыті кӧсъян он вудж. Мӧдасны пыксьыны, и пом».

«Чӧв ов, Вера, чӧв ов, — та вылӧ ас думсьыс вочавидзӧ Илья. — Менам бать-мам абу ыръянитысьӧсь. Асланыс пилы лёктор вӧчны оз мӧдны».

Тырис нин наберушка. Сійӧ тырӧма и Вералӧн, но Вера панйис чукӧстны Ильяӧс. Илья локтіс пестеръяс дорӧ.

— Тэ тай, зон, прамӧй вотчысь вӧлӧмыд, — ылісянь на горӧдіс Вера. — Нывбабалы он сетчы. Адӧй, адӧй! Тэнад, буди, ещӧ на мичаджык вотӧсыд-а?

Наберушкаяс гырысьӧсь, чукъяӧсь, сьӧкыдӧсь. Гӧрд кумач рӧма пув быттьӧ сераліс, важӧн нин кисьмылӧм вӧснаыс лоӧма нежнӧйӧн, юмовӧн.

Илья видзӧдіс Вера чуман вылӧ и детинка моз нюмъяліс.

— Мича эськӧ, да абу мичаджык тэысь. Тэнад со ни ӧти ёг оз тыдав.

— Ёгыд абу сир, оз сибды, — нюмъяліс Вера и сёрнисӧ бергӧдіс мӧдтор вылӧ. — Вайлы пестертӧ. Первой тэнсьыд тыртам.

— Но ладнӧ, сідзкӧ, — восьтіс пестерсӧ Илья. — Менсьым кӧ и менсьым. — Тайӧ сылы вӧлі ёна любӧ, и сійӧ мӧдіс шмонитны. — Чайта, оз мӧд юасьны Чамашыд, код пестерын кодлӧн вотӧс.

— Гашкӧ, и оз. Ми талун нарошнӧ вотам сы мында пув, мед кӧть ӧтчыд да шуас жӧ: пасибӧ пӧ.

— «Пасибӧ?» — шензьыштіс Илья. — Уна тай кӧсъян! Ачыд шу пасибӧсӧ, висьталас кӧ: «Со ӧд, ветлінныд кӧ. А эськӧ прӧста жӧ гортад лытайтід».

Вера гажаа серӧктіс.

— Тӧдін, тадзи и шуас. Ещӧ содтас на: «Жӧритнысӧ асьныд кутанныд».

Тані, ас костын да бокӧвӧй пельяс кывтӧг, позис сёрнитны быдтор йылысь. Но арся лун дженьыд, а Вералы окота вотны пувсӧ сьӧкыда нумӧн. Та вӧсна сійӧ мӧдіс тэрмӧдлыны Ильяӧс.

— Гортӧ мунігӧн мӧдам варовитны. Ладнӧ?

Илья гыжйыштіс юрсӧ: сійӧ, видзӧдтӧ, кӧсйис на панны сёрни главнӧйтор йылысь да эз удит.

Прӧстӧ тешкодь. Вера ӧмӧй сэсся оз и казьтышт ленточкаыс йылысь? Веськодь ӧмӧй сылы тайӧ? Илья некыдз оз вермы гӧгӧрвоны тайӧс.

Но ставыс эз вӧв тадзи. Вера муртса копыртчис бара вотчыны и сэк жӧ заводитіс думайтны Илья йылысь, кольӧм рытӧ ленточка вӧзйӧм йылысь. Ӧд зон ордысь пӧдарок босьтӧм збыль вылас вӧлі нывлӧн нэм кежлӧ аслыс зонмӧс, а сэсся и верӧсӧс бӧрйӧм. Тайӧ гижтӧм законыс комияслӧн кыссьӧ уна нэм чӧж нин. Но такӧд тшӧтш вӧлі и мӧд закон — бать-мамлӧн вӧля. Мый лоӧ сэки, Вера кӧ дзикӧдз кутас надейтчыны Илья вылӧ, а сылӧн ай-мамыс оз мӧдны пыдди пуктыны тайӧс? Кытчӧ воштысяс сэки коньӧр ныв?

Вера ӧдйӧ босьтышталіс пелькиник кияснас роз бӧрся роз да эз и тӧдлы, кыдзи кумач гӧрд розъясыс мӧдісны кажитчыны васӧда дзирдалысьӧн. Нывлӧн бӧрдіс сьӧлӧмыс. Оз, Вера оз вермы думайтны, мый лоӧ водзӧ, босьтас кӧ ленточкасӧ, ни оз мӧд каитчыны весиг сэки, кутшӧмкӧ лёк морт торкас кӧ налысь радейтчӧмсӧ. Вераӧс кыскис Илья дінӧ венны позьтӧм вын, и Вера ачыс вӧлі вынтӧм ӧткажитчыны таысь.

Илья муніс яг нӧрыс помлань. Сійӧ вотчис и помся кыліс питшӧгсьыс рузумӧ гартыштӧм ичӧтик ёкмыльтор, и тайӧ ёкмыльыс быттьӧ сотіс сылысь морӧссӧ. Сылы вӧлі окота перйывлыны сійӧс сэтысь да эскӧдны асьсӧ, алӧй ленточка-ӧ тайӧ ёкмыльыс, да бӧр сюйны питшӧгас. Но кодкӧ неылын, кылӧ, кратшнитыштіс увйӧн. Илья видзӧдліс сылань. Колодаяс сайын мелькнитіс сьӧдтор. Илья эз на вежӧрт, коді тайӧ татшӧмыс, а юрсиыс мӧдіс сувтны нин, лэптыны гын шляпасӧ.

Ош кыпӧдчыштліс колода вылӧ, исыштіс сынӧдсӧ да бара мӧдіс сёйны пув. Сы дінын бергаліс ошпи.

Илья воськовтіс вужля сайӧ да сы сайӧ сайӧдчигмоз мӧдӧдчис Вералань.

Ёртыслӧн гусьӧн воӧмысь Вера дрӧгнитіс, мыйкӧ кӧсйис шуны, но Илья вӧчыштліс кинас, эн пӧ шыась. Сэсся вашнитіс:

— Эн повзьы, Вера. Эстӧні пияна ош. Таланьӧ локтӧ.

— Ой-й-ой! — муртса горӧдіс Вера да уськӧдчис Ильялы паныд веськыда кияс вылас.

Вераӧс дрӧж босьтіс.

— Уськӧдчас, чайтан? — пӧсь лов шыӧн инмӧдчыштіс Вера чужӧмӧ Илья. — Пиньыс оз мӧрччы. Срокыс ошъяслӧн прӧйдитӧма нин. Сӧмын семен лун гӧгӧр, кор налӧн свадьбаыс, найӧ вермӧны сёйны мортӧс. Куим лун-вой сэки ен оз кранит йӧзӧс ош сёйӧмысь... Аддзан, миянланьӧ локтӧ. Пиыс кольӧм тӧвся на, тыдалӧ. Бур и шапкапу эськӧ вӧлі — ён да мича.

Вера кокньыдджыка лолыштіс, лэдзчысис Илья дінысь.

— Пиянаыд, шуӧны, вывті скӧр овлӧ. Сулӧдны вермас, мышкад ноп тэчны. Ӧд кымынысь нин тадзисӧ вӧвлӧма.

— А ми абу кулӧмаӧсь. Сьӧрысь чер и пурт.

Илья ӧдйӧ разьыштіс тасма вӧньсӧ, лӧсьӧдыштіс шабурсӧ да бӧр вӧнясис.

— Черыс пестеръяс дінын. Котӧртлы гусьӧникӧн.

Но Вера аддзыліс, мыйкӧ уси му вылӧ.

— Тэ мыйкӧ уськӧдін, тыдалӧ! — И копыртчис босьтны.

Илья быттьӧ повзьыштіс, но сэк жӧ сылӧн чужӧмыс лои меліджык.

— Сійӧ тэныд. Тӧрытъяыд. Босьт.

Вера гӧгӧрвоис жӧ — тайӧ вӧлі алӧй ленточка — и мыйлакӧ дзикӧдз шӧйӧвошис.

— Ог тӧд ме, Илья. Ог тӧд, мый вӧчны...

Но кадыс эз виччысь. Кадыс тэрмӧдліс.

— Босьт, мися... Сюй питшӧгад.

Здук мында Вера сулаліс нинӧм вӧчтӧг да видзӧдіс, кыдзи Илья вӧркань моз котӧртыштіс пестеръяслань, сэтысь кватитіс чер да сідз жӧ ӧдйӧ локтіс Вера дінӧ бӧр.

— Чайтан, пола ошсьыд? Чайтан, ог лысьт вӧтлыны сійӧс?

Вера кӧсйис кутыштны Ильяӧс, но Илья вӧлі некымын воськов сайын нин.

Ош гораа вишнитіс. Илья горӧдіс жӧ вӧр тырыс:

— Ок тэ, вӧ-ӧ-ӧрса!..

Зверь сувтыштліс кыккокйыв, уськӧдчыліс пиыс дінӧ, кучкис сылы лапанас, мед сійӧ котӧртас нюрлань, да бара лои Ильялы воча.

Вера мыйкӧ корсьыштіс ас гӧгӧрсьыс. Аддзис: киас на алӧй ленточкаыс, рузумыс разьсьӧма да дзирдыштіс алӧй рӧм.

Илья киын югъяліс чер. Ош кажитчис вуджӧр кодь кокниӧн. Муртса эз судзышт кучкыны Илья киын черӧ, гыжъясыс шаркнитісны пожӧм кырсь кузя. Илья дрӧгнитіс, здук кежлӧ сувтыштіс места вылас. Ярмӧм зверлӧн югнитісны лым еджыд пиньясыс, вом пытшкыс быттьӧ ӧзйис, гырдмӧмаӧсь скӧр синъясыс.

Татшӧм кадӧ бӧрыньтчыны оз позь — тадзи висьтавлӧны кыйсьысьяс. Илья уськӧдчис сӧтны черӧн ошлы, и эз судз, ош чеччыштіс пу сайӧ, сэні дзир вылын моз бергӧдчыштіс да сьӧлыштіс Ильялы.

— А-а! Полан? — горӧдіс Илья. Но равӧстіс и ош. Сійӧ, кажитчӧ, лои ещӧ на вертлянӧн да сюсьӧн. Йӧктіс Илья водзын, сьӧласис, мисьтӧма горзіс. Сійӧ тадзи мӧдас повзьӧдчыны сэтчӧдз, кытчӧдз сылӧн пиыс оз котӧрт ылӧджык — тайӧс Илья тӧдіс. Но тӧд вылас уси и мӧдтор — сӧтны ошлы оз ков, ранитчӧм зверь оз мӧд лыддьысьны нинӧмӧн.

Друг ош повзьӧмӧн видзӧдліс боквыв, гораа вишнитіс да эновтіс Ильяӧс. А тайӧ кадӧ кыліс Вералӧн не аслас кодь гӧлӧс:

— Ӧ-ӧз-ты!.. Ӧ-ӧз-ты!

Илья бергӧдчыштіс, и сылы синмас быттьӧ кучкыштіс пуяс костті лэбысь алӧй би. Котӧртысь Вера киын дӧлаліс разьсьӧм ленточка. Сійӧ яръюгыда ӧзйис аслас рӧмӧн да кажитчис гыалысь биа мечӧн.

— Ӧ-ӧз-ты! — тшӧтш уськӧдчис ош бӧрся Илья. — Ӧ-ӧз-ты!

Но ошлӧн мелькайтіс сӧмын бӧрыс нин.

— Илья-а-а! Бергӧдчы! Илья-а-а!..

Котӧртысь зон сувтіс, видзӧдліс нюрланьӧ, кытчӧ пышйис пияна ош, и мӧдӧдчис Вера дінӧ.

Вера вӧлі бледӧдӧма, дрӧжжитан киясӧн гартіс ленточкасӧ.

— Кыдзи тэ гӧгӧрвоин вӧчны тадзисӧ? — локтігмозыс на горӧдіс Илья.

— Мыйсӧ?

— Повзьӧдны ошсӧ алӧй ленточканад.

— Сыысь ӧмӧй повзис?

— Дерт жӧ сыысь. Биӧн, тыдалӧ, чайтіс.

Вера шензьыштіс:

— Сё чудеса тай! — кӧть эськӧ ачыс та могысь и паськӧдіс ленточкасӧ, мед ошкыс сійӧс чайтіс биӧн.

Пестеръяс дінӧ пестісны бипур. Радейтчысь ныла-зонма чувствуйтісны асьнысӧ зэв шудаӧн. Найӧ волысьӧмын вӧлі вӧчӧма мыйкӧ сэтшӧм коланаӧс да тӧдчанаӧс, мый прӧстӧй сёрни эз эськӧ вермы передайтны налысь нимкодьлунсӧ, и найӧ ёнджыкасӧ сералісны. Серам туйӧ ӧні лои алӧй лентаӧн повзьӧдӧм ош.

Вӧчалісны и водзӧ кежлӧ пасйӧдъяс.

— Главнӧй — оз ков повны. Со мыйын главнӧйыс! — кывкӧрталіс Илья. — Полысь мортӧс и омӧлик гӧна пон пурлӧ.

— А тэ аддзылін, Илья: воддза кокыс ошкыслӧн чукля да пӧлӧстчӧма. Тыдалӧ, коркӧ доймылӧма да неногӧн и бурдлӧма.

— Ме, зон, тайӧс эг и казяв. Вот дивӧыд! — шензис Илья. — Збыльысь чукля?

— Збыльысь, мися. Ёна ӧд чукля.

— Но инӧсь... Приметаа ош вӧлӧма. А код кокыс пӧлӧстчӧма?

Вера думыштіс.

— Вернӧ. Код кокыс нӧ сылӧн пӧлӧстчӧма? Ей бог, ог помнит.

И бара заводитісны серавны.

Рытъявылыс нин вотчысьяс эновтісны яг нӧрыс. Найӧ муртса вермисны нуны сьӧкыд пув нопъяссӧ.

ПӦКРӦВ ЛУН — ВӦРАЛЫСЬЯСЛӦН ПРАЗДНИК

1

Коркӧ помасис и нывбаба гожӧм. Дыр кежлӧ дзебсис кӧдзалӧм шонді. Помся нюжалысь ва кымӧръяс пожналісны му вылӧ посньыдик кӧдзыд зэр. Пужъя асывъяс дырйи моз матысса вӧръясын эз нин кургыны тшӧг таръяс, налы воча эз чуксасьны сиктын тшап петукъяс. Ӧтиясыс и мӧдъясыс войтва сяльгӧм шы улӧ жугыля куткырвидзисны сайӧдъяс улын — дзик жӧ сідзи, кыдзи визув челядь эновтӧмаӧсь гора улича выв, чукӧртчӧмаӧсь паччӧр сэрӧгъясӧ да лӧня кывзӧны «Бобӧ, бобӧ, кытчӧ ветлін» мойд, кодӧс налы век выльысь и выльысь висьталӧны пӧль-пӧчныс. Абу нин пӧтӧмаӧсь воймӧм турунӧн мӧсъяс, ыжъяс — баксӧны, гажтӧмчӧны. И кажитчис, быттьӧ некор нин оз волыны шондіа лунъяс, некор нин быд понӧль ув оз лэдзлы мортӧс патераӧ. Татшӧм лун-вой сор локтіс пӧкрӧв лун вечерня.

Но быдӧн тӧдіс, мый войвывсянь лунвылӧ вуджасны зэръяс, кын косӧн косьмас ывла выв, челядь бара петасны ывлаӧ, дугдасны баксыны мӧсъяс... А медсясӧ — матысмис ур кыян кад. Матвей Степан весиг понъяссӧ нин петкӧдліс вӧрӧ — кыйис лэч туй да пӧпуттьӧмоз тӧдмаліс, воӧма абу нин ур. Ветліс кык войков чӧж. Муртса на локтіс гортас.

Марпа ёна нин тӧждысис верӧсыс вӧсна, сійӧс виччысис тӧрыт рыт. И ӧні, Степанӧс кӧритыштӧм могысь, шуис:

— Кыкысь нин волісны пияныд. Тӧждысьӧны. Мыйкӧ пӧ эз-ӧ ло миян батькӧд. Ӧд слӧтыс кутшӧм ывлаас.

Степанлы вӧлі любӧ пияныслӧн сы вӧсна тӧждысьӧмыс, но шуис быттьӧ гӧтырсӧ дивитӧмпырысь.

— Первойысь али мый ветлі вӧрас. — А сэсся дорйысьыштӧм могысь нин содтіс: — Кузь дав керкаӧдз бесъясыс катӧдлісны. Сы вӧсна и сёрми.

Но Степан эз каитчы сэтчӧ кайлӧмысь. Понъяс быдлаысь и частӧ увтісны. Сюрисны нин джынвыйӧ еджыд уръяс ^Тӧвся урлӧн кучикыс еджыд, гожсялӧн да водз арсялӧн — лӧз./^. Аддзыліс донаджык зверьяслысь оланінъяс.

— Найӧ нӧ аски кӧсйисны эз локны гортӧ? — пияныс йылысь юаліс Степан.

— Талун рыт пӧ тай, шуӧны, воам. Вишкуныс пӧ тэнӧ виччысьӧ. Гортас кӧсйӧ корлыны.

Степан шензьыштіс:

— Мый сідз бурмӧма?

— Бурмис ли эз ли, а кык мужик гожӧмбыд уджалісны сы ордын...

Марпа пыраліс гӧбӧчӧ, петкӧдіс ыджыд пу бекар тыр сур.

— Гашкӧ, юыштан пывсянад лэччытӧдз? Артмӧма нин тай.

Тайӧ вӧлі коддзӧдтӧм сур. Татшӧм сурсӧ комияс вӧчлӧны юмов пызьысь либӧ чужйысь, пуктӧны сэтчӧ таг, ёнджыкасӧ вӧчлӧны сура праздникъяс да свадьбаяс кежлӧ.

Степан пӧлялыштіс еджыд шапкаӧн лэптысьӧм сур быг вылӧ да вӧйтіс сэтчӧ сьӧд усъяссӧ.

— Добра-а-а! — бекарсӧ ректӧм бӧрын акнитіс сійӧ. — Уна-ӧ лои?

— Ведра куим-нёль... Дерт, эськӧ, этшаджык жӧ да, кытысь нӧ унджыксӧ.

Степан эз шу некодарӧ: мыйта эм, сы мында и юасны гӧстьяс.

Пывсян эштігкежлӧ бара локтіс Илья. Сійӧ вӧлі пасьтасьӧма вӧрӧ петӧм вылӧ, и батьыс нюммуніс аслыс: «Сідзкӧ тай збыльысь ёна тӧждысьӧмаӧсь, весиг лӧсьӧдчӧмаӧсь корсьны менӧ».

Ая-пиа лэччисны пывсянӧ, а Марпа заводитіс ноксьыны: кывтын пожнавны пызь, кӧтны аски кежлӧ пирӧга нянь. Сійӧ ноксис и думайтіс ас кежсьыс, мый вот сылӧн пияныс тавой мӧдасны узьны гортын нин, мынтӧдчасны Вишкун Ласейысь. Праздник бӧрын заводитасны вӧравны. Марпа бара лоӧ ӧтнасӧн да сы вылӧ коляс став овмӧсыс. Вӧрӧд ветлігӧн паськӧм ёна киссьӧ, и куим ая-пиалы ковмас унджык паськӧм, ковмас зільджыка кыны-печкыны, дӧмсьыны-вурсьыны. А уна-ӧ вермас Марпа вӧчны ӧтнасӧн? Сэтчӧ жӧ, сійӧ абу нин том. Эськӧ гӧтравны кӧ ыджыдджык писӧ, вайны гортпомӧ отсасьысьӧс. Марпа лоас энькаӧн, том гозъялӧн лоӧны челядь. Кузь рытъясын этадз печкигмоз ли, вурсигмоз ли мӧдасны пукавны энькаа-моня пеша дорын кыкӧн, и Марпа мӧдас велӧдны ичмоньсӧ быдторйӧ, мый тӧдӧ ачыс. Оз вермы лоны, мед сійӧс эз мӧд кывзысьны ичмоньыс. Ӧд Марпалысь сёрнисӧ, велӧдӧмсӧ пыдди пуктӧны весиг суседкаясыс. Покойнича энькаыслысь кывзысьлісны жӧ. Крут сійӧ вӧлі, сы дінын олігӧн Марпалы уна синва ковмыліс кисьтны, но сы пыдди ӧні ачыс Марпа кужас лоны энькаӧн. Энькаясыд сы вылӧ и эмӧсь, мед ыджыдалыштны ичмоньяс вылын. Куласны пӧрысьяс — сэки мед и кӧзяитасны, кыдзи кужасны.

Кылӧ, увтыштіс Катшыс. Зилькнитіс кильчӧ иган. Посводзын шарӧдчыштіс шоча волысь морт. Марпа видзӧдліс пызан вылын куйлысь пӧтка вылӧ, кодӧс вайис Степан, да ӧдйӧ сійӧс вевттьыштіс пызан дӧраӧн.

Пырис Вера, пӧлать увсянь юрбитыштіс. Сійӧ вӧлі вевттьысьӧма зэрысь ыджыд шальӧн.

— Со тай, со тай, — радлыштіс Марпа. — Волытӧм гӧстя кысянькӧ.

Вера петыштіс джодж шӧрлань.

— Ме тай, эськӧ, быдлаӧ ветла да.

— Он, миянӧ коктӧ некор он сюйлы. Татчӧджык но... Тэ ӧд, дерт, мога?

— Степан дядь нӧ абу али мый? Шуисны воигӧн-а?

— Пывсьыны ая-пиа лэччисны, Ильякӧд.

— Ласей дядь тшӧктіс висьтавны Степан дядьыдлы, мед пӧ чай юны волас.

Марпа та йылысь кӧть водзджык нин тӧдліс, а ӧні век жӧ шензьыштіс да юаліс Вералысь, мый водзын Вишкун татшӧм лышкыд лоӧма.

— Ог тӧд, Марпа тьӧтка, — вочавидзис Вера. — Гӧтырыскӧд тай пинясисны да Ласей дядь, кылӧ, шуис, талун пӧ колӧ корлыны, аски гӧстьяс локтасны.

— Аскитӧ, дерт... — сӧгласитчис Марпа. Сійӧ пешис выль сартас да шуис Вералы: — Югыдінасджык пет. Да, эштан кӧ, пывсьыны тшӧтш лэччылам, васӧ уна шонті.

— Пывсьынытӧ ог нин, буди. Видасны.

— Мыйкӧ видасны: талун ӧд праздник паныд, он мӧд печкыны. Гашкӧ, эн на и пывсьы да?

— Пывсьынысӧ эськӧ эг на пывсьы. Льӧм пу шорӧ турунла ветлі да неуна сёрмышті, пывсянсӧ эг нин су.

— Льӧм пу шорӧ? — шензьыштіс Марпа. — Мый нӧ сы ылнасӧ? Этша ӧмӧй налӧн туруныс горт гӧгӧрас?

— Асьныс эськӧ гортдорса турунӧн и вердчӧны. Но горт дорас ставыс бур турун. Сійӧн и праздник кежлас ылысьджык тшӧктісны вайны.

— Жылаяс! — дивитыштіс Марпа. — А тэ, Веруш, збыльысь, пывсям ӧтилаын. Тӧварыш пыдди лоан. Кӧнкӧ, со мужикъясыс регыд бӧр локтасны.

И Вера кӧсйысис... пывсьыны Илья пывсянын.

Но тарыт кежлӧ тайӧ абу на ставыс вӧлӧма. Пывсянінысь кайӧм бӧрын Вераӧс чукӧстіс Пекла тьӧткаыс да висьталіс сылы:

— Мем некор ноксьыны тіянкӧд. Сё удж на вӧчтӧм, дай асывнас ковмас чеччыны водз... Висьтав кӧзяинлы, мед менӧ оз требуйт. Мый ковмас, ваян и сетан сылы. Тэысь нинӧм абу дзебӧма. Ставсӧ ачыд аддзан.

Бурджык ногӧн кӧ шуны, тайӧ вӧлі: ло кӧзяйкаӧн, пукты самӧвар, лӧсьӧд пызан вылӧ, уд да верд Матвей Степан ая-пиа котырӧс сідзи, кыдзи тшӧктас Власий Спиридонович.

— Да ещӧ пырав важ керкаӧ, висьтав Педӧралы, мед оз нюжмась... А то сійӧ вывті нин ёна сибдӧма дрӧчкаыс дінӧ, оз и янсӧдлы аслас подол дінысь... Тьфу тэ, прӧсти господи, — аслыс нин мӧдіс лыддьӧдлыны Пекла. — Колӧ жӧ тадз грекӧ вӧйны праздник паныд! А мыйысь эськӧ и гӧститӧдны найӧс? Кык верстьӧ мортӧс няньӧн-солӧн вердӧмысь буди-а? Гортаныс кӧ гожйисны, эськӧ, джын няньсӧ сёйисны ай-мамыслысь этатшӧмъясыд. Прамӧй морт некод жӧ оз гӧститӧдлы казачитӧмысь.

Вера, дерт, тайӧс эз нин мӧд кывзыны ни эз мун Педӧра дінӧ: коньӧр мед кӧть неуна олыштас дзоля пиыскӧд, сылӧн ӧд сы мында и нимкодьыс.

Выль керкалӧн мӧд судтаас первойя жырйыс вӧлі пӧлатя жӧ. Но ставыс тані краситӧма — джодж, лабичьяс, пӧлать брусъяс. Стенъяссӧ клеитӧма лӧз цветъяса шпалерӧн. Кывтсӧ потшӧма шкапӧн да гӧрдвиж рӧма ситеч занавесӧн. Ӧшалысь десятилинейнӧй лампа сотчис кӧть и джын биӧн, но югӧрыс вӧлі тырмымӧн, мед дзирдаліс гырысь ӧбразъясӧн тыр ен ув пельӧс да лампадкаяс. Пельӧссянь мунысь стенаясын ӧтарас тувъялӧма Киево-Печорскӧй лавралысь общӧй вид, мӧдарас — грешникъясӧс адын мучитӧм йылысь страшнӧй картина. Кыкнан картинасӧ Пеклалы кольӧм во на вайисны манакиняяс, кодъяскӧд дружитӧ ен дума купеч гӧтыр.

Мӧд жырйӧ пыран ӧдзӧс ӧні вӧлі пӧдса. Но сійӧ жырйыс таысь ёна ыджыд да мича, сійӧс шуисны гӧстинӧйӧн. Сэні, стеклӧа рама пытшкын, ӧшалісны царлӧн да царицалӧн портретъяс. Камод вылын сулаліс паськыд трубаа граммофон, сярвидзисны карысь неважӧн на вайӧм дона стулъяс. Коймӧд жырйыс Ласейлӧн канцелярия. Нёльӧдас ӧні, Сандра мунӧм бӧрын, оліс сылӧн вокыс, Ладимер.

Мед не сотны лишнӧй карасин, Ласей виччысис Степанӧс первойя жыръяс. Сійӧ пукаліс пызан сайын да мыйкӧ арталіс щӧті вылын.

Вералысь висьталӧмсӧ кывзӧм бӧрын Ласей тшӧктіс сылы пуктыны самӧвар да висьтавны Степан ая-пиа котырлы, мед найӧ, кор чукӧрмасны, каясны татчӧ.

Тӧдӧмысь, Власий Спиридонович тӧждысис эз на вӧсна, кодъясӧс виччысис. Сійӧ лыддис коланаӧн ещӧ ӧтчыд казьтыштны вӧралысьяслы, мед найӧ эз и думайтны вузавны ассьыныс прӧмыссӧ бокӧ. Таысь кындзи, Ласей кӧсйис талун юасьны Степанлысь зэв коланаторъяс. Важгорт вӧлӧстьса богач, видзӧдтӧ, думыштіс ыджыд делӧ — видлыны ассьыс вынсӧ паськыдджык уджъяс вылын. Локтан тӧв кежлӧ сійӧ кӧсйӧ босьтны сортовка вӧр лэдзӧм вылӧ пӧдрад. Арталӧма та йылысь уна. Кутшӧм серпасъяс сӧмын эз артмывны сійӧ вежӧрын! Власий Сирвойтов быттьӧ подрядчик нин. Сэсся дӧвереннӧй. А пиыс!.. Омӧль ӧмӧй сылӧн пиыс. Эм образование, эм сюсь вежӧр. Ӧд ачыс Сирвойтов весиг образованиетӧгыс со кыдзи заводитіс паськӧдчыны!

«Да, да, — щӧтіӧн точкӧдӧм шыӧ ӧні думайтіс Вишкун, — колӧ юасьны Степанлысь, кутшӧмджык местаясын бурджык вӧръяс, кутшӧм ю дорын да мыйта эмӧсь тавося сотчӧминъяс. Сотчӧм вӧръястӧ лесничество вермас вузавны донтӧм донысь, а сэні, дерт, сюрас и бур вӧр».

Улісянь бара кайис Вера. Сійӧ висьталіс дядьыслы, мый самӧвар пузис, Степан ая-пиа котыр чукӧртчисны нин. Ласей босьтіс щӧтісӧ да пырис пытшкӧсса жырйӧ.

Регыд мысти пызан вылын мӧдіс руасьны фигуристӧй еджыд самӧвар, орччӧн-орччӧн сувтісны крустальнӧй стӧканъяс, ӧшкамӧшка рӧмъясӧн ворсіс винаӧн тыр гранитӧм графин. Закускаыс — астраханскӧй селёдка, ус гыжйӧд пыдди — вятскӧй кӧлач... Чудеса дай сӧмын! Степан эз эскы аслас синъяслы. Татчӧ пырӧм мысти сійӧ пуксис пӧлать ув лабичӧ да сідзи и кутіс виччысьны Ласейлысь петкӧдчӧмсӧ. Мишка пыр жӧ кайис пӧлатьӧ да мӧдіс гоньвидзны сэсянь. Илья видзӧдіс стенын ӧшалысь картина вылӧ, а, збыль вылас, аддзис Вераӧс, пызан дінын сылысь ноксьӧмсӧ.

Вера вылын ӧні вӧлі анькытш сера гӧрд платье — Сандралӧн пӧдарокыс, кодӧс сетігӧн Сандра шуис сылы: новлы пӧ да казьтыв ассьыд воча чойтӧ, а меным сійӧ оз нин шогмы — абу карын новлӧм вылӧ вурӧма. Вера пель мочкаясын ӧшалісны исергаяс — тожӧ Сандралӧн, зэв нин пӧ донтӧмӧсь. Но Вералы найӧ — платьеыс и исергаясыс — зэв лӧсялісны, торйӧн нин тарыт рыт, Степан ая-пиа котырлы кӧзяйкаалігӧн. Ӧд уна-ӧ колӧ сирӧталы, коді ичӧтысянь эз тӧдлы ни ай-мамлысь ласкӧвитӧм, ни бокӧвӧй йӧзлысь бур кыв. А талун, видзӧдтӧ, и Марпа тьӧтка кажитчӧ мам кодьӧн и Пекла тьӧткаыс тшӧктіс сылы лоны ас пыддиыс дай шуис на, тэысь пӧ нинӧм абу дзебӧма. Кыдзкӧ ставыс друг вежсис — Вера мӧдас гӧститӧдны Ильяӧс, Мишкаӧс, кодъяскӧд луннас на вӧліны прӧстӧ казачка да казакъяс, гӧститӧдны налысь батьсӧ... Ёна вӧлі нимкодь Вералы. Пывсянбӧрса банйӧм чужӧмыс ӧні кажитчис не сӧмын тӧчитӧмаӧн, но и полируйтӧмаӧн, быттьӧ цветитіс. Но оз позь лоны нывка кодьӧн, кодлы сетӧмаӧсь кампет да сійӧ оз вермы кутны асьсӧ тайӧн ошйысьӧмысь. Илья, тыдалӧ, видзчысьӧ жӧ батьсьыс, мед батьыс оз гӧгӧрво сылысь радейтчӧмсӧ...

Петкӧдчис Власий Спиридонович. Сійӧ пасьталӧма важмыштӧм пинжак, пельӧса гӧрд чужӧмыс вӧлі гажа.

— Вот и ладнӧ, кывзысин кӧ, — Степанлы шуис Ласей. — Вай пуксьы пызан саяс. Чай юыштам.

Степан шылькнитіс ассьыс гӧгрӧс тошсӧ.

— Кыдзкӧ эськӧ абу и лӧсьыд дӧзмӧдчыны йӧзыслы да.

— Дӧзмӧдчылӧны корысьяс. Тэнӧ ачым кори. Колӧ «мыськыштны» пияныдлысь уджсӧ. Ме наӧн дӧвӧлен... Давай, пуксьӧй ставӧн: Мишка, Илья.

Татшӧм кывъяс бӧрын Степан эз кут виччысьны мӧдысь тшӧктӧм, матыстчис пызан дорӧ, пуксис лабичӧ.

— А тэ, Мишка, мый?.. Киӧдыд кыскӧм виччысян? Тэ ӧд талун ас ордад на. Кор гӧсть лоан, сэки и ыждав.

— Да, меным, буракӧ, оз на ков. Рушкуӧй абу на личалӧма, — вочавидзис сійӧ, но сэк жӧ лэччис.

Илья лои самӧвар мышкын. Вералӧн чужӧмыс эз пыр тыдав сылы, и тадзисӧ вӧлі лӧсьыдджык.

— Будь здоров, сідзкӧ, — мӧдіс юктасьны Ласей. — Мися, луныс аски лоӧ страда кодь. Тэ ордӧ локтасны гӧстьяс, ме ордӧ локтасны. А пукалыштны колӧ вӧлі. Нинӧм норасьны, пияныд бура уджалісны... Вай ставсӧ ю, Степан.

— Тіянлы, гозъялы, тыдаланаджык, — юыштӧм бӧрын нин шуис Степан, сэк жӧ ачыс радліс, мый сылӧн пияныс со кутшӧмӧн лоӧмаӧсь, йӧзӧн ошкан выйынӧсь.

Румка босьтігӧн Ильялы синмас уси Ласейлӧн гӧна килутшыс, и тайӧ казьтыштіс сылы звӧз помысь сера из лэптӧм, Лысколӧн Вишкун вылӧ норасьӧм. Юрас югнитіс Ласей йылысь дум: «Да, тэ збыльысь вына. Кӧсъян — юкталан винаӧн, он кӧсйы — кусӧк нянь он сет прӧста».

Тыдалӧ, дырджык кутсьӧма румкасӧ киас — кӧзяин сы вылӧ видзӧдліс стрӧгапырысь. Илья юис джынсӧ. Ласей босьтіс сійӧ киысь румка.

Илья эз на бура гӧгӧрво, мыйын вӧлі помкаыс, но бӧръя кадас сійӧ эз ӧтиысь нин приметитлы Ласейлысь сы вылӧ тадз стрӧга видзӧдлӧмъяс. Да и ачыс Илья мукӧд дырйи оз и тӧдлы видзӧдыштас Вишкун Ласей вылӧ скӧрысь. Тыдалӧ, вирыс дугдіс лӧсявны налӧн.

Мишка мӧдліс пыксьыны вина юӧмысь, но Ласей тшӧктіс. А Степанлы сэк жӧ шуис:

— Веськыда висьтала — велалім ми сы дінӧ, ас семьяса морт кодьӧн лои миянлы. Кыдзкӧ абу и лӧсьыд янсӧдчынысӧ. — И сэсся аслыс моз содтіс: — Но да, гашкӧ, абу на первойысь...

Ошкана кывъясысь Мишкалӧн бара на мӧдісны дрӧгйӧдлыны вом доръясыс и та вӧсна тешкодя ворсісны сьӧд усторъясыс, тшӧкыда паськавлісны нырбордъясыс, а гырысь киясыс кажитчисны лишнӧйӧн.

— Дай вын-эбӧсыс ыджыд каналлялӧн, — водзӧ ошкис Ласей. — Вит пудъя мешӧкъясӧн вӧдитчигӧн отсӧгыд, майбыр, оз ков.

— А мый мӧдас вӧчны сэні мӧд мортыс, — ошйысьыштіс Мишка да видзӧдліс Ильяыс вылӧ: «Тэ пӧ, гашкӧ, шаньджык меысь, да оз тай тэнӧ ошкыны», — висьталіс Мишкалӧн тайӧ видзӧдлӧмыс. Вокыслы воча Илья нюммуніс и сэк жӧ бара аддзыліс, син бӧжнас, кыдзи Ласей сувтӧдыштліс сы вылӧ мыйкӧ тӧдмавны кӧсйысь синъяссӧ... А ӧд Ласей первойсӧ, кор Илья мӧдіс казачитны сы ордын, сыӧн вӧлі зэв дӧвӧлен. Ласейлы сьӧлӧм вылас воис том казаклӧн уджысь повтӧмлуныс, зільлуныс. Прӧста сійӧс эз индыв помеч рытӧ старшӧй пыдди.

Степанлы эз жӧ кажитчы Мишкалӧн ошйысьӧмыс, и сійӧ думыштіс: «Прамӧй мортӧдзыс коньӧр, тыдалӧ, оз и волы. А ӧд жӧник, регыд гӧтравны ковмас». И видзӧдліс Вера вылӧ: Вера — тожӧ невеста. Степан сійӧс тадзи матысянь некор на эз аддзыв, ӧти пызан сайын сыкӧд эз на пукавлы. Дерт, Мишкалы Вера абу гозпӧв. Бабаяс кӧть кыдзи сэн эз сёрнитны Пекла йылысь, мый быттьӧкӧ сійӧ видзӧ Вераӧс казачкаысь лёкджыка, а Вера век жӧ сылӧн рӧдняпом, быдмис на ордын и ӧні со пукалӧ самӧвар сайын кӧзяйка пыдди. Степан весиг думыштіс: «А буди, пыр тадзи и овлӧ: рӧднӧй пи-нывтӧ ньӧрйӧн нӧйтан — ӧти бокӧвӧй син оз аддзыв, а нерӧднӧйлы чуньтӧ петкӧдлан — дас син аддзылас». Сійӧ ещӧ думыштіс, мый Чамаш Пекла абу на сэтшӧм йӧй, мед сетны «ассьыс» быдтассӧ мусянь пыран кильчӧа керкаӧ. Рӧдняасьны накӧд Вишкунъясыд оз на кутны!

Степан сетіс Вералы тыртӧм стӧкансӧ выльысь кисьтны чай, а синъяснас сувтыштліс платье сос пантыш вылӧ, коді мича оборкиӧн кытшаліс нывлысь пелькиник кисӧ, сэсся гусьӧн видзӧдыштіс джуджыд кымӧс вылас, кысянь юрси юков местаӧдыс кайис юр шӧрлань еджыд визь, да аслыс думыштіс: «Оз, ми вок кодь овмӧсад тайӧ и ачыс оз мун».

Румкаӧн бара кытшовтігӧн Ласей юаліс Степанлысь:

— Шуӧны, понъясӧн нин вӧрӧ петавлӧмыд. Кутшӧмджык прӧмыс таво вӧзйӧ вӧрыс?

Степан быттьӧ тшӧкмуныштіс: со тай мый вӧсна сійӧс корӧма Ласей!

— Сьӧкыд висьтавны, Ласей Спиридонович. Мыйкӧ тай быттьӧ увталісны-а... Лӧз на урыс.

Ласей, дерт, ставсӧ гӧгӧрвоис, мыйла Степан чермуныштліс и мыйла эз стӧча вочавидз. Но ӧд он шу веськыда: «Бикмедовлы думайтан вузавны прӧмыстӧ, сійӧн и он стӧча висьтав. Эн вунӧд, тэнад эм кӧсйысьӧм, кабала вылӧ гижӧма сійӧс».

— Эм кӧ лӧзыс, лоас и еджыдыс, — стӧчмӧдыштіс купеч. — Делӧыс абу таын. Да тэ сёй, миян вылӧ эн видзӧд.

Пытшкӧс жырсьыс петіс пиыс.

— Ме тэныд шулі, — чай юысьясӧс быттьӧ аддзытӧг батьыс дінӧ шыасис Ладимер, — лоис кӧ ӧти проект, лоасны и мӧдъяс, коймӧдъяс, нёльӧдъяс. Но главнӧйыс абу таын. Главнӧйыс сыын, мый татчӧ сюйсьӧны иностраннӧй фирмаяс. Войвылӧ кӧрт туй стрӧитӧмын ӧти проектӧн интересуйтчӧ норвежскӧй фирма, коді топыда йитчӧма английскӧй капиталкӧд. Налӧн медся ыджыд кӧсйӧмыс — босьтны асланыс киясӧ кӧрт туйдорса став вӧрсӧ да заводитны куштыны сійӧс.

— Энлы, энлы, Володя... — писӧ торкис Ласей. — Тэ сёрнитан сэтшӧм пӧся, быттьӧ кыткӧ сотчӧ.

— Тайӧ лёкджык сотчӧм дорысь, — ӧзйыштіс Ладимер. — Иностранецъяс миянӧс лыддьӧны дикарьясӧн, локтӧны колонияӧ моз ставӧн, кодлы абу дыш. А правительство чолӧмалӧ найӧс.

— Пуксьы, ю чайсӧ. Царь-батюшко бурджыка тӧдӧ, мый колӧ вӧчны.

— Царь-батюшко?.. — кӧрыштліс ныр-вомсӧ том Сирвойтов. — Тэ кӧ эськӧ тӧдін, кутшӧм кывъясӧн сійӧс козьналӧны делӧвӧй мирса ӧткымын представительяс. Ме абу на важӧн налӧн пиян дінысь. Миян царыд регыд ставнымӧс вузалас иностранецъяслы.

— Володя... — стрӧгджыка шуис Сирвойтов-бать. — Эн ышмы... Царь-батюшко йылысь эн лысьт шуны лёк кыв.

Ладимер пуксис пызан сайӧ, ышловзис.

— Вообщӧ ми тэкӧд, батьӧ, та кузя вензьыштам на.

Власий Сирвойтов радейтіс споруйтны пиыскӧд. Сылӧн олӧм опытыс и дошлӧй мортлӧн вежӧрыс мукӧд дырйи туйдӧдлісны сійӧс висьтавны сэтшӧмторъяс йылысь, мый пиыс шензьыліс аслыс. Но ӧні Ласей бергӧдіс сёрнисӧ шуткаӧ.

— Сулалӧ-ӧ тэныд, учёнӧй мортлы, вензьыны прӧстӧй мужиккӧд. Ми ӧд аддзам сӧмын асланым му-видз потшӧсъяс пытшкысь.

— Зэв нин коньӧрӧ лэдзчысян, — не то шуткаӧн жӧ, не то збыльысь шуис Ладимер. — Эськӧ вӧлі ёна бурджык, асланым крайын кӧ мӧдім лыддьыны асьнымӧс тыр кӧзяеваӧн.

— Но сэки эськӧ асланымлы жӧ ковмис стрӧитны и кӧрт туйсӧ. А мыйӧн сійӧс стрӧитан? — юаліс пиыслысь батьыс. — Тэ жӧ ачыд висьталін меным, кымын миллион чӧлкӧвӧй ковмас рӧскодуйтны та вылӧ.

Ладимер лэптыштліс пельпомъяссӧ: да, збыльысь, миллионъястӧгыд омӧль кӧзяин, кӧть и аслад крайын.

— А оз-ӧ позь вӧчны кыдзкӧ сідзи, — содтіс Ласей, — мед и миллионъяс локтісны бокысь и ми эгӧ кольӧ дьӧбйӧ? А?

Купеч пи сюся видзӧдліс батьыс вылӧ: «Ок и мудер тэ асланьыд, вывті мудер», — висьталісны сылӧн синъясыс, а кывйыс шуис: — Ӧні кежлӧ эновтлам та йылысь. Абу ставлы интереснӧ.

Но тайӧ эз вӧв тадзи. Илья, например, кывзіс лов шысӧ пӧдтӧмӧн. Сылы ставыс вӧлі кывлытӧмӧн на да кажитчис вывті интереснӧйӧн. А медся ёна кӧсйис тӧдны, мыйӧн жӧ, кутшӧм сэтшӧм лёк кывъясӧн кодъяскӧ «козьналӧмаӧсь» весиг асьсӧ царӧс? И позьӧ ӧмӧй пинявны сійӧс? Ӧд сійӧ царь!

Ас кежсьыс арталіс и Степан. Кыдз нӧ сідзи? Локтасны кутшӧмкӧ иностранецъяс, вӧчасны кӧрт туй, кушӧдз нуасны вӧръяс. А кытчӧ воштысяс Степан? Кӧні мӧдас вӧравны, кыйны зверь-пӧтка? Найӧ нӧ юалісны сылысь, Степанлысь, позьӧ оз вӧчны тадзисӧ?

Пиыскӧд сёрниӧн Власий Спиридонович ылаліс заводитны омӧльтны Бикмедовӧс да мӧдіс юасьны Степанлысь сы йылысь, кӧнъясынджык таво сотчӧмаӧсь пожӧма ягъяс, ылынӧсь-ӧ тайӧ местаясыс юяссянь.

— Эмӧсь сэтшӧм местаясыд, прамӧя сотчалӧмаӧсь, — заводитіс висьтавлыны Матвей Степан. — Вӧръю кузя, Василь Проньӧ пӧчинокысь улынджык, сотчӧма шуйга берег пӧлӧныс. Ок, и вӧр сэні вӧлі! Шапкаыд усьӧ, кор видзӧдлан пожӧмъяс йылас.

— Тӧда местаяссӧ, — шуис Ласей. — Сэні коркӧ вӧчлісны сортӧвӧй мачта вӧр. А паськыда сотчӧма?

— Верст вит кузя.

— Дорвыв?

— Ог тӧд бура. Гашкӧ, дорвыв, гашкӧ, и абу дорвыв.

— Ыхм! — пызанӧ чуньяснас таркӧдыштіс Ласей, и та серти пиыс гӧгӧрвоис, мый вӧсна батьыс юасьӧ Степанлысь.

Ладимерлы аслыс лои окота сетны кымынкӧ вопрос.

— Шуан, шапкаыд усьӧ вӧр вылас видзӧдлӧмысь! А паськыда быдмӧны татшӧм вӧръясыс?

— Помтӧг, — вочавидзис Степан. — Йӧра кыйигӧн удайтчывліс прӧйдитны и Вӧръю йылӧдыс, и Дінъёль кузя. Вӧръяс быдлаын ӧткодь бурӧсь.

— Дінъёльыс нӧ ю жӧ али шор?

— Неыджыд ю. Ӧтувтчӧ Вӧръюкӧд.

— Сідз, сідз...

Купеч ая-пиа сеталісны и мукӧд вопросъяс, но найӧ эз вӧвны интереснӧйӧсь ни Степанлы, ни кык воклы.

Мишка чеччис нин пызан сайысь. Мӧдіс тэрмасьны мунны гортӧ.

— Мамӧ, кӧнкӧ, ёна нин виччысьӧ миянӧс, а ми пукалам да чӧсмасям, — шуис сійӧ дӧзмӧмпырысь.

— Дзик пыр мӧдӧдчам, — сувтіс жӧ Степан да мӧдіс аттьӧавны кӧзяеваӧс.

Марпа збыльысь нин ёна виччысьӧма ая-пиа котырӧс. Но сійӧ эз вӧв ӧтнас. Вишкун ордӧ Степан мунӧм бӧрын праздник кежлӧ воӧма гӧсть — Пӧчинӧкса Мирон.

— Коліс юӧртны миянлы, — Миронкӧд киасигӧн кӧритыштіс гӧтырсӧ Степан.

— Ме, эськӧ, сідз жӧ вӧлі шуа, да кысь нӧ венан пӧрысь жӧникъястӧ, — гажаа шуис Марпа.

Мирон серӧктіс.

— Тэ, Марпа тьӧтка, шмонитны нин велалӧмыд таво! Но, тыдалӧ, медбӧръяысь тадзи удайтчис сералыштны ме вылын. Сійӧн и тэрмаси локны, мед гӧтырпу бӧрйыны аслым.

— Кад нин, Мирон, кад, — сійӧс ошкыштіс Марпа да мӧдіс видзӧдны пияныс вылӧ, кутшӧм радпырысь найӧ аддзысисны гӧстькӧд.

Пӧчинӧкса Мирон — Прокопий Хуторковлӧн томджык вокыс, Ошлаповъяслӧн рӧдняпом, кольӧм во на локтіс действительнӧй служба вылысь, матрос — ён тушаа, паськыд пельпомъяса морт. Ставӧн помнитӧны, кутшӧм щӧгӧльӧн сійӧ петкӧдчис Важгорт сиктын служба вывсьыс воигӧн. Флотскӧй бушлат, паськыд клёш, кузь лентаяса кӧзырёктӧм картуз. Тыръяя бритӧм чужӧмыс быттьӧ ломаліс, сёрнитігас сідзи и шыбласис кутшӧмкӧ тӧдтӧм кывъясӧн — «полундра», «аврал», «борт сайӧ»... Эз ӧти ныв ышлолав тайӧ, мӧд мирысь кодь воӧм том морт вӧсна, эз ӧти ичмонь гусьӧникӧн видзӧд сы вылӧ, кор матрос палксьӧдіс-муніс сикт кузя. Сійӧ сэки видіс Прокопий воксӧ сиктысь пӧчинӧкӧ кайӧмысь, нимтіс сійӧс вӧрса ошкӧн. Но ставыс помасис сійӧн, мый, Важгорт сиктын недель чӧж гуляйтӧм бӧрын, ковмис кайны вокыс дінӧ кӧрталӧм юрӧн да косясьлӧм флотскӧй паськӧмӧн — некымынысь ачыс нӧйтіс том йӧзӧс, некымынысь асьсӧ нӧйтісны том йӧз.

Ӧні Мирон вӧлі дзик мӧд кодьӧн: бритӧм чужӧм пыддиыс — гӧгрӧс сьӧд тош, флотскӧй паськӧм пыдди — прӧстӧя вурӧм дӧрӧм-гач, гӧгӧрвотӧм кывъяс пыдди — нинӧмӧн торъявтӧм сёрнитанног. Омӧля эскыссис, мый сійӧ коркӧ вӧвліс не татшӧмӧн.

— Ог тӧд, кывлінныд эн нин, Марпа тьӧтка, а ме заводиті стрӧитны аслым керка. Срубыс сулалӧ нин.

— Тайӧ зэв буртор, Миронушко, — бара ошкыштіс Марпа. — Аслас позтӧг и зверь-пӧтка оз ов. Быдӧнлӧн колӧ лоны аслас керка-карта, овмӧстор, семья. Сытӧг мортыд — джын морт, позтӧм кӧк кодь.

— Гашкӧ, и сідзи, — сӧгласитчис Мирон. — Но веськыда кӧ висьтавны, Марпа тьӧтка, сьӧлӧмӧй абу местаын. Оз кажитчы меным йӧз дінысь торйӧн олӧмыд, гажтӧм зэв.

— Сійӧтӧ вернӧ, — ӧтувтчис Степан. — Торъя нин ылі вӧрса пӧчинӧкад.

— Оз, ньӧти оз кажитчы, — быттьӧ керыштіс Мирон. — Овтӧм ді вылын кодь. А воклы сэні ёна кажитчӧ. Кӧть мырдысьӧн мӧдан сійӧс лэччӧдны сэтысь, оз лэччы.

Мирон локтіс праздник кежлӧ вӧралігмоз. Сійӧ петавліс понйыс дінӧ, кодӧс вӧлі йӧртӧма тыртӧм гидӧ, да пырӧм мыстиыс кайис пӧлатьӧ, кӧні куйлісны нин кык вок.

Марпа вольсасис жырйӧ.

— Сё чудеса ӧд тайӧ! — водӧм бӧрас нин шӧпкӧдыштіс верӧсыслы. — Колӧ жӧ этатшӧма вежсьыны ӧти воӧн. Пырӧм мыстиыс эг и тӧд Миронӧс. А воліс служба вывсьыс кутшӧм молодечӧн!

Степан кывзіс да нинӧм эз шу. Но Марпа эз прӧста заводит тайӧ сёрнисӧ. Сылӧн рытывбыд на лудіс кывйыс висьтавны верӧсыслы Мишкаӧс гӧтралӧм йылысь дум. Мирон ковмис сӧмын кывводз пыдди.

— Лэдзчысьыштӧма, тыдалӧ. Сылы ӧні колӧ бурджык гӧтыр. Лоас семья — мусмас и пӧчинӧкыс. — Марпа вӧрзьӧдыштіс верӧссӧ гырддзанас: — Тэ кывзан он?

— Ог на узь, — муркнитіс Степан.

Марпа быттьӧ дӧзмыштіс.

— Он жалит тэ менӧ.

— Ог жалит? — шензьыштіс Степан самӧй кыв вылас. — Мый сідз друг нормин?

— Норми кӧть эг нормы, а ӧтнамлы сьӧкыд лои тіянӧс пасьтӧдны. Меным колӧ отсӧг.

«Тэ со мый йылысь, вӧлӧмкӧ! — аслыс думыштіс Степан. — Пи гӧтралӧм йылысь. Но ӧд тайӧ абу шегйӧн ворсӧм: ковмас сьӧмтор, нянь-сов. Кытысь найӧс босьтан вӧралӧм помасьтӧдзыс?»

Дерт, таысь дивитны Марпаӧс эз позь, и Степан шуис:

— Со ӧд ми кытчӧдз олім тэкӧд — пи гӧтравтӧдз.

— Салдатӧ Мишкаӧс оз босьтны: сійӧ ыджыдджык вок, — водзӧ висьталіс Марпа. — Гӧтравны коркӧ ковмас жӧ.

— Сюрас кӧ гӧтырпуыс сылы, — чӧвтыштіс Степан.

— Мыйла нӧ оз сюр. Мужичӧйыд оз эндыв. Ми ӧд ог и мӧдӧ коравны паськыд рӧдвужа да бур бать-мама нылӧс. — И сійӧ висьталіс Вера йылысь, тарыт сыкӧд пывсьӧм йылысь да тӧдчӧдіс, мый Вераысь бурджыкыс Мишкалы оз тӧр.

Степан кывзіс гӧтырсӧ да дивитана нюмъяліс пемыдас. А Марпа быттьӧ лыддис водзӧ.

— Тэ ачыд тӧдан, Мишкалы колӧ вежӧра да удж вылӧ зіль гӧтыр. А коді сетас сы сайӧ бур нывсӧ бур семьясьыс. Нэмтӧ ковмас тӧждысьны на вӧсна, сюрас кӧ кутшӧмкӧ дыш колода либӧ путьтӧм-проктӧм катша. Ме тай сійӧ и шуа: мед бобыль кӧ Вераыс. Озджык мӧд вылӧ пуксьыны. Да кӧть и мӧдас ыджыдӧ пуксьыны, Мишкалӧн лёк выныд тырмас. Тадзи и лоас мед. Вералы воштысьны некытчӧ. Козинтӧм да приданнӧйтӧм сирӧта вылад ёна некод оз ышты. Радпырысь мунас и Мишка сайӧ. Нэмсӧ нырны йӧзлы удж некодлы абу окота.

Степан юаліс:

— Эн на помав?

Но Марпа кӧсйис висьтавны ӧти сайысь быдлунся олӧмын прӧстӧй философиялысь став премудростьсӧ.

— Ильяыд — мӧд делӧ, чурки буди. Сы сайӧ позяс бӧрйыны и не гӧтырпусӧ, а бать-мамсӧ, рӧдвужсӧ. Нинӧм повны, кӧть и нылыс оз ло ошйысяна. Бур юр дырйи и ки-кок шань да тӧлка.

— Некор эг чайтлы, мый тэ татшӧм вежӧра, — шутитыштіс Степан. — Но сідз-ӧ лоас?

— Мыйла нӧ оз ло, — эскӧдана шуис Марпа. — Ми сы вылӧ и бать-мам, мед тӧждысьыштны асланым пиян вӧсна.

Степан первойсӧ кӧсйис путкыльтны гӧтырыслысь став висьталӧмсӧ, но кодыр думыштіс, мый сійӧ тадзи сёрнитӧ пияныслы бур вӧчӧм ради, сӧмын шуис:

— Узьны колӧ. Та йылысь коркӧ мӧдысь, вӧралӧм бӧръясын сёрнитчам. Нем абунад свадьба он вӧч. — И сэк жӧ мӧдіс унмовсьны.

2

Кузь вой чӧжӧн кымӧръяс удитӧмаӧсь кыпӧдчыны вывлань. Ывлаыс лоӧма сӧдзджыкӧн, кыпыдджыкӧн. Но асылыс торъяліс не тайӧн. Талун ёна водз ломтысисны пачьяс, югдандорыс на став сикт кодяс мӧдіс кывны сура праздниклӧн кӧрыс — нырад тшукысь уллюнъя пӧжас дук. Сэсся заводитісны бовгыны вичко жыннянъяс, бовгӧмыслы воча мӧдісны лювзыны тӧдтӧм понъяс, кодъяс Мирон пон моз вӧліны воӧмаӧсь кӧзяинъясыскӧд ылі сиктъясысь тӧрыт рыт жӧ да велавтӧм вӧсна эз вермыны терпитны ыргӧнлысь гораа юргӧмсӧ. Ачыс бовгӧмыс быттьӧ суктіс сынӧдсӧ ладан дукӧн, а лювзӧмсьыс эз вӧв лӧсьыд сьӧлӧм вылын.

Илья садьмис буретш тайӧ лӧсьыдтӧм шыас. Нюжмасьыштіс. Видзӧдліс сыкӧд орччӧн узьысьяс вылӧ. Ӧтарас — Мишка, кусыньтчӧма кык кусыньӧ, нускис нырнас. Мӧдарас — Мирон. Сійӧ куйліс мыш вылас, кокъяссӧ паськыда шыблалӧмӧн. Джуджыд морӧсыс ньӧжйӧ лэччис-кайис и быд раз помасис чорыд ныргор шыӧн.

Мамыс, кылӧ, кыскаліс пачысь пирӧгъяс. Пӧлатьын мӧвкъяліс нянь кӧрӧн сукмӧм шоныд ру, гильӧдіс Ильялысь нырбордъяссӧ.

Чеччӧма и батьыс. Праздник асылӧ уджавны вӧлі грек, и сійӧ немвӧчигмозыс пешліс сартаса би.

Марпа ветлӧдліс кок чунь йылын, Степан пукаліс чӧв, мед не садьмӧдны гӧстьясӧс да пиянсӧ. Пияныс ӧд талун тожӧ гӧстьяс. И кутшӧм лӧсьыд тадзитӧ. Ставныс гортынӧсь, ставыс быттьӧ ас местаын. Луннас локтасны ещӧ гӧстьяс, аддзысясны, мыйта колӧ сёрнитыштасны, гажӧдчыштасны да бара торъяласны дыр кежлӧ.

Ильялӧн, кылӧ, узьсьӧма-тӧчитсьӧма, кыдз шуласны, ни ӧти недоточка кольтӧг, лэчыд коса кодьӧн асьсӧ чувствуйтӧ. Майбыр, том кадад и овны: ни кос висьӧмъяс, ни вир-яй турдӧмъяс оз на дӧзмӧдчыны — тулысын лысваа асыв кодь свеж да кыпыд. Тӧд вылас уси Вера. Ӧд колӧ жӧ этатшӧма смелмӧдчыны! Найӧ вӧлі петӧны Вишкун ордысь: батьыс да Мишка — водзынджык, а сійӧ, Илья, бӧрынджык. Посводзыс пемыд, кӧть синмад чунь сюй. Друг кодкӧ мышсяньыс инмӧдчыштіс. «Сійӧ!» — дум ыштіс Илья да кольччыштіс. Вера нинӧм эз шу. Сӧмын пӧся-пӧся окыштіс ассьыс мусуксӧ — прӧщай пӧ, ӧні сэсся код тӧдас тшӧкыда-ӧ мӧдам аддзысьлыны. Окыштіс и бӧр сорласис пемыдыскӧд.

Кывтсянь джодж шӧрлань петіс мамыс, кияссӧ чышкыштіс водзас ӧшалысь партукӧ.

— Ті нӧ, пиян, он и кӧсйӧ чеччыны талун? Гортад, тыдалӧ, узьсьӧджык... Чеччӧ, пиян, чеччӧ. Гӧстьсӧ колӧ садьмӧдны и. Ывлаыс лунъюгыд регыд лоас.

— Дерт, колӧ чеччыны, — тшӧтш шуис Степан.

Ай-мамлӧн мелі кывъясыс бура тӧдсаӧсь Ильялы. Но талун найӧ кажитчисны ещӧ на мусаджыкӧсь коркӧясӧ вӧвлӧм дорысь, быттьӧ сьӧлӧмсӧ мавтыштісны выя бордйӧн, ышмӧдісны. Вильыш кагалы моз сылы лои окота дурыштны, кодӧскӧ дэльӧдыштны.

«А Мишкаыс, Мироныс?.. Мый найӧ сэтшӧм дыр стынитӧны. Энлы, ме петкӧдла тіянлы...» И горӧдіс Чамаш Пекла гӧлӧсӧн:

— Мишка! Но сё чудеса!.. Тэ тай век узян? Рӧзӧритель. Дышъяй... Вӧвъясыд, видзӧдтӧ, вердтӧмӧсь, юктавтӧмӧсь. Туруныд чир абу... Чеччы нин, чеччы. Гумла дорӧ колӧ ветлыны и, идзас додь вайны... Да, эн нюжмась... Войпукны, небось, абу дыш. Лытайтан вой шӧрӧдз...

Мишка быттьӧ абу и узьӧма, первойя жӧ чукӧстӧмысь лэптыштіс юрсӧ, тільыштіс синъяссӧ да лэччис джоджӧ, босьтіс кӧтшас тувйысь ассьыс пинжакшойсӧ, мӧдіс пасьтасьны, мед чеччӧмсянь да рыт сёрӧдз бара нырны Вишкунлысь удж.

Ставӧн видзӧдісны Мишка вылӧ — Мирон да Илья пӧлать юрйылӧд юръяссӧ ӧшӧдӧмӧн, Степан да Марпа джодж шӧрын.

Илья эз вермы водзӧ кутчысьны — гораа серӧктіс. Сылы отсаліс Мирон.

Мишка дрӧгмуніс, ещӧ ӧтиысь садьмис, видзӧдліс гӧгӧрбок да дзикӧдз шӧйӧвошис.

— Машина!.. — серамӧн виньдалігмоз горӧдіс Мирон. — Некыдз он шу — абу машина! Заводитан — уджалӧ. Выключитан — дугдас уджавны... Ха-ха-ха!

Серамыс петіс и Марпалӧн, но эз Миронлӧн да Ильялӧн кодь, петіс нор да Мишкаӧс жалитана мамлӧн серам.

— О господи да помилуй! — кияснас шеныштіс мамыс. — Со жӧ ӧд морттӧ мыйӧ воштӧ йӧз нянь сёйӧмыд... Гортын нин тэ талун, Мишук, гортын. Пӧрччысь бӧр. Ылӧдлісны тэнӧ балунъясыд.

Мишка эз кӧсйы эскыны лоӧмторйыслы. Сійӧ ӧні вӧлі коньӧр кодьӧн, и сы вылӧ видзӧдӧмысь орис серам шы. Но сэк жӧ ставӧн аддзисны, кыдзи Мишкалӧн чужӧмыс ыпнитіс ыджыд скӧрлунӧн, а вомсьыс тӧдлытӧг петісны сэтшӧм ёрччан кывъяс, кутшӧмӧн Мишка вӧлі ёрччывлӧ сӧмын ас кежсьыс.

— Пеж вом! — горӧдіс мамыс. — Грекӧвӧйтысь, мый тэ шуин?

— Эн ӧмӧй кыв? — шуткаӧн-ӧ, скӧрысь-ӧ шуис Степан. — Кужӧ нин мортыс, велалӧма...

Батьыслӧн кывъясыс и самӧй шуанногыс дзикӧдз виисны Мишкаӧс. И кӧть некод нин эз серав ни эз шензьы, а буретш ӧні Мишкалы лои медся ёна забеднӧ. Сійӧ пӧрччис пинжакшойсӧ да кольмӧм морт моз бӧр кайис пӧлатьӧ.

Ильялы да Миронлы эз ло лӧсьыд тайӧ шуткасьыс: артмис гугӧн, дурыштӧм пыдди — лӧгӧдісны Мишкаӧс. Но олӧмад овлӧ быд ногыс, олӧмад уна вож и уна чукыль — мортлы водзвыв тыдавтӧмӧсь, тӧдтӧмӧсь. Эськӧ водіс ӧмӧй Мишка пӧлатьӧ бӧр, тӧдіс кӧ сы йылысь, кутшӧм лёктор сійӧ юр вылӧ мӧдас дасьтыны лунъюгыдыс да сап пемыд рытыс? Дерт, эськӧ, эз вод. Вокыслысь шуткасӧ, эськӧ, виис шуткаӧн жӧ, дурыштіс Миронкӧд да куимнанныс мунісны вичкоӧ — петкӧдлыны асьнысӧ, видзӧдлыны йӧзсӧ. Да эз тай ло тадзи. Кутшӧм шорӧ усис лысва войт, сэті и мӧдіс кывтны.

Гортсьыс медбӧръяӧн вичкоӧ муніс мамыс. Таӧдз сійӧ кыліс, кыдзи Илья да Мирон нуӧдісны Мишкаӧс мунны тшӧтш да лыддис ыджыдджык писӧ мунӧмаӧн жӧ. Та вӧсна кильчӧ ӧдзӧс вугйӧ, кылӧ, сюйис карнан — став йӧзлы пас, мый керкаын некод абу, бокӧвӧй мортлы пырны оз позь.

Керка пытшкӧс лӧнис пеляд тиньгытӧдз. Сӧмын и кылісны тӧрӧканъяслӧн шарӧдчӧмыс да корсюрӧ чирӧстлывлісны шыръяс — вӧля налы, Марпалӧн каньыс торксьыліс.

Мишка пытшкын тышкасисны кык кӧсйӧм: ӧтиыс — пыр жӧ восьтыны синъяссӧ, лэччыны пӧлатьысь, пасьтавны казачитігӧн нажӧвитӧм паськӧмсӧ да петны йӧз дінӧ; мӧдыс — куйлыны лунбыд, рытывбыд, войбыд, чӧжны кодкӧ вылӧ лӧглун да тайӧ лӧглунсӧ, скӧр понйӧс моз, лэдзны чеп йылысь, кор ковмас. Сійӧ ачыс бура эз гӧгӧрво, код вылӧ вӧлі лӧг. Тайӧ лӧглуныс сылӧн чужис да ӧкмис эз кольӧм лунъясӧ и эз сӧмын талун асыв, а детинка кадсяньыс нин, — сійӧ кадсянь, кор сы кодьясыс ворсісны ӧшинь улын, а сылы, дзик на кагалы, ковмыліс качайтны потан, быдтыны Илья воксӧ. Квайт арӧсалы тшӧктісны видзны мӧсъяс — первойсӧ ассьыныс мӧска-куканясӧ, сэсся и йӧзлысь тшӧтш. Школаӧ котралӧм пыдди мамыс сылы сетіс печкан — тэнад пӧ чойяс абуӧсь, печкы дӧрӧм-гач вылад. Но детинкалӧн-ӧ тайӧ удж! Дас арӧссянь ковмис нуны радӧвӧй покос, дас кыксянь — собавны батьыскӧд вӧрын, дас квайтсянь пӧшти быд гожӧм казачитны. Сійӧс ставӧн кедзовтісны, лыддисны не прамӧй мортӧн; весиг медся гӧль нылыс эз кӧсйы радейтны Мишкаӧс. Сикт кодьын сылӧн эз вӧв ни ӧти друг. И ӧні, дерт, некод оз казьтышт, кӧні да мый вӧчӧ Мишка, мыйла сійӧ некӧн оз тыдав.

Быттьӧ нарошнӧ, мед ещӧ на ёнджыка нормӧдны да скӧрмӧдны Мишкаӧс, кӧнкӧ пач улын мӧдіс тюркйӧдлыны горзысь тӧрӧкан. Мишка кывзіс и кыліс, кыдзи быд тюркнитӧмысь лӧсьыдтӧма тіралыштіс сылӧн морӧс пытшкыс, быд татшӧм шыысь вӧлі окота кытчӧкӧ пышйыны. Ӧд колӧ жӧ овны му вылын этатшӧм гадлы — дзебсясьӧ ачыс, мешайтӧ овны мукӧдлы.

Тӧрӧканлӧн горзӧмыс чужтіс Мишка вежӧрын и мӧднога казьтылӧм. Син водзас сувтіс тулыс, шудӧн да мичлунӧн тыр ӧти тувсовъя асыв. Тайӧ вӧлі важӧн нин, дзоля дырйиыс, кор Мишка эз на сяммы ни донъявны олӧмсӧ, ни чӧжны лӧглун кодкӧ вылӧ, кор сійӧ вӧлі сэтшӧмӧн на, кутшӧмӧн чужліс — визулӧн, вильышӧн, быдтор тӧдны кӧсйысьӧн.

Батьыс сійӧс босьтлывліс сьӧрсьыс чери кыйигӧн — прӧста сідзи, тӧварыш пыдди. Кыдзкӧ ӧтчыд узьмӧдчисны чомйын. Батьыс жалитіс дзоля писӧ да эз садьмӧд, лӧвушкаяссӧ видлавны муніс ӧтнасӧн. Мишка садьмис ичӧтик руд лэбач сьылӧм шыӧ. Лэбачыс пукаліс пожӧм ув вылын, пӧшти чом розь весьтын. Пукаліс да сьыліс сэтшӧм мичаа, мый Мишка эз лысьт вӧрзьӧдны ни киӧн, ни кокӧн, мед не повзьӧдны лэбачӧс. Сійӧ видзӧдіс и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм жӧ ногӧн этатшӧм дзоляник вомысь вермӧны петны татшӧм гора да та мында сикас шыяс. Код тӧдас дыр-ӧ эськӧ тадзи чӧв оліс Мишка, гажаа сьылысь кӧ друг эз жбыркнит-лэб. Мишка вунӧдіс ставтор йылысь, уськӧдчис ывлаӧ. Татшӧм жӧ лэбачьяс сьылісны и мукӧдлаын. Найӧ чолӧмалісны петысь шондісӧ. Кӧнкӧ матын кӧкыштіс кӧк: «Ку-ку! Ку-ку!» Пожӧма ягын мӧдіс помся разавны сылӧн йӧлӧга шы. Мишка котӧртіс нин ичӧтик трӧпаӧд; пуяс вылысь сы вылӧ киссис лысва, сьӧлӧмыс радліс и тэрмасис, асъя сынӧдыс гильӧдыштіс ставнас яйсӧ. И бара выльтор: помасис вӧр, шеныштчисны цветитысь лугъяс, дзирдаліс зеркалӧ веркӧса ты, а тайӧ ты дорын бара на аслыспӧлӧс лэбачьяс. «Испипири-испипири-испипири», — ёсь йыла бордъяснас тіралігмоз сьылісны истанъяс; быдӧнлы да помся ошйысис ва вутш вылын пукалысь тшап ветоль: «Витли-вотли, ветлі-муні вит недель, сёйи-юи — грӧш дон». Мишка сераліс и вӧтлысис тайӧ гажа лэбачьяс бӧрся сэтчӧдз, кытчӧдз сійӧс эз чукӧст батьыс.

Кылыштіс варовитӧм шы — тайӧ служитсьӧма ӧбедня, йӧз разӧдчисны гортъясас. Ӧшинь увті прӧйдитісны ӧтияс, мӧдъяс. Сэсся, кылӧ, гольснитыштіс кильчӧ ӧдзӧс вуг, и здук мысти керкаӧ пырис Мишкалӧн мамыс да мӧдіс дасьтысьны гӧстьяс воигкежлӧ.

Кор воисны первойя гӧстьяс, Марпа вӧлі буретш пырӧма гӧбӧчӧ сурла, и пырысьяс здоровайтчисны некодыскӧд. Мишка найӧс тӧдіс наӧн пыртӧм дук серти да гӧлӧсъяс сертиыс. Кыліс шома вурун дук — тайӧ локтӧма ыж ку вӧчысь Лаврень дядьыс. Лавреньлӧн керкаыс ичӧтик да пыр тырӧма шоммӧдӧм бӧрын косьмысь ыж куясӧн, а ачыс, ыж ку вӧчысьыс, — ичӧтик, сьӧдіник, челядьӧс повзьӧдлысь сюзь синъяса. Мӧд мужичӧйыс, дерт жӧ, Сопрон пӧльыс — потш кодь кузь тушаа, вӧсни да орласьысь гӧлӧса, некор эновтлытӧм беддя.

— Но! — кылӧ, тотшнитіс бедьнас. — Ӧдзӧс восьса, а некод абу.

Мишка быдӧн йӧжгыльтчыштліс: мед кӧть пӧлатяс оз гоньгӧдчыв.

— Эмӧсь, эмӧсь, батьӧ, — гӧбӧчсянь петігӧн шыасис Марпа. — Волӧй, пӧрччысьӧй. Кӧзяиныс, кӧнкӧ, локтас жӧ.

Степанӧс дыр виччысьны эз ковмы. Сыкӧд тшӧтш пырисны шурин гозъяыс да налӧн пӧрысьджык моньыс — Ӧксинь.

Керка пытш варовмис, моньяс пыр жӧ мӧдісны донъявны Марпалысь киподтуйсӧ.

— Эштӧ тай, майбыранӧй, тырмӧны киясыс: джоджсӧ вежъеджыдӧдз мыськӧма, пачсӧ йӧв еджыдӧдз мавтӧма.

— Дай кыӧм-вӧчӧмыс мортыдлӧн тырмӧ, — матыстчис пӧрысьджык моньыс ки чышкӧд дінӧ, коді ӧшаліс тувйын. — Волы жӧ, ичмонь, волы, — томджыксӧ чукӧстіс сійӧ. — Сяммӧ али оз ӧні кодкӧ кыны-печкыны татшӧм вӧсниасӧ. Пеляд кӧть сюй! А вышивкаыс... Аддзан, кыдзи вышивайтчывлісны войдӧр.

Моньяс кузь сарапанаӧсь, ӧткодь еджыд чышъянаӧсь. Ӧксинь вӧлі латшкӧс тушаа, костӧм гыр кодь да пӧшти синкымъястӧм, а томджыкыс джуджыд статя да мича чужӧма.

— Медбӧръяясыс, гӧлубушкаяс, медбӧръяясыс, — сур бекарӧн матыстчис Марпа. — Вель уна эськӧ вӧлі татшӧм добраыд да бырис тай. Дышӧдча, бобӧяс, узьӧм вылӧ сетчи... Юыштӧй наздоровью, мыйкӧ артмис кӧ.

Ӧтияс юисны сур, а мӧдъяс водзӧ варовитісны.

— Чӧв, чӧв, Марпуш, ӧні тэныд и овны. Печкӧны да кыӧны тэтӧг. Слабог, кык жӧник. Кӧть кыкнансӧ ӧти сайысь гӧтрав. Ставсӧ ваясны — новлан кӧлуй и ки чышкӧд.

«Асьныд гӧтрасьӧй, — татшӧм сёрни вылӧ думсьыс вочавидзис Мишка. — Кӧть мырдысьӧн мӧданныд гӧтравны, ог гӧтрась. Нарошнӧ тадзи вӧча».

Пырисны ещӧ гӧсть-гӧстя. Татчӧ воигмозыс найӧ, тыдалӧ, сёрнитӧмаӧсь турун-нянь йылысь да пыригас на кодкӧ шуис:

— Рудзӧгъясыд таво жебӧсь, зонъяс. Ставсӧ пакӧститіс лёльӧ... Оланныд-выланныд, праздникӧн!

— Волӧй, волӧй... Тіян грездысь нӧ лёльӧыс сёйис жӧ?

— Чолӧм-здорово!

— Беда лоас локтан воӧ. Выльпӧв ковмас кӧдзны.

— Господи, да ӧд коліс жӧ вайны и челядьтӧ, и пӧрысь мамтӧ... А мыйла эськӧ сваттяыдлы не воны?

— Эн нин сёрнит, бобӧанӧй. Сваттяыд миян сӧвсем тшыкис, дзикӧдз синтӧммис.

— Мый нӧ нин бара лоӧма? Кутшӧм притча суӧма?

— Первойсӧ вӧлі лыскӧн кучкӧма синмас. Сэсся заводитіс бельма петны. Сійӧ — кӧнӧвал дінӧ. Кӧнӧвал сетӧма лекарство. Да кысь нин! Став синсӧ сёяс лекарствоыс. Ссыльнӧй лекарӧс и быдӧн вайлісны.

— Абу лекар, а доктор.

— Меным ӧткодь... Нинӧм, мися, эз отсав. Василь, кыдзи нин лекарствоыслӧн нимыс?

— Ляпис.

— Да, да. Ляпис. Неладнӧ пӧ лекарствосӧ сетӧма кӧнӧвалыд, дзикӧдз мортсӧ торкис.

Сёрнитісны быдтор йылысь. Торъя нин бабаяс. Кодлӧн да кор баляыс торксьӧма, кодлӧн кымын кольк курӧгыс ортсӧ вайӧма, кутшӧм вӧлӧстьын код рӧдвужлӧн нылыс пиалӧма... Да мый и керны нывбабалы праздник дырйи. Налӧн сэки весиг кикост уджыс абу сьӧрсьыс.

А тайӧ кадӧ Марпа лӧсьӧдіс нин сёйны — вольсаліс еджыд пызан дӧра, ваяліс да ваяліс пирӧгъяс да шаньгаяс, паськӧдіс пызан шӧрӧ черинянь. Дерт, эськӧ первой чай юны бурджык, да самӧварыс абу, а йӧзлысь талун он босьт, асланыслы колӧ.

— Пуксьӧ давай, гӧстьяс-гӧстюшкаяс, сёйыштӧй няньӧн-солӧн.

Степанлӧн юктасян румкаыс эськӧ абу ичӧт видзӧднысӧ, но кыз, пев помтӧ кӧ сюян, винаыс сэтчӧ оз и коль. Да ӧд и мукӧдъясыслӧн татшӧмӧсь жӧ румкаясыс. Шлипӧвӧй стӧканӧн он мӧд юктасьны. Медтыкӧ тшыг вылӧ гӧститӧдыштӧма, а вина ассьыс делӧ тӧдӧ.

Марпа век пӧттшуйтіс да котраліс пачводзсянь пызан дінӧ. Майбыр, сылӧн эм мыйӧн гӧститӧдны. Ставсӧ чӧжӧма праздник кежлӧ. Йӧвсӧ кымын недель чӧж пань эз паньыштлыны — вый заптісны. Роч шыдӧсъяс петырлун праздниксянь кольыштлісны, еджыд пызьтор ньӧбисны ӧні — чӧлӧй кык пунт. Сэсся разнӧй яй — сьӧлалӧн, тарлӧн, дозмӧрлӧн, кӧчлӧн — жаритӧма и пӧжалӧма. Сэсся налим нек, кык пӧлӧс чомӧр, кык пӧлӧс ляз — льӧмйысь и чӧдйысь, кык пӧлӧс блин, кык пӧлӧс селянка, мырпома йӧв, ӧмидза йӧв — вотӧсъяссӧ Марпа кӧтӧдӧмӧн кранитӧма. И медбӧрын — йӧла кисель.

Гӧстяяс сёйисны да шензисны.

— Быдтор жӧ нин лӧсьӧдӧма тэнад, Марпуш.

— Да ӧд ставыс сэтшӧм чӧскыд.

— Да ставыс сідзи-й сылӧ вомад.

Мишка кывзіс да гуникталіс дульсӧ.

«Кыз кынӧмаяс. Ӧти лунӧ ставсӧ жӧритасны. Нинӧм оз кольны. А тэ на бӧрын виньгырт кузь тӧвбыд, виньдав паренчаӧн да кушманӧн, сьӧд тшакӧн да капустаӧн».

Мишкалы ӧні вӧлі окота чеччыштны джоджӧ веськыда пӧлать юрйывті да горӧдны: «Лёльӧяс! Тырмас нин рӧзӧритны миянлысь овмӧссӧ!» Но тадзи вӧчны эз позь. Весиг юрсӧ кӧ муртса лэптыштлас, и сэні аддзасны. «Микайлӧ! — эськӧ горӧдасны ставӧн. — Тэ тай гортын вӧлӧмыд. Лэччы, бобӧ, лэччы сэтысь. Ӧтилаын сёйыштам, ӧтилаын юыштам».

Но гӧстяяслы Мишка дінӧдз мог эз вӧв. Налӧн кынӧмъяс пӧтӧсь, юръяс долыдӧсь. Муртса чеччисны пызан сайысь, а кодсюрӧяс заводитісны нин гӧлӧсъяссӧ чиститны — кызӧктыштавны: к-хы, к-хы!..

— Сьылыштамӧй, буди, зонъяс. Кӧзяевасӧ гажӧдыштам.

— Эг на кӧ вунӧдчӧй.

— Сваття, заводит мича гӧлӧснад.

Улӧсъяс, скамьяяс чукӧртсисны ӧтилаӧ, мужикъяс и нывбабаяс кытшалісны запевалаӧс.

Ок и да, ме-е кӧ э-эськӧ гӧ-ӧтыртӧм...

Сваттялӧн гӧлӧсыс шоныд йӧв кодь небыд, а синъясыс выяссьыштӧмаӧсь, сідзи и тшӧктісны отсалыштны сьывны. Да ӧд тшӧктӧмъяс оз и ковны.

Ой, ме кӧ эськӧ гӧтыртӧм дай,

Мый жӧ бара о-овнысӧ-ӧ-ӧ.

Аддзысисны кыз гӧлӧсаяс, вӧснияс, шӧркостъяс. Водзвыв лӧсьӧдтӧмӧсь да ладмӧдтӧмӧсь, друг найӧ лӧсялісны, ладмисны, юргисны керка тыр, вӧзйысисны петны ывла вылӧ, мед ӧтувтчисны на дінӧ мукӧдъяслӧн гӧлӧсъяс.

Ок и да, мы-ый жӧ ба-ара о-овнысӧ...

Ой, мый жӧ бара овнысӧ да,

Югыд лу-нӧй о-олӧмӧ-ӧ-ӧй...

Ок и да, ю-угыд лу-унӧй о-олӧмӧй...

Степанлӧн шуриныс — Василь, гӧрд юрси-тошка, доналӧм чужӧма вӧралысь — вомсӧ вӧчаліс гӧгрӧстӧмӧн да та вӧсна сылӧн сьылӧм шыыс петіс трубаысь моз, а ачыс сьылысьыс муніс протодьякӧнлань. Шом гаг кодь Лаврень пычиксис мый вынсьыс да чужтіс, кыдз сійӧ шулӧ ачыс, «клироснӧй дишкант». Бабаяслӧн да мукӧд гӧстьяслӧн гӧлӧсъяс тӧрӧдчисны тайӧ кык гӧлӧс костас. И сӧмын Сопрон дед некутшӧма эз сяммы ладмӧдчыны мукӧдъяскӧд — сылӧн гӧлӧсыс то чургӧдчылас ставсьыс вылӧ, то мӧдӧдчылас бокӧ. Медбӧрын, старик ӧвтыштіс кинас да пуксис зятьыскӧд варовитыштны.

А Мишка — коньӧр Мишка! — то пельсӧ тупкылас дыр кежлӧ, то кымыньыс водлас. А бӧрыннас аддзис интереснӧйтор: вӧлӧмкӧ, кодыр пельястӧ унаысь дорвыв ӧдйӧ тупкылан да ӧдйӧ восьтылан, сьылӧм шыыс сэки орласьӧ и артмӧ увтчӧм модаа — ава, ава, ава, ава... Но дӧза мичаа.

Сьылісны нин некымын песня. Мишка эз ӧтчыд босьтчыв ворсны пельяснас да та вӧсна эз и кыв, кыдзи найӧ керкалань кежисны гудӧка том йӧз.

Нывбабаяс уськӧдчисны кильчӧлань видзӧдысь ӧшинь дінӧ. А медся сюсьыс на пӧвстысь, гора Ӧксинь, удитіс нин водзвыв йӧктыштны да сьылыштны частушкаяс.

Тальянкаӧй, гудӧкӧй, да,

Сьӧлӧмшӧр бурмӧдысьӧй...

Пырисны Мирон, Илья, Чугун Ӧльӧш Митрей, Проня Петралӧн вокыс — Иван да ещӧ зон-мӧд-коймӧд, тыдалӧ, мукӧд сиктъясысь воӧм гӧстьяс.

— Дролечкаясысь ёна нин гажтӧмчим да ёна и виччысим.

— Асьным коркӧ вӧвлім томӧсь да томъясӧс и радейтам.

Бабаяс вӧліны варовӧсь, но ёна варовитны эз жӧ позь. Оз позь воштыны ассьыд авъялунтӧ.

— Ті, том войтыр, миянӧс, пӧрысь выжывъясӧс, эн дивитӧй. Гажӧдчылам этшаысь, но кужам гажӧдчынытӧ. Некор, бобӧяс, унаысь гажӧдчынысӧ да и нинӧм сайысь.

Митрейлӧн тальянкаыс кӧлӧкӧльчикъяса, мекйыс еджыд нисьӧ веж, эзысь гӧлӧсъясыс ловтӧ кыпӧдӧны.

Тринькерыштісны кӧлӧкӧльчикъяс, мича кудриясӧн киссьыштіс «камаринскӧй», дрӧгнитісны Ӧксиньлӧн пельпомъясыс, мегырассисны бокъясас киясыс.

— Нолтӧ, паськыдджыка кругсӧ!

— Да, нолтӧ, ещӧ, ещӧ.

Вдоль по улице Варваринскӧй

Шёл Касьян — мужик камаринскӧй...

Первой ньӧжйӧ, ньӧжйӧ, ньӧжйӧ. Вӧчис кытш и вӧчис мӧдӧс. Вильыш синмӧн чӧвтліс йӧзлы. Кокнас зымкерыштліс, сувтліс.

— Тшӧкыдджыка, позяс кӧ! — И заводитіс.

Весел юръяс, гажа йӧктӧм... Код нӧ вермас кутны асьсӧ. Петіс мӧд и петіс коймӧд.

— А ми нӧ, зонъяс, мый! Гӧннас куканьӧс ми сёйим али мый?

Чеччис Мирон, пӧрччысьӧ Мирон. Тош сылӧн абу нин, бритӧма юрси. Чужӧмыс лӧсталӧ. Важкодь Мирон.

— Матросскӧйӧс, ерӧмакань!

Тшӧкмуніс тальянка.

— Матросскӧйӧс ворсны ме ог куж. А «русскуюӧс» — позяс.

— Русскую? Давай!

Ӧти сапӧг и мӧд сапӧг. Бӧрвыв и водзвыв. Видзӧдӧй асьныд: и каблуктӧм, и лакируйттӧм — вӧралан кӧмкот. Н-но!.. Кокъяс — пружинаяс! Вӧчыштлісны этадз, вӧчыштлісны тадз. Йӧзлӧн паськалісны вомъяс, йӧз асьныс заводитны дасьӧсь.

— Эк! Джоджыс тай векни. Палуба выв кӧ. — И гартыштчис ас гӧгӧрыс Мирон, качӧдчывліс вывлань, топӧдчывліс увлань...

— Кругсӧ, кругсӧ.

Да, кыдз тай мӧдӧдчис да, кыдз тай мӧдӧдчис...

Сераліс тальянка. Тильгисны трезвончикъяс. Кодкӧ йӧктіс сулалігас. Кодкӧ педзис пукалігас. Видзӧдісны — вашъялісны. А Мирон! А Мирон!.. Сылӧн йӧктіс ставыс — кияс, кокъяс, кывйыс и — быд мускул. Йӧктісны и керка, пӧлать, пач и тасьті-пань. Медся бӧрас — ставӧн.

— А, ті, бабая-а-ас! — кватитчисны ичмоньяс. — Ми дзикӧдз ылалімӧй. Миян ӧд дас ордын на колӧ вӧвны. Уф!

— Да ӧд збыльысь сідзи. Уф! Но и пӧсь тіян тані... Миянӧс ӧд виччысьӧ на чожинь, виччысьӧны сват-сваття, став рӧдвужӧй виччысьӧ.

— Мӧдӧдчыны колӧ, мӧдӧдчыны. Кӧні нин Марпушкаыс... Степан сват, гӧститім да гӧститім да...

Водзджык волӧм гӧсть-гӧстя ӧдйӧ прӧщайтчисны да ӧдйӧ и мунісны. Колисны сӧмын том йӧз.

Бара сур. Бара лӧсьӧдсьӧ пызан выв.

— Ми, Марпа тьӧтка, сёйны огӧ кӧсйӧ — ӧбӧдайтім нин. Да и кокыштім нин, кыдзи аддзан.

— Да ӧд закускаыс век ковмас.

— Закускасьыд, дерт, ог ӧткажитчӧй.

Став ёртъясыс пыдди кыв кутіс Мирон. Сійӧ и кӧзяевакӧд ладмӧдчис.

Степан кытчӧкӧ петавлӧма. Пырис да висьталіс Миронлы:

— Бускоыд, зон, тэнад гажтӧмчӧма. Петкӧдлі нянь, да эз и сёй. Гидад, тыдалӧ, омӧль праздник сылы.

— Ми, сідзкӧ, лэдзам сійӧс, Степан дядь. Мед миянкӧд тшӧтш ветлӧдлӧ. Понъясысь сійӧ оз пов.

Степан эз сӧгласитчы.

— Быдлаын код йӧз. Вермасны дойдны понтӧ. Гашкӧ, Лыскоӧс сы дінӧ сюям? Эня-ая оз мӧдны пурсьыны. Ассьыным понъясӧс ме талун йӧрті жӧ.

— Мед, сідзкӧ, тэ ног и лоӧ, Степан дядь, — сӧгласитчис Мирон да Степанкӧд петавлісны муртса кежлӧ понъяс дінӧ.

Марпа нимкодясис: сылӧн Ильяыс аддзӧма бур ёртъясӧс. Чугун Ӧльӧш Митрей некор лишнӧй оз ю ни оз ыръянит. Быдӧнлы тӧдса Иванлӧн рамлуныс. Тыдалӧ, эз вӧвны ыръянитысьӧсь и мукӧд гӧстьясыс. Марпа найӧс бура эз на тӧд, кутшӧм сиктъясысь да кутшӧм бать-мамлӧн пиян, но паськӧм сертиыс кӧ донъявны, Ильяӧс ылӧ абу кольӧмаӧсь. Мӧд кодьӧн талун кажитчис Мирон, и Марпа, пызан вылӧ черинянь пуктігмоз, шуис:

— А ме чайті, Мирон Васильевич, мый пӧчинӧкад олігӧн тэ дзикӧдз нин шоммӧмыд да нитшкасьӧмыд.

— Сэнітӧ? Сэні, зонмӧ, збыльысь вермас лоны татшӧмторйыд, — сӧгласитчис Мирон. — Он и тӧдлы ошкӧ пӧран.

Митрей шензьыштіс:

— И коді тайӧс думыштӧма — торйӧдны ӧта-мӧд дінысь йӧзӧс?

Татшӧм виччысьтӧм юалӧмъясыд Митрейлӧн овлӧны. Он и тӧдлы ставсӧ шензьӧдас. Кыдзи да мыйла. Быдтор мортыд кӧсйӧ тӧдны.

— Коді думыштлӧма, шуан? — Мирон сюся видзӧдліс ёртъясыс вылӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдны, кутшӧмтор налӧн дум вылас. И крапкис-шуис: — Царскӧй министр. Вот коді.

— А мый радиысь, тэ меным висьтав? — бара юаліс Митрей.

— Да, чӧртыс тӧдӧ, — ӧвтыштіс кинас Мирон. Сійӧ ӧд ачыс бура оз жӧ тӧд, мый радиысь. Кывліс сӧмын — эм пӧ сэтшӧм министр и сійӧ министрыс лэдзлӧма закон обществоысь торйӧдчыны хуторъясӧ. Но Мирон век жӧ абу сэтшӧм пемыд морт. Паськыда ветліс, унатор аддзыліс, эз этшатор кывлы. Первой воясас салдатын служитігӧн аслас синъясӧн удайтчис аддзывны «Потёмкин» броненосецӧс, коді вӧлі кыпӧдчӧма царлы паныд да вуджӧма Одессаса революционнӧй рабочӧйяс дор. Корабльсӧ, код вылын служитіс Мирон, вӧлі мӧдӧдӧма мукӧд военнӧй корабльяскӧд тшӧтш пӧдтыны «Потёмкин» вылын восстание. Но матросъяс ӧткажитчисны лыйлыны асланыс вокъяс кузя. И бӧрыннас кӧть кутшӧм лёка начальство эз казьтыв «Потёмкин» вывса матросъяс йылысь, Мирон тӧдіс, — найӧ вӧліны повтӧм йӧзӧн, геройясӧн. Тӧдіс и Столыпин йылысь унджык. Матросъяс ас костаныс сійӧс ыдждӧдлісны карательӧн. Но позьӧ-ӧ тайӧ карательсӧ шуны ас нимнас тані, этайӧ том йӧз дырйи? Ӧні ӧд став йӧзыс велалӧмаӧсь лоны видзчысьысьӧн. Быдлаын стражник, быдлаын кывзысьысь пель.

Степан вайис вина, сетіс бутылкасӧ Ильялы.

— Тэнад гӧстьяс — тэ и юктась. — А збыль вылас кӧсйис тӧдны, кодлы сетас первой румкасӧ пиыс.

Дерт жӧ батьыслы.

— Лоӧй здоровӧн, том йӧз! — нэмнас первойысь на Степан босьтіс Илья киысь вина румка. — Бура олӧй. — И петкӧдліс гӧстьяслы туй.

Эз пыксьы и Марпа. Ӧд сэтшӧм чӧскыд пиыдлӧн винаыс!

— А меным век жӧ гӧгӧрвотӧм, — пызан вылӧ пуктіс ютӧм вина румкасӧ Митрей, — мыйла ковмис тайӧ министрыслы вӧтлыны сиктысь, шуам, тэнӧ, Мирон, либӧ тэнсьыд воктӧ?

— Тайӧ мӧд вопрос, — эз стӧча вочавидз Мирон. — Абу меын делӧыс.

— Кыдзи абу тэын?

— Да, энлӧй. Со туй кузяыс локтӧ господин учитель. Колӧ сійӧс чукӧстлыны, сылысь юасьыштны.

— Да ӧд пырас-ӧ ещӧ?

— Пырас! Кӧть и учитель, а абу ыджыдӧ пуксьысь. — Мирон малыштіс бритӧм щӧкасӧ. — Ме сы ордын талун бритчи. Дельнӧй морт. — И восьтыштліс ӧшиньсӧ. — Николай Иванович, позяс тіянӧс здук кежлӧ? Зэв ёна корам.

— Аддзанныд, кежӧ.

Керкаӧ пырис ар кызь вита-кызь сизима стройнӧй морт. Сы вылын сьӧд фрак. Еджыд дӧрӧм юрйылас бабочкаӧн сьӧд бантик. Неуна беринӧсь, но лӧсьыд тэчаса чужӧмыс петкӧдліс йӧз дінӧ сибалысь мортлысь характер.

Сылы воча сувтісны Степан, Илья, Мирон. Киасисны. Николай Иванович кежавліс кӧзяйка дінӧ, а сэсся мӧдіс киасьны пызан сайын пукалысьяскӧд.

— Дзонь компания тіян тані вӧлӧма!

— Гӧстьяс, — шыасис кӧзяин. — Сы вылӧ и праздник. Пӧрччысьӧй. Пуксьӧй миянкӧд тшӧтш. Лоӧй дона гӧстьӧн.

— Зэв ёна тшӧктам, — содтіс Мирон.

Учитель быттьӧ мыйкӧ артыштіс аслыс, выльысь чӧвтыштліс синъяссӧ гӧстьяс вылӧ да сӧгласитчис.

Став сертиыс тӧдчис, мый Николай Иванович Степановӧс тані пуктӧны пыдди. Да и мӧд ногыс эз позь. Важгорт сиктын сійӧ велӧдіс кӧть первой во на, таво заводитіс мӧдӧс, а йӧз сы дінӧ велалісны нин, кыдзи ас морт дінӧ. Скодкаяс дырйи радпырысь сійӧс бӧрйылісны гижысьӧ. Ковмыліс кӧ кодлыкӧ гижны жалӧба либӧ прошение, век нин мунлісны сы дінӧ. А школьникъяс йылысь нинӧм и сёрнитны! Зіля да окотапырысь велӧдчисны. Торъя нин ёна налы кажитчис учителькӧд вӧрӧ да ю дорӧ ветлӧмъяс. Сыкӧд ветлігӧн, сылысь кывзігӧн, вӧля вылыс быттьӧ ловзьыліс, быдторлӧн, вӧлӧмкӧ, аслас олӧм, аслас история да аслас места чудеснӧя стрӧитӧм мирын.

Да и ачыс Степанов вӧлі дӧвӧлен татчӧс йӧзӧн: кызвыннас найӧ вӧліны ыджыд сӧвестя, удж вылӧ зіль да йӧз мортӧс пыдди пуктысь крестьяна-вӧралысьяс. Весиг тешкодь артмӧ. Петроградскӧй учительскӧй семинарияын велӧдчигӧн на сійӧ думайтліс сы йылысь, мед эськӧ сюрны удж вылӧ Российскӧй империялӧн сэтшӧм эновтӧм пельӧсӧ, кытӧні позис суны олысьяссӧ полудикӧй состояниеын. Сійӧ пуктіс ас водзас ыджыд могъяс: велӧдны бӧрӧ кольӧм йӧзлысь челядьсӧ, изучайтны асьсӧ народсӧ, сылысь историясӧ да культурасӧ, отсавны народыслы кыпӧдчыны. Тайӧ вӧлі просвещение да наука ради том мортлӧн благороднӧй кӧсйӧм, кодӧс сылӧн ёртъясыс да чой-вокыс лыддисны самопожертвованиеӧн. Батьыс Степановлӧн вӧлі учительӧн жӧ, но кувліс сэк, кор Николайлы тырис дас вит арӧс.

Том учитель, во-мӧд-коймӧд мукӧдлаын уджалӧм бӧрын, сюрис коми йӧз пӧвстӧ, ыджыд ю дорын пукалысь вӧлӧстьӧ, кытысь эз нин су ни олӧмас первобытнӧй состояние, ни йӧзлысь полудикость. Тані ыджыдаліс вузасьӧм-тӧргуйтӧм; кыдзи и паськыдінъясын, ӧдйӧ быдмисны озыра олысьяс, рӧзӧритчалісны гӧльджыкъяс. Но та вӧсна ӧмӧй этшаджык уджыс учительлы? Сійӧ ӧмӧй тані оз тӧдмав и народсӧ, и культурасӧ, оз ӧмӧй отсав аслас уджӧн кыпӧдчыны налы водзӧ?

Николай Ивановичӧс некор на эз аддзывны код юраӧн. Но компания ради сійӧ босьтіс Илья киысь румка.

— Ми мый вӧсна мӧдам юны? — шыасис сійӧ став дінӧ да ачыс жӧ вочавидзис: — Бур вӧралӧм вӧсна, бур прӧмыс вӧсна! Праздникыс ӧд талун вӧралысьяслӧн.

Шуӧма вӧлі буретш сійӧс, мый вӧлі колӧ. Тайӧ ӧткодя воис сьӧлӧм вылас Степан гозъялы и том йӧзлы. Ӧти здукӧн лои бырӧдӧма ӧта-мӧд костас сійӧ лӧсьыдтӧмсӧ, коді овлӧ общественнӧй положение кузя не ӧткодь йӧз пӧвстын.

— Тайӧ збыль, господин учитель, — шыасис Степан. — Тыдалӧ, и тіянын, кӧні тэ рӧдитчылін, тайӧ праздникыс сідзжӧ вӧралысьяслӧн?

— Ме рӧдитчылі карын. Ыджыд Питер карын! Гашкӧ, кывлін, Степан Матвеевич?

— Питертӧ? Да кыдзи нӧ эг кывлы Питер кар! Питерыс ӧти!

Том йӧз серӧктісны.

— А уна кӧ вӧлі, Степан дядь?

— Уна Питер оз вермы лоны, — быттьӧ керыштіс Степан. — Москва ӧти, Питер ӧти.

— Тайӧ вернӧ, — тэрмасьыштіс лӧньӧдны гажа том йӧзӧс Степанов. — Ме ӧд тайӧ мыйла шуи? Мися, гырысь каръяс гӧгӧр вӧръяс абуӧсь да сэні оз вӧравны.

— И тайӧс гӧгӧрвоа. Быдӧнлӧн аслас делӧ. Ми кыйсям, а сэні, Питерад, тӧвар вӧчӧны. А кыдзи жӧ! Тӧвартӧг овны оз позь.

Том йӧзлы и тайӧ кажитчис тешкодьӧн, кодсюрӧ бара пыльснитіс-серӧктіс. А Степанов аслыс думыштіс: «Со и налы батьясыслӧн тӧдӧмлуныс кажитчӧ челядь ногаӧн. Том йӧз кӧсйӧны тӧдны гырысьджыкторъяс йылысь».

— Николай Иванович, — сэк кості шыасис Мирон. — Тіян вотӧдз тані вӧлі сёрни: мыйла ковмис царскӧй министр Столыпинлы лэдзны сэтшӧм закон, код серти крестьяналы позьӧ торйӧдчыны обществоысь хуторъясӧ?

Вопроссӧ вӧлі сетӧма вывтіджык веськыда, и учитель эз друг вочавидз. Код тӧдас, тайӧ, гашкӧ, водзвыв дасьтӧм провокация. Николай Иванович бура тӧдӧ вӧлӧстнӧй да уезднӧй властьяслысь сылы эскытӧмсӧ, сы вылӧ кӧдзыда видзӧдӧмсӧ. Но татшӧм донтӧм вугыр вылад шедлӧны сӧмын опыттӧм да бӧб йӧз. И сійӧ ачыс юаліс Миронлысь:

— Кыдзи нӧ артмӧ тайӧ: олан хуторын, а он тӧд хуторъяс йылысь закон?

Миронлы лои яндзимкодь. Сійӧ тӧдчымӧн гӧрдӧдіс. Тыдалӧ, эз вӧв лӧсьыд и мукӧдыслы.

«Сідз, сідз. Провокациялань оз мун», — бара думыштіс учитель да выльысь сетіс вопрос:

— Веськыда кӧ шуны, мыйкӧд йитӧдын тіянлы воис юрад тайӧторйыс?

— Да прӧста сідзи, Николай Иванович, — бӧр босьтіс асьсӧ киас Мирон. — Сёрниыс муніс ме йылысь. Гажтӧмча ме пӧчинӧкад. Вот ола и гажтӧмча. Курсыс абу сійӧ! Фарватерыс векни! Ті гӧгӧрвоанныд?

— Зэв бура гӧгӧрвоа, Мирон Васильевич, — друг лои серьёзнӧйӧн учитель. И мед стӧчмӧдыштны флотскӧй кывъяслысь значениесӧ мукӧдъяслы тшӧтш, содтіс: — Первой плавайтін паськыд эрдъяс вывті, а мӧдін ветлӧдлыны векньыдик трӧпаясӧд. Тэ да пемыд вӧр. Но, гашкӧ, зверь ещӧ паныдасьлас кутшӧмкӧ.

— Э-эх... — друг кутчысис аслас морӧс дінӧ Мирон да чуньяс едждӧдмӧныс чабыртіс паськӧм пырыс яйсӧ. — Пӧдтӧ менӧ татшӧм олӧмыд! Сісьтӧ ловъя вылысь. Кадтӧг гуалӧ муӧ.

Ставӧн шензьӧмӧн видзӧдісны Мирон вылӧ да аддзисны, кыдзи зэвтчӧм мускулъяса чужӧм кузяыс визувтісны синва войтъяс.

— Полу-у-ундра! — эз вермы кутны асьсӧ Мирон да сьӧкыда лэдзис пызан вылӧ кукань юр кодь кулаксӧ.

— О господьӧй, Мирон Васильевич, — пачводзсянь уськӧдчис Марпа. — Он жӧ скӧрмы бур йӧз дырйиыс.

Мирон сьӧкыда лолаліс.

— Эн пов, Марпа тьӧтка, эн пов. Ме таво ог нин мӧд ни тышкасьны, ни ыръянитны.

— Медъя, Миронушко, медъя. А то кольӧм во...

Но гӧтырыс вылӧ видзӧдліс Степан: тупкы пӧ вомтӧ, эн суитчы, кытчӧ оз ков. И Марпа бӧр муніс пачводзӧ.

— Ті менӧ эн дивитӧй, Николай Иванович, — пыдӧ ышловзьӧм бӧрын спокойнӧя нин шыасис Мирон. — А правдасӧ кӧсъя тӧдны: мый морла ковмис лэдзны йӧз пӧвстӧ йӧзӧс янсӧдысь тайӧ законсӧ? Ог сӧмын ме та йылысь кӧсйы тӧдны, тӧдны кӧсйӧны со и тайӧяс, — индыштіс ёртъясыс вылӧ Мирон.

Учитель век на видзчысьӧмӧн висьталіс том йӧзлы законлысь дзебӧм смыслсӧ, мый правительство тайӧ законӧн кӧсйӧ ёнмӧдны крестьяна пӧвстын озырджык олысьясӧс, мед найӧс вӧчны сиктын аслыс мытшӧдӧн.

Степанов, дерт, гӧгӧрвоис, мый быд местаын тайӧ законыс действуйтіс эз ӧткодя. Тані, вӧра местаясын, сійӧ ёнмӧдіс озырджык крестьянаӧс сійӧн, мый найӧ ньӧбисны пӧчинӧкӧ мунысь кӧзяевалысь му-видзсӧ. Кымын уна крестьянин разаліс вӧрса пӧчинӧкъясӧ, сымын уна му-видз вермисны ньӧбны донтӧм донысь озыра олысьяс. Татчӧ колӧ содтыны и Сибырӧ мунысьясӧс. Кор йӧзлы лоис тӧдса, мый позьӧ торйӧдчыны обществоысь да позьӧ вузавны ассьыд му-видз, сэки коми крестьяна пӧвстысь унаӧн эновтісны чужан крайсӧ да мунісны няня Сибырӧ. Став му-видзыс бара жӧ колис налы, кодъяс вермисны ньӧбны.

Мед ассьыс висьталӧмсӧ вынсьӧдны примеръясӧн, Степанов юаліс Миронлысь:

— Коді ньӧбис тіянлысь му-видзтӧ, кор мӧдӧдчинныд пӧчинӧкас?

— Ме сэки эг вӧв гортын. Но ме тӧда, миянлысь му-видз ньӧблӧмаӧсь Власий Спиридонович Сирвойтов, мельник Иван, Певчӧй Денис.

— А Сибырӧ мунысьяслысь?

— Да найӧ жӧ, — окотапырысь шыасис ӧнӧдз на чӧла пукалысь Проня Иван.

Митрейлӧн батьыс ньӧбліс жӧ мусӧ Сибырӧ мунысьяслысь, и Митрей чӧв оліс. Но сійӧ вӧлі дӧвӧлен учитель висьталӧмӧн и ассьыс сӧгласиесӧ некымынысь петкӧдліс юрнас довкнитӧмӧн.

Ставсӧ тайӧс ыджыд интересӧн кывзіс Илья. Но сылӧн вӧлі и аслас вопрос, коді мучитіс сійӧс тӧрыт рытсяньыс: позьӧ оз пинявны царӧс, веськыда асьсӧ царӧс? И позьӧ кӧ, мыйысьджык? Кутшӧм лёктор сійӧ вӧчис йӧзлы?

Юалӧм вылӧ здукыс вель дыр эз сюр. Бырис нин бутылкаысь вина, гӧстьяс мӧдісны нин шуасьны мӧдӧдчӧм йылысь.

— Николай Иванович, — медбӧрын шыасис Илья. — Кыдзи тэ думайтан, позьӧ оз видны царӧс?

— Царӧс? — паськӧдыштіс синъяссӧ учитель да долыда серӧктіс. — Царӧс! Да кытысь мый тэныд тайӧ воис юрад?

Ильялӧн воссьыліс нин вомыс висьтавны Володялӧн кывъяс йылысь, но батьыс ас кадӧ стрӧга видзӧдліс сы вылӧ.

Илья шӧйӧвошис. Эз-ӧ ло лишнӧйтор юалӧма. А учитель, мӧдарӧ, нимкодясис. «Том йӧз, сідзкӧ, корсьӧны правильнӧй «курс» да паськыдджык «фарватер». Колӧ отсавны налы аддзыны тайӧс».

Ильялӧн вопросыс кажитчис ставлы интереснӧйӧн. Но учитель эз друг вочавидз. Думсьыс сійӧ корсис сэтшӧм воча кыв, коді эськӧ вӧлі дженьыдӧн, дыр кежлӧ пуксис паметяс да ортсысяньыс эськӧ мед эз вӧв ёна «страшнӧйӧн».

Степановлысь тайӧ чӧв олӧмсӧ Мирон гӧгӧрвоис ас ногыс да сійӧс ышӧдӧм могысь шуис:

— Ті, Николай Иванович, энӧ полӧ. Миян пӧвстын сыщикъяс абуӧсь. Ни ӧти кыв бокӧ оз пет. Сідзи ӧд, зонъяс? — юаліс сійӧ ёртъясыслысь.

Зонъяс дружнӧя да окотапырысь кӧсйысисны чӧв овны. Но Степанов нарошнӧ гажаа серӧктіс.

— Да мый ті, другъяс. Ми ӧд лёктор йылысь ог мӧдӧ сёрнитны. Оз позь тадзи вӧчны.

Та дырйи сійӧ нюмъяліс, сюся видзӧдіс зонъяслӧн чужӧмъяс вылӧ, коді кутшӧм думъясӧн олӧ. Тӧлка том йӧз! Унатор тӧдны кӧсйысь том йӧз!

— Видзӧдтӧ, кутшӧм делӧыс, зонъяс, — заводитіс Николай Иванович. — Царь — сійӧ морт жӧ. А быд морт вермӧ вӧчны буртор и лёктор. Торъялӧмыс сӧмын сыын, мый ми вок, прӧстӧй мортъяс, кӧть и вӧчам кутшӧмкӧ мыжтор, то ичӧтикӧс, оз быд мортӧс нормӧд. Но вӧчас кӧ кутшӧмкӧ мыж царь, то сійӧ инмӧ став йӧзлы. Царлы, гашкӧ, шутка, а прӧстӧй йӧзлы — шог, курыд синва. Шоръяс мында, юяс мында курыд синва!

Степанов унджыксӧ эз висьтав. Том йӧз мед асьныс думыштласны став кывъяс йылысь. Сійӧ чеччис пызан сайысь да кутіс аттьӧавны кӧзяеваӧс, прӧщайтчыны выль другъяскӧд.

3

Мишка лэччис пӧлатьысь том йӧз мунӧм бӧрын.

— Тэ нӧ, пиӧ, гортын али мый вӧлӧмыд? — шензьыштіс мамыс. — Садьыд тэнад эм абу?

— Коді гортын? — жыр ӧдзӧсын петкӧдчис Степан. — Да мый сылы лоӧма, ерӧ тош?

— Менам юрӧй зэв ёна висьӧ, — нурбыльтіс ныр улас Мишка да мӧдіс гоньявны пачводзысь сёян.

— Ылӧдчан, — быттьӧ керыштіс Степан. — Эн сы вӧсна куйлы. Кӧсъян ыждавны бать-мамыд вылын?

Степан страсть эз радейт пияныслысь норасьӧм. И пыр зэв ёна пузьыліс.

— Хм... прӧмыс вайӧмыд! Шуткаысь ныртӧ лэптӧдлан. Думайтан дойдны кодӧскӧ?.. Вот босьта тасма да сідз пывсьӧда. Ог и яндысь кузь тушасьыд.

Марпа сувтіс Мишка дор.

— Гашкӧ, збыль висьӧ?

— Ог эскы. Некор эз висьлы, а талун висьмис. Дыр узьӧмсьыс али мый? Смотри, пиӧ, батьыд ён на!

— Ладнӧ, Степан, ладнӧ... Грек талун пинясьны. Со, кывзы, гӧстьяс пырӧны.

И Степан лэдзчысис Мишка дінысь.

Гӧстьясыд талун оз бырлыны сёр рытӧдз. Ӧтияс — коланаӧсь, мӧдъяс — кӧть эськӧ эз и пыравны, эз вӧв гажтӧм. Бӧръяясыс арся гутъяс кодьӧсь. Сюйсьӧны медся бур гӧстьяс радӧ, мед вина румкаӧн оз ордйыны. Но мукӧд кӧзяиныд мудер жӧ: он и тӧдлы кытшовтас кортӧм гӧстьтӧ. Сылы дорысь сійӧ кокниджыка сетас корысьяслы, кодъяс талун паськыд лаптияснас торъя нин уна няйт пыртӧны кӧтшасӧ.

Выль гӧстьяскӧд ноксигсор Марпа вердыштіс и писӧ. Пӧт кынӧмӧн нин Мишка пасьтасис да петіс керкаысь, сувтыштліс кильчӧ пос вылас. Вӧлі пажын кад. Быдлаын кылісны гора сёрнияс, код йӧзлӧн сьылӧм.

Кытчӧ мунны — Мишка эз тӧд. Кыліс сӧмын, кыдзи кокньӧдыштіс сьӧлӧмсӧ. Но сійӧ оз прӧстит некодлы. И учительлысь сёрнисӧ оз мӧд дзебны. Ставсӧ висьталас, мый сёрнитісны пызан сайын том йӧз. Сӧмын вот кодлы висьтавны. Белоштыклы? А сійӧ кӧ юалас Мишкалысь тотарин купеч вӧвъяс вылысь сийӧс-завод вундалӧм йылысь? Мый сэтчӧ шуас Мишка? Али удтас Ладимер да Конӧ вылӧ: найӧ жӧ медалісны сійӧс? Да ӧд Мишкаӧс таысь оз жӧ мӧдны малавны юрӧдыс. Первой делӧ, сюрас Ладимерсянь да Конӧсянь. Мӧд-кӧ, пуксьӧдасны тюрьмаӧ.

Мишка петіс мир туй вылӧ, керка ӧшинь увъясті мӧдӧдчис вичкодорлань, кытчӧ векджык чукӧртчывлӧны ныв-зон.

Быдлаын вӧлі кокад сибдысь няйт, торйӧн нин — туй шӧрас. Но код йӧзлы, кыдзи шуласны, быдлаті поска да шыльыд. Со, медся джуджыд няйтӧдыс собӧны куимӧн. Кыкӧныс тошкаӧсь, коймӧдыс том на. Он тӧд мый пасьталӧмаӧсь, мый кӧмалӧмаӧсь. Горӧдлісны сьывны:

Е-е-екали салдаты-ы-ы

Со службы домо-о-ой...

— Тэ, братан, вот мый... Ми кутшӧм местаті кывтам? А?..

— Тпру-у-у!.. Колӧ кокъясӧн мунны, а оз киясӧн, милӧстивӧй превосходительство!

— Ме... прес-прес-ходительствотӧ — тьфу!

— Пра-а-авильнӧ!.. Миян дінӧдз некодлы абу мог. Ми асьным петам няйтсьыс.

Друг Мишкаӧс кодкӧ чукӧстіс. Сы дінӧ котӧртіс детинка.

— Тэнӧ Вишкун Ласей Ладимер юасис, — юӧртіс сійӧ.

— Он тӧд мыйла?

— Ог тӧд. Сійӧ да ещӧ некымын том морт мунісны Кӧзяин Пашколань.

«Сідзкӧ тай ветлыны колӧ», — аслыс шуис Мишка да гырысь воськовъясӧн мӧдӧдчис.

Куимовлӧн керкаыс вӧлі вичкодорӧ вотӧдз на, туйдорса керкаясысь неуна бокынджык, кытчӧ пыртіс кык потшӧс костӧ йӧртӧм векньыдик уличатор.

Важмӧма ставыс — вевт и куим тшупӧда кильчӧ пос. Керкасӧ Пашко стрӧитліс том дырйиыс на. Первойсӧ вӧлі тшына керкаӧн. Бӧрыннас пачыслы тэчисны труба, писькӧдлісны мӧд ӧшинь да сідзи и оліс нэмсӧ. Дерт, эськӧ, коліс выль керка стрӧитны, но вӧлі некор — гожӧмъяснас гозъя уджалісны йӧзлы, тӧвъяс кежлӧ ветлісны Богословӧ пес керавны. Тадзи вӧлі быд во, кытчӧдз Пашко эз во Богословысь пу кокӧн. А пи-ныв эз быдмыны: рӧдитчылісны сизимӧн, да сизимнанныс кулісны...

Ӧшинь увсянь на Мишка кыліс том йӧзлысь варовитӧм да гудӧкӧн ворсӧм шы.

— Ланьтыштлӧй тӧкӧтьӧ! — Мишкалысь пырӧмсӧ казялӧм мысти кисӧ лэптыліс Ладимер. Сійӧ вӧлі доза нин код. — Миянӧ пырис раб божий Михаил! Верма висьтавны тіянлы, другъяс, мый Матвей Степан Мишка абу нин менам казак. Талун сійӧ дона гӧсть. Тшӧкта радейтны да пыдди пуктыны сійӧс.

Том Сирвойтовлӧн культурнӧя чӧвтӧм шуткаыс ставлы кажитчис. Мишкакӧд ставӧн здоровайтчисны, Мишкаӧс пуксьӧдісны пызан сайӧ.

Сійӧ первой пыксис, весиг дрӧжжитмӧн поліс, чайтіс сералӧны сы вылын. Но ставыс вӧлі збыль. Сы водзын, пызан вылын, калбас кытш, сьӧмга тшытш, кӧлач кӧлыс, четвертнӧй дозйын вина... Буль-буль-буль киссис стӧканӧ тайӧ винаыс.

— Юны лолышттӧг! Кылан, Мишка, — лолышттӧг!

Нимкодьысла Мишкалӧн горшыс гӧрддзасис. Но сійӧ видлас «лолышттӧг». Гашкӧ и вермас юны.

Видзӧдісны том йӧз — тшӧгӧсь, гӧрдӧдӧмаӧсь, ворсысь синъясаӧсь. Видзӧдіс кывтсянь Матрен пӧч да довкйӧдліс дзор юрнас. А Мишка кыскис, кыскис стӧканысь... Мӧдіс нин пӧдтыны лолыс, а сійӧ эз кӧсйы лоны серамтуйын, эз кӧсйы петкӧдлыны асьсӧ «нямӧдӧн».

— О-о!..

— Молодеч!

— Ошкам!

— Тайӧ, зонъяс, штрап пыдди вӧлі. Кисьтны стӧканъясӧ выльысь!

Мишкалӧн став ныр-вомыс кӧрсьӧма, паськавлісны гырысь нырбордъясыс, лапйӧдлісны синваӧн бердӧм синъясыс.

— Ок, и куры-ы-ыд! — лов шедӧм бӧрас акнитіс дона гӧсть.

Ызнитіс серам, гӧрдлыштіс и ачыс Мишка.

Эз, купеч пи эз кӧсйы сӧмын тешитчыны вӧвлӧм казакыс вылын. Сійӧ поліс буретш сыысь жӧ, мыйысь поліс ачыс Мишка. Чӧртыс тувкӧдіс тшӧктыны Мишкаӧс вундавны Бикмедов вӧвъяс вылысь сийӧс-завод. Кывсяс кӧ, мый тшӧктысьыс вӧлі Ладимер, сэк став йӧзыс сійӧс лэптасны серамвылӧ. Не тайӧн колӧ дорйыны асьтӧ йӧз прикодӧ сюйсьысь купечьясысь. Тӧлка вежӧр да капитал — вот мый колӧ, мед лоны аслад крайын тырвыйӧ кӧзяинӧн.

Мишкаӧс Ладимер шуис кутны дом повод йылын моз. Лоас син водзын — этшаджык тӧждысьӧм. Дай другъясыслы гажаджык, эм код вылын серавны. А праздник прӧйдитӧм бӧрын — мӧд делӧ: коді вӧрӧ, коді Богословӧ.

Мишкалӧн дурмӧма нин юрыс. Сылы сэтшӧм долыд, мый вермас терпитны ставсӧ, кӧть кыдз сы вылын оз шмонитны. Друг сійӧ уськӧдіс тӧд вылас пӧлатьын ассьыс куйлӧмсӧ да став сійӧторсӧ, мый кыліс сэні быглясигӧн.

— Зонъяс! — повтӧг горӧдіс сійӧ. — Кыланныд, зонъяс!.. Ме мыйкӧ тӧда.

Сы дінӧ матыстчис Ладимер.

— Тэ, Мишка, нинӧм он тӧд. И чӧв ов. Гӧгӧрвоин? Эн лысьт шуны ни ӧти кыв.

— Этійӧ... Кыдз нӧ сідз? — ставнас нюжӧдчыштліс Мишка. — А ме кӧ кӧсъя висьтавны?

— Юртӧ орӧда.

— Менсьым юрӧс?.. Но ладнӧ. Он кӧсйы кывзыны — оз и ков, — бӧр гӧрбыльтчыштіс Мишка. — Мӧда чӧв овны. Тайӧ меным абу зэв сьӧкыд.

Пашко пӧль мунліс гортсьыс том йӧз чукӧртчигӧн. Сылы эз во сьӧлӧм вылас сура праздник лунӧ сы ордын тайӧ ноксьӧмыс, кӧть эськӧ том йӧз сёйисны-юисны ассьыныс да кӧсйисны гӧститӧдны асьсӧ Пашкоӧс.

Тӧждысис и Матрен пӧч. Мыйкӧ зэв нин ыръянӧсь тайӧяс. А ӧд ставныс быттьӧкӧ прамӧй бать-мамлӧн пиян. Ладимерысь кындзи, тані вӧліны Певчӧй Конӧ, вичко старӧста Зӧсимлӧн Никӧныс, мельник Иван пи, объездчик пи — тӧдсаяс и тӧдтӧмъяс.

Пируйтісны и ошйысисны. Быдӧн кӧсйис петкӧдлыны асьсӧ ёнӧн, мичаӧн, повтӧмӧн. А кутшӧм нин эськӧ мичлун да вын, шуам, Никӧнлӧн. Ачыс пестер ыджда, гӧлӧсыс кодзӧм межлӧн кодь, пистиӧн кокалӧм чужӧмыс пож кодь сера. Да и Конӧ абу ылӧ кольӧма Никӧнӧс. Батьыслӧн кодь жӧ жебиник туша-рожа, став вӧрасыс — небыдов и став сёрниыс — кодарӧ тӧв. А ӧд, сэтчӧ жӧ, кодъяскӧ вылӧ йирисны пиньсӧ, кодъясӧскӧ казьтылісны лёкӧн. Матрен пӧч, дерт, гӧгӧрвоис — дасьтысьӧны тышкасьны. Но некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кодъясӧс кӧсйӧны нӧйтны талун рыт. Сэк жӧ аддзыліс, кыдзи Ладимер гусьӧн петкӧдліс зепсьыс кучик перчатки кодьӧс, и Конӧ сідзжӧ петкӧдліс татшӧмӧс.

«Ой, Мишка, Мишка, — аслыс лыддьӧдліс Матрен. — Сюран ӧд кык изки костӧ. Нӧйтасны тэнӧ ӧтиясыс и мӧдъясыс. Мыйла аслад кодь йӧз дінӧ он мун».

Но компания думайтіс мӧд ног — Мишка кулакъясӧн содтыны ассьыс вын. И кодыр эз нин мӧд позьны дзебны гусяторсӧ, юалісны Мишкалысь.

— Тэ код дор лоан?

— Лоа на дор, коді менӧ гӧститӧдіс, — кӧсйысис Мишка да сэк жӧ грӧзитыштіс: — Ме петкӧдла налы. Тӧдласны, кыдзи колӧ лӧгӧдны мортӧс. — Сійӧ збыльысь кыліс ас пытшсьыс ыджыд вын, мый сідзи и окота вӧлі кодӧскӧ нӧйтны.

Вичкодор ластаӧн шусис не сӧмын вичкогӧгӧрса эжа, но и мир туйсайса эрд, кытӧні коркӧ вӧвлӧма посньыдик пожӧма яг, а вӧрсӧ кералӧм бӧрын эжсялӧма жӧ. Вӧр дорас нин сулаліс обществоӧн стрӧитны заводитӧм магазеялӧн сруб, туплясисны кер чукӧръяс, муыс вӧлі лыаа да кос, и ныв-зон, дерт, ставӧн чукӧрмӧмаӧсь татчӧ. Тані жӧ вӧліны и регыдӧн на гӧтрасьӧм гозъяяс, кодъяс гажтӧмчӧмаӧсь том кадсьыс да воӧмаӧсь татчӧ тӧдмавны, мый выльыс ныв-зон пӧвстын. Тшӧтш дзебсясисны йӧз чукӧръясын сваттяяс. Налӧн, видзӧдтӧ, аслыссикас мог — приметитны невестаясӧс, донъялыштны жӧникъясӧс. Вӧліны и арлыдаджык мужикъяс — муртса сулалӧны кокъяс вылас, быдлаӧ сюйсьӧны, быдӧнлы мешайтӧны.

Мый сӧмын эз вӧчсьы тані! Ӧтилаын кадрилясисны, мӧдлаын сьылісны, коймӧдлаын прӧста дурисны либӧ пукалісны керъяс вылын да киллясны ӧрешки.

Дзажгисны гудӧкъяс — ӧтияс гораа, мӧдъяс муртса киргӧмӧнмоз, чипсасисны гум пӧлянъясӧн, и ставыс тайӧ — сьылӧм, ворсӧм, код йӧзлӧн горзӧм — ӧтувтчис ӧти мургӧм шыӧ да быттьӧ ӧтарӧ сукмис кымӧра рыт воӧмыскӧд тшӧтш.

Миронлӧн компанияыс, Митрейысь кындзи, вӧлі ӧтлаын на. Илья пукаліс эжа вылӧ вольсыштӧм пинжак вылас да йӧзӧс ышӧдана шуаліс:

— Коді кӧсйӧ ещӧ? Коді кӧсйӧ? Давай, пуксьӧй!

Сійӧ киын кыскасян палич. Сы гӧгӧр топыд кытшӧн сулалісны нывъяс да зонъяс. Унджык йӧзыс Илья дор. Мед нин сійӧ ставсӧ венас. Вера тані жӧ. Сы вылын коскӧн вурӧм жакетка, юрас шӧлкӧвӧй шаль, кӧса помас ленточка. Сійӧ пыр на видзӧдіс паличӧн кыскасьӧм вылӧ да век поліс Илья вӧсна: мед кӧть оз доймы. Но кыдзи висьталан та йылысь аслыс Ильялы. А висьтавны колӧ, кытчӧдз абу на сёр.

— Иван, — вашнитіс Вера, — висьтав сылы, мед дугдас.

Мирон тожӧ поліс Илья вӧсна: том на сійӧ, нэрӧсь лыясыс и сӧнъясыс, збыльысь вермас доймыны.

Но кодкӧ писькӧдчис нин йӧз кытш пыр.

— Ме кӧсъя видлыны! Лэдзлӧ сэтчӧ менӧ.

Кругӧ пырис Проня Петра. Кругын быттьӧ дзескаммыштіс.

— Сулав, Петра, — воськовтіс вокыслань Иван. — Илья мудзис нин.

— Вернӧ, вернӧ, — шыасис Мирон. — Кӧсъян кӧ, давай мекӧд. Илья, тэ абу ӧтнад. Сет и мӧдъяслы видлыны ассьыныс вынсӧ.

Вералы тӧд вылас усины Пекла тьӧткаыслӧн кывъясыс: «Дыр эн гуляйт. Идрасьны лок». Сійӧ матыстчис Илья дінӧ, гусьӧник мыйкӧ вашнитіс да муніс.

Петра, дерт, дӧза весел. Садь юрӧн гӧтыра морт эськӧ эз во татчӧ. Сійӧ шыбитіс кышансӧ да колис дӧрӧм кежсьыс. Бурджыка тыдовтчисны сьыліыс, сой мускулъясыс.

— О, талы, зонъяс, ӧклупеньяс и лэптавны!

— Мирон, шу — прӧщай!

— Кадтӧгыс эн на этійӧкерлӧй... Мироныд сьӧкыд чиг жӧ.

Мирон тожӧ пӧрччысис, разис дӧрӧм кизьяссӧ. Воссьыштӧм морӧс вывсьыс тыдыштліс татуировка — якӧр да флотскӧй лента.

— Аддзылінныд!

— Абу синтӧмӧсь.

Топӧдчисны йӧз, зырисны ӧта-мӧдсӧ — быдӧнлы вӧлі окота видзӧдлыны кык силачлысь вермасьӧмсӧ.

Пуксисны. Пыксисны воча кокъяс. Кутчысисны паличӧ.

— Мыйысь вензям?

— Вина штопысь.

— Ладнӧ.

Мӧдісны зэвтчыны сой мускулъяс. Петралӧн найӧ нянь тупӧсь гырсяӧсь, Миронлӧн, тыдалӧ, из кодь чорыдӧсь.

— О-го! Оз и вӧрзьыны му дінсьыс!

— Быттьӧ сибдӧмаӧсь.

— Да ӧд Петралӧн куш пукаланыс мый сьӧкта!

— Эн смешитӧй...

Заводитісны катласьны. То ӧтиыс лэптысьлас, то мӧдыс — тӧдмалӧны ёрта-ёртыслысь вынсӧ. Сэсся мӧдісны гӧрдӧдны сьыліясыс. Миронлӧн сьыліыс восьса, Петралӧн — вевттьыштӧма юрсинас.

— Абу на зэлыд? — юаліс Петра.

— Нечево, терпитана, — вочавидзис Мирон.

Зэлалісны чужӧм мускулъясыс, мӧдісны гырдмыны синъяс. Йӧз кытш ещӧ на топӧдчыштіс, пӧдтіс лов шысӧ.

Зэвтчӧм содіс шензьымӧн рӧвнӧя. Кажитчис, быттьӧ вескияс вылӧ тэчӧны ӧткодь гираяс. Да мыйта нӧ позяс тэчны. Терпитас-ӧ баланечыс?

— Ӧні кыдзи? — ружӧктіс Петра.

— Зэлалӧ, — пычиктіс Мирон.

Думайтісны босьтны выдержкаӧн — кодныслӧн ыджыдджык терпение.

— Вот дьявӧлъяс! Кодарӧ кӧ мыйкӧкерӧ нин!..

Ещӧ ӧти гираӧн — ӧтарас, мӧдарас. Качнитчис ӧтиыс, качнитчис мӧдыс. Баланс. Дженьдаммисны сойяс, зэвтчӧмсьыс тіралісны мышъяс и кокъяс. Кекуртчыштісны йӧз. И друг — швачкерис. Кыкнанныс турбыльтчисны ӧтарӧ-мӧдарӧ.

— Чегис!.. Паличыс.

Ызнитісны йӧз. Личалыштіс кытш.

— В-ы-ыльысь!

— Выль па-а-алич!

Му дінӧ чорыда инмӧмысь кыкнанныс неуна жаялӧмаӧсь. Петра киын палич пом, Мирон киын — мӧд помыс.

— Выльсӧ корсьны мунісны? — кок йылас сувтіс Петра.

Но видзӧдысьяслы ӧні вӧлі не таӧдз: веськыда на вылӧ локтіс том йӧз чукӧр. Водзас лёкысь авзіс Ладимерлӧн гудӧкыс, бӧрас — ыръяна сьыліс сылӧн жӧ шатияыс.

— Миян шайка абу ыджыд,

Сӧмын дас кӧкъямыс морт.

— О-го! — тожӧ сувтіс Мирон. — Унаӧн, сідзкӧ. Кежыштны?

— Этайӧяслы? — нарошнӧ водзлань петіс Петра.

Сы дінӧ топӧдчыштісны ёртъясыс.

Ыръян чукӧр шаркнитіс-прӧйдитіс найӧ ныр увті моз.

— Коді сюрас кокъяс улӧ,

Сылы лоас гу да горт.

Вомъясыс паськыдӧсь, чужӧмъясыс зумышӧсь, синъясыс быттьӧ ньӧвъяс, сідзи и лыйлісны, лӧгысь зурасьлісны сулалысьяс вылӧ.

— Чорыд кывъясӧн шыбласьӧны, — чӧвтыштіс Мирон. — Дерт, менам юр вылӧ кӧсйӧны уськӧдны тайӧс. Кольӧм восяыс, тыдалӧ, абу на вунӧма. Лӧгалӧны.

Илья эз эскы синъясыслы.

— Аддзылінныд? Миян Мишка сэні жӧ!..

— Дугды, зон.

— Сэні, мися. Бӧръя радас. Со, видзӧдліс миян вылӧ.

— Збыльысь тай. Но и дурак.

Щӧгӧльяс петісны мир туй вылӧ, мӧдӧдчисны сикт Катыдпомлань — няйтыс сэні овлӧ ляпкыдджык.

Гудыртчис и ласта выв, разьсисны йӧзысь артмӧм кытшъяс, йӧктӧдысь гудӧкъяс вежисны ворсӧмсӧ уличнӧй походнӧй вылӧ, чукӧртісны ас дінас ныв-зонлысь радъяс да мӧдӧдчисны сикт кузя.

Здук мысти татчӧ колисны сӧвсем этшаӧн.

Мирон видзӧдліс сукмысь кымӧръяс вылӧ.

— Регыд бӧрддзас енэжыс.

— Да, — сӧгласитчисны ёртъясыс. — Ковмас корсьны кобув.

— А ті эн на тшыгъялӧй? — сэк жӧ юаліс Иван да видзӧдліс вокыс вылӧ.

— Мӧдӧдчимӧй миянӧ ужнайтны, — гӧгӧрвоис воксӧ Петра. — Тшӧтш юам закладӧ вартӧм вина штоптӧ. — И найӧ мунісны.

Ӧдйӧ пемдіс. Буситны заводитчысь зэр вӧтліс улич вылысь йӧзӧс. Ужнайтігкості сійӧ ӧддзис да, тыдалӧ, мӧдас кисьтны рытывбыд.

Вера тэрмасис. Педӧракӧд найӧ ӧдйӧ идрасьыштісны, отсалісны тьӧткаыслы ужнайтӧдны гӧстьясӧс да, кор петісны важ керкаӧ, сёрнитчисны ас костаныс: кӧзяева кӧ мӧдасны юасьны Вераӧс, Педӧра висьталас, мый сійӧ муніс кытчӧкӧ могӧн. Педӧра ачыс радейтліс зонмӧс и вӧлі рад отсыштны Вералы, кодӧс сійӧ ӧні лыддис медся матысса мортӧн му вылас.

Зэр вылӧ видзӧдтӧг, то ӧтилаын, то мӧдлаын пемыдас кылісны йӧз шыяс. Но унджыкыс йӧртчӧмаӧсь керкаясӧ. Шумитісны коді кыдзи сяммис. Кӧнкӧ, кылӧ, тышкасисны — чилзісны нывбабаяс, матькисны мужикъяс.

Ӧшинь югӧръяс ордъялігмоз Вера локтіс нин векньыдик улича вылӧ, коді пырис Пашко пӧль керкалань: Илья тшӧктіс виччысьны сійӧс Пашко ордын.

Бӧрынджык кылісны код йӧз. Тыдалӧ, локтісны Пашколань жӧ. «Гашкӧ, Илья?» — думыштіс Вера. А сьӧлӧмыс аслас, кылӧ, мӧдіс пессьыны ёнджыка, вӧлі окота ӧдйӧджык кутлыны Ильяӧс.

Но мый тайӧ? Кодкӧ лёкысь казьтылӧ Ильяӧс, Миронӧс. Коді нӧ тайӧ сэтшӧмыс? Вера ӧдйӧ вуджис потшӧс, бурджыка вевттьысис руд шальнас да мӧдӧдчис потшӧс сайті улича пӧлӧн. И тӧдіс гӧлӧсъяс сертиыс: мунӧны Ладимер да Мишка.

— Повзисны. Дзебсисны!.. — муртса вермис шуавны кывъяссӧ Ладимер.

Мишка сійӧс лӧньӧдіс:

— Да ӧд тэ помысь — мый? Тшак ва. Восьлавныд со он вермы.

— Ме помысь?.. Вай видла юрад. Кӧсъян?

— Этійӧ... Тэ видлін нин ӧтчыд. На малышт. Кольк ыджда йӧг быдмис. Эг кӧ пышйы, гашкӧ, ещӧ на «гӧститӧдін».

Ладимер ышнясигмоз серӧктіс.

— Н-нолтӧ, нолтӧ... — И мый вынсьыс кучкис сійӧ жӧ местаӧ.

Водзсасьӧм пыдди Мишка мӧдіс лимзыны-бӧрдны.

— Ме тэнӧ... ачымӧс моз кранита, а тэ... нӧйтан менӧ. Кымын мортлы нин кучкин тайӧн... Эг кӧ аддзы тэнӧ ӧтнадтӧ туй вывсьыс... эг кӧ нуӧд гусьӧник... думайтан, эз нӧйтны асьтӧ, кӧть найӧ тэныд другъяс?..

— И-и-и тэ, гашкӧ, мӧдін нӧйтны тшӧтш? А?..

Вера ӧні сулаліс сӧвсем матын, потшӧс саяс и эм. Зэр вӧсна пемыдыс вӧлі сэтшӧм сук, мый Ладимерлӧн да Мишкалӧн тӧдчисны сӧмын вуджӧръясыс. Наысь кындзи, некод эз кыв ни эз тыдав.

Мишка чӧв оліс, кажитчӧ, кутіс ассьыс коньӧр юрсӧ.

— М-мися, мӧдін эн тшӧтш нӧйтны? Али лӧгасин ме вылӧ? Скӧрмин?.. Сідзкӧ, н-на ещӧ! — И бара мыйкӧ сьӧкыдтор тічкысис Мишка юрӧ.

Мишка мисьтӧма ымӧстіс, усьліс кок йывсьыс, но сэк жӧ чеччыштіс бӧр, уськӧдчис потшӧслань, лёкысь чегис майӧг да сійӧн лӧсыштіс-кучкис Ладимерлы юрас. Купеч пи дов-довкерис да турбыльтчис му вылӧ. Вера тӧдлытӧг горӧдіс. И быттьӧ тайӧ горӧдӧмсьыс нин Мишка тожӧ усис.

— О господи, — кӧсйис бара горӧдны Вера, но сылӧн гӧлӧсыс сибдӧма.

Мый керны? Видзӧдліс Пашко пӧль керка вылӧ. Биаӧсь. Уськӧдчис сэтчӧ. Пырис — муртса вермӧ ловсӧ вежны.

— Мый тэкӧд, Веруш? — шензьыштіс Матрен пӧч.

— Ладимер... да... Мишка виисны ӧта-мӧдсӧ...

— Ойя!..

— Кӧні?..

— Эстӧні матын...

Вера сӧмын ӧні гӧгӧрвоис: керкаын вӧлӧмаӧсь бокӧвӧй йӧз — Анна, Катьӧ да Митрей.

— Беда, сідзкӧ, сё морӧн лыйӧмъяс, — пӧлатьын ёрччыштіс Пашко пӧль да ӧдйӧ мӧдіс грымакывны пу кокнас — лэччыны джоджӧ. — Да кытчӧ ті, кытчӧ! — горӧдіс ӧдзӧсӧ уськӧдчысь йӧз вылӧ. — Кӧсъянныд, мед тіянӧс мӧдісны кыскавны правлениеӧ?

Вера нинӧм эз соссьы, ставсӧ висьталіс кыдзи вӧлі делӧыс. Бара шыасис Пашко пӧль.

— Кувтӧдзныс, гашкӧ, эз ло некоднанныслы. Но пола, Мишкаӧс вермасны прамӧя мыждыны.

— Кыдз нӧ сідз? — шензьыштіс Митрей. — Тышкасьнысӧ заводитӧма Ладимер, а мыждасны Мишкаӧс? Ме тайӧс ог гӧгӧрво.

— Том на тэ, сійӧн и он гӧгӧрво, — шуис Пашко. — Кӧин водзын ыж век овлӧ мыжаӧн... Мишкасӧ колӧ дзебны. А мӧдыс мед сэні куйлӧ. Садьмас да ачыс мунас. Сӧмын шы ни тӧв. Гӧгӧрвоинныд? — И быттьӧ командуйтыштіс: — Кыскӧй Мишкасӧ татчӧ. А асьныд татысь усйысьӧй. Ті тані энӧ вӧлӧй, нинӧм он тӧдӧй ни эн кывлӧй. Гӧгӧрвоинныд?

— Хм... Делӧыс збыльысь неладнӧ, — лэптыштліс картузсӧ Митрей. Сійӧ ӧні зэв ёна жалитіс, мый торйӧдчис Мирон компанияысь, ветліс гортас да сэк кості воштіс найӧс.

Йӧз петӧм бӧрын Матрен пӧч ошкыштіс верӧссӧ.

— Ладнӧ шуин, старик. Анна да Катьӧ оз висьтавны. Найӧс ме тӧда. Сӧмын вот Митрейысь пола. Чугун Ӧльӧш пияныд меным некор эз волыны сьӧлӧм вылӧ.

— Эн шогсьы, старука, Ладимерлы ставыс бокӧвӧй йӧз. А Вераӧс ми кыдзкӧ-мыйкӧ ӧлӧдам тэкӧд.

Ӧдйӧ вайисны Мишкаӧс. Паськӧмыс ставнас ва да няйт. Ачыс ньӧжйӧник ымзіс. Садь вылас абу на воӧма.

— А ті мунӧй, мунӧй. Да, мися, шы ни тӧв. Кыланныд?

Вераӧс чукӧстіс пачводзӧ Матрен пӧч, мӧдіс сійӧс велӧдны. Мукӧдъясыс петісны.

Но ӧд Вера и ачыс гӧгӧрвоӧ. Сылы ёнджыка ас мортӧн лоӧ Мишка. Ӧтилаын нырисны уджсӧ Вишкунъяслысь. Ладимер кӧть и рӧдняпом, а Вера сійӧс ньӧти оз радейт.

Ӧшинь улын кодъяскӧ кылыштісны. Сэк жӧ ёнджыка мӧдіс ымзыны Мишка.

— Кӧть нин эськӧ Мишкаыс чӧв оліс, — повзьыштіс Вера да уськӧдчис гӧбӧч вылӧ жӧ.

Ӧдзӧсын петкӧдчисны Илья, Мирон да Иван. Найӧ кодӧскӧ пыртісны.

— Мортӧс виӧмаӧсь, Пашко пӧль, — порог дорсянь на йӧзӧдіс Мирон.

— Аминьӧй, аминьӧй! — быттьӧ повзьыштіс Матрен пӧч. — Кодӧс нӧ?

— Час, би дорас матыстлам... Аттӧ, зонмӧй, менӧ кыдзи няйтӧсьтӧма.

Видзӧдлісны би югӧрын и акнитісны.

— Ладимер?..

— Коді нӧ сійӧс тадзисӧ?..

— Но и дела, другъяс!..

Ладимер куйліс джодж шӧрын няйт ёкмыль кодь. Блед чужӧм кузяыс визувтіс вир.

— Ловъя абу кӧть?

— Сьӧлӧмсӧ кывзыштӧй, сьӧлӧмсӧ.

Илья водыштліс кывзыны. Чеччис.

— Менам аслам сьӧлӧмӧй сэтшӧм ёна пессьӧ, мый эг велав, тіпкӧ оз сылӧн.

Тотш-тотш матыстчис йӧз чукӧр дінӧ Пашко пӧль.

— Ті вот мый, том йӧз: менам керкаӧй абу лазарет. Сылӧн горт эм. И ещӧ висьтала: сійӧс некутшӧма эз ков вӧрзьӧдны места вывсьыс, коліс первой юӧртны урадниклы.

— Вернӧ, — сӧгласитчис Мирон. — Сідзи и колӧма вӧчны. А то мӧдас юасьны — кыдзи да мый да. Иван, котӧрт, висьтав урадникыслы.

— Кыкӧн ветлам, — тшӧтш вӧзйысис Илья. И найӧ мунісны.

Митрей да нывъяс пырисны бӧр. Налӧн эз терпитсьы тӧдмавны, кулӧма али ловъя Ладимер. Но асьнысӧ кутісны сідзи, быттьӧ дзик нинӧм эз тӧдлыны таӧдз. Митрей весиг водзвыв думыштӧма, кутшӧм ногӧн сувтны Миронъяс дор, кор мӧдасны юасьны сылысь.

— Ми вӧлі локтам тіян бӧрся, Мирон, — нарошнӧ мӧдіс висьтавны сійӧ, мед тӧдмӧдны аслас думӧн и мукӧдъясӧс. — Друг кылам, ті кодӧскӧ аддзинныд туй вывсьыс, мӧдінныд шензьыны. Ми тожӧ сувтыштлім. А сэсся бара тіян бӧрся: мый, шуам, сэтшӧмыс сэні?.. Вӧлӧма со мый.

Катьӧ да Анна видзӧдлісны ӧта-мӧдныс вылӧ: кылан пӧ, кыдзи ковмас висьтавны. Пашко пӧль тожӧ макнитіс Матрен пӧчлы: тӧлка али абу пӧ Чугун Ӧльӧш пиыс?

Белоштык пырис керкаӧ, быттьӧ кысянькӧ усис. Бокас чукля сабля, сьӧд усъясыс сувтыштӧмаӧсь, гӧрдов синъясыс повзьӧмаӧсь.

— Мылчать! — первой кывйӧн горӧдіс сійӧ, и ставӧн гӧгӧрвоисны, мый урадник ачыс код юра.

Сэк кості пырисны понятӧйяс, бӧр локтісны Илья да Иван, заводитісны воны и мукӧд йӧз.

— Мыйла сійӧс вӧрзьӧдінныд места вывсьыс? Коді тайӧс тіянлы тшӧктіс?..

— Но, господин урадник, сійӧ ловъя на, — шыасис Мирон.

— Мылчать! — бара горӧдіс урадник да сэк жӧ синъяссӧ сувтӧдіс Мирон вылӧ. — Ах-а!.. Тайӧ тэ, Матрос?.. Сідзкӧ, ставыс гӧгӧрвоана...

— Да, господин урадник, ми сійӧс аддзим татчӧ локтігӧн, — тӧдлытӧг сувтіс во фрунт Мирон. — И пыртім татчӧ...

— Мылчать! Арест улӧ!

— Кодӧс?.. Менӧ?.. Мыйысь?

Здук кежлӧ лӧньыштліс. Гудыр синъясӧн йӧз вылӧ видзӧдіс урадник, йӧз видзӧдісны сы вылӧ шемӧсӧн. Водзлань петіс Илья.

— Мирон абу мыжа. Сійӧ вӧлі миянкӧд.

— И ме вӧлі сэн жӧ, — тшӧтш шыасис Иван.

— Аддза, ставсӧ аддза, — быттьӧ радлыштіс урадник. — Ӧти компания. Луннас на аддзылі. И вот тэ, Расов, накӧд жӧ вӧлін.

Митрей мӧдліс висьтавны сійӧс, мый думыштлӧма водзвыв. Но Белоштык горӧдіс сы вылӧ да ещӧ содтіс:

— Ставныдтӧ арест улӧ! Понятӧйяс, мед оз пышйыны. Мылчать!..

Вера кывзіс кулӧм нисьӧ ловъя. «Абу найӧ мыжаӧсь! Абу найӧ мыжаӧсь», — горзіс сылӧн став вир-яйыс. Окота вӧлі лэччыны джоджӧ и сьӧвзьыны урадниклы зывӧк чужӧмас. Но ӧд тайӧ лоӧ Мишкаӧс эрдӧдӧм. Сэтчӧ жӧ, Мишка век ымзіс, и сійӧс коліс ещӧ на ёнджыка тупкавны кутшӧмсюрӧ кӧлуйӧн...

Тайӧ кадӧ джоджын вӧрзьӧдчис Ладимер.

— Ловъя!.. Сійӧ ловъя!..

И тешкодь. Некод эз кӧсйы инмӧдчыны Ладимер дінӧ. Видзӧдісны сы вылӧ ловзьысь поконик вылӧ моз, — тыдалӧ, татшӧм ёна повзьӧдіс йӧзӧс урадниклӧн арестӧн грӧзитӧмыс.

— Мый видзӧданныд? Лэптӧй сійӧс джоджсьыс! — командуйтіс Белоштык.

— Менӧ? — друг восьтіс синъяссӧ Ладимер да ки мышвыв колснитіс-кучкис джоджӧ свинеча перчаткинас. — Ставсӧ гуӧ вӧтла!..

Урадник чужӧм вылын ыпнитіс нимкодь: Власий Спиридоновичлӧн ӧтка пиыс ловъя! Сідзкӧ, оз ковмы сылы, важъя служакалы, кыв кутны властьяс водзын. Оз торксьы дружбаыс вӧлӧстювса тузкӧд.

— Дона Владимир Власиевич! — не то сераліс, не то бӧрдіс код юра гӧлӧсӧн Белоштык. — Тэ ловъя?.. Тэ бӧр ловзин, муса пи! Вай ме тэнӧ окышта таысь. — И кутіс копыртчыны веськыда джоджӧ. Но сэки лои виччысьтӧмтор: Ладимер тайӧ жӧ перчаткиа кинас лӧсыштіс урадниклы веськыда ныртшакас.

Йӧз эз вермыны кутчысьны гораа серӧктӧмысь.

— Мылчать! — зымнитіс кокнас Белоштык да кутчысис нырас. — Марш татысь, марш ставӧн!

А кодыр йӧз петісны керкаысь, пуввасӧ кинас чышкигмоз Белоштык бара мӧдіс не то бӧрдны, не то серавны: ок и история лои! Ок и готсясны-сераласны Сирвойтов ая-пиа, кодыр румка вина сайын сійӧ мӧдас висьтавны налы, кыдзи Владимир Власиевич лӧсыштіс сылы веськыда нырас!

КЫК ВОК — КЫК ДРУГ

1

Кузьдав туй кажитчис зэв кузь да уна вожа пу кодьӧн, коді быттьӧ коркӧ важӧн нин сулавлӧма Важгорт сикт местаын, сэсся пӧрлӧма паськыд парма шӧрӧ, вочасӧн топалӧма му бердӧ, вылісяньыс тупкысьӧма вӧрӧн. Куш вӧлі сӧмын діныс. Босьтчис тайӧ діныс самӧй сикт шӧрсяньыс, нюжаліс ыбъяс вывті, прӧйдитіс пӧскӧтинаяс кузя, пес керасъяс пыр. Вожъясыс — рытыв-войвылӧ, асыв-войвылӧ — заводитісны торъявны вӧрӧд мунігӧн нин. Сэні найӧ асьныс вожавлісны посниджык вӧр туйясӧ да, медбӧрын, потласисны трӧпаясӧ. И ветлісны сэті йӧз, кыдзи ветлӧны кодзувкотъяс турун пӧвстӧ вӧчӧм асланыс туйясӧд, — некодлы тыдавтӧмӧсь, ылӧ нимавтӧмӧсь. Кодзувкотъяс моз жӧ тэрмасисны, на моз кыскисны асланыс кумторъясӧ ставсӧ, мый сетіс налы вӧр-ва-матушкаыс. Зверь-пӧтка, тшак-ягӧда, пуа кӧлуй, тыла нянь, весас видзьясвывса турун — уна, унатор воис Важгорт сиктӧ буретш тайӧ туйӧдыс.

Таладорын жӧ вӧлі и Матвей Степанлӧн вӧралан угодьеыс. Трӧпаыс торъяліс туй сюрӧслӧн медся йылас нин, Сімва ю вомын, кытчӧдз тырмис гортсянь мунны пӧшти лунбыд. Водзӧ сійӧ нюжаліс ю катыдлань. Коліс вуджны ещӧ кык ёль, ӧти нюр коласт, куим яг нӧрыс да вӧлисти петкӧдчыліс вӧралан керкаыс.

Керкатор сулаліс Сімва берегын, кыз пожӧмъяс улын. Сійӧ вӧлі тшупӧма восьмерик керъясысь да вевттьӧма сэтшӧм жӧ кыз вӧрысь вӧчӧм тьӧсъясӧн. Керка водзыс лэбула, кытчӧ вӧчӧма конда плакаясысь ляпкыдик пызан да пукалан местаяс. Лэбулас жӧ, пӧтӧлӧк плакаяс помас, кымыньтӧмӧн куйлісны пусян пӧрт, ва видзан туисъяс, чуманъяс, тасьті-пань, зверь куяс балитан кӧлуй. Тані жӧ овлӧ неыджыд сёян запас, истӧг либӧ тывкӧрт да биа из, некымын вой узьмӧн пес, кодъясӧс дасьтӧма ёнджыкасӧ сы могысь, мед, воас кӧ тшыг морт, вермас нуръясьыштны да шойччыштны.

Керка дінсянь неылын, вӧрас моз нин, вӧчӧма тшамъя — вӧралігтырйи нянь-сов, зверь-пӧтка да кыйсян запас видзанін. Вӧралысьяслӧн тайӧ аслыснога жытник, сӧмын вӧчӧма сійӧс джуджыд столбъяс вылӧ, мед эз вермыны сюрны сэтчӧ шыр ни ош, му вывті кыскасьысьяс ни сынӧдті лэбалысьяс.

Сёян запассӧ Степан мӧдіс сэтчӧ вочасӧн чукӧртны пӧтка кыйигӧн на: то пызьтор катӧдыштас, то зӧр шыдӧс, сукартор, сов, медым бур вӧралан кадӧ этшаджыкысь лэччывлыны гортӧ.

Вӧлі лӧнь рыт. Дыр кадся зэръяс бӧрын шойччис вӧр. Небесаыс кытсюрӧ воссяліс да тайӧ небеснӧй ӧшиньяс пыр тыдалісны кос кымӧръяслӧн лестукъяс, кодъяс вылын пӧртмасис арся шонділӧн кыаыс. Друг кӧнкӧ ылын-ылын увтыштіс пон. Дугдыліс. Сэсся бара мӧдіс увтны, но зільджыка, ыджыдджык надеяӧн. Шковгис лыйӧм шы. Вӧр-ваыс, кажитчӧ, дрӧгмуныштіс, мӧдіс кывзысьны. Банькаводзса бипур местаын, вӧлӧм, пуркйысьӧма сьӧла, и сійӧ жбыркнитіс татысь сукджык вӧраинӧ. Вӧр-пу йывті тэрмасьӧмӧн лэбис ю катыдлань ӧтка сьӧд тар. Ыджыд шумӧн прӧйдитісны керка мышті йӧраяс. Локтӧ морт — колӧ лоны век дасьӧн.

Бара кыліс понлӧн увтчӧм, ӧні матынджык нин. Но кадыс сёр, и вӧралысь, кылӧ, мӧдіс чуксавны понсӧ. Увтіс пон — горӧдлывліс кӧзяин. Увтчӧм вочасӧн нормис, заводитіс орласьны да дзикӧдз лӧнис.

Рӧмыдсьыс нин воыштіс мортлӧн сёрни шы. Скачӧн петкӧдчис Лыско, кытшовтіс керка гӧгӧр, удитіс исавны быд эмасӧ да уськӧдчис трӧпа кузя бӧр, кӧзяевалы паныд.

— Но, кыдзи сэні? Ставыс пӧрадокын? — понӧльяс сайын на Лысколысь, кылӧ, юаліс Илья.

— Мува-ува!.. — ставыс пӧ лючки-ладнӧ. Сӧмын вот сёйны ёна ковмис.

Мишка восьлаліс Илья бӧрся. Кыкнанныс сукманаӧсь, гын шляпааӧсь, кучик пельпомъяса лазъяӧсь. Кокъясас налӧн кучикысь вурӧм пимияс, мышъяс вылас гырысь нопъяс. Кыкнанныс пищаляӧсь. Пырисны керка лэбулӧ, кӧзяйскӧя видзӧдлісны гӧгӧр.

— Вот и ми воим, керка-матушка, — первой шыасис Илья. — Лэдз жӧ патеруйтны... Вель дыр ковмас овны.

А тайӧ жӧ кадӧ Мишка клёнӧдыштіс чер тышнас пызан плакаӧ. Гӧгӧр юрӧбтіс йӧла шы, и тайӧн лои юӧртӧма вӧрсӧ и васӧ, мый локтісны асьныс кӧзяева, мый найӧ овмӧдчӧны тані.

Пӧрччысьӧм бӧрын кык вок пыр жӧ босьтчисны уджӧ. Тӧдчис первойсяньыс — ыджыдджык пыддиыс тані Илья. Сійӧ лӧсйыштіс чагъяс да мӧдіс биасьны ывлавыв бипурйӧ, мед заводитны пусьыны, а Мишкалы тшӧктіс лэччывны ю дорӧ вала.

Регыд мысти гажа бипур весьтын ӧшаліс нин пусян пӧрт. Билы паныд мыр вылын пукаліс Илья да кулис уръясӧс. Тшын петан розьӧд керкаысь пуркнитіс тшынтор — тайӧ Мишка ломтіс изйысь тэчӧм гор. Пачыс ломтыссяс, тупкасны тшын петанін да ӧшинь пыдди розь, пӧдлаласны ӧдзӧс, и пач изъяс дінысь лыньгысь жар ӧдйӧ шонтас сьӧд глянецӧн югъялысь керка пытш, вӧтлас кӧдзыдсӧ джоджысь и пӧлӧк вылысь, код вылын ковмас узьны.

Но мый тайӧ? Мыйла Лыско друг эновтіс ур сёйӧмсӧ да мӧдіс сюся видзӧдны керка ӧдзӧслань? Илья видзӧдліс жӧ. Трачкӧдчӧмӧн, кылӧ, ломтысис пач, кыза шпургис-петіс тшын. И сэк жӧ быттьӧ мыйӧнкӧ ныжторйӧн кодкӧ инмӧдчис Илья сьӧлӧмӧ. «Кӧні — мый тайӧ сэтшӧмыс?» — югнитіс Ильялӧн юрас. Сійӧ кӧсйис нин чукӧстны Мишкаӧс, кыдз сэк кості мурӧстіс Лыско да уськӧдчис ӧдзӧслань. Джынвыйӧ восьса ӧдзӧс порог вомӧн тыдыштліс Мишкалӧн киыс. Сійӧ быттьӧ мыйкӧ кватлаліс, но некыдз эз вермы судзны. Илья уськӧдчис, ӧдйӧ восьтыштіс ӧдзӧссӧ.

— Мый сэні керсян?.. — вежсьӧм гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ. Но Мишка нинӧм эз куж шуны. Сійӧ видзӧдіс вокыс вылӧ паськӧдӧм синъясӧн да вӧйысь морт моз зілис лолыштны. Ильялы мышкас быттьӧ койыштісны кӧдзыд ваӧн.

— Мися, мый лоис, Мишка?..

Лыско аддзис кӧзяевалысь шемӧсмӧмсӧ да инас эз ӧшйы, то ӧтарӧ уськӧдчылас, то мӧдарӧ.

— Ко-кодкӧ эм... к-керкаад, — медбӧрын, артмис Мишкалӧн. — Ыджыд. Гӧна...

— Дугды, зон... — порог вомӧн кыскыштіс воксӧ Илья.

— Сё ей бог, — пернапасасис Мишка. — Менӧ кватитліс юрӧд, кор ме мӧді пыркӧдны пӧлӧк вылысь узьлан турунсӧ.

— А тэ нин повзин, — ассьыс дрӧжжитӧмсӧ дзебны зілигтыр Мишкаӧс лӧньӧдіс Илья. — Шыр ли вурдысь прӧйдитіс, а тэныд код тӧдас мый кажитчис.

— Абу шыр, ни вурдысь...

— Но ладнӧ... Бурджык не повны... Ӧні жӧ ми сійӧс юрсиӧдыс татчӧ, би дорӧ, кыскам.

Бӧръя кывъяссӧ Илья шуаліс гораа, мед сійӧ, коді дзебсясьӧ керкаас, бура кылас, мый кык вок сыысь ньӧти оз повны. Он ӧд тӧд нинӧм: гашкӧ, ачыс вӧрсаыс овмӧдчӧма найӧ керкаын.

— Ӧдзӧс порог дорас пукты рос. Ме крестала тшын петанінсӧ, — ньӧжйӧджык нин шуис Илья. — Небось, некытчӧ лоӧ воштысьнысӧ. — И котӧртіс вӧчны пернапас тшын петан розьӧ.

Тайӧ вӧлі медся вернӧйтор — не повзьыны мутиысь, босьтны асьтӧ ас киясӧ. Воштысьны ӧні мутилы некытчӧ, быть лоӧ пӧртсьыны зверь-пӧткаӧ либӧ вурдысьӧ, шырӧ... А наысь нинӧм нин повны. Но видзчысьны оз мешайт, дасьӧн лоны некор абу лишнӧй. Ильялӧн дрӧбӧвикыс вӧлі заряда, и заряд вылас сійӧ ӧдйӧ сюйыштіс ыргӧн пуля: свинечыд мутияслы оз мӧрччы, — тадзи шуӧны пӧльяс.

— Ӧзты сюмӧд. Киад босьт чер, — дженьыда шуаліс Илья. — И эн пов. Мортыд ставсьыс вына. Сійӧ — чера, пурта, пищаля. И шӧйӧвошны оз ков. Шӧйӧвошӧм ыж завор оз аддзы, а тэ потшӧс косттіыс сяммы вуджны... Лыско, кӧні тэ?.. Сейчас ми пыравлам пытшкас...

Мишка вӧлі век на блед да шӧйӧвошӧм. Сылӧн некыдз эз ӧзйы сюмӧдыс. Илья удитіс нин вӧнясьны, сюйис пуртӧсӧ ош кыян пуртсӧ, чабыртіс пищальсӧ кыкнан кинас. Сылӧн чужӧмыс петкӧдліс кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс повтӧмлун: либӧ кувны тышын, либӧ шедӧдны победа. Татшӧм йӧзлӧн татшӧмторйыд артмӧ кокниа, дыр думайттӧг. Но сэк жӧ тайӧ эз вӧв мывкыдтӧм сюсьлунӧн. Природнӧй повтӧмлуныслы водзджык нин отсавлісны ёнмыны да сӧвмыны повтӧмъяс йылысь висьтъяс, йӧзкостса обычайяс, мойдъяс.

— Первойӧн пыра ме, — шӧпкӧдыштіс вокыслы Илья. — Тэ — ме бӧрся. Мӧдан меным югдӧдны. Ӧдзӧссӧ ас бӧрсяыд пӧдлав... Лыско, ус-с!

Здук кежлӧ ставыс быттьӧ кынмыліс места вылас. Тадзи овлӧ сэк, кор виччысян мыйкӧ страшнӧйтор. И ставыс друг быттьӧ ловзьӧ, кор страшнӧйтор пыддиыс тыдовтчӧ кутшӧмкӧ серам петкӧдланатор. Тадзи, буретш, и артмис.

— Мишка-а! — вак-ваккерис Илья. — Тэ тай труст вӧлӧмыд!.. Видзӧдлы... Повзьӧдчысьыд!.. Ха-ха-ха!..

Тшын вӧсна несъялігмоз банька пытшсянь петіс Лыско. Вомас сійӧ кутіс сюзьӧс. Сюзь, тыдалӧ, удитӧма кольмыны да вӧрӧдіс сӧмын вомнас.

Дерт, кык вок гӧгӧрвоисны, мый сюзьӧ быть лои пӧртсьыны вӧрсалы. Но ӧні сійӧ вӧралысьяс киын, да найӧ вермасны вӧчны сыкӧд, мый кӧсъясны.

— Нолтӧ петкӧд ывлаас, — Лысколы тшӧктіс Илья. — А тэ, Мишка, босьт сійӧс да пукты со эсійӧ мыр вылӧ.

Илья лыйис сюзьлы ыргӧн пуляӧн. Тадзи лоӧ лададжык.

Недыр мысти кымӧр пласт костті петкӧдчыліс тӧлысь, быттьӧ видзӧдліс, эмӧсь абу нин керка водзын вокъяс, и кор аддзис, мый найӧ пырӧмаӧсь узьны, дзебсис бӧр.

Банька пытшкын вӧлі шоныд. Илья куш дӧрӧм кежсьыс куйліс пӧлӧк вылын гыравыласьӧмӧн, Мишка пукаліс джодж плакаяс помын да пешаліс гор водзын сотчысь сартасъяс. Сюзьӧн ноксьӧм бӧрад кыдзкӧ сьӧлӧмъяс выланыс эз вӧв лӧсьыд, быдтор йылысь думайтсис.

— Быд ногыс овлӧ вӧралысьясыдлӧн, — чӧв-лӧньсӧ дзугис Илья, мед панны сёрни. — Помнита пӧльлысь татшӧм висьт. Мӧдан кывзыны он?..

— А ме, гашкӧ, ачым сійӧс кывлі нин.

— Тайӧ сы йылысь, кыдзи миян пӧльным нетшыштлӧма ассьыс тошсӧ.

— Эг кывлы, висьтав.

— Но вот, — Мишка дінӧ воыштіс Илья. — Вӧралас сійӧ ӧтнас да узьмӧдчас тӧдтӧм керкаын. Узя пӧ. И друг ун йывсьыс кылас, кыдзи чужӧм вылас кодкӧ шлап пуктас лючки морт ки. Дедӧ садьмас да думайтӧ: навернӧ пӧ вӧталі тайӧс. И бара мӧдас вугравны. Сійӧ оз на эшты прамӧя унмовсьны, и бара лючки быттьӧ кодкӧ кипыдӧсӧн шлапнитас чужӧмас. Ок, ерӧмакань! Юрси пӧ сідзи и сувтіс, а киӧй пӧ ачыс нюжаліс бокын куйлысь чер дінӧ. Думыштас: узьмӧдчыссьӧма вӧрса ордын, войбыд мӧдас вильшасьны мутивӧй. Дерт, он кӧ повзьы, нинӧм оз вермы вӧчны... Ладнӧ. Унмӧй, шуас, вошис, виччыся выльысь ки пуктӧм. Но некӧн некод оз кыв, ни выльысь оз вильшась. Мортыд чеччас, биасяс, ставсӧ видзӧдлас — абу, быттьӧ нинӧм и абу вӧвлӧма. Водас бӧр. И муртса куняс синъяссӧ — тайӧ жӧ киыс клоп пуктыссяс коймӧдысь да ещӧ веськыда вом вылас. Ме пӧ тай кыдзи цапкыси аслам киӧн аслам жӧ ныр-вомӧ да мый вынысь сӧрвиті мутиыдлысь кисӧ — тош джынйӧй пӧ сідзи и шеді.

Илья тайӧс висьталіс гажаа да гусьӧникӧн видзӧдлывліс вокыс чужӧм вылӧ. Мишка, тыдалӧ, век на вӧлі повзьӧма да Илья жалитыштіс сійӧс.

— Коді вӧлӧма, думайтан? — юаліс сійӧ.

— Тӧдӧмысь, ачыс, вӧрсаыс.

— А вот и абу. Борда шыр вӧлӧма. Вот коді. Асывнас нин пӧльӧ аддзӧма, мӧд пӧрйӧ корсигӧн. Борда шырыд ӧд еджыд вылад век пуксьывлӧ.

Мишка лолыштіс кокниджыка.

— Бур ещӧ — дзикӧдз абу повзьӧма...

— Вермас, зон, лоны, струситан кӧ.

Олыштісны чӧв. Керка водз лэбулын, кылӧ, эралыштіс Лыско да бӧр ланьтіс.

— Тайӧтӧ мый на! — тӧд вылас уси Ильялы пӧльыслӧн выль висьт. — Мӧдысь сійӧ повзьылӧма, дак, повзьылӧма-а-а! Вӧралігӧн жӧ... Луныс, тӧдан кӧ, вӧлӧма слӧта-зэра. Рытъявылыс нин, керкаланьӧ мӧдӧдчигӧн, воштас понсӧ. Да ӧд кыдзи воштӧмасӧ! Увтас понйыс ичӧтик понӧльӧ. Киӧн кӧть босьт урсӧ, и пышйыны сылы некытчӧ. Но, думайта пӧ, менам понлы татысь оз жӧ ков лыйӧм, сідзи кутас. Понӧльтӧ сійӧ летыштас — урыд му вылӧ дай усйыны. Пон — тюв-тяв и кутны оз сяммы. Скӧрмӧма сэки миян пӧльыд (а вӧралігад ӧд скӧравны оз позь), куимысь сьӧлыштӧма дай понсӧ лешкӧма, мед пӧ тэнӧ сюраясыс нуасны. А ачыс воас керка дінӧ. Олас рӧмыдсӧ, пуас шыд, сёяс, — пон век абу ни оз увт некӧн... Та-а-ак. Воас пӧ, колӧкӧ! А сьӧлӧмыс аслас, век жӧ, абу местаын: ассьыс лешкӧмсӧ оз вермы вунӧдны. Сэсся пырас керкаӧ, водас, узьӧ чесь-чесью и быттьӧ вӧталӧ: сы дінӧ локтас зэв мича нывбаба. Воас, колӧ шуны, и этадз нюжмасьӧ. Да, мый нӧ? Абу дивӧ. Вӧрын дыртӧ олігӧн вӧралысьяс дінӧ пӧ, узигас, частӧ волывлӧны татшӧм краляясыд. Висьтавлӧны, мӧд воас пӧ весиг кагааӧсь нин овлӧны... Но вот. Пӧльным сэки миян вӧлӧма буретш верстьӧ морт. Сійӧ и шуас мича нывбабаыдлы: «Вод пӧ инӧ менам мышкӧ, окота кӧ». А бабйӧ та вылӧ и рад, водас... Сӧмын миян пӧль друг мӧдас кывны — шӧвк платьеыс баруняыдлӧн брӧд ва, весиг пӧльлы дӧрӧм пырыс йиджӧ. И кыла пӧ, кыдзи ньӧжйӧникӧн нисьӧ садьма, нисьӧ ог... Сэсся восьтас синъяссӧ — пемыд, оз лысьт вӧрзьӧдны киӧн ни кокӧн. Ставыс тӧд вылас усяс — понсӧ воштӧмыс и, керкаӧ пырӧмыс и, водӧмыс... А ачым, шуӧ, лючки кыла — менам мышкын кодкӧ куйлӧ. Ок, зонмӧ! Вӧлисти повзьӧма мортыд. Ки ни кок оз вермы вӧрзьӧдны места вывсьыс... И вот, тані сэсся медся интереснӧйыс лоӧ. Сартасыд, аддзан, помасьӧ. Выльӧс пеш.

— Эн на, сідзкӧ, — тэрмасьыштіс Мишка пешны выль сартас. — Сійӧ, гашкӧ, и тайӧс вӧталіс да?

— Э-эз. Тэ кывзы водзӧ. — Илья друг лэптыштліс нырсӧ, исалыштіс керка пытш шоныдсӧ. — Мем, кажитчӧ, кольмӧдан дук кылӧ. Час ме восьтыштла тшын петанінсӧ. — И сувтліс. — Но вот, — пуксис бӧр. — Кияс и кокъяс, шуӧ, быттьӧ турдӧмаӧсь... И сэк жӧ лючки пӧ кыла сылысь весиг лолалӧм шысӧ. Кӧть весьӧпӧр сэтчӧ. Но и тайӧ на, вӧлӧмкӧ, этша. Ывла вылас заводитӧма кодкӧ кывны — не то му вылас, не то пуяс вылас. Ӧтчыд горӧдас дай мӧдысь. Ме пӧ тай сідзи думайта — бабйӧыслӧн другыс воліс. Сэсся тай кыдзи горӧдас коймӧдысь — пӧльӧ мыш сайын куйлысьыд звирк чеччыштас да ӧдзӧсӧ! Понйыс вӧлӧм керка дінас нин да заводитас лёкысь увтны. Сійӧ сылӧн нёль синма жӧ вӧлӧма, быдӧнӧс вермӧ аддзыны... Чеччи пӧ, кватиті пищаль, уськӧдчи ывлаӧ да резь лыйи пемыдас. И кыла пӧ, кыдзи кӧнкӧ ылын нин мӧдіс кывны вӧр тырыс серам. Тӧдӧмысь, шуӧ, вӧліны найӧ, сералісны ме вылын.

Интереснӧй висьт помасис. Локтіс кад водны. Но кӧть и водан, дыр оз мӧд узьсьыны. Юръясас вокъяслы воисны быд сикас небыличаяс, приметаяс, страшнӧй висьтъяс. Ӧд налы татшӧмторъяс йывсьыд висьтавлісны и потанас качайтчигӧн на, и кор нин вӧліны гачаӧсь, и ӧні, зонмалан кадас. На йылысь найӧ кывлісны ас кодьяс вомысь, бать-мамныс вомысь, пӧль-пӧч и «бур» йӧз вомъясысь. Та йылысь жӧ висьталісны поп-дяк, мый муыс пӧ миян тыр нечистӧй силаӧн, и весиг ачыс енмыс, став ангелъяскӧд ӧтув, оз удит видзны уна йӧзӧс грекӧ вӧйӧмысь. Вӧрсаяс, васаяс, быд сикас мутияс йӧз вежӧрын олісны сідз жӧ збыльысь, кыдзи, шуам, зверь-пӧтка, вӧв-мӧс. Быд морт аслас вежӧрын найӧс аддзис кыдзи ловъяторъясӧс, кодъяслӧн эмӧсь ки-кок, сюр-бӧж да мукӧдторъяс. На йылысь «учёнӧйяс» гижисны книгаясын, художникъяс рисуйтісны картинаяс... Вермисны-ӧ та бӧрын Илья да Мишка думайтны, мый пӧльыс дінӧ водліс аслас жӧ понйыс, коді вӧрысь воліс кӧзяин унмовсьӧм бӧрын нин, а эз кутшӧмкӧ бабйӧ? Пӧльыслӧн понйыс кыліс керка дінӧ матыстчысь сюзьлысь буксӧм, уськӧдчис ывлаӧ да кутіс увтчыны. Но вермис-ӧ тадзи чайтны пӧльыс, кор сійӧ лючки аддзыліс сы дінӧ мича бабйӧлысь волӧмсӧ, ачыс тшӧктіс сылы водны, кӧть эськӧ став тайӧторйыс вӧлі йитчӧма аслас жӧ пон воӧмкӧд, сылӧн сы мышкӧ водӧмкӧд? Понлӧн слӧтитчӧм ва гӧныс, кор сійӧ инмис кӧзяин мышкӧ, дзугис кӧзяинлысь мича вӧтсӧ, но тайӧ вӧтыс мӧдіс нюжавны водзӧ, сӧмын садьмӧм вежӧр дырйи нин. Позис ӧмӧй гӧгӧрвоны сэки, мый ывлаын горзіс эз сюзь, а бабйӧлӧн мути-другыс, мый ывлаӧ уськӧдчис не аслас жӧ понйыс?

Мишка вермис шуны вокыслы сӧмын ӧтитор:

— Водігас миян пӧльным, тыдалӧ, пернапассӧ чӧвтлӧма на.

— Код тӧдас, — вочавидзис Илья. Сэсся пешис выль сартас да ещӧ содтіс: — Лишнӧйджык повзьӧма. Крещенӧй мортлы вӧрсаясыд абу страшнӧйӧсь. Ме кӧ эськӧ тӧдан мый вӧчи?..

Но вокыс ӧдйӧ чӧвтыштіс пернапас. Илья дӧзмӧмпырысь ӧвтыштіс кинас.

— Ладнӧ, та йылысь дугдам сёрнитны — полан, тыдалӧ. Узьны мӧдам.

Водісны. Кусӧдісны би. Но юр вежӧръясныс эз дугдыны уджалӧмысь. Кыкнанныслы тӧд вылас усисны праздник лунъяс. Мишка весиг поліс казьтывны найӧс — сэтшӧм лёка сылӧн артмис сэки ставыс. Тӧдӧ-ӧ Илья, мый Ладимерлысь юрсӧ поткӧдліс сылӧн вокыс, сыкӧд ӧні куйлысь Мишка? Тӧдӧ-ӧ сійӧ, мый Мишкалӧн юр кучикас тожӧ вир гадьяс и на пӧвстысь ӧти потіс нин, сорласис сук юрсикӧд да заводитӧ висьны век ёнджыка и ёнджыка. Тадзи думайтіс Мишка. Ӧд сійӧ сэки узис кӧзяин Пашко гӧбӧч вылын аскиа лунъюгыдӧдз. Пашко гозъя висьталісны этша: поткӧдӧмыд пӧ юрсӧ купеч пилысь, но ӧні кежлӧ удайтчис на дзебны кок туйтӧ. Тшӧктісны мунны гортас карта мышъясӧд, овны тайӧ лун-войсӧ йӧз син водзӧ петкӧдчытӧг. Гашкӧ пӧ, и прӧйдитас бушколыс бокыті, оз вӧрзьӧд тэнӧ. А мӧдасны юасьны, висьтав, мый нинӧм он помнит, садьмин Пашко пӧльясын.

Мишкалӧн збыльысь унатор вунӧма. Но Ладимеркӧд кыкӧн мунӧмсӧ помнитӧ бура. И сылысь кучкӧмъяссӧ тожӧ помнитӧ. А кучкис-ӧ ачыс, кӧть юрсӧ керышт, оз тӧд.

Мишкаӧс некытчӧ эз корлыны, ни некод некутшӧм ногӧн сійӧс эз казьтыв. Коді нӧ мый думыштас Матвей Степан Мишка йылысь? Сійӧ лунбыд куйліс гортса пӧлатяс нӧйтӧм кань моз да гусьӧник кывзіс йӧзлысь шензьӧмсӧ, кутшӧм сэтшӧм повтӧм морт пӧ лысьтӧма лэптыны ассьыс кисӧ Вишкун Ласей пи вылӧ. А рытнас нин батьыс тшӧктіс кык воклы дасьтысьны мӧдӧдчыны аски асывнас вӧрӧ.

Белоштык кӧть и радліс код юрнас, мый артмис тешкодь история да колана кадӧ вермас казьтыштны Сирвойтовъяслы аслас ныр йылысь, но збыль вылас артмис ставыс эз сылы пӧльза вылӧ. Кодыр сійӧ весиг ачыс вайис Ладимерӧс гортас, Власий Спиридонович первой делӧ уськӧдчис урадник вылӧ, нимтіс сійӧс бездельникӧн да кӧть кутшӧм ногӧн тшӧктіс аддзыны «разбойникъясӧс». Аскинас Белоштык асывсяньыс вӧлі садь юра да корліс управаас вель уна мортӧс. Миронлысь компаниясӧ, дерт, медся водз. Илья эз тӧд, кутшӧм ногӧн урадник допрашивайтіс сылысь ёртъяссӧ, но сы вылӧ Белоштык горзіс лёкысь да быд ногыс грӧзитіс.

Рытнас Илья тӧдмаліс унджыктор. Вера висьталіс сылы ставсӧ: Ладимерлы юрас зорйӧн кучкӧма Мишка; Мишкаӧс дзеблісны Пашко пӧль гӧбӧч вылӧ; Вера ачыс кранитіс Мишкаӧс, мед сійӧ эз ымзы йӧз дырйиыс; а купеч пи куйліс аслас мича жыръяс потӧм юрӧн да лӧвтіс; сы дінӧ вайлісны кызь вит верст сайысь ссыльнӧй докторӧс. Доктор шуӧма — бурдас пӧ. Белоштык да Вишкун чайтӧны, мый Ладимерӧс нӧйтісны век жӧ Мирон да сылӧн другъясыс и мый водзджык либӧ сёрӧнджык тайӧс лоӧ эрдӧдӧма. Но ӧд Илья тӧдӧ, мый найӧ абу мыжаӧсь, абу некутшӧм помка мыжавны найӧс. Та вӧсна и ньӧти эз шогсьы.

— Он на узь, Мишка?.. — друг юаліс сійӧ. — Менам эм тэныд вопрос.

Мишка, кылӧ, тӧдчымӧн дрӧгнитіс.

— К-кутшӧм вопрос?

— Тэ висьтав со мый: кыдзи мый тэныд удайтчис поткӧдны Ладимерлысь юрсӧ?

Тайӧ вӧлі вывті виччысьтӧм вопрос, да Мишкаӧс быттьӧ сотыштіс. Сійӧ тӧдлытӧг чеччыштіс куйланінсьыс.

— Да тэ эн повзьы, ме ӧд ставсӧ тӧда, — спокойнӧя шуис Илья. — Ми ӧд и аддзим купеч писӧ да пыртім Пашко пӧль ордӧ. Но, вӧлӧмкӧ, и тэнӧ вайӧмаӧсь сэтчӧ татшӧм жӧ ногӧн.

Сап пемыдас эз тӧдчы, кутшӧм сяма ӧні вӧлі Мишкалӧн чужӧмыс.

Ильялы вӧлі окота висьтавны ставсӧ, мый тӧдіс, да тайӧн пӧкӧритны воксӧ.

— А тӧдан, коді тэнӧ медся ёна кранитӧма? Тӧдан он?

Мишка и ӧні на вомас ва кутіс.

— Бобыль Вера — вот коді! — И висьталіс, кыдзи тайӧ вӧлӧма.

Эз позь тӧдны, лолаліс али эз Мишка, навернӧ кывзіс лов шысӧ пӧдтӧмӧн. Эз уськӧд ни ӧти кыв. Сэсся, кылӧ, бӧр водіс-нигыльтчис Ильяысь неуна торйӧнмоз.

— Сёрнитны кӧ ас костын, — шуис Илья, — тэ молодеч! Сідзи и коліс вӧчны. Сдача сеттӧг оз позь. А то дзикӧдз вермасны кокавны ми вокӧс найӧ. Молодеч, мися!

Илья ӧтортіс ас вывсьыс сукмансӧ, кодӧн первойсӧ шебрасьліс, паськыда шыблаліс кокъяссӧ и кияссӧ, кӧсйис унмовсьны, но эз вермы. Куньса синъяс водзас сувтіс Вералӧн мыгӧрыс, сылӧн шогсьысь чужӧмыс.

Прӧщайтчӧмыс вӧлі дзик на регыд, талун асыв. Но Ильялы кажитчис, быттьӧ тайӧ регыдыс кольӧма ёна нин ылӧ. Прӧстӧ тешкодь. Кузь туй дженьдӧдлӧны ӧтарӧ водзӧ мунӧмӧн, а радейтысь зон мӧдас дженьдӧдны кадсӧ лунъяссӧ йӧтлалӧмӧн. И кымын матын лоас сійӧ луныс, кор Илья бара аддзысяс Веракӧд, сымын ёна мӧдас ёнтыны Ильялӧн морӧс пытшкыс. Татшӧм нин овлӧ медводдза любовыд, кор сійӧ ӧтпырйӧ ӧзйыштас кыкнан сьӧлӧмын некор куслытӧм вылӧ. Морт олӧмад, буракӧ, буретш тайӧ лун-войыс и овлӧ медся мичаа дзоридзалысь каднас. Весиг пӧрысьмӧм бӧрын тайӧ кадыс кажитчӧ шудаӧн да югыдӧн, но, кыдзи небесаын кодзув, пӧрысьяслы судзны позьтӧмӧн нин да кӧдзыдӧн.

Тайӧ асылыс яръюгыд серпасӧн топыда пуксис Илья вежӧрӧ да лоас муса казьтылӧмӧн нэм кежлас. Помнитӧ, уличын Лыско кодӧскӧ увтыштіс. Илья вӧлі вӧралан дӧрӧм-гача нин, кӧмкота, медбӧръяысь видлаліс вӧралан кӧлуйсӧ, мед нинӧмтор эз вун босьтны. Сійӧ виччысис кодлыськӧ пырӧм, а керкаӧ некод эз пыр. Ильялӧн, кылӧ, ёнтыштіс сьӧлӧмыс. Кольӧм рыт сійӧ вель дыр кыйӧдіс аддзывны Вераӧс, но Вишкунъяс, тыдалӧ, эз лэдзны сійӧс. Ӧні, гашкӧ, Вера и локтіс да? Илья чӧвтіс юр вылас шапкасӧ, пельпомъяс вылас шевгӧдіс сукмансӧ да петіс.

Вӧлі дзурс пемыд на. Ильялы паныд локтіс Лыско — ӧвтчӧ бӧжнас, мыйкӧ кӧсйӧ висьтавны.

«Кодӧс нӧ увтыштін?» — нарошнӧ сетіс гӧлӧссӧ Илья да кильчӧ пос вывсянь мӧдіс видзӧдны гӧгӧрбок.

Лэбувланьын вуджӧртчис морт.

«Илья... — ньӧжйӧник шыасис Вера. — Тайӧ ме».

Найӧ топыда кутлісны ӧта-мӧдсӧ.

«Чайті аддзысьлытӧг и каян вӧрад... Кулі эськӧ гажтӧмӧйла. Быдтор нин думайті, мися, лӧгасьӧмыд, тыдалӧ. Бӧрді и быдсӧн...»

«Йӧюк! — та вылӧ вочавидзліс Илья. — Тэ ӧд он тӧд, а ме рытывбыд гоньялі тіян гӧгӧр».

«Шуан жӧ!.. Тӧрыт рыт ми воклы лолыштны прамӧя эз сетлыны. Сэтшӧм скӧрӧсь вӧліны гозъя. Войбыд лои бергавны Ладимер гӧгӧр. То лым ваян пӧгребысь, то сы дінын пукалыштан. Раз-мӧд весиг бӧрді. А Пекла тьӧтка шуӧ меным: «Мый сідзи нормин? Али ассьыд жӧникӧн лыддян менсьым пиӧс?» Менам быдсӧн серам петіс, а тьӧтка скӧрмис — но и катша мылкыда пӧ тэ!»

Та бӧрын Вера висьталіс сійӧс, мый аддзыліс ачыс да кывліс йӧз вомысь купеч писӧ нӧйтӧмкӧд йитӧдын.

Ильялы вӧлі колӧ нин пырны гортас бӧр, а сылӧн некыдз эз пырсьы.

«Ӧні сэсся ды-ы-ыр ог аддзысьлӧй... Эн жӧ кӧть вунӧд менӧ», — сэки вашкӧдіс Илья. А Вера видзӧдіс веськыда сылы синъясас да муртса вермис шуавны кывъяс.

«Ог тӧд, мый лоис мекӧд, Илья... Терпенньӧ оз тырмы тэтӧг овны. Тэ ӧд менам дзик ӧтнад рӧднӧйыс... став му выв кодяс».

Тайӧ кывъясысь Ильялӧн гӧрддзасьліс горшыс. Илья тожӧ видзӧдліс Вера синъясӧ да найӧ пыдӧсысь быттьӧ аддзис ставнас Вераӧс.

«А бӧрдны оз ков, — шуыштіс Илья, кор сылӧн чужӧмбаныс инмӧдчис Вера чужӧм дінӧ. — Миян став олӧмыс водзын на. Куж терпитыштны».

Илья бергӧдчыштіс бок вылас, мед сэсся унмовсьны нин. Кысянькӧ кылыштіс нырас сісьмысь яй дук.

— Мишка, — юаліс вокыслысь, — тэ кылан он чӧскыдтӧм дуксӧ? Шыр ли, мый ли кӧнкӧ сісьмӧ.

Мишка бара на эз вочавидз. Но узис-ӧ, код тӧдас. Юрас дойыс збыльысь сісьмис, а ачыс Мишка вӧлі би кодь пӧсь.

2

Помтӧмӧсь да шуштӧмӧсь пармаын арся войяс. Дзор козъяс, нэмӧвӧйся пожӧмъяс быттьӧ сорласьӧмаӧсь мудінса вӧркӧд да вошӧмаӧсь кымӧра-муа костас. Ставнас вӧля вылыс кажитчис ыджыдысь-ыджыд дозйӧн, кытчӧ топыда йӧртчӧма сук сьӧд тшын, коді оз курӧд синтӧ ни горштӧ. Татшӧм войясад тӧдсаинъяс друг лоӧны тӧдтӧмӧсь, кутшӧмкӧ ногӧн артмӧны джуджыдджык гӧпъяс да мылькъяс, и вӧралысьяс вермӧны вошны сё воськов сайӧ асланыс вӧралан керкаяс дінсянь. Та вӧсна и, слепӧкур-пӧткаяслы моз, налы лоӧ дженьдӧдны суткилысь куим нёльӧд юкӧнсӧ банькаясаныс олӧмӧн. Не кӧ тайӧ войся синтӧмалӧмыс, ӧні, медбур вӧралан кадӧ, найӧ эськӧ эз мӧдны стынитны-узьны пыктытӧдзныс. Мича поводдя дырйи турун пуктан кадӧ моз эськӧ вӧралысьяс муртса узьыштісны, ветліг-муніганыс сёйыштісны-юыштісны да помала зілисны кыйсьыны. Арся дженьыдик лунъясыс вӧралысьяслы вӧліны донаӧсь сідз жӧ, кыдзи пӧк лэдзысь черияслы донаӧсь тувсов лунъяс, кӧть кутшӧм лёкӧсь найӧ эз вӧвны. Быд рыт вӧралысьяс волісны керкаяс дінас пемыдсорнас нин, быд асыв найӧс эновтлісны рӧмыднас. А сёйисны-юисны сӧмын узьны локтӧм бӧрын да вӧрӧ петтӧдз, мед луннас не ылавны тайӧн.

Илья чеччис асывнас первойя садьмӧм бӧрас. Ывлаӧ петӧм мысти сійӧ чайтіс, мый небесаыс заводитӧ лӧзавны нин, да ӧзтіс бипур, ӧшӧдіс сы весьтӧ пуны кос сьӧла шыд. Збыль вылас югдыны заводитіс сэки, кор том вӧралысь кыкысь нин содтыліс ва пакталысь шыдӧ. Сійӧ пыр на мыйкӧ тойтіс-ноксис керка водзас либӧ пукаліс би дінын.

Сэсся садьмис Лыско, локтіс кӧзяиныс дінӧ, нюлыштіс сылысь кисӧ.

— Водз менам чеччысьӧма, Лыско, вывтіджык водз, — мӧдіс малавны понйыслысь кык пель костсӧ Илья. — Пӧрысьджык морттӧгыд, зонмӧ, оз топыда узьсьы. Надейтчыны некод вылӧ. Да нинӧм, вочасӧн и тайӧтор дінӧ велалам.

Сійӧ видзӧдліс лӧзалысь енэж вылӧ, матыстчис керка ӧдзӧс дінӧ да чукӧстіс Мишкаӧс. Вокыс, вӧлӧм, оз жӧ нин узь, пукаліс гор водз дорын да кӧмасис.

— Шыд менам дась. Сёйны мӧдам.

Мишка сьӧкыда лэптыштліс юрсӧ.

— Меным талун мыйкӧ оз ков сёйнысӧ, — висьталіс Мишка.

— Кыдз сідз сёйны оз ков быдса мужиклы?.. Рытӧдзыс ӧд дыр лоӧ.

Мишка эз кӧсйы, мед вокыс тӧдліс сылысь висьӧмсӧ. Поліс сідзжӧ куйлытӧдз висьмӧмысь. Сёйны пуксис, кӧть эськӧ вомас нинӧм эз кӧсйы пырны.

Илья век тшӧкыдджыка кутіс видзӧдлывны вокыслӧн ӧгыралысь чужӧм вылӧ, сылӧн гудыртчӧм синъяс вылӧ.

— Тэ, зон, гӧстя моз жӧ талун сёян, — збыльысь мӧдіс тӧждысьны сійӧ. — Гашкӧ, висьӧ кыткӧ?

— Этійӧ... Нинӧмсӧ эн сёрнит, — соссис Мишка. — Мый мекӧд вермас лоны...

— Мися, эн вӧрзьы керка дінысь, висян кӧ, — ещӧ на шуис Илья. — Гашкӧ нӧ, гымгаястӧ чӧвтавны лэччылан? Батьыд тай шуис, свежӧй черитӧг пӧ энӧ олӧ. Кольӧм аръясын вӧралігчӧж вочасӧн сёймӧн шедіс. Комъяс вӧлі пес гырсяӧсь шедлӧны. Налимъяс и.

Дерт, Мишка местаын кӧ, мукӧд морт сідзи и шуис: менӧ пӧ мыйкӧ кынтӧкодь и эм, кольччыла лунсӧ, сямма кӧ, лэччыла путшупъяс дінӧ, вӧйтавла гымгаяс... Сэки эськӧ Мишка лунбыд вермис кутны дой вылас сӧстӧм ва рузум, коді дойястӧ бурдӧдӧ зэв ӧдйӧ. Но Мишкалы и тӧд вылас тайӧ эз вермы усьны.

— Висьталі тай, — ещӧ содтіс сійӧ, — менам некыт оз вись.

А сійӧ кадӧ, кодыр кӧзяева ноксисны керка дінын, Лысколы лои окота вӧчны вӧрӧд неыджыд кытш. Тані сійӧ кыйсис некымын во нин дорвыв да вӧлі зэв окота ӧдйӧджык видзӧдлыны тӧдса местаяс. Ӧд югдытӧдзыс кадыс прамӧя на эм, удитас бӧр воны либӧ кылас кӧзяеваыслысь чукӧстӧм шы.

Луныс садьмис небыд да кос. Вӧрсьыс кыліс сы мында пӧлӧс дук, пон пельӧ локтіс сэтшӧм уна шытӧв, мый Лыско эз и тӧдлы, кыдзи мӧдіс вӧчны паськыдджык кытш.

Сук понӧльяс костті муртса на прӧйдитӧма кӧч. Войбыд лямикасьӧм бӧрас, тыдалӧ, локтӧма аслас узянінӧ да ӧні кӧнкӧ тані матын. Но Лыско тӧдӧ, вӧралігӧн кӧч бӧрся вӧтлысьӧмысь видӧны, и сійӧ гӧнитіс водзӧ. Ылісянь на кучкис нырас сісь колода дук. Бакшасьӧм кӧр сорыс кылыштіс ловъятор. Коді нӧ?.. Фу, тэ!.. Шыр. Ылӧдіс бакшасьӧм дукыс... Кодкӧ шаркнитіс вывланьын. Вӧлӧма ай сизь. Корсьӧ сёян. Ылынджык жбыркнитіс сьӧла. Но и мед. Сійӧ абу увтантор. Гырысь козъя вӧраинын нырас воыштіс ур лов дук. Лыско котӧртліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, и ставыс лои гӧгӧрвоана: ур сӧмын на петӧма позсьыс, му вылӧ абу на лэччылӧма, коль идны абу на кутчысьлӧма. Мед олас. Мӧд раз кежлӧ. А сэні бара нин выль лов дук. Яг пӧлӧн ветлӧдлӧма дозмӧр. Морт сійӧс радейтӧ кыйны, лыяссӧ сылысь сетлывлӧ Лысколы — зэв чӧскыдӧсь. Гашкӧ, тані на дозмӧрыс. Колӧ кыпӧдны. Пуксяс матӧ — позяс увтны. Сӧмын не кыдзи урӧс увтны, а аслысногӧн, кыкалӧмӧн: ав-ав, ав-ав!.. Делӧ кӧзяинлӧн: локтас — ладнӧ, оз лок — чукӧстас. Дозмӧр ыджыд борд шыӧн кыпӧдчис пожӧмъяс костӧд, саймовтчис шор мӧдлапӧвса вӧрӧ. Но и мед. Абу зверь. Бурджык лэччывны шор адзас. Кольӧм во татысь сюравлісны анчаяс. Тані жӧ оліс пӧрысь сьӧдбӧж. Ок, и мудер!.. Кымынысь вӧтлысьліс сы бӧрся Лыско, а йӧртны эз удайтчыв... Со и дука туруныс тані кольӧм восяыс на... Тайӧ дукысь Лыскоӧс кӧсйӧ несйӧдны... И друг — стоп! Стоп-стоп!.. Ӧвтыштіс ыджыдджык зверь дукӧн. Сійӧс кыйӧм бӧрын Лыскоӧс век ошкывлӧны, сетлӧны медся чӧскыд нянь кусӧк. Лысколӧн кузьмӧс тушаыс ставнас кокняммис, пельясыс ёсьмисны, синъясыс сюсьмисны. Кӧть мый, а туланӧс колӧ аддзыны, катӧдны пуӧ либӧ йӧртны вужля улӧ... Лыско мелькайтіс нёдздӧм лобоз турун пӧвстті, чеччаліс вутшкысь вутшкӧ, вошласис пӧрӧм пуяс улын... Аха! Прӧйдитӧма колода кузя. Кодарӧ нӧ, кодарӧ?.. Зэв нин важъя лов дукыс. Зверь ветлӧма рытъя войнас. Но ӧд сійӧ тані, тшук тані, тайӧ вӧръясын. Лысколӧн вуні ставыс. Ӧні сійӧс оз вермы сувтӧдны нинӧмтор. Тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ аслыснога, природаӧн понлы сетӧм азарт — вӧтчыны дона зверь бӧрся нинӧмӧн лыддьысьтӧг, суӧдны сійӧс кӧть мый эськӧ эз ло... Кылыштіс свежӧйджык лов дук — усьӧма пу лыс. Сідзкӧ, зверь мунӧма шор кывтыд. Сылань и колӧ вартӧдны. Мӧдіс тшӧкыда сюравны сьӧдбӧжлӧн лов дук — сэтшӧм чорыд, сэтшӧм прӧтивнӧй, анчалӧн дорысь на зывӧк... Кылыштас сьӧдбӧж дук, кылыштас тулан дук. Кыкнанныс мунӧны увлань. Лыско оз на тӧд, мый тулан кыйӧдӧ сьӧдбӧжӧс. Пон нырӧ ӧвтыштіс дзик свежӧй тулан дук. Лыско эз вермы терпитны водзӧ — тяв-тявкерыштіс. Дрӧгнитіс вӧр-ва. Мелькайтісны понӧльяс, вужляяс, кыдз пу сора козъя вӧр. И буретш тайӧ кадӧ Лыско син водзті быттьӧ визьнитіс лым еджыд плеть вороп. Лыско бара тяв-тяв — и сы бӧрся. Сьӧдбӧж югнитіс-пырис пӧрӧм пу улӧ, пон ӧдӧбӧн чеччыштіс пу мӧдарас пановтны сійӧс да сэк жӧ аддзыліс, кыдзи тасянь вель ылын качнитчис коз пу йыв, кыдзи лайкнитчис ув — ещӧ на ылынджык. Тайӧ пышйис тулан. Лыско нораа никӧстіс да уськӧдчис тулан бӧрся. Но вӧлі сёр нин...

Илья шензис: сёйигӧн на Лыско вӧлі керка дінын, и друг кытчӧкӧ воши. Первой чукӧстіс сетны сылы нянь — эз во. Сэсся пасьтасисны — век абу. Лоис нин пӧшти югыд, кад шутьӧктыны понлы, мед сійӧ заводитіс корсьны...

— Ог гӧгӧрво! — шуаліс Илья. — Гашкӧ, сылы сёйны кодкӧ сюрис?.. Лы-ы-ыско!

Сімва ю мӧдлапӧлын, кыдзи и тӧрыт рыт, горӧдіс йӧлӧга шы, а пон быттьӧ абу и вӧвлӧма.

— Тэнад ёнджык гӧлӧсыд, Мишка. Горӧдлы.

— А-а-ай, ту-у-у!.. — горӧдіс Мишка и муртса эз кутчысь юрас, сэтшӧма сійӧ ёнтыштіс зэлӧдчӧмсьыс.

Илья воськовтіс пожӧм дінӧ, лӧсйыштіс сійӧс да сэтчӧ мӧдіс кучкавны чер тышӧн.

— Лы-ы-ыско-о-о! А-а-ай, ту!.. Лы-ы-ы...

Школгис вӧр-ва. Нерсис йӧла шы. А пон оз во ни оз шыась.

Мишка сьӧкыда пуксис мыр вылӧ. Ильялӧн лӧсьыдтӧма ёнтыштіс сьӧлӧмыс. Кыйсьӧм заводитчӧ оз зэв шыльыда.

— Да ӧд локтас жӧ, буди-а, — эз кӧсйы сетчыны лӧсьыдтӧмыслы Илья.

— Эз кӧ гортад лэччы?

— Дугды, зон. Эз жӧ гортӧ лэччы пӧрысь пон!

Лысколӧн мунсьӧма сы ылнаӧ, мый ковмис вель дыр вартӧдны чуксасьӧм шыӧ. И кодыр кӧзяева лоисны матынӧсь нин, друг сійӧ вежӧртіс, мый артмис неладнӧ: керка гӧгӧр кытшовтӧм пыдди ылаліс со мый дыра кежлӧ. Ӧні абу и лӧсьыд матыстчыны кӧзяева дінӧ. Бур ещӧ сійӧ, мый урыс кыйтӧм на да сійӧс позьӧ ӧдйӧ аддзыны. Лыско заводитіс увтны.

Ур кыдзи пукаліс коз пу лыс вылын да идіс коль, сідзи и ланьтӧдчис.

Вӧралысьяс козсӧ кытшовтісны ӧтчыд дай мӧдысь. Гӧгӧрыс сулалісны козъяс да эз вӧв окота тышкалӧмӧн повзьӧдны урсӧ. Илья керыштіс кинас — волы пӧ татчӧ, Мишка.

— Гашкӧ, этайӧ ёкмыльыс да? Самӧй лысъяс вылас? — ньӧжйӧник юаліс сійӧ. — Нолтӧ, чер тышнад вӧрзьӧдышт пусӧ. Видзӧдлам.

Лыско петыштіс коз улысь, дасьтысис кывзыны.

— Тырмас... — лэптыштліс кисӧ Илья. Но инмаланаджык пищальыс Мишка ордын. Сійӧ ӧд ыджыдджык вок. — Лок, лый.

Мишка первойсӧ кӧсйис лыйны соййывсьыс. Но вывлань видзӧдӧмысь мӧдіс дурмӧдны юрсӧ. Орччӧн сулаліс пелысь пу. Тайӧ пелысь пу дінсянь и лыйис Мишка. Ур мӧдіс быгыльтчыны увлань.

— Еджыд абу нин? — юаліс сійӧ, кор виӧм ур вӧлі Илья киын нин.

Илья пӧльыштіс урлы гӧнас — ӧтилаӧ, мӧдлаӧ.

— Коскӧдзыс еджыд. На, видлы.

— Да мый сэн сійӧс видлалан, — Илья дінӧ матыстчӧм пыдди дрӧбӧвиксӧ мӧдіс зарядитны Мишка. Сійӧ чужӧм вылысь ӧні позис лыддьыны: менам пӧ могыс лыйлыны, уськӧдавны зверьясӧс ӧти зарадӧн, а тэнад делӧ чукӧртны найӧс, зверьяссӧ. Удачнӧй лыйӧмыс Мишкаӧс ышмӧдыштіс прамӧя да та вӧсна, кажитчӧ, сійӧ мӧдіс омӧльджыка кывны юр висьӧмсӧ.

Здук мысти Лыско увтіс выль ур. Раз-мӧдысь школгис лыйӧм шы. Сэсся быттьӧ лӧньыштліс. Но тайӧ чӧв-лӧньыс лолі сӧмын тані. Понъяс увтчисны и Кузьдавлӧн мукӧд туй вожъясын, увтчисны Вӧръю кузя, Дінъёль катыдъясын. То сэні, то тані ӧтарӧ лыйсисны, шутьлялісны, чуксалісны понъяссӧ. И тадзи быдлаын, Коми му пасьтала. Ӧд коми йӧз нэмӧвӧйся кыйсьысьяс! Вӧралан страдалӧн первойя жӧ лунъясас, уръясысь кындзи, кодлыкӧ да кодлыкӧ удайтчис нин кыйны низь либӧ тулан, чув либӧ анча, сан либӧ вӧркань... Кодлӧнкӧ кӧ «торксьӧма» нин пищальыс, тшыкӧма понйыс, кодлыськӧ «гусялӧмаӧсь вӧралан трӧпасӧ», да кыйсьысь некыдз оз вермы воны лад вылӧ... Но став нелючкияс вылӧ видзӧдтӧг быд рыт кыйсьысьяс кульӧны да мӧдасны кульны уна сё тысяча зверь ку, кодъясӧс чукӧртісны мешӧкъясӧ, мед сэсся ас кадӧ найӧс паськӧдны купечьяс ныр улӧ десяткаясӧн, кӧртасъясӧн, ӧтка куясӧн.

Кӧкъямысӧд ур дінын кык воклы лои ноксьыны вель дыр. Пожӧмъяс да козъяс сулалісны небесаӧдзыс, и дрӧб тусь омӧля мӧрччис урлы. Первойя жӧ лыйӧмъясӧ ур стрӧймис да кутіс дзебсьыны сукджык увъяс пӧвстӧ. Тышкалӧмысь эз вӧрзьы ни эз чеччав мӧд пуясӧ. А кольны вӧлі жаль. Заводитісны пӧрлӧдлыны пуяс. Пӧрӧдісны нин куимӧс — кык сывтыръя пуяс. Но ур ни ӧтиысь эз волы муӧдз, пу нёровтчигас и чеччыштӧ мӧд пу вылӧ да ланьтӧдчӧ.

Дӧзмис нин Лыско, увтіс сьӧлӧмтӧг. Дзикӧдз дурмӧдны мӧдіс Мишкаӧс, неуна дугдыштлӧм бӧрын сійӧс ӧні висьӧдіс ещӧ на ёнджыка.

— Гашкӧ, эновтам?

— Ещӧ ӧтиӧс пӧрӧдам и эновтам, — вочавидзис Илья. — Мудзин кӧ, шойччышт. Ме ӧтнам керала. Козйыс абу кыз. Мун эстчӧ, восьсаджыкинас.

Ланьтіс Лыско. Чӧв олӧ Мишка. Сӧмын Ильялӧн триньгӧ черыс.

— Бура видзӧд! — медбӧръяысь черӧн сӧтіс Илья да котӧртіс сэтшӧм местаӧ, кысянь ёнджыка тыдалӧ.

Коз неокотапырысь мӧдіс нёровтчыны, мыныштіс пожӧм увъяс сывйысь, кратшнитіс кералӧмин, дрӧгнитіс ставыс пуыс да, вочасӧн ӧдӧбсиг, мӧдіс шумӧн усьны вӧр костӧ. Быдладорӧ пӧльыштіс тӧв. Ур некытчӧ эз чеччышт. Лыско ӧдйӧ вӧчис усьӧм коз гӧгӧр кытш — му кузя ур абу пышйӧма. Дугдісны нин катласьны козйӧн вӧрзьӧдӧм пуяс, ланьтӧдчисны понӧльяс...

— Аддзылін эн, Мишка?

Но Мишка эз шыась ни эз тыдав.

— Мишка, кылан он?

Чӧв. Весиг понйыс кытчӧкӧ саймовтчис. Мый тайӧ татшӧмыс? Илья мӧдӧдчис пӧрӧм коз пӧлӧн. Вӧралысьлӧн югыд син аддзыліс, кыдзи неыджыд понӧль увъяс костті мыйкӧ вуджӧртчыштіс, тыдалӧ, сэтчӧ ланьтӧдчӧма стрӧймӧм ур, но сэк жӧ сылӧн сьӧлӧмыс удитіс нин кывны кутшӧмкӧ беда... Мишка куйліс му вылын. Сы дінын бергаліс Лыско.

— Мый лоис? — уськӧдчис вокыс дінӧ Илья. Но Мишкалӧн весиг садьыс вошӧма. Сылӧн чужӧмыс бумага кодь блед, вом доръясыс косьмӧмаӧсь.

— Ме тэныд шулі али эг, мися, висян талун, — мӧдіс пуксьӧдны Мишкаӧс Илья. Мишка юр вылысь уси гын шляпаыс, да Илья нырӧ ӧвтыштіс сісьмысь дойлӧн чӧскыдтӧм дук. Ильялы ставыс лои гӧгӧрвоана...

Мишкалӧн садьыс петіс сёр рытын нин. Висьысь куйліс мыш вылас, юрсӧ боквыв пӧрӧдыштӧмӧн, восьтіс синъяссӧ и некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кӧні сійӧ да мый сыкӧд лоӧма. Син водзас мыйкӧ вӧлі сьӧд, юрыс быттьӧ ва кодь, киясыс и кокъясыс свинеч сьӧктаӧсь. Недыр мысти Мишка мӧдіс вежӧртны, мый сійӧ синъяс водзын куйлӧ муртса югъялысь сьӧд кер. Тайӧ кер вылас бара кер, а сыысь вылынджык ещӧ. Сьыліыс, кылӧ, турдӧма, ковмис ыджыд вын, мед бергӧдыштны юрсӧ да видзӧдлыны ещӧ на вылӧджык. Тыдовтчис ставнас стеныс да ичӧтика пӧтӧлӧк. Стеныс не то пӧртмасис, не то вуджрасис. Ставсӧ тайӧс коркӧ аддзылӧма нин, вӧлі зэв тӧдсаторйӧн, но дзонь серпаслӧн ичӧтик юкӧн некыдз эз вермы ловзьӧдны паметяс, мый тайӧ татшӧмыс.

«Колӧ ещӧ на ёнджыка бергӧдны юрӧс, — гӧгӧрвоис Мишка да сійӧ зэвтіс вынсӧ та вылӧ.

Вӧлӧма асланыс вӧралан керка пытшкӧсыс. Стенын пӧртмасис би югӧр, кодӧс торкавліс сы вылын жӧ ворсысь ыджыд вуджӧр.

Мишка ещӧ на бергӧдыштіс юрсӧ да аддзис: джодж плакаяс помын гор водзланьӧ чужӧмӧн пукаліс Илья. Сартаса би югӧр улын сійӧ кулис уръяс.

«Сідзкӧ, со мый вӧлӧма», — радлыштіс Мишка да сӧмын ӧні мӧдіс казьтывны лоӧмтор йывсьыс. Ставыс уси тӧд вылас...

«А кыдзи нӧ ме татчӧдзсӧ вои? Ми ӧд вель ылынӧсь вӧлім. Али менӧ сэсянь ас вылас вайис Илья?»

Лои окота шыасьны. Но Илья ачыс видзӧдліс сы вылӧ, пуктіс бокӧ кульны помавтӧм урсӧ.

— Узьсис, тыдалӧ, Мишка? — матыстчис вокыс дінӧ.

Мишка кӧсйис шуны, тырвыйӧ пӧ узьсис, вокӧ. Но горшыс сылӧн косьмӧма, сӧмын артмис вомнас вӧрӧдыштӧм.

— Сейчас ме тэныд юантор вая, — гӧгӧрвоис Илья да петавліс ывлаӧ. — Кӧдзалӧм шыдӧн юктӧдышта. Сійӧ горштӧ кӧтӧдас и нурйӧдыштас. Нарошнӧ куим сьӧла пуктылі пӧртъяд, мед, мися, пӧтӧсаджык лоӧ шыдыс... Энлы, энлы. Лэптышта юртӧ...

Мишка юис горша, пӧшти ставсӧ. Юрлӧс вылӧ лэдзчысьӧм мысти кӧсйис ошкыштны юанторсӧ, но бара жӧ нинӧм эз артмы.

— Гӧлӧсыд — нинӧм, петас бӧр, — радліс Илья, мый вокыс садьмис да весиг тадз окотапырысь юис шыд. — Сук шыдыд, зон, сійӧ первой делӧ. Самӧй сьӧлӧм дінтіыд прӧйдитӧ... А сёрнитны кӧ юр дой йывсьыд, оз ков ёна повны. Юрситӧ дой гӧгӧрсьыс ме вундышталі, дой вылад пукті сӧстӧм ва рузум, юртӧ гарті кӧтӧдӧм ки чышкӧдӧн. Кыкысь нин сійӧс вежлі... Эн тӧждысь, ставыс лючки-ладнӧ прӧйдитас. Аски ме корся свеча турун кор, сійӧс пуктам дой вылад, кыскас став срамсӧ. Сэсся аддзам сыръя турун — тожӧ мӧдам сійӧн лечитны... Видзӧдан да, лун-мӧд-коймӧд мысти гортӧ нин лэччыны позяс... Мый шуан?.. Он кӧсйы лэччыны гортӧ? Кыдз нӧ сідз — он кӧсйы?..

Но Мишка збыльысь эз кӧсйы миритчыны тайӧ кывъяскӧд. Сійӧ кутыштіс Ильяӧс сойӧдыс да шыасис лючки гӧлӧсӧн нин.

— Кӧть вӧтлыны мӧдан, ог лэччы... Этійӧ... друг юаласны, кытчӧ дойдін юртӧ? Мый сэки висьтала?.. Тэ ӧд ачыд тӧдан, коді дойдліс менсьым юрӧс.

Илья думыштчис.

— Тайӧ, зон, збыль тэ шуан. Лэччыны гортӧ татшӧм юрӧн тэныд оз позь. Тані кутам лечитны. Ӧти ловъя морт оз мӧд тӧдны та йылысь.

Мишка веськыда бӧрддзис нимкодьысла. Кодлӧн нӧ ещӧ эм татшӧм бур вокыс! Кодлӧн нӧ мӧд татшӧм вок вермас гӧгӧрвоны ассьыс воксӧ тадзи тырвыйӧ...

Регыд мысти Мишка чорыда унмовсис.

3

Недель чӧж Ильялы ковмис вӧравны ӧтнаслы. Дерт, вӧлі сьӧкыд. Ставсӧ ковмис вӧчны аслыс — тышкавны пуяс, аддзыны ур, мукӧд дырйи пӧрӧдчыны. Бур ещӧ сійӧ, мый Лыскоыс налӧн тӧлка, куж сӧмын гӧгӧрвоны сійӧс. Кодарсянь увтӧ пуад, сыладорысь и корсь первой. Весиг мышнас пуксьывлӧ увтан пуыслы. Сэки нин уліса кузь увъяс помысь корсь звертӧ, ланьтӧдчӧма лысъяс вылас. А суӧдас кӧ сійӧс ичӧт пуысь либӧ сэтчӧ катӧдас, матӧ оз сибӧдчы пу дінас, мед зверыс сэтысь оз пышйы кӧзяин вотӧдз. Кужӧ корсьны сьӧдбӧжӧс, анчаӧс. Аддзас и кыпӧдас кӧть кутшӧм лёкинысь.

Мишка шензис и завидьтіс. Сылӧн вокыс быд рыт унджык и унджык прӧмыс вайӧ. Таво, тыдалӧ, сы мында зверь быдлаын... Но регыд нин, регыд. Ещӧ лун-мӧд, и Мишка тшӧтш мӧдас вӧравны. Юрыс сылӧн пӧшти бурдіс нин. Дзикӧдз дугдіс дурмӧдны. Да ӧд, веськыда кӧ шуны, Мишка эз жӧ весь ов, торъя нин бӧръя лунъясӧ. Пестӧ дасьтӧ, шыдтӧ пуӧ, сартастӧ юкалӧ, черитӧ кыйӧ. Быд лун Ильяӧс мӧдіс вердны свежӧй комӧн.

Рытнас этадз кулясны прӧмыссӧ, аски кежлӧ содтасны порок дозйӧ, дрӧб дозйӧ лыйсян запас, ваймӧдасны керка пач, сёйыштасны, Мишкалысь юрсӧ выль пӧв кӧрталасны, пырасны керкаӧ да заводитасны висьтавны ӧта-мӧдныслы лунся вӧлӧмторъяс йылысь.

— А тӧдан мый ме талун аддзылі, Илья? — мукӧд дырйи заводитас Мишка. — Зэв ыджыд ком чукӧр. Ставныс сэтшӧм гырысьӧсь!..

— Сійӧ-тӧ мый, — шыасяс Илья. — А ме аддзылі! Тӧдан кодлысь кок туйсӧ?.. — И содтас гусьӧнджык нин, быттьӧ збыльысь кодкӧ найӧс кывзӧ. — Чувлысь кок туйсӧ аддзылі. Сімва вуджигӧн. Ветлӧдлӧма лыа кӧса вывті. Весиг абу ӧтнас. Вот эськӧ сійӧс кӧ кыдзкӧ-мыйкӧ...

— Да-а-а! — гӧгӧрвоӧ водзӧ висьтавтӧм кывъяссӧ Мишка. — Эськӧ сійӧс кӧ, эсійӧ, мый нин... Добра-а-а вӧлі!

Ильялӧн эм нин ӧти матичув зверь ку. Лун-мӧд сайын сійӧ кыйис первой тулан. А шусьӧ татшӧм дона зверыс матичувсаӧн сы вӧсна, мый сылысь кусӧ косьтӧны керкалӧн медся почётнӧй местаын — пӧтӧлӧк матич весьтын.

— Ӧдвакӧ коркӧ лоӧ чулйыд миян матичув гӧстьӧн, — нарошнӧ шуис Илья, кӧть эськӧ думайтіс мӧд ногӧн. — Сійӧ, зон, ваын олӧ.

А мойдъястӧ кымынӧс тӧдӧны! Ӧтиыс висьталас, мӧдыс. Сералыштасны бӧб царь вылын, ошкыштасны Иван дурачокӧс, багатыръяскӧд ӧтув воюйтасны ӧкмыс юра Гундыръяскӧд, воласны куим-куима мореяс сайӧ, куим-куима государствоясӧ. Кыдзкӧ ӧд колӧ дженьдӧдны та кузя войястӧ. Прӧстӧ тешкодь артмӧ. Кодыр мойдыс поп-дяк йылысь, попадья да поп нывъяс йылысь, век нин син водзас сувтӧ асланыс попыс — лысӧм сьӧд юрсиа, челядьлӧн кодь вӧсни гӧлӧса отеч Гервасийыс. Некор оз вун, кыдзи школаын первойя во велӧдчигас Ильялы тшӧктыліс Гервасий поп шуны «Отче наш», а Ильялӧн век вӧлі артмӧ «Вотше нас». Ильялы юрас линейкаӧн — колс! Поп кымынысь кучкӧ, сымынысь и шуӧ «отче наш, отче наш»... Бӧрыннас эськӧ Ильяӧс кутіс ошкыны бура велӧдчӧмысь, но «Вотше нас»-ыд, тыдалӧ, сідзи и оз вун нэм чӧж.

Мишка вежӧрӧ кӧвъяссьӧма попадьяыс. Тожӧ нэмсӧ оз вун. А лои тайӧ тадзи. Детинка дырйиыс Мишка вӧлі прамӧй вильышӧн. Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ аддзис попадьялысь посни нывъяссӧ — ворсӧны лыа вылын. Мишка матыстчис на дінӧ да кӧсаяснас кӧрталіс ӧта-мӧдсӧ. Попадья тайӧс тӧдлӧма да кутіс Мишкаӧс, лэдзис сылысь гачсӧ и давай петшӧрӧн пывсьӧдны. Пывсьӧдіс да пывсьӧдіс, пывсьӧдіс да пывсьӧдіс... Бӧрыннас ещӧ Мишка мамлы удтіс. Дерт, мамыс тожӧ пывсьӧдыштіс Мишкаӧс.

И ӧні, кодыр Илья мойдлӧ поп йылысь, батюшколысь кывъяссӧ век нин шуалӧ вӧсни гӧлӧсӧн. А мойдӧ кӧ Мишка, сійӧ нин нерӧ Гервасийлӧн раба божья гӧтырсӧ.

Медся интереснӧйӧсь, дерт, сэтшӧм мойдъяс, кодъяс висьтавсьӧны мойдысь нимсянь.

— Да, ме ӧмӧй татшӧм вӧвлі сэки, том кадъясӧ! — заводитас Илья. — Пельпомъяс сыв пасьта, морӧс вылын дорччыны позьӧ, юрси гӧгыляссьӧма... Кӧнешнӧ делӧ, локтіс призывайтчан во. Ставӧн рекруталӧны. А менам нинӧм вылӧ. Гӧля, видзӧдтӧ, овлім... Мый керны? Кытысь нажӧвитыштны сьӧмтор? Батьӧ и шуӧ: «Ветлы жӧ, зон, вӧрӧ, богатствоыс миян сэні». Мамӧ чышкыштіс жытник кумсӧ, пызь бусысь пӧжалыштіс нянь, ме шутьӧкті понлы да — вӧрӧ, овмӧдчи асланым вӧралан банькаын... Ладнӧ. Петавлі лун, петавлі мӧдӧс, — омӧля мыйкӧ сюрӧ зверь-пӧтка. Ме и думайта: ветла ещӧ ӧти лун да бӧр лэчча гортӧ — нинӧм-абутӧ он кый. Воис аския лун, воис и рыт. Талунъямоз жӧ локті банька дінӧ, пусьышті да вӧлі кӧсъя нин водны. А ывлаыс сэтшӧм гажтӧм, сэтшӧм пемыд. И друг кыла: кӧнкӧ ылын-ылын горзӧ морт. «Коді нӧ тайӧ? — думайта аслым. — Мый сыкӧд лоӧма? Гашкӧ, вошӧма кодкӧ? Доймӧма?..» Войбыд эг вермы узьны. Раз-мӧд петавлі кывзыны — морт век горзӧ: «Ой-ой-о-ой! Ой-ой-о-ой!» да и толькӧ... Асывнас кутшӧм нин сёйӧм! Ӧдйӧджык мӧдӧдчи бедаӧ сюрӧм морт дінӧ. Кымын муна, сымын ёна горзӧ... И мый тэ эськӧ думайтан? Кылӧ нывбаба гӧлӧс!.. Эта ылна вӧрас?.. Ладнӧ-ӧ делӧыс? Оз-ӧ ков бергӧдчыны?.. Но кыдзи думышті: «Салдатӧ мунан — юртӧ воштан, а тані, гашкӧ, он на вошты», сідзи и смеллунӧй содіс... Сӧвсем нин матын кутіс кывны нывбаба гӧлӧс. Петі важ тыла вылӧ. Тыла вылын ӧтка кос пуяс. Видзӧда, медся ыджыд кос пипу йылын, медся кыз ув вылын ӧшалӧ увлань юрӧн мича нывбаба — кияссӧ сылысь дорӧма кӧрт чепӧн, тайӧ жӧ чепнас ув дінас домалӧма. Другӧн сэтысь он мынтӧдчы!.. И кыла, зон, кыдзи мӧдіс юрсиӧй сувтны. А сійӧ нывбабаыс менӧ аддзӧ нин дай шуӧ кевмысян гӧлӧсӧн:

— Сӧмын тэ, крещенӧй морт, верман мездыны менӧ татысь. Татчӧ менӧ ӧшӧдісны менам прӧтивникъяс, и тэ кӧ он мезды, меным ковмас тані ӧшавны нэмъяс чӧж. Жальӧ усь, добрӧй молодеч Илья, мезды менӧ татысь, орйӧдлы чепъяссӧ».

Ме, кӧнешнӧ делӧ, смелмӧдчи, кайи кос пу йылӧ, мезді сійӧс сэтысь. Нывбаба давай менӧ аттьӧавны да и шуӧ: «Тэ таво ар призывайтчан. Босьтасны тэнӧ флотӧ. Служитны мӧдан караб вылын. Караб тіян мӧдӧдчас кывтны море-океанӧд и ӧкмысӧд луннас сійӧ сувтас овтӧм ді дорӧ. И кодыр тэ, мукӧд матросъяскӧд тшӧтш, петан берегӧ гуляйтны, аддзан льӧм куст. Тайӧ льӧм куст дорсянь заводитчӧ трӧпа. Тэ мӧдӧдчы трӧпаӧдыс, а сэн сэсся ачыд аддзан. Ӧні кежлӧ прӧщай. Сиа тэныд бура кыйсьыны».

Та-а-ак! Сійӧ тадзи шуис и вошис. Ме сӧмын на удиті муныштны тыла дорӧсӧдз, кыдз понмӧй мӧдіс чорыда увтны. Видзӧда — коз йылын тулан. Ме сылы — шков лыйи!.. Сюйи лазйӧ тулантӧ да мӧдӧдчи водзӧ. Кыла, бара мӧдіс увтны пон, ещӧ на чорыда...

Мойдсӧ висьталігӧн Илья куйліс пӧлӧк вылын. Кияссӧ пуктӧма юр мышкас, читкыляссьӧм юрсиыс вевттис найӧс. Ас кыӧм клетчатӧй дӧрӧмыслысь кизьяссӧ разьӧма, пӧльтчыштӧм мускулъяса еджыд морӧсыс восьса. Илья синъяс водзын сӧмын сьӧд пӧтӧлӧк. Но сійӧ кыськӧ ылысьджык шензьымӧн ясӧда аддзӧ ставсӧ, мый йылысь висьталӧ да пӧшти эскӧ сійӧторлы, мый мойдӧ збыльысь ас йывсьыс. Талы эскӧ и Мишка. Сійӧ пешлӧ сартаса би да аслас вежӧрын тожӧ аддзӧ серпасъяс... Кык лун чӧжӧн Илья кыйӧ уна зверь, вузалӧ куяссӧ, пӧттӧдзыс рекруталӧ. Сійӧс босьтӧны флотӧ, льӧм куст дінысь аддзӧ ичӧтик трӧпа, коді вӧрӧ пырӧм бӧрын вочасӧн век паськалӧ да вайӧдӧ кык судта гажа керка дінӧ. Гажа керкаын кӧзяйканас вӧлӧма буретш сійӧ нывбабаыс, кодӧс чепъясысь мездыліс Илья. Кӧзяйка мунӧ служитны Илья пыдди и кызь вит во пыдди служитӧ сӧмын воджын. Но кӧть и лӧсьыд овны тані, кӧзяйкалӧн служанкаяс кытшын, а Илья окотитӧ мунны гортӧ. Сылӧн сэні эм муса пӧдруга. Мишка гӧтрасян лунӧ веськыда пир вылӧ бур кӧзяйка лэбӧдӧ Ильяӧс гортас пестерӧ пуксьӧдӧмӧн.

Мойд важӧн нин помасьӧма. Кусӧма сартаса би. Сӧмын вежӧр некыдзи оз кӧсйы ланьтӧдчыны, кӧсйӧ аддзыны мойдсьыс правда и лӧж. Друг лоӧ гӧгӧрвоана, мый повтӧмлун венӧ медся сьӧкыдторъяс, мый мортлы, либӧ весиг волшебникъяслы, бур вӧчӧмысь мынтыссьӧ уна пӧвса бурӧн.

Вӧлі и мӧдтор. Лунысь лун кык вок мӧдісны уважайтны ӧта-мӧдсӧ век ёнджыка. Мишкаӧс Илья пӧкӧритіс аслас характерӧн, вокыс вӧсна быдлунъя тӧждысьӧмӧн да ещӧ мыйкӧ сэтшӧм тӧдчытӧмӧн, но пыр кадсяӧн, коді овлӧ сӧмын бур сьӧлӧма мортлӧн. Ильялы жӧ Мишка вӧлі первой делӧ рӧднӧй вокӧн, кодлӧн лои беда и сылы колӧ отсавны, ышӧдыштны сійӧс. Таысь кындзи, Илья водзын Мишка вӧлі пӧшти геройӧн. Кӧть кутшӧм ногӧн сэн эз вӧв, а Ладимерӧс раммӧдіс Мишка! И мед ӧні думыштлас потӧм юрнас купеч пи, кыдзи колӧ ыръянитны мукӧд том йӧз вылын да ещӧ нӧйтны йӧзӧс свинеча перчаткиӧн. Мед корсяс мыжасӧ!..

Илья да Мишка абу прӧстӧ вокъяс! Найӧ — другъяс. Кык вок — кык друг!

Тайӧ дружбаыс ещӧ на вынсяліс сійӧ лунъясӧ, кор Мишка бара мӧдіс вӧравны. И, гашкӧ, аслас олӧмын первойысь на Мишка мӧдіс лыддьыны асьсӧ мӧд морткӧд равнӧйӧн. Сідзкӧ нӧ мыйла не петкӧдлыны вокыслы, мый сійӧ тожӧ тӧдӧ кутшӧмсюрӧ гусяторъяс.

Та йылысь висьталӧм водзвылын Мишка лунтыр нюмъяліс. Видзӧдлас Илья вылӧ да нюммунас, быттьӧ яндысьысь ныв. Энлы пӧ, волас рытыс и тэ тӧдлан менам вомысь сэтшӧмӧс...

Сёрнисӧ панны шуис рытйысигӧн. Но эз тырмы терпениеыс да заводитіс керка дінӧ воӧм бӧрын, регыд мысти.

— Тэ вот, Илья, пыр на кӧсъян тӧдны, кыдзи мый ме веськалі Вишкун Ласей Ладимер компанияӧ да вежӧрта ог Ладимерлысь юр поткӧдӧмсӧ... Тайӧ абу интереснӧ. Тайӧ тшак ва. Ме тӧда унджыктор на. Этійӧ... Кыдзи ті, том йӧз, сёрнитінныд быдтор йылысь учителькӧд.

Илья вӧлі буретш кӧсйӧ видлыны пӧртйысь шыдсӧ да бӧръя кывъяссӧ кылӧм мысти ӧдйӧ кыскыштіс кисӧ бӧр, быттьӧ сійӧс сылысь сотыштіс пӧрт улын нювсьысь биыс.

— Ме ӧд сэки пӧлатьын куйлі, — эз аддзыв Ильялысь дрӧгнитӧмсӧ Мишка. — Ставсӧ кылі.

— Мый «ставсӧ»?

— Да, мый сёрнитінныд... Царь йылысь, министр йылысь... Сыщикъяс йылысь ещӧ вӧлі сёрни...

— Йӧймӧмыд кӧ-а, — скӧрмис Илья. — Тэ ӧд ачыд кылін пӧкрӧв лун паныда рытнас, коді мӧдліс сёрнитны царь йывсьыс не ёна ошкана ногнас. Ладимер сёрнитіс та йылысь! А меным нӧ оз али мый позь юавны та йылысь?

— Этійӧ, — шӧйӧвошыштліс Мишка. — Ме ӧд прӧста тайӧс шуи. Ог лёк вылӧ. — Мишка вунӧдіс нин, мый праздник лунӧ муртса эз висьтав том йӧзлы гусьӧн кывлӧмторсӧ.

Ильялы вӧлі окота ёнджыкасӧ кӧритны воксӧ гусьӧн кывзысьӧмысь. Но сійӧ аддзис, мый Мишка тайӧс висьталіс збыльысь эз лёк ради да бурмӧм гӧлӧсӧн нин содтіс:

— Тэ ӧд ачыд Вишкуныслы турун пуктін, гӧрин-кӧдзин, нянь уберитін. Ми вок кодьлӧн али мый сылӧн му-видзыс? Думайтан, ен сылы тайӧс сетіс? Став вӧлӧсть кодьсьыс кӧвтіс. Пӧчинӧкӧ кайӧны — сійӧ ньӧбӧ. Сибырӧ мунӧны — бара сійӧ кабыртӧ. Да ещӧ кутшӧм донысь? Джын донысь либӧ уджйӧзъяс пыдди. Став йӧзыс ӧд та йылысь сёрнитӧ.

Мишка ӧні сулаліс вокыс водзын мыжа детинка моз. «Со тай кутшӧмӧсь делӧясыс! — думайтіс сійӧ. — А ме вӧлі нимкодяся да ытшка шыльыд видзьяссӧ. Ышмӧмпырысь вунда тыра няньсӧ бур муяс вывсьыс...»

Ывлаыс тарыт рыт ыркӧдӧма, и кык вок вӧліны паськӧмаӧсь. Илья сюйис питшӧгас кисӧ, мыйкӧ корсьыштіс сэтысь.

— Ме ӧд тэныд ӧнӧдз на эг петкӧдлы, — шуис сійӧ да перйис лӧз сатинысь вурӧм табак мешӧк. — Мича абу тэ ногӧн?

Мишкалӧн быттьӧ абу и вӧвлӧма лӧсьыдтӧмыс. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый вокыс удитіс дзикӧдз бурасьны, а медсясӧ оз кӧсйы нинӧмторйӧн соссьыны сы водзын.

— Ок и козьналӧма тэнӧ кутшӧмкӧ... этійӧ, мый нин... мича ныв! Веськыда кӧть ярманга вылӧ петкӧд. Кодлӧн нӧ? — И заводитіс видлавны. Пӧдкладыс — еджыд каленкор. Ортсыладорас ичӧтик зептор — пуктыны куритчан бумага. Ӧти пельӧсӧ вышивайтӧма куим буква: ИСО — Илья Степанович Ошлапов, кӧть и вошас, аддзан.

Пӧдарокыс, дерт, Вералӧн. Но Илья эз на кӧсйы висьтавны та йылысь Мишкалы да сёрнисӧ бергӧдіс мӧдтор вылӧ.

— Давай пестылам ӧти чигаркаӧн. Тані ӧд позяс. Некод оз аддзыв миянлысь куритчӧмнымӧс.

— Давай, инӧсь, гаровтлам...

Кык вок куритісны, виньдалісны тшыннас. Чорыд табак найӧс неуна дурмӧдыштліс. Лои окота сёрнитны быдтор йылысь.

— Тэ кыдзи думайтан, Мишка, — юаліс Илья, — гудӧк ньӧбны таво вермам ог? Батьыд тай коркӧ вӧлі шуӧ, позяс пӧ, бурджыка кӧ вӧравны удайтчас.

— Гудӧк?.. — шензьыштіс Мишка. — Збыльысь. Таво колӧ гудӧк ньӧбны. Лыддьысям том мортъясӧн, локтӧны призывайтчан вояс, а миян... кыдз тэд висьтавны... гуляйтны нинӧмӧн. Салдатӧ кӧ босьтасны менӧ, тэ сэки ӧтка пи колян. И гудӧкыс тэныд ставнас ӧтнадлы коляс.

— Тэнӧ оз босьтны салдатӧ.

— Мыйла оз босьтны? Ме кӧть абу тыр яя, а жылаясыд менам ёнӧсь!.. Вот аддзылан, босьтасны.

— Оз, мися. Медся ыджыд вокӧс салдатӧ оз босьтны. Закон сэтшӧм эм. — Та дырйи Илья серӧктіс. — Рӧд вылӧ найӧс кольӧны.

— Метӧ? — нюммуніс Мишка. — Ме и кӧйдыс вылӧ верма кольччыны — милӧсти спросим! — Сійӧ гыжйыштіс юрсӧ. — Сӧмын вот ньӧти ог куж меліасьны. Кыдзи матыстча ныв дінӧ, сідзи и бӧбма...

Пемыд вӧрыс дрӧгмуніс гораа серӧктӧмысь. Вокыс вылӧ видзӧдӧмӧн Мишка сераліс куснясьӧмӧн жӧ.

Сійӧ рытнас Илья сідзи и эз висьтав Мишкалы, кутшӧм нывсянь табак кӧшельыс. Аски асывнас кык вок вежӧртісны, мый кыйӧм прӧмыссӧ колӧ лэччӧдны гортӧ, катӧдны сэтысь содтӧд лыйсян запас да сёян-юан. Но вӧралан кадыс вӧлі бур на да шуисны лэччывны кодныслыкӧ ӧтиыслы. Чӧвтісны пуд. Пудйыс уси лэччывны гортӧ Мишкалы.

Мӧдісны дасьтыны ноп. Тшамъяысь вайисны ур ку десяткаяс, сюялісны мешӧкӧ. Вылас, еджыд рузумӧ гартыштӧмӧн, пуктісны донаджык зверь куяс — нёль анча, куим сьӧдбӧж ку, ӧти тулан ку.

Мишка пасьтасьӧма нин, дась мӧдӧдчыны.

— Вай, зон, ещӧ чӧсмӧдышт вомӧс, колис на кӧ табакыд, — корис сійӧ.

— Сӧмын тэ лючкиджык курит. Чунь помъясыд мед оз гӧрдӧдны. Батьыд кӧ тӧдлас миян куритчӧм йылысь, абу лӧсьыд.

— М-м, — дулляліс бумагасӧ Мишка. — Тайӧтӧ ме бура тӧда. Абу первойысь... Тэ вот висьтав... Кодлы... этійӧ, мый нин... поклонсӧ висьтавны?

— Тэ быттьӧ он и тӧд, — гӧрдӧдыштіс Илья.

— Ей бог, ог тӧд... Кӧть юрӧс керышт.

— Тӧдан эськӧ да... Ӧтилаын гожӧмбыд уджалім. Ӧтилаын сёйим-юим.

Мишка быдӧн синъяссӧ паськӧдліс.

— Вера али мый?.. Вот, зон, тэ кутшӧм!.. — И кӧсйысис Илья нимсянь висьтавны Вералы ыджыд поклон.

СИКТЫН ВЫЛЬТОРЪЯС

1

Пӧрысьджык йӧз — батьяс да мамъяс — ассьыныс ыджыдалан правосӧ сетӧны пи-нылыслы зэв сьӧкыда, унаысь ышловзьӧмъяс пыр, сьӧлӧм доймӧмъяс пыр, а мукӧд дырйи весиг чорыд тышъяс бӧрын. Ӧд пӧрысьяслы кажитчӧ, мый буретш налӧн олӧмсерныс, привычкаясыс медся бурӧсь, шуӧмъясыс да кесйӧдлӧмъясыс медся вежӧраӧсь. И коді налысь оз кывзысь, коді оз кӧсйы овны на ног, сійӧ и некытчӧ шогмытӧм морт. Томъяс жӧ — мӧдарӧ. Кымын найӧ быдмӧны, кымын лоӧны вежӧраджыкӧсь, сымын налы дугдӧ лӧсявны бать-мамыслӧн кӧзяитӧмыс, важ аршинӧн ставсӧ арталӧмыс. И кутшӧм пӧрысь морт оз сяммы миритчыны сійӧ киясысь кӧзяитан вӧжжисӧ мырддьӧмкӧд, сійӧ и оз лӧсяв том йӧзкӧд, сійӧс и найӧ заводитӧны нимтыны пӧрысь выжывӧн.

Тӧдӧмысь, томъяс да пӧрысьяс костын тайӧ вензьӧмыс мунӧ дыр да оз век ӧткодя. Медводдза му загун гӧрӧм бӧрын, медводдза зверӧс гортас вайӧм бӧрын пиыс, дерт, оз на ыджыдав батьыс вылын, но сійӧ смелджыка нин пуксьӧ пызан сайӧ, повтӧмджыка петавлӧ койташ вылӧ. Сідз жӧ и нывъяслӧн артмӧ. Найӧ кӧть и кыӧны нин дӧра помаяс, воӧмаӧсь нин мам сямлунӧдзыс, а мамыс век жӧ тайӧ кадӧ оз яндысь пӧвсыштны ассьыс нывсӧ тасмаӧн да ещӧ йӧз дырйи.

Кольӧ кад, визувтӧ уна ва, ай-мам пӧрысьмӧны, но кӧсйӧны на лоны кӧзяеваӧн. Быдмӧны пи-нылыс, гӧтрасьӧны, мунӧны верӧссайӧ, лоӧны налӧн челядь, кыдз шуласны, асланыс семья; став тӧждысьӧмыс, овмӧслӧн став сьӧктаыс водӧ найӧ пельпомъяс вылӧ. И сэки пӧрысьяслӧн велӧдӧмыс лоӧ ковтӧмӧн, да ещӧ тайӧ велӧдӧмыс кӧ кылӧ паччӧр сэрӧгсянь.

«Ладнӧ, батьӧй, ладнӧ, мамӧй: позяс кӧ, ті ног и вӧчам», — шулывлӧны сэтшӧм пи гозъяяс, кодъяс пыдди на пуктӧны пӧрысьясӧс, медся водз чукӧстлӧны найӧс пызан сайӧ, кӧть эськӧ асьныс вӧчлӧны ставсӧ сідзи, кыдзи думайтӧны. Мӧд делӧ — сэтшӧм пи-монь, кодъяслы кажитчӧ, мый куласны кӧ налӧн пӧрысьясыс, чинасны кӧ лишнӧй сёйысь вомъяс, сэки став олӧмыс вежсяс бурлань. Пӧрысьяс велӧдӧм вылӧ татшӧмъясыд чорыда горӧдлӧны:

«Тіянтӧг, сё выжывъястӧг, тӧдӧны, мый колӧ вӧчны». — И удж вылас петігӧн чорыда пӧдлавлӧны керка ӧдзӧссӧ.

Но йӧз олӧмад овлӧ и сэтшӧм кад, кор пӧрысьяслӧн да томъяслӧн вынъясыс да уджныс ӧтвесьтын, кор пияныс вермӧны овны ас наукаӧн нин, а батьясыс тырвыйӧ на ёнӧсь, вежӧраӧсь. На костын сэки мунӧ аслыснога вензьӧм. Тайӧ вензьӧмас эм мыйкӧ сэтшӧмтор, кутшӧмтор овлӧ тӧв да тулыс костын, кор найӧ вермасьӧны ас костаныс войвывса март-апрель тӧлысьясӧ.

Тулысыс пӧлялӧ тӧвлы шоныдӧн. А тӧв сылы вочавидзӧ: «Э, другӧ, эн вунӧд. Кӧзяиныс тані ӧнӧдз на вӧлі ме». «Вӧлін тэ, а лоа ме, — споруйтӧ тулыс. — Тэнад олӧмыд овсьӧма». «Кодлӧн овсьӧма? Менам?.. Час, видзӧдлам!» Скӧрмӧ тӧв. Заводитӧ петкӧдлыны ассьыс вын-эбӧссӧ. Босьтчывлас лымъявны, турӧбавны, небесасьыс вештывлас став кымӧрсӧ, мед корлыны кодзувъяс дінысь трачкӧдчысь кӧдзыдӧс. И збыльысь, тулыс быттьӧ вошлас кытчӧкӧ, дукыс оз кыв. Сӧмын и аддзан, кыдзи балуйтӧ чизыр вой тӧв, пырӧ сарайясӧ быд щельӧ да чышкӧ дзикӧдз нин бырӧм турун-кӧрымъяс; вӧрын вӧтлӧдлӧ кӧчьясӧс, мир туйяс вылын орйӧдлӧ вӧла-доддяяслысь заверткаяс. Но тулыс оз эновтчы. Лунвылӧ бӧрыньтчывлӧм бӧрын вынаджык нин, сійӧ локтӧ бара, тӧв вылӧ уськӧдчӧ выль вынъясӧн, тӧв заводитӧ видзӧдлывны вой полюслань, а сэсся и кайӧ сэтчӧ, быттьӧ ружтысь пӧль аслас паччӧр вылӧ.

Буретш татшӧм веныслысь заводитчӧмсӧ таво ар аслас олӧмын первойысь на мӧдіс кывны Матвей Степан. Сылы быттьӧ кодкӧ вашкӧдіс: «Водз на, зон, кӧсъян старикӧ пуксьыны. Ён на тэ. Кузьдав керкаад аслыд коліс кайны. Пияныдтӧ найӧ пиян и эм: унджык зверь кыясны — вылӧджык юръяссӧ лэптасны. Тэ налы шуан ӧти кыв, а найӧ тэныд — витӧс. Тэ найӧс лыддян томӧн на, а найӧ вермасны шуны — ми пӧ асьным нин. Со ӧд кыдзи артмӧ делӧыс».

И мед збыльысь не кольны олӧмас дьӧбйӧ, Степан шуис не сетчыны пияныслы вӧралӧмӧн. Сійӧ ветлӧдліс вӧрӧ гортсяньыс — кор лун кежлӧ, кор узьӧмӧн. Гортсьыс мунліс пемыдӧн, гортас воліс пемыдӧн.

— Мыйла кӧть ӧти лун понтӧ он шойччӧд, — мукӧд дырйи сылы шулывліс Марпа. А сылӧн ӧти воча кыв:

— Ми ӧд, Катшыскӧд, пӧрыся-тома, ог и жугӧдчӧ ёнасӧ. Ньӧжйӧник ветлам.

Но ньӧжйӧ ветлысьяслӧн, видзӧдан да, ур десяткаясыс ӧдйӧ содӧны. Быд воӧм бӧрын пачводз весьтас ӧшӧдлывлӧны косьтыны пысалӧм ур куясӧн тыр шатьяс.

Ӧти субӧта рытӧ Степан вӧлі локтӧ гортас. Ылын на вӧрас туй вожын аддзысисны Чугун Ӧльӧшкӧд. Ӧльӧш кыйсьӧма аслас вӧралан керкаын да лэччӧ гортас жӧ. Кучик пельпомъяса лаз мышкас и водзас, дерт, тӧдчис мыйкӧ, но, позьӧ шуны, эз вӧв ёна зэлыд. Сёрни пансьӧм бӧрын мортыс та йылысь и мӧдіс сёрнитны.

— Пӧрысьмис понмӧй. Дугдіс аддзыны звертӧ. А понтӧгыд нӧ кутшӧм вӧралӧм.

Ӧльӧш овмӧсын эськӧ куим пон. Но бурджык кык поннас кыйсьӧны пияныс — Васька да Митрей.

Степан лёкӧдыштіс жӧ Катшыссӧ.

— Зэв на уна челядьруыс менам понлӧн. Тӧлктӧм на.

Восьлалӧны орччӧн, сёрнитӧны лючки-ладнӧ, а ӧта-мӧд вылас оз видзӧдлывны: полӧны ӧта-мӧдсӧ тшыкӧдӧмысь. Найӧ ӧд тӧдӧны — Ӧльӧшлысь Степан, Степанлысь Ӧльӧш, — мый кыкнанныслӧн синаканьясыс тыдалӧны увлань юрӧн. А тайӧ вермӧ лоны сӧмын чорыд синма йӧзлӧн да кӧнӧвалъяслӧн...

Водзланьыс туй вылын, кылӧ, паныдасисны понъясыс, мӧдісны пинясьны ӧта-мӧдыскӧд.

— Ті мый сэні он тӧрӧ! — горӧдіс Степан, кор нин понъяс тыдовтчисны. — Али туйыс векни тіянлы?

А тайӧ горӧдӧмсьыс Катшыс кыліс: «Мый морсӧ он быгльӧдлышт пӧрысь выжывӧс!» — да вожасис Ӧльӧш пон вылӧ. Скӧр Серко ӧд Катшысӧс ёна ӧбидитлывліс, кор Катшыс вӧлі том на.

— Дугданныд он! — лэптыштліс бедьсӧ Чугун Ӧльӧш. — Нӧйта!

А Серко кыліс: «Нӧйт йӧй Катшысӧс, кыдзи коркӧ нӧйтлывлін!»

И босьтчисны пуртыкасьны: ува-ава... ай-ай-ай! Горзӧ вӧр, резӧ няйт, лэбӧны гӧн ёкмыльяс.

— Ок ті, канальяяс, дугданныд он!

— Дзикӧдз, тыдалӧ, доймаласны.

Кыкнан кӧзяиныс уськӧдчисны мездысьны. Ӧльӧш кучкалӧ понъясӧс бедьнас, Степан кыскӧ бӧжӧдыс — то ӧтисӧ, то мӧдсӧ. Понъяс век скӧрмӧны и скӧрмӧны. Киргӧ нин Катшыс — пӧрысь пон кутчысьӧма сылы горшас. Вир петӧ Серколӧн... Ува-ава... Ай-ай-ай...

— Вомъяссӧ, вомъяссӧ колӧ паськӧдны...

— Ок, сӧтана, менӧ тшӧтш курччис.

— Катшыс!..

— Серко!..

Татшӧм ёна скӧрмывлӧны, буракӧ, сӧмын понъяс. Муртса вермисны мездыны. Серколӧн лётъялӧ пель пӧлыс, Катшыс мӧдӧдчис куим кок йылын. Бур ещӧ сійӧ, мый понъяс регыд бурдӧны.

Рӧмдіс нин. Паськаліс вӧр туй. Регыд — пес керасъяс.

— Сэсся нӧ мый выльыс сиктас? — мӧдіс юасьны Ӧльӧш. — Тэ ӧд гортын узьлан, тӧдан.

— Ставыс кӧ важкодь-а, — вочавидзис Степан. — Мыйкӧ тай кывсис, Кектӧм Микол пӧ кутшӧмкӧ вӧлӧкӧ згинитӧма.

— Некод оз бӧрд, прӧсти господи, — шуис Ӧльӧш. — Мучитчансӧ мучитчис нин мортыс. Колӧ и спокой сэсся.

— Ещӧ тай Ручпиян сиктысь ӧтиӧс пӧдтӧмаӧсь. Онтон стариклысь писӧ. Прӧстудаӧн вель дыр нин висьӧма пиыс. Но, а йӧйясыдлы век нин кодкӧ мыйкӧ неладнӧ висьтавлӧ. Ті пӧ сійӧс пачын пӧжӧ, мед висьӧмыс петас. Старука ассьыс писӧ — пачӧ дзум дай заслӧнчасӧ потшкӧн пыкас. Висьысьыд, эськӧ, ёна жӧ кевмысяс мамыслы — восьтыны заслӧнчасӧ тшӧктас. А мамыс сылӧн: «Терпитышт, бобӧ. Терпитышт, дрӧчка». Пиыс воштас нин садьсӧ, а старука век оз гӧгӧрво. Но, слабог, унмовсис пӧ тай. Мед узьыштӧ. Кор восьтасны пачсӧ, — мортыс лючки пӧжассьӧма.

Чугун Ӧльӧш аддзис сӧмын шуны:

— Висьлӧс морт — кутшӧм нин олысь... Пызан вылӧ оз вай ни пызан выв оз тыртӧммӧд.

Муныштісны чӧв. Кыдзкӧ эз йитчы сёрниыс. Ӧльӧшкӧд пыр татшӧм сьӧкыд овлӧ сёрнитныд. Кывтӧ шуас — быттьӧ орӧдас: ни бӧрӧ ни водзӧ.

— Пӧлинӧ эм сёрнияс, — выльтор уси Степанлы тӧд вылас. — Ласей Спиридонович кӧсйӧ босьтны пӧдрад сортовка лэдзны.

— Куш сёрниыс али збыль?

— Збыль, буракӧ.

— Кутшӧм местаясысь?

— Тайӧс, зон, ме, Ӧльӧксей, висьтавны ог вермы.

Но Ӧльӧшлы эз вӧв важнӧ — кытысь. Важнӧ вӧлі сійӧ, мый тӧв кежлӧ лоӧ удж. Сійӧ пыр жӧ мӧдіс артавны ас кежсьыс: «Сортовитны мунасны Сергей гозъя. Гортын, тыдалӧ, дзескыд налы, окота лоны ас кежсьыныс. Мед оласны ӧтнанныс. Вӧрас паськыд местаыс. Васька гозъя горт гӧгӧрын мӧдасны уджавны. Ми, Митрейкӧд, кутам вӧравны. А тэнӧ, — Ӧльӧш видзӧдліс Серко вылӧ, коді муртса кыссис кӧзяиныс бӧрся, — тэнӧ кульны сета. Кутӧ вӧчӧда. Бур кушенча гоз петас».

Кык вӧралысь торйӧдчисны ыбъяс вылын, медым веськыда мунны гортъясас.

Кыдзи и быд субӧта рытӧ Марпа ломтӧма пывсян. Пывсянӧ лэччытӧдз Степан мӧдіс кульны уръяссӧ — ӧтиӧс, мӧдӧс, витӧдӧс, сизимӧдӧс. Лазйӧ сюйис кисӧ медбӧръя урла. А урыс сэтысь сэсся эз нин сюр. Дрӧгнитіс Степанлӧн киыс. Сійӧ тэрмасьыштӧмӧн перйис лазйысь нянь рузум. Абу. Ӧти ур оз тырмы. Вӧралысь чеччис места вывсьыс. Ӧтилаӧ, мӧдлаӧ — абу. Вот чудесаыд! Сійӧ ӧд нэмнас эз на воштыв кыйӧм звертӧ. Мый тайӧ сэтшӧмыс? Кытчӧ вермис вошны ур? Пуксис бӧр, мӧдіс думайтны. Вежӧр пырыс прӧйдитӧдіс лунбыдся ветлӧмсӧ, быд ур кыянін, быд крукасьлӧм, копыртчылӧм...

«Сэтчӧ, тыдалӧ, усьӧма, понъясӧс мезданінӧ, — медбӧрын шуис аслыс. И сэк жӧ вежӧрӧдыс визьнитіс сьӧд думтор: — А сійӧс кӧ аддзис Ӧльӧш да гусьӧн сюйис лазъяс? Тайӧ оз вермы лоны, — бӧр асьсӧ бурӧдіс Степан. — Гашкӧ эз сэтчӧ усь. Гашкӧ эз босьт сійӧ».

Но тайӧ «кӧ»-ыс да «гашкӧ»-ыс лёк соседкаяс кодьӧсь, кӧвъясясны кӧ, другӧн наысь он мын.

Сьӧд думъяс Степанлӧн сукмисны. Пывсис и ужнайтіс мурышвидзӧмӧн, сёрни-баснитӧг. Водӧм бӧрас дыр эз вермы унмовсьны.

Сэсся вӧтасис. Быттьӧ садьмис водз. Петіс кильчӧ вылас, чукӧстіс Катшыссӧ. Пон эз во, кытчӧкӧ мунӧма. Лои виччысьны луншӧр кадӧдз. Катшыс воӧм бӧрын Степан пырысь-пыр мӧдӧдчис вӧравны. Но муртса петіс гортсьыс — сылысь туйсӧ вуджис сьӧд кань. Ӧні мун кӧть эн: кыйсьӧм оз ладмы. Куимысь сьӧлыштіс да бӧр бергӧдчис гортас, мӧдӧдчис дзик выльысь. Мунӧ нин гумлаяс дорті, думайтӧ — некод сэтшӧм-татшӧмыс эз сюр. А синмыс аслас аддзӧ нин: сылы паныд гумла дорысь петӧ Ӧгрунь — пӧрысь ныв, нимтӧны шева чуманӧн, мӧсъяслысь вӧраяс вундалысьӧн. Прамӧя скӧрмис Степан, ӧкмысысь сьӧлыштіс, но гортӧ мӧдысь эз бергӧдчыв. Мый лоас — мед лоас.

Мунӧ-шутьлялӧ вӧр туйӧд нин. Вӧрыс быттьӧ кулӧма, некӧн ни ӧти лов оз кыв... Коркӧ и пон увтіс. Пӧрысь коз пу вылын пукалӧ ур, воддза лапаторъяснас малалӧ ассьыс чужӧмсӧ, быттьӧ бӧрдӧ да синъяссӧ чышкӧ.

«Эн вещуйтчы, — думайтӧ Степан. — Аддза, коді тэ сэтшӧмыс». — И метитчӧ кремнёвка пищальсьыс урлы веськыда синмас. Лыйӧ. Ур весиг оз дрӧгнит. Но вӧралысьлӧн югыд син аддзӧ, мый дрӧб тусь вӧчӧма ассьыс делӧ: урлӧн веськыд синсьыс визувтӧ вир. Ур мӧдіс чышкыны вирсӧ водз кокъяснас, сэсся ачыс лючки нюжӧдчис ув ногӧн да сӧмын та бӧрын мӧдіс усьны мулань. Пон локтіс усьӧм ур дінӧ, исыштіс, но эз вӧрзьӧд сійӧс — ур дук сы дінысь эз кыв. «Ок, сё морӧн лыйӧм! — бара думыштіс Степан. — Збыльысь тай непрамӧй ур вӧлӧма. Збыльысь тай кодкӧ тешитчӧ ме вылын. Но энлы. Ме ӧд водзӧс на верма мынтыны».

Урыс вӧлӧма дзик кӧдзыдӧн, кольӧм рытъя кодь. Степан сійӧс эз сюй лазъяс. Тайӧ жӧ кыдзсӧ поткӧдыштіс черӧн. Кос увйысь вӧчис тув. Кыдз пу потасӧ пуктіс урсӧ да тувнас сійӧс сэтчӧ тувъяліс. Мед и противникыс тӧдлас сылысь, Степанлысь, вынсӧ! Мед и сылӧн вӧралӧмыс лоӧ тадзи жӧ дорӧма кос увйӧн пӧрысь кыддзӧ.

Вӧрыс друг лои гажаджык. Зверьяс сідзи и ворсӧны. Мӧдіс увтны Катшыс. Степан локтіс пон дінас да шензьыштіс — пон увтӧ рысьӧс. Зверлӧн синъясыс гӧгрӧсӧсь, пиньяссӧ жергӧдӧма, а лэччыны пу вылысь оз лысьт. Степан зільӧ нинӧм йылысь не думайтны, мед аслас жӧ думъясыс оз торкны рысь кыйӧмсӧ, весиг курччис кутшӧмкӧ жельтор, тасаліс вомсӧ. Зверлы метитӧ юрас. Пезьдӧдіс курӧк — тывкӧрт сӧмын гальснитіс. Мӧдысь пезьдӧдіс — оз лый. Мый лоӧма? Видзӧдліс кремнёвка вылас. Пищальыс дзоньнас вазьӧма. Татшӧм кос поводдя дырйи вазьӧма?.. Ёна лӧгасис Степан: пищальсӧ тожӧ тшыкӧдӧмаӧсь. Но татшӧм кадӧ петкӧдлыны скӧралӧм оз позь. И шӧйӧвошны оз позь. Колӧ лоны тырвыйӧ авъяӧн, кужны вӧдитчыны аслад тӧдӧмлунъясӧн тэрмасьтӧг, но стӧча. Увтчанінысь Степан муныштіс боклань, пестіс неыджыд битор, пищаль розьӧ сюйис нянь, прикладладорнас пищальсӧ сувтӧдіс бипур вылӧ, мыйкӧ шӧпкӧдыштіс аслыс, вывлань лыйис да выльысь зарядитіс пищальсӧ. Рысь усис му вылӧ первойя жӧ лыйӧмысь. Степан чӧвтіс пернапас: «Слава тебе, господи!» Кыйис шоча паныдасьлысь зверӧс и лечитіс пищальсӧ! Ӧні сэсся, гашкӧ, ставыс мӧдас мунны лючкиа. Локтіс сійӧ местаас, кытӧні тӧрыт рыт пурсисны Катшыс да Серко. Тӧдвылас уси вошӧм урыс. Мӧдіс корсьны. Аддзис. Но кытысь аддзиссӧ?.. Урсӧ тувъялӧма кыддзӧ кос пу тувйӧн дзик жӧ сідзи, кыдзи вӧчис талун ачыс. Гӧгӧрвоис Степан, кодлӧн тайӧ уджыс, мӧдіс тӧдны, код вӧсна талун пыр на торксьӧ кыйсьӧмыс. Бур ещӧ сійӧ, мый Степан мездысис нин кыкторйысь.

Мунӧ водзӧ. Катшыс дыр нин эз увт и некӧн эз тыдав. «Эз-ӧ сыкӧд мыйкӧ ло? — думыштіс Степан. — Колӧ чукӧстлыны ас дінӧ».

Сійӧ чуксалӧ, а пон оз во. Бӧрынджык аддзис: сылӧн Катшысыс ас дінас, понӧль сайын сулалӧ.

«Тэ нӧ мый сэні керан? — пон вылас горӧдіс вӧралысь. — Корсь мун, корсь!»

Тӧдчӧ, Катшыс абу рад ас вылас: пельяссӧ мыжапырысь шыньгӧдӧма, бӧжсӧ люньгӧдӧма, оз тӧд кытчӧ воштысьны.

«Волы татчӧ. Видзӧдлам, мый лоӧма тэкӧд».

Понлӧн ныр йылыс дзикӧдз кос и пӧсь. «Да, — аслыс шӧпкӧдыштіс Степан, — сійӧс тшыкӧдӧмаӧсь жӧ. Он кӧ лечит, тайӧ понйӧн вӧравсьӧма».

Степан заводитіс лечитны Катшысӧс. Перйис лазсьыс рузум ёкмыль, разис сійӧс, босьтіс сэтысь ош гыж. Мӧд кинас дасьтіс нянь кусӧк. Кутіс Катшысӧс. Ош гыжнас вирӧдз парсыштіс понлысь нырсӧ, вирнас мавтіс няньсӧ да сетіс понйыслы.

«Сёй, — тшӧктіс понйыслы. — Оз ков да сёй!»

Катшыс няньсӧ сёйис — сылӧн кӧзяин кокниджыка лолыштіс: лоис мездысьӧма ещӧ ӧти притчаысь.

Ӧти сайысь колӧ и асьсӧ лечитны. Степан тӧдӧ, кыдзи тайӧс вӧчны. Пӧрӧдтӧгыс поткӧдас не ёна кыз пу, ыдждӧдас тайӧ потассӧ морт тӧрмӧн да прӧйдитас сэті. Мый вӧлі кӧвъясьӧма Степан дінӧ, ставыс коляс свежӧй потасас.

Но Матвей Степан эз удит ни пусӧ поткӧдны, ни потас пырыс прӧйдитны. Сійӧс садьмӧдіс гӧтырыс.

— Чеччы, Степан, пӧсь нянь сёйны.

Ачыс Марпа буретш бертӧ няньсӧ.

— Казьтышт, енмӧй, рӧдительясӧс пӧсь нянь дінӧ.

Степан муртса эз ёрччышты: колӧ жӧ вӧтавны этатшӧм вӧт!

— Мый нӧ водзджык эн садьмӧд, — гӧтырыслы шуис сійӧ да чеччис вольпась вылысь.

— Рытнас ачыд нинӧм эн висьтав. Ме и чайті — оз ков садьмӧдны... Да ӧд талун вӧскресенньӧ! Шойччышт кӧть ӧти лун.

Степан нинӧм эз шу та вылӧ. Сёйыштіс, пасьталіс вӧралан паськӧмсӧ да петігас нин чӧвтыштіс:

— Ме регыд ветла. Понйыс мед оз вӧтчы ме бӧрся.

И збыльысь. Ӧбедайтны Степан воис бӧр. Сьӧрсьыс вайис ӧти ур. Марпалы вӧлі гӧгӧрвотӧм: ветліс пон-пищальтӧг, а сюрӧма ур. Но татшӧмторъяс йылысь юасьны абу налӧн, бабаяслӧн, мог.

2

Мишка локтіс гортас рӧмыдын нин. Батьыс эз вӧв: вӧскресенньӧ бӧрын сійӧ мунлӧма вӧрӧ кык вой кежлӧ.

— А Ильяыд нӧ? — первой кывйӧн юаліс мамыс.

— Вӧравны кольччис, — пӧрччысигмозыс висьталіс Мишка. И медым мамыс эз думышт, мый ыджыдджык вок кольӧма томджыксӧ ӧтнассӧ, ещӧ содтіс. — Этійӧ... Ми сыкӧд пудъясим. Сылӧн ӧчередыс ме бӧрын.

Марпа петіс керкаысь идрасьны. А Мишка сэк кості вайис пызан дорӧ нопсӧ, ректіс сійӧс пызан вылӧ. Вель ыджыд чукӧр артмис. Мед видзӧдлас мамыс, кутшӧмӧсь сылӧн пияныс! Дерт, Мишка тӧдӧ, прӧмысыс Ильялӧн. Но ӧд Илья ачыс эз тшӧкты некодлы висьтавны Мишка висьӧм йылысь.

— Сё слабог! — керкаӧ бӧр пырӧм бӧрын пызан дінӧ матыстчис Марпа. — Дона зверьясыс нӧ бур гӧнаӧсь нин?

— Тӧвся гӧнаӧсь нин, — шӧйтіс джодж кузя Мишка. Сылӧн, видзӧдтӧ, эз пукавсьы ӧти местаын.

— И кытчӧ мый бара туйӧны найӧ?

— Найӧс, мамӧ, мореяс сайӧ пӧ нуӧны вӧсни кока баруняяслы. Тайӧясысь налы пасьяс вурӧны да сьыліяссӧ налысь гартӧны. Тадзи миянлы висьтавліс Пашко пӧль.

— Со тай, дитяӧй, со тай кытчӧ вӧлӧм мунӧ. Сідзкӧ сэні, мореяс саяд, кӧдзыдджык миян дорысь. Со ӧд этайӧлӧн кутшӧм небыд да шоныд гӧныс.

— Ог тӧд, мамӧ, шоныд али кӧдзыд сэні. Та йылысь Пашко пӧль эз висьтавлы.

— Дерт нин, шу, кӧдзыдджык, — шуис Марпа. — Шоныд кӧ вӧлі, татшӧм дона куясысь пась эз вурӧдны, сы ыджда рӧскод эз вӧчны.

Марпа вӧлі дӧвӧлен пияннас да помся сёрнитіс-ласкӧвитіс.

— Батьныд тані старайтчӧ жӧ, чурки буди. Мыйтакӧ вузаліс нин прӧмыссӧ... свинеч-порок вылас.

— Кодлы вузаліс? — юаліс Мишка.

— Тӧдан ӧд кодлы... Гортӧ воӧм бӧрын батьыд лешкис и быдӧн. Ставсӧ омӧль сортысь босьтӧма Вишкуныд.

— Этійӧ... А мыйла сетны сылы, — скӧрмис Мишка. — Локтас тотарин да милӧсти спросим босьтас бур сорт пыдди.

— Ме тай сійӧ жӧ вӧлі шуа да ӧд батьыдлы он висьтав, он... Тіянтӧг пӧ тӧдӧны, мый колӧ вӧчны.

Эня-пиалӧн сёрни вӧлі уна. Первой ӧтикыс юасяс, сэсся мӧдыс.

Ужнайтігӧн нин Марпа чӧвтыштіс Мишкалы:

— Ёнджыка сёй, жӧник, ёнджыка.

Мишка первой эз гӧгӧрво, кытчӧ синӧ мамыс да серӧктыштіс.

— Менам гӧтырпуӧй потанын на. Этійӧ... Ме первой зонмалышта, а сы бӧрын ог мӧд пыксьыны.

— Со ӧд тэ кутшӧм, — быттьӧ жугыльмыштіс Марпа да мӧдіс висьтавны сійӧ жӧ помкаяссӧ, кодӧс лыддьӧдліс нин верӧсыслы.

Мишкалы збыльысь лои жаль мамыс. Ставыс ӧд тайӧ тадзи и эм. Найӧ, ая-пиа котыр, куимӧн, а мамыс ӧтнас. Колӧ и сылы отсӧг. Мишка весиг мамыс дор шуис кыв-мӧд, быттьӧ шыбитыштіс сотчысь бипурйӧ кос лыс, и мамыс таысь бӧр гажмыштіс.

— Ог тӧд, мый шуан, а ми, батьыдкӧд, аддзим нин тэныд нывсӧ... — Марпа тайӧс сӧрыштіс: Степан некор на некутшӧм невестапу эз корсьлы.

Мишка пуктіс паньсӧ. Сьӧд усторъясыс сылӧн мӧдісны чеччавны парйыскӧд ӧтув. Сёянсӧ сьӧкыда гуниктӧмысь куньсьыштлісны синъясыс.

— Этійӧ, мый нин... Ті, зон, ӧдйӧ и гӧтралӧмныд менӧ, — чӧвтыштіс Мишка, но аслыс зэв вӧлі окота тӧдны, кодӧс жӧ кӧсйӧны коравны сы сайӧ.

— Бобыль Вера дінӧ кӧсъям шыасьлыны, — крапкис Марпа.

Мишка быдӧн кынмыліс места вылас. Сійӧ сідз шӧйӧвошис тайӧ юӧрсьыс, мый кӧть эськӧ и заводитліс мыйкӧ висьтавны, нинӧм эськӧ эз артмы, бӧбъялӧмысь кындзи. Жӧник ӧдйӧджык нин чеччис пызан сайысь. А мамыс тайӧс гӧгӧрвоис ас ногыс: ыръянитӧ пӧ ещӧ менам пиӧй. Да ӧд коді мӧдас юасьны сылысь!

— Миянӧс, пиук, гӧтравлісны батьыдкӧд — эз юасьлыны. Ӧтувтісны йи да изйӧс моз, шуисны, ті пӧ гозъя — и ставыс. Думайтан, кокни вӧлі небзьыны излы да шонавны йилы... А ме со ещӧ юася на тэнсьыд.

Мамыс, кылӧ, век на сёрнитіс мыйкӧ, но Мишка эз нин велав кывъяссӧ.

«Йӧймӧмаӧсь найӧ, дзикӧдз йӧймӧмаӧсь, — сӧмын и вӧлі сылӧн юрас. — Илья менӧ джагӧдас таысь. Дай кутшӧм синмӧн ме кута видзӧдны сылы чужӧмас. Эта мында бур вӧчӧмысь ог жӧ мӧд торкны сылысь радейтчӧмсӧ. Вераыд ме вылӧ оз и видзӧдлы».

И медым ӧдйӧджык мездысьны мамсьыс, мӧдіс пасьтасьны мӧдӧдчыны войпукны.

3

Главнӧй войпукыс, дерт, Кӧзяин Пашко ордын. Нывъяс — арын катша-рака мында. Лабичьяс пӧлӧн печканъяс сярвидзӧны вевсьӧн-вевсьӧн, шӧрт некытчӧ нюжӧдны. Сэні жӧ, нывъяс костын, том йӧз, кодъяс оз вӧравны ни Богословӧ пес пилитны абу мунӧмаӧсь. Пашко гозъялысь рытъяснас весиг пачводз пельӧссӧ мырддьывлӧны. Бур ещӧ — оз дӧзмыны пӧрысь гозъя, велалӧмаӧсь ныв-зон дінӧ. Пашко пӧль ачыс на оз зевайт мыйкӧ кывбӧритыштны.

— Мися, кульыс тіянӧс, нывбаба рӧдӧс, му вылас кӧдзӧ, — ышмывлӧ сійӧ. — Вайлӧ меным смертьлысь косасӧ, вайлӧй! Ме эськӧ став лишнӧй нывсӧ ытшка. Ӧти эндӧм ныв оз кут лоны.

— Сӧр но, старик сӧр, — ланьтӧдӧ сійӧс Матрен пӧч, а ачыс ичӧтикаӧн содтышталӧ жӧ: — Лишнӧйсӧ кӧ он коль, дӧвечьясыс код вылӧ мӧдасны гӧтрасьны?

— Налы пайсӧ ӧд ме коля.

Сералӧны керка тыр. Но оз ставныс ӧткодя гораа. Томиник нывъяс — том йӧз моз жӧ, вомтырнаныс. Найӧ ӧд тувсовъя турун вылын первойя цветъяс кодьӧсь на. И думыштнысӧ оз на кужны пустоцветӧн ар помӧдз кольӧм йылысь. Верстьӧджык нывъяслӧн серамыс мӧд кодьджык нин — абу ёна гора, но и абу на нор. Код тӧдас: локтан воясӧ кӧ оз коравны, верман и эндыны. Пашколӧн шмонькывйыс эз гажӧд сӧмын пӧрысь нывъясӧс, кодъяс вӧліны танӧсь жӧ. Ӧтияс на пӧвстысь петӧны войпукад важ привычка сертиыс, мӧдъяс — кывлыны выльторъяс, коймӧдъяс — завидьтыштны, и сэк жӧ ставныс виччысьӧны жӧникъясӧс.

— Пашко пӧль, Ӧгруньсӧ нӧ мыйла янӧдан? — енув пельӧссянь кыліс чирӧм гӧлӧс. — Аддзан, кыдзи гӧрдӧдіс мортыс.

Кодсюрӧ гӧрдлыштісны.

— Коді нӧ кылӧ сэні, джуджыд печканъяс саяс, — збодера чӧвтыштіс кӧтшассянь лэчыд гӧлӧса том зон.

Ызнитіс серам: Никӧн ӧд збыльысь недӧкунь, а, сэтчӧ жӧ, омӧльтӧ йӧзӧс.

Старӧста пи скӧрмис. Но ӧд тайӧс петкӧдлыны йӧз дырйи он мӧд. Бергӧдіс шутка вылӧ:

— А сэні, кӧтшасас, кутшӧм сэтшӧм шырпи кылӧ?.. Нолтӧ, джодж шӧрасджык петавлы.

Керкаын вӧлі прамӧй югыд: том йӧз ньӧблісны лампа, найӧ жӧ и карасин вылӧ сьӧм сетлывлӧны.

— Мый нӧ ог пет, — пӧлатювса том йӧз чукӧрысь торъяліс лэчыд гӧлӧса. — Ме ӧд век важкодьыс. Видзӧд, колӧкӧ. Сӧмын вот ӧти чуньӧй талун доймис — ыж ку небзьӧдігӧн.

Йӧзыд век нин радейтӧны ёсь кывъя мортӧс. А кодыр заводитас кывбӧритны Ыж ку Лаврень Семӧ, ставсӧ гажӧдас.

Семӧ сулалӧ джодж шӧрын, видлалӧ ассьыс чуньсӧ, а ныв-зон вакъялӧны. Семӧ ставнас батьыс кодь — ичӧтик, сьӧдіник. Сы вылын еджыд баля ку шапка, эжӧдтӧм ыж ку пась, кокъясас важиник валеги.

— Лаврень пи, верман бӧр мунны пӧлать улӧ, — Семӧӧс кӧсйис янӧдны Никӧн. — Ыж ку шом дукыд пӧдтыны мӧдіс ставнымӧс.

— Сійӧ и бур, кылӧ кӧ. Огджык вош, — нарошнӧ ышловзис Семӧ. — А тэ вот вошан кӧ, кыдзи мӧдан тэнӧ корсьны! Гашкӧ нӧ, исйылӧм дук кузяыд.

Никӧн дзикӧдз дзебсис печканъяс сайӧ. Сійӧ мыйкӧ чирзіс на, но сылысь тайӧс некод нин эз кывзы, ставныс сералісны.

Зӧсим Никонлы отсӧг вылӧ шыасисны енув пельӧсын пукалысь нывъяс.

— Вот срамыд, — видісны Семӧӧс.

— Яндысьтӧмыд.

А коймӧд ныв вӧлӧма тӧлкаджык — заводитіс сьывны.

Моя милӧй сё была.

По воду пӧ кодила.

По воду из речки пил.

На городе милӧй жил.

Водзӧ куплетъяс лоины гораӧсь, уна гӧлӧсаӧсь.

Огороды городил.

Перевичи вичала.

Меня милка проводил

Говорила — мичала.

А мый эськӧ и лоӧ сійӧ — «вичала»-ыс да «мичала»-ыс? Но сьылісны «рочӧн». Дай кыдзи нӧ он сьыв татшӧм ногӧн. Вичкоын служитӧны мыйкӧ гӧгӧрвотӧма, правлениеын сёрнитӧны рочӧн, школаын велӧдӧны рочӧн. Быд коми кывйысь школьникъясӧс кольлывлӧны безӧбедаӧ. А Сыктывдінкарын, шуӧны, ставӧн нин рочасьӧны.

Вомъясысь петӧны кутшӧмкӧ кывъяс, гӧлӧсъяс нывъяслӧн ладмӧны, мичаӧсь. Мый сэсся колӧ! Шургӧны чӧрсъяс, чӧрсыс вылӧ гартчӧ некор помасьлытӧм шӧрт, нюжалӧны ни рочлы, ни комилы гӧгӧрвотӧм частушкаяслӧн куплетъяс. Мый нӧ ещӧ колӧ! И сӧмын корсюрӧ, шӧрт орлӧм да сійӧс йитӧм дыра кежлӧ моз, кодкӧ тувйыштлас коми частушка — гӧгӧрвоанаӧс, сьӧлӧм дінті прӧйдитанаӧс, но, дерт, милӧй йылысь жӧ.

Кымӧр локтӧ, кымӧр локтӧ —

Ог тӧд зэрас али оз.

Милӧй локтӧ, милӧй локтӧ —

Ог тӧд пырас али оз.

Вера пукаліс кывтын, медся дорас нин, Матрен-пӧчкӧд орччӧн. Сылы вӧлі зэв гажтӧм, да эз сьывсьы. Илья, тыдалӧ, вунӧдӧма сійӧс. Сылы кад нин лэччыны вӧрсьыс, а сійӧ век оз лэччыв. Сэтчӧ жӧ, тарыт рыт, войпукас мӧдӧдчытӧдз, лои прамӧя пинясьны Пекла тьӧткаыскӧд. Дерт, не асьсӧ дорйӧм могысь, а сувтіс Педӧра дор. Прӧстӧ абу гӧгӧрвоана. Мый кӧсйӧ Педӧралысь пыркӧдны Чамаш? Коньӧр ветлӧ сы водзын кок чунь йылас нин, уджалӧ-нырӧ — спокой оз аддзыв. А ставыс век неладнӧ. Быд нянь кусӧк колӧ ньылыштны синвасор.

Нывъяс сьылісны водзӧ. Сьылӧм шы улӧ Вера висьталіс Педӧра йылысь Матрен пӧчлы.

Кыдзи и пыр, Матрен гӧгӧрвоана довкйӧдліс дзор юрсиа юрнас, и сэк жӧ тӧдчис, кыдзи ласков чужӧм вылас вуджӧртчыштіс кутшӧмкӧ ыджыд дум, киясыс эновтлісны кыны кепысь.

— Тэ, бобӧанӧй, вот мый висьтав Педӧраыдлы: мед коркӧ пыравлас миянӧ. Ме кӧсъя сыкӧд тӧдмасьны...

Матрен пӧч эз на вермы висьтавны ставсӧ: коліс тӧлкуйтыштны старикыскӧд, артыштны гӧгӧрбок, но думыс вӧлі збыльысь ыджыд — корны Педӧра эня-пиаӧс на ордӧ овны, пи да ныв пыдди. Ӧд Пашкоа-Матрена пӧрысьмӧны... Кӧть омӧлик овмӧсныс, а пон-порсьлы сійӧс он коль. Век нин лоӧ лӧсьыдджык куйлыны, синлапъяссӧ кӧ кулӧм бӧрас пӧдлалас ас мортлӧн ки, ас морт кӧ гортсӧ лэдзас гуӧ.

— Талун жӧ и вашкӧбта пеляс, — кӧсйысис Вера. — Ӧд сійӧ сэтшӧм шань да бур нывбаба. Уджыд кисьыс оз усь ни вомыс лёк вылӧ оз воссьыв, мед кӧть и тотарка ачыс да юрбитӧ асланыс енлы.

Бӧръя кывъясыс Матрен пӧчлы, дерт, эзджык кажитчыны — юрбитны мӧдас мӧд енлы.

Но Пашко пӧль йылысь позьӧ водзвыв шуны: сылы тайӧ веськодь. «Енъяс — асьныс, мортъяс — асьныс!» — тадзи висьталас сійӧ.

Вера, тыдалӧ, гӧгӧрвоис, мыйла друг ланьтыштліс Матрен пӧч да та вӧсна тэрмасьыштіс небзьӧдны ассьыс ӧшыбкасӧ.

— Дзоля пиыс сэтшӧм тӧлка. Ласей дядь миянлы тшӧктіс велӧдны сійӧс молитва лыддьыны да сійӧ пыр жӧ велаліс. Ыджыд морт моз лыддьӧ.

— Ласей дядьыд? — шензьыштіс Матрен пӧч. — Мый нин сідз тӧждысьӧ йӧз челядь вӧснаыс?

— Аслыс бур казакӧс кӧсйӧ быдтыны. Удж пӧ менам овмӧсын уна, удж быдӧнлы тырмас.

— Хм, — бара довкнитыштіс юрнас Матрен пӧч. — Первой быдтас, а сэсся нэм кежлас доддялас куш му вывті тыра додь кыскыны...

— Весиг вичкоын пыртны кӧсйӧ, крещенӧйӧ вӧчны.

— А мамыс мый шуӧ?

— Мый нӧ шуас: ковмас пӧ пыртны.

Матрен пӧч бара мыйкӧ думыштіс да эскӧданаджыка нин шуис:

— Эн вунӧд, Веруш, мед регыдджык волас миянӧ Педӧраыс.

Войпукӧ пырисны ещӧ зонъяс. Висьӧм бӧрас первойысь петӧма Ладимер. Певчӧй Конӧкӧд кыкӧн найӧ прӧйдитісны водзлань да пуксисны нывъяс костӧ. Купеч пилӧн двухрядкаыс талун вӧлі Конӧ ордын. Конӧ сійӧс пуктіс пидзӧсъяс вылас, но ворсны, тыдалӧ, эз кӧсйы.

Керкаын ӧшйис кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧм чӧв-лӧнь, быттьӧ ставӧн вӧліны мыжаӧсь Ладимер водзын да эз тӧдны, мый вӧчны. Гораджыка мӧдісны шургыны чӧрсъяс, ёнджыка кыліс печкан тошъясысь кудель нетшкӧм.

— Буретш, тыдалӧ, морт чужӧ да некыдз оз вермы чужнысӧ, — кӧтшассянь кыліс сійӧ жӧ Семӧлӧн гӧлӧсыс.

— Баитӧй, зонъяс! Мыйкӧ тай зэв нин рамминныд, — содтіс мӧд. А сэні шыасис коймӧд, нёльӧд.

— Нолтӧ, инӧсь, тӧдмалӧй нӧдкыв... Ывлаын — скамья, керкаын — сийӧс.

Пыр жӧ и тӧдісны: пон.

— Нолтӧ, менсьым... Рыжко панйӧ-панйӧ Воронкоӧс, да некыдз оз вермы панйыны.

— Тайӧс важӧн тӧдам: би да тшын.

— Энлӧй, ме тіянлы... кыдз нин сійӧ... чӧвтышта, — кысянькӧ паччӧрӧ каянінсянь нин кылыштіс мӧмъялысь гӧлӧс. Но сійӧс пыр жӧ потшисны.

— Тэ эськӧ сэні ланьт... Ассьыд нимтӧ бура шуны он куж.

Вӧліны и сьӧкыд нӧдкывъяс. Найӧс тӧдмалісны ставӧн. Нӧдкывъяс бӧрын — поговоркаяс, пословицаяс, кывбертласъяс. Некодӧн веськӧдлытӧг, водзвыв дасьтытӧг быд морт кӧсйис петкӧдлыны ассьыс тӧдӧмлунъяссӧ, вежӧрсӧ. Ӧтияс висьталісны кужӧмӧн, мӧдъяс — сямтӧма. Кывзысьяс корсюрӧ шензисны тӧлкатор вылӧ, дивитісны шогмытӧмторъяс висьталысьясӧс. Мукӧд дырйи керка тырыс ызнитласны-серӧктасны.

Ставыс тайӧ эз вӧв интереснӧйӧн сӧмын Ладимерлы. Сійӧ думайтіс праздникдырся аслас ыръянитӧм йылысь да сы йылысь, мыйӧн тайӧ помасис сылы. Гортас куйлігчӧжӧн Ладимер удитіс не сӧмын скӧравны сійӧ эрдӧдтӧм морт вылас, коді поткӧдліс сылысь юрсӧ, но и донъявны асьсӧ, ассьыс поведениесӧ. Мый чӧртла сійӧ лэдзчысьліс та выйӧдз праздник лунъясас!.. Петкӧдлыны йӧзлы, кутшӧм сійӧ озыр да оз пов вӧчны сійӧс, мый кӧсйӧ?.. Но ӧд тадзи вӧчлӧны сӧмын бӧбоват йӧз... Тырвыйӧ прав батьыс. А сійӧ шуис сылы: «Он сэтчӧ рӧскодуйт ассьыд вынтӧ, ӧтка пиӧй. Не сійӧ туйӧд мӧдӧдчин. Тэнад вежӧрӧн да тӧдӧмлунъясӧн позьӧ и ыджыдджыктор вӧчны».

Прӧстӧ зывӧк казьтывнысӧ. Кӧть эськӧ сортӧвӧй вӧчан пӧдрадсӧ батьыс регыдджык нин босьтіс. Нюжӧдӧ код тӧдас мый дыра, некыдз оз ладмыны довереннӧйкӧд. Ӧтиыс и мӧдыс кӧсйӧны босьтны унджык барыш.

— Ого! Видзӧдлӧй жӧ, — друг кылыштіс кӧтшасын, — талун тай Мишка кысянькӧ-мыйкӧ усьӧма-вошӧма!

— Водзланьысджык, зон, прӧйдит.

— Нывъяс, кӧні тіян прӧстджык местаыс?..

— Давай, давай, Мишка... Миянысь эн яндысь.

Пӧлатювса том йӧз абу на вунӧдӧмаӧсь, кыдзи Мишка щӧкӧлдывайтіс пӧкрӧв лунӧ Ладимер компанияса том йӧзкӧд да ӧні та кузя и шмонитісны. Код тӧдас, гӧгӧрвоис-ӧ тайӧс Мишка, но сійӧ петыштіс водзлань да ӧдйӧджык пуксис джоджӧ, а мышнас пыксьыштіс ва пельсаӧ.

Певчӧй Конӧ мигнитіс Ладимерлы, тэ пӧ кӧсйин юасьны Мишкалысь.

— Кутшӧма олӧ-вылӧ миян вӧвлӧм казак? — юаліс Ладимер.

Мишка кыдзкӧ ставнас йӧжгыльтчыштіс — джуджыд пидзӧсъяссӧ кыскыштіс асланьыс, сера кӧч ку шапкасӧ пыдӧджык сюйис юрас.

— Этійӧ, мый нин... Ме ола нечово, — ачыс ставнас гӧрдӧдіс, повзис.

— Вопрос менам эм тэныд. Гашкӧ, аддзылін, Мишка, кыдзи ме пӧкрӧв лун рытӧ сюри татчӧ пыран улича вылас.

Мишка эз тӧд, мый шуны. Но сылӧн тырмис сямыс вӧчны чужӧмсӧ сідзи, быттьӧ мыйкӧ казьтывлӧ.

Отсӧг вылӧ шыасис Матрен пӧч.

— Со кутшӧм тайӧ мортыс, — дивитыштіс Ладимерӧс сійӧ. — Тэ ачыд ас йывсьыд он тӧд, а йӧзлысь юасян. Кытысь нӧ тӧдас Мишкаыс, кӧні мый тэ ветлан да буянитан?

Купеч пи тшӧкмуніс: «Дурак ме, — думыштіс аслыс. — Йӧзыс кӧсйӧны вунӧдны, а ме век песта...»

А тайӧ кадӧ Мишка кыліс, кыдзи кодкӧ локтіс ва пельса дінӧ, босьтіс пельса вевт, мӧдіс юны.

— Вера, юктӧдышт менӧ, — корис Ладимер, мед ваыскӧд тшӧтш ньылыштны Матрен пӧчлысь лӧсьыдтӧм кывъяссӧ. «Буянитан» пӧ... Да мый нӧ керан... Быдтор шусьӧ аслас нимӧн.

Пельсалань бӧр воигӧн Вера паныдасис Мишка синъяскӧд. «Эн пов», — висьталісны Вералӧн синъясыс. А кывнас шуис: — Тэ, Мишка, гашкӧ, юан жӧ?.. Юктала пельсасӧ мышнад пыкӧмысь.

Мишкалӧн горшыс збыльысь косьмӧма, и Мишка юис дзонь кӧш ва. Сӧмын та бӧрын сылы сюрисны колана кывъяс.

— Ог тӧд, зон, Ладимер. Ми ӧд тэкӧд водзджык торйӧдчылім.

Но Ладимер сувтіс нин мӧдӧдчыны гортас. Сы бӧрысь, быттьӧ домалӧм пон, петіс и Певчӧй Конӧ.

— Эз и гудӧкасьыштны. Со ӧд кутшӧмӧсь, — ропкисны петысьяс вылӧ нывъяс. — Гырысь чериясӧ пуксьӧны.

— Да ӧд миянӧс он на йӧрт.

Нывъяс мыйкӧ шӧпкӧдчыштісны да заводитісны сьылӧдны зонъясӧс да нывъясӧс.

Семӧсӧ да Катьӧсӧ

Гын доддьӧ пуксьӧдам,

Пывсян туйӧ веськӧдам.

Нырӧкысь нырӧкӧ,

Шыбельысь шыбельӧ...

Доддьыс пӧрис.

Катьӧыс улас,

Семӧыс вылас.

— Любӧ абу, Семӧ?

— Ой любӧ! Катьӧ, индыв вомтӧ — окышта.

— Мун сэтысь, — мӧдіс пыксьыны Катьӧ. — Тэ кодь сьӧд жужыдлы ог жӧ мӧд вом лӧсьӧдны.

— Ок тэ, катша бӧж! Мыйла тайӧс йӧзыслы висьталін? Ӧні ставыслы мӧда кажитчыны сьӧдӧн.

Кодкӧ сераліс на, а нывъяс сьылӧдісны выльясӧс нин.

Вера бобӧӧй,

Вера бобӧӧй,

Зэв жӧ нин тэ мича,

Зэв жӧ нин тэ ласкӧв —

Шобді гӧлӧса,

Сӧчӧн вом дора,

Тӧрелка чужӧма...

Коді катӧ?

Мишка катӧ.

Мишка, бергӧдчы,

Мишка, бергӧдчы.

Шӧлк дӧрӧм сета,

Вурун вӧньӧн вӧньӧда,

Куим кизьӧн кизьӧда,

Куим крестӧн окӧда.

— Мишка, любӧ абу?

— Ёна, зон, любӧ.

— Окасьны, окасьны!.. — мӧдіс кывны быдладорсянь.

Мишка видзӧдлас то ӧтияс вылӧ, то мӧдъяс вылӧ.

— Окасьны! Окасьны! — вочавидзисны сылы тайӧ видзӧдлӧмыс вылӧ.

— А мый, шу, Мишка, ог али мый окасьӧ, — гажаа шыасис Вера. — Ми ӧд сыкӧд чоя-вока кодьӧсь.

Мишка паськыда нюмъяліс. Кытыськӧ тай сы дінӧ сибаліс смеллун, сійӧ бринь-сувтыштіс кузь кокъяс вылас, кык-куим воськолӧн прӧйдитіс кывт пельӧсӧдз и... чурс окыштіс Вераӧс.

— О-о-о!..

— Вот тайӧ нумер!

— Семӧ, аддзылін, кыдзи йӧзыс?..

— Но и Мишка!

— Вот тай кутшӧм рӧзбойник сійӧ вӧлӧма!

А Мишка быттьӧ измис места вылас — ни бӧрӧ ни водзӧ.

Вера топӧдчыштіс ӧтарӧ, Матрен пӧч вешйыштіс мӧдарӧ.

— Мишка, пуксьы татчӧ. Окасьӧм бӧрад быть лоӧ пуксьыны.

Вералы эз терпитсьы юавны Илья йылысь. Локтіс-ӧ сійӧ вӧрысь? Мыйла эз пет войпукӧ? Эз-ӧ сыкӧд ло мыйкӧ? Вера ӧд и Мишкаӧс окаліс Ильяӧс пыдди! Илья ради кажитчис гажаӧн.

— Ӧтнад тай войсӧ пукны петӧмыд? — юаліс Вера.

Мишка быттьӧ садьмыштіс. Син водзас сувтіс Ильялӧн мыгӧрыс, тӧд вылас уси вокыслӧн тшӧктӧмыс.

— Ӧтнам локті вӧрсьыс, ӧти лун кежлӧ. — И вашнитіс Вералы. — А тэныд ме мыйкӧ вайи Ильясянь.

Вера гусьӧникӧн кутыштліс Мишкалысь кисӧ: эн пӧ татшӧм гораа вашкӧдчы, ӧтнамлы пӧ висьталан.

Сэсся войпук понасьтӧдз ни Мишка, ни Вера эз чӧвтлыны ни ӧти кыв. Кыкнанныс думайтісны ас кежсьыныс: радейтчысь ныв — аслас мусук йылысь, жӧник зон — став сійӧ выльторъяс йылысь, кодъяс ӧти рытӧ тадзи нинӧм виччысьтӧг усисны сы юр вылӧ. Ӧд мый артмӧ? Мишкаӧс первойысь на нэмнас сьылӧдісны нывкӧд. Медводдзаысь окаліс нылӧс. Первойысь кывліс, мый сійӧс кӧсйӧны гӧтравны. Но код вылӧ гӧтравны? Сы вылӧ, кодкӧд сійӧс сьылӧдісны, кодӧс окаліс!.. Мишка, дерт, эз на вермы ставсӧ тайӧс бура гӧгӧрвоны, эз на сяммы йитны ӧта-мӧдыскӧд лоӧмторъяссӧ, но сійӧ кыліс нин, кыдзи морӧс пытшкас пузласис кутшӧмкӧ выльтор, коді Мишкаӧс ышӧдіс и повзьӧдліс.

Гортъясӧ разӧдчигӧн нин, кодыр Мишка да Вера лоины кыкӧн, сёрни пансис выльысь.

— Тэ нӧ дыр на он висьтав, мый вайин Ильяыдлысь? — юаліс Вера.

Мишка кутіс Вераӧс сойбордӧдыс — дзурс пемыднад ӧд тайӧс некод оз аддзыв — да копыртчыштліс Вералань.

— Сійӧтӧ поклон ыстіс. Но ӧд ме сета ог ещӧ!

— Кыдзи нӧ он сет, — ышмыштіс Вера. — Ме ӧд и мырддьыны верма! Кытчӧ пуктін?

— Со питшӧгын. А мырддьыны ог сет.

— Мырддя, мися!

Вера нарошнӧ мӧдіс корсьны Мишка питшӧгысь поклон. Мишкалы тайӧ вӧлі зэв любӧ, мездысис клещи кодь чорыд кияснас, мед Вера дырджык мӧдас корсьысьны. Ӧд тайӧ сэтшӧм лӧсьыд — кывны нывлысь кияс аслад морӧс бердысь. Вералӧн яйыс гын мач кодь топыд, пелькиник киясыс быттьӧ пырнёвъяс.

— Он кӧ сет поклонсӧ, мӧда гильӧдны.

— Ой, эн гильӧд, — мӧдіс мездысьны Мишка. — Кувны верма гильӧдӧмсьыд.

— Он кув... Он кув...

— Дугды, мися, ой, дугды!..

И бара жӧ, Вералы кажитчис, мый сійӧ дурӧ оз Мишкакӧд, а Ильяыскӧд.

— Но ладнӧ, тырмас сэсся, — медбӧрын, лэдзчысис сійӧ. — Тэ мем лучшӧ висьтав, кыдзи вӧраланныд кык вок.

Найӧ пуксисны жытник бокӧ да мӧдісны варовитны. Мишка висьталіс ставсӧ, аслас висьӧмысь кындзи: кыдзи кык вок овмӧдчисны вӧр керкаӧ, кыдзи прӧмышляйтӧны да кыдзи Илья куритӧдіс Мишкаӧс Вераӧн пӧдаритӧм табак кӧшельысь.

— Ми ӧд сыкӧд тӧдан кыдзи олам: кык вок — кык кок! — ошйысьыштіс Мишка. — Ӧта-мӧднымысь гусяторъяс абуӧсь. Ме ӧні... этійӧ, мый нин... весиг ас йылысь унджыктор тӧда... Тэ пӧ тай менӧ зэв ёна кранитӧмыд пӧкрӧв лун рытнас. Илья висьталіс.

Вералӧн доршасис синваыс: мыйла ачыс Илья эз лэччыв кӧть ӧти рыт кежлӧ, мыйла сыкӧд тадзи оз пукав ӧні.

Дугдісны нин кывны пемыдас ныв-зонлӧн гӧлӧсъяс, кӧнкӧ Кывтыдпомын муртса-муртса кылыштіс гудӧк шы да ланьтіс.

— Ой, Мишка, мем ӧд колӧ мунны, — друг быттьӧ вежсьыштіс гӧлӧсыс Вералӧн. — Тэ кор мӧдӧдчан вӧрас бӧр?

— Ӧти лун кӧсъя овны гортын.

— Бур, сідзкӧ. Ме тэнӧ аски рыт аддзыла на.

Вера весиг вунӧдіс прӧщайтчыны Мишкакӧд. А Мишка дыр на пукаліс ӧтнасӧн тайӧ жытник бокас.

ТОМ ОЛӦМӦЙ, ТОМ КАДӦЙ

1

Бӧр кайны вӧрӧ асылыс лои лӧсьыд — кынмыштӧма, пужъялӧма, мунны ӧдӧба. Мишкалӧн ӧтка кок шыыс гораа разаліс югыд кыддза расъясӧ, пемыд гыбадъясӧ, повзьӧдліс туй дорын лӧсялысь зверь-пӧткаӧс. Но Мишка талун быттьӧ эз кыв ни дозмӧр чеччӧмлысь чорыд борд шысӧ, ни сьӧлаяслысь пискалӧм, ни, весиг, йӧралысь резьгӧм-котӧртӧм. Сылысь вежӧрсӧ шымыртіс ставнас ӧти, зэв сьӧкыд вопрос и тайӧс кыдзкӧ коліс решитны. Мый керны сылы? Кывзысьны-ӧ бать-мамлысь да вӧчны сідзи, кыдзи тшӧктӧны найӧ, али лоны вокыслы пыр кежлӧ другӧн?

Шойччывтӧг сійӧ кайис джын туйсӧ нин. Мӧдіс косьмыны горшыс. Паныдасис шор — сувтіс, чӧвтіс мыш сайсьыс сьӧкыд нопсӧ. Юис. Пуксис. И эз ло окота чеччыны.

Гӧгӧр ставыс вӧлі чӧв-лӧнь. Лӧня сулалісны дзор козъяс, муртса тёльгыштіс дзоляник шор, кӧнкӧ юр весьтын, коль идігмоз, ас костаныс ньӧжйӧник варовитісны уркайяс. Думайтіс вӧр-ва, думайтіс Мишка. Жӧник-зон кыліс став аслас вир-яйнас и сьӧлӧмнас, мый сійӧ олӧм дінӧ матыстчис мыйкӧ зэв важнӧйтор да сійӧ кӧ, Матвей Степан Мишка, оз сяммы кутны тайӧ зэв важнӧйторсӧ, коляс нинӧмӧн нэм кежлас.

«Да эм ӧмӧй кодкӧ мӧд ныв, коді эськӧ Вера моз жӧ вӧлі ласкӧв ме дінӧ, сы моз жӧ пуктіс менӧ морт пыдди», — арталіс ӧні Мишка.

Вишкунын казачитігас на Мишка унаысь гӧгӧрволіс, мый Вера век жалитіс сійӧс, унаысь сувтлывліс сы дор, эз этшаысь ышӧдлыв бур кывйӧн. Вера аддзылӧма Мишкалысь Ладимеркӧд тышкасьӧмсӧ, но сы вылӧ видзӧдтӧг, мый Ладимерыс купеч пи да, сэтчӧ жӧ, Вералы рӧдняпом, а Мишкалӧн гортас весиг няньыс оз тырмыв, нэмсӧ лоӧ казачитны, — став тайӧтор вылӧ видзӧдтӧг, Мишка вылӧ удтӧм пыдди Вера сійӧс ещӧ дзебӧма бокӧвӧй йӧз синъясысь да татшӧм ногӧн мездӧма ыджыд бедаысь.

Ми пӧ ӧд тэкӧд чоя-вока кодьӧсь. Тадзи Вера шуис Мишкалы керка тыр йӧз дырйи. Дзонь войпук син водзын окаліс сійӧс да пуксьӧдіс аскӧдыс орччӧн.

«И мыйла ме водзджык эг вермы тӧдмасьны сыкӧд бурджыка? Мыйла эг вӧв вежӧраджык? Ме ӧд коді ачым? Бать-мамлӧн ыджыдджык пи. Овмӧсын первойя пай босьтысь. Со ӧд ме коді!»

Татшӧм думыс ышӧдыштіс Мишкаӧс. Нинӧм видзӧдны Илья вылӧ. Сійӧ кӧ вӧлі ыджыдджык вокӧн, весиг сёрнитны эз мӧд ичӧтджык воккӧд. Олӧмыд, зон, сьӧкыд изки кодь, ставсӧ изас, ставсӧ пызьӧ вӧчас. Мишка мырддяс Ильялысь пӧдругасӧ. Вера велалас Мишка дінӧ. Гозъя юксясны бать-мам да налӧн том пи дінысь. Лоас том гозъялӧн асланыс овмӧстор, лоасны челядь... А Илья — мый? Мед, колӧкӧ, корсяс мӧдӧс. Сылы ӧд нылыд сюрас.

Мишка киын ӧні вӧлі неыджыд ув. Тайӧ увторнас сійӧ гудйис нитшка му веркӧссӧ.

«А кыдзи, зон, сійӧ гильӧдіс менӧ, — дум вылас уси Мишкалы, и таысь сылӧн чужӧмыс югдыштліс нюммунӧмӧн. — Морӧсыс аслас сэтшӧм топыд, лов шыыс сэтшӧм пӧсь, киясыс вынаӧсь!»

Но гильӧдчӧм йылысь казьтыштӧмыс друг бӧр кусӧдіс тайӧ нюмсӧ: Мишка питшӧгын, кӧні сійӧ Ильясянь «лэччӧдіс» Вералы поклон, ӧні катӧдӧ вӧлі Верасянь Ильялы выль гӧснеч.

Мишка ӧдйӧ перйис питшӧгсьыс еджыд рузумӧ гартыштӧм ёкмыльтор. Тайӧ ёкмыльыс вӧлі кокньыдик да небыдик, но Мишкалы ӧні кажитчис, мый кутны сійӧс ас киас, видзӧдны сы вылӧ синъяснас вӧлі зэв сьӧкыд. Кӧть эськӧ видлыны, мый сэтчӧ гартыштӧма. Да ӧд Вера тайӧс сетігӧн некымынысь шуис: эн пӧ лысьт разьны да видзӧдлыны.

Вылісянь веськыда Мишка дінӧ уси коль. Мишка дрӧгнитіс да рузум ёкмыльсӧ бӧр ӧдйӧ сюйис морӧс зептас. А медым бурмӧдыштны ассьыс сӧвестьсӧ, думыштіс: «Оз ков видзӧдлыны. Мукӧдлӧн ӧд понйыс оз вӧрӧд, он кӧ тшӧкты. А ме морт. Гӧтрасьны нин кӧсъя».

Сійӧ волысаліс нопсӧ да мӧдӧдчис водзӧ.

Кыйсян керка дінӧ Мишка воис пажын кад гӧгӧр на. Ильялӧн вӧралӧм шыыс некӧн эз кыв, тыдалӧ, мунӧма ылӧ. Мишка кутчысьліс ӧти удж дінӧ, мӧд дінӧ. Но уджыс киас эз пыр. Дум вылас усисны гымгаяс. Сійӧ босьтіс ыджыд чуман да мӧдӧдчис ю дорӧ. Воліс кык пуш тшуп дорӧ нин. Сюрӧмаӧсь комъяс, налимъяс. Коймӧд пуш тшупысь гымгасӧ кодкӧ розьӧдӧма. Гымгаас эз вӧв ни ӧти чери.

Мишка петіс берегӧ, пуксис колода вылӧ, мед думыштны гымга розьӧдысь йылысь. Самӧй берег дорас быдмисны сьӧд сэтӧр кустъяс. Пуш тшупысь улынджык йир, а ещӧ улынджык лӧп чукӧр, коді посйӧма ставнас Сімва юсӧ. А гӧгӧрыс вӧр — лапъя козъяс, сук бадь кустъяс, дзугсьӧм и важмӧм лобоз турун. Пожӧмъяс лэптысисны ю адз кыр йылас нин. Йирсянь ляпкыдджыкинӧ ӧдйӧ югнитісны комъяс. Лӧпъяс пиын, кылӧ, кодкӧ сялькӧдчыштіс ваӧн. Мишка видзӧдліс сылань и сылӧн сьӧлӧмыс быттьӧ сувтыштліс: колода вылӧ васянь буретш кайис чув! Пельясыс пӧшти оз тӧдчыны, юрыс гӧгрӧсіник, вомас кутӧ пессьысь комӧс. «Котӧртлыны ружйӧла», — мелькнитіс Мишкалӧн юрас. Мишка уськӧдчис му вылӧ, мӧдіс кыссьыны бӧрвыв да кыссигас нин аддзыліс, кыдзи зверь ставнас кайис колода вылӧ, черисӧ босьтіс дженьыдик лапаяс костас да мӧдіс сёйны. Чув вӧлі ыджыд. Гӧрдовсьӧд дженьыдик гӧныс лӧсталіс, бӧжыс джынвыйӧ сьӧкыда ӧшаліс ваын.

Вӧрӧд Мишка котӧртіс весьӧпӧрӧм морт моз. И сэк жӧ кевмис думсьыс, мед эськӧ Илья эз на вӧв керка дінын, мед эськӧ чувсӧ Мишка кыяс ӧтнасӧн. Талун ӧд тайӧ вӧлі сэтшӧм коланаторйӧн! Дона зверь кыйӧм эськӧ Мишкаӧс лэптіс Илья син водзын некор на вӧвлытӧм судтаӧдз.

Пожӧмъяс костӧд тыдовтчыліс керкалӧн вевтыс. Бӧр вошис. Сэсся петкӧдчис дзоньнас керкаыс. Би ни ва... «Слабог, Илья абу на!» Керка дінын нин Мишка кок улӧ мыйкӧ сюрліс, кокыс вильснитыштіс. Та йылысь лючки вежӧртіс пищальӧн бӧр петігас: сюрліс шыр, весиг кыліс сылӧн чипӧстӧмыс. Тайӧ абу бур водзын. Пуш тшуп дінӧ матыстчигӧн лишнӧй ылісянь мӧдіс кыссьыны му кузя. Тыдовтчис тӧдса бадь куст. Сы сайын колода, код вылын пукавліс Мишка. Сэтчӧ кольліс и чери тыра чумансӧ. Мишкалы кажитчис, кодкӧ быттьӧ эм чуман дінас. Да, да. Кодкӧ вуджрасьӧ. Бура тӧдчӧ бадь куст пырыс. «Сійӧ, дерт. Чуманысь сёйӧ черияс. Сёй нӧ, сёй. Абу жаль».

Трачкерыштіс октысигас курӧк. Ӧні Мишка аддзис не сӧмын вуджрасьӧм, но и кутшӧмкӧ ловъя комӧк. Лючки тӧдчис, кыдзи тайӧ комӧкыс сёйис чуманысь черияс. Сійӧ вӧлі зэв матын, воськов дас-дас вит сайын и эм. Мишка бӧрйыштіс восьсаджыкин, пищаль стволсӧ сюйис кустӧ да резьӧбтіс-лыйис...

Куст сайсянь Мишка уськӧдчис кыйӧдчысь зверь моз и... сё аминь!.. Синъясыс сылӧн пемдісны, пидзӧсъясыс личмунісны. Бӧбмӧм чужӧма, сійӧ дыр сулаліс бадь куст бокын да эз кӧсйы эскыны лоӧмторйыслы. Чувлы пыдди сылӧн лыйсьӧма варышлы. А чув вӧлӧма колода вылас на да лыйӧм шыысь шыбитчис ваас — Мишка аслас синъясӧн аддзыліс валысь гыасьӧмсӧ.

Мишкаӧс быттьӧ кодкӧ грабитіс. Сійӧ видзӧдіс кулӧм водзвылас вийсьысь варыш вылӧ, дрӧбйӧн розьӧдлӧм чуманыс вылӧ да муртса эз бӧрддзы гӧлӧсӧн.

Рӧмдігсор нин Мишка бӧр локтіс керка дінӧ. Илья век эз вӧв. Шӧпкӧдчыны мӧдіс вӧр. Сэсся вӧрзисны керкадінса пожӧмъяслӧн увъяс, копыртчыштісны ю адзын козъяс да ньыв пуяс, паськыд подолӧн моз тӧв ӧвтыштіс шыд пуан бипур вылӧ. Тайӧ вӧлі локтысь непогодалӧн первойя лолыштӧмыс. И кымын мӧдіс пемдыны, сымын вынаджык лои тӧвлӧн пӧлялӧмыс.

Вӧрлӧн ыджыд шум шыӧ нин Мишка заводитліс шутьлявны, ковтӧг вӧрзьӧдыштлывліс шыд пӧрт увсьыс бисӧ, прӧста шӧйтіс керка водзын.

Кытчӧ лои Илья? Мыйла сійӧ эз лок узьны керкаӧ? А друг доймис либӧ вошис? Мишкалӧн весиг вуніс чув кыйӧмын неудачаыс. Асьсӧ кӧритыштіс сыысь, мый неладнӧ думыштіс Ильяыс йылысь.

— Лы-ы-ыско-о-о-о! — мый вынсьыс горӧдіс Мишка. Но вочавидзис сӧмын вӧр пулӧн шувгӧмыс, сылӧн таркӧдчӧмыс. И тайӧ содысь шумыскӧд тшӧтш вынсяліс Мишка сьӧлӧмын кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс шуштӧмлун.

— А-а-ай-й, ту!

Оз, некод оз шыась.

— Гашкӧ, нарошнӧ узьмӧдчис, — аслыс гораа сёрнитіс Мишка. — Ылӧ муніс, сёрмис и узьмӧдчис. А ме дзик прӧста татшӧма тӧждыся.

Аслас жӧ кывъясыс гажмӧдыштісны сійӧс. Мишка весиг заводитліс сьывны.

Том олӧмӧй, том кадӧй,

Том пӧра коллялӧмӧй.

Том пӧра коллялӧмӧй (да),

Типӧ сиктӧ ветлӧмӧй.

Типӧ сиктӧ ветлӧмӧй (да),

Кодкӧдсюрӧ узьлӧмӧй.

Кодкӧдсюрӧ узьлӧмӧй (да)...

— Бурӧн-лючки кӧ ветлӧ, этійӧ, мый нин, мед ветлӧ на здоровью, аски локтас. Ме ӧд ӧтнам верма узьны, абу нин ичӧт. Коркӧ колӧ жӧ велӧдчыны ӧтнамлы узьлыны вӧр керкаын. Главнӧй оз ков повны, тадз шуӧ миян Илья.

Мишка паськыда нюммуніс.

— А Вералысь сылы ыстӧм гӧснечсӧ ме век жӧ видла гусьӧникӧн. Мый нӧ тані лёкыс? Видзӧдла и бӧр сэтшӧм жӧ ногӧн тубыртышта.

Еджыд рузум пытшкӧ вӧлі гартыштӧма носӧвӧй чышъян. Мишкалы медводз усины синмас бара жӧ сійӧ букваясыс, кодъяс вӧліны табак мешӧк вылын. Но таысь кындзи, чышъянлӧн мӧд пельӧсын красуйтчис ещӧ вышивайтӧм цвет. Некымын пӧлӧс шӧвк сунисъясӧн Вера сяммӧма вӧчны сэтшӧм мича цвет, мый сійӧ вӧлі быттьӧ збыльысь ловъя. Цвет гӧгӧрсӧ кужӧмӧн жӧ канталӧма алӧй ленточкаысь вундӧм векньыдик визьӧн. Мишкалы, дерт, тайӧ гӧгӧрвотӧм. Но Илья таысь лыддяс: цветыс радейтчӧм, а цветсӧ кытшалысь кантыс Илья да Вера костын тайӧ радейтчӧмыслӧн кӧртӧд.

Мишка дыр видзӧдіс чышъян вылас да цвет вылас. Сьӧлӧмыс, кылӧ, мӧдіс нюкыртны. Лунся став думъясыс воисны сы юрӧ выльысь.

«Ог сет ме тайӧс сылы, — друг шуис аслыс Мишка. — Гуала муӧ, мед сісьмас сэні. Сісьмас чышъяныс — кӧдзалас и на костын радейтчӧмыс. А коркӧ кӧ юалас та йылысь Вера, сылы шуа, мися, вошті да эг лысьт та йылысь висьтавны Ильялы».

Вӧр шумысь янсалыштіс резьгӧм-кратшкӧдчӧм шы. Таысь Мишкалӧн мышкуӧдыс быттьӧ визьнитісны кӧдзыд ва войтъяс. Гашкӧ, кутшӧмкӧ зверь либӧ нечистӧй кыйӧдчӧ? Татшӧм тӧла арся войнад налы и дурны. Пельяс асьныс мӧдісны ёнджыка кывзысьны, синъяс тӧдчымӧн паськалісны.

Бипурйын пессис вель ыджыд би. Сійӧ уськӧдчылас то ӧтарӧ, то мӧдарӧ. А гӧгӧрыс, вӧрас, кодъяскӧ вуджрасисны, вуджрасисны... Ӧтилаын кодкӧ вӧрзьыштас, мӧдлаын сайӧдчыштас. Мишкалӧн синъясыс сувтісны ӧти понӧль вылӧ. Понӧль улас быттьӧ кодкӧ вӧлі. Мишка эз кӧсйы повзьыны, мӧдіс нургыны ныр улас. Но тайӧ «кодкӧыслӧн» лоисны нин синъяс, быдмисны пельяс, тӧдчис ставнас тушаыс. Со сійӧ лапнитыштас синъяснас, легӧдыштас бӧжнас. Да ӧд и сюръяс эмӧсь...

Мишка чӧвтіс пернапас, шӧпкӧдыштіс молитва:

— Матича богородича. Укрой, закрой души моя...

А думсьыс ышӧдіс асьсӧ: «Ог ӧд пов, ог. Главнӧй, оз ков повны». Сӧнъясыс зэлалісны сигудӧк струнаяс моз да, кучкыны кӧ на кузя чорыдджыка, швач орасны.

Тӧд вылас усины Ильяыслӧн кывъяс: «Зверь кӧ — пышъяс, мути кӧ — вошас». Эновтчыны эз позь. Мишка кватитіс керка стенын ӧшалысь пищальсӧ да мӧдӧдчис «кодкӧ» вылӧ. Сійӧ восьлаліс посньыдика, шатлалігтыр, сьӧдӧдӧм вом доръясыс вӧрисны. Сьӧлӧмыс, кажитчӧ, сувтіс. Лолавны лои сьӧкыд. Повзьӧм синъяснас сійӧ корсьӧ чудовищеӧс, но понӧль улын некод абу.

— А-а! — ышмыштіс Мишка. — Повзин! Воштӧдчин! — А сэсся мый вынсьыс нин горӧдіс: «Шыч ни рач, куран ни вила! Туйыс татчӧ тупкӧма!»

Дыр на дрӧжжитӧдіс Мишкаӧс. Сійӧ заводитліс ужнайтны, но сёяныс горшас эз пыр, быттьӧ тэськассьӧма горшыс. Керкаӧ пыртіс сьӧрсьыс пурт и чер, пищаль и свинеч-порок. Пернапасаліс ӧдзӧссӧ, тшын петанінсӧ. Мӧдіс юкавны войбыд кежлӧ сартас.

Тӧд вылас бара уси Илья вокыс.

2

Ильялӧн вӧлі зэв сьӧкыд лун. Кӧзяина-понма асывсяньыс да пемыдӧдзыс вӧтлысисны тулан бӧрся, но некыдз эз вермыны сійӧс кыйны.

Тулан первой муніс ёнджыкасӧ вӧр йывті. Лысколы лои, кыдз шуасны, доддявлыны став ассьыс вынсӧ, ныриссӧ и кужӧмлунсӧ сы вылӧ, мед не воштыны зверлысь мунан туй визьсӧ. И сэн на вель унаысь вошліс свежӧй дукыс.

Ильялы эз тырмы лым. Зверлысь кок туй синмӧн аддзытӧг мортыд вынтӧм. Но Илья тӧдіс, мый сылӧн понйыс вӧтчӧ дона зверь бӧрся да быд ногыс ышӧдіс понсӧ та вылӧ.

— Корсь, Лыско, корсь, — кадысь кадӧ шыасьліс Лыско дінӧ сійӧ. — Нэмсӧ оз мӧд мунны. Кытчӧкӧ век нин ланьтӧдчас.

Найӧ бура гӧгӧрвоисны ӧта-мӧдсӧ. Пон муніс увтышталӧмӧн, а вӧралысь — тайӧ увтышталӧм шыӧ.

Лун джынсӧ мунӧм бӧрын лои гӧгӧрвоана. Ӧти шор йылын эм зэв паськыд пӧрӧм. Сэті коркӧ прӧйдитлӧма тӧв ныр да дзонь верст пасьта да некымын верст кузя вольсыштӧма вӧрсӧ ставнас. Туланлӧн, дерт, тані и пыр кадся оланіныс, гортыс.

Мӧд лун джынсӧ ковмис ноксьыны самӧй пӧрӧмас нин. Пуяс куйлісны вевсьӧн-вевсьӧн, мукӧдлаас вужляяс лэптысьӧмаӧсь керка судтаӧдз. Му дінас заводитӧма петны зу кодь сук понӧль. Прӧйдитны некыті.

Пемдандорыс Лыско раз-мӧд топӧдліс туланӧс пӧрӧм пуяс улӧ, но Илья матын эз лӧсявлы, и зверь быд пӧрйӧ пышйыліс.

Пемыднас нин ковмис петны пӧрӧмысь, кималасӧнмоз аддзыны кос пу, пӧрӧдны сійӧс да вӧчны ноддя.

И со найӧ ӧні ноддя би дорынӧсь. Вевсьӧн пуктӧм кер кызта кражъяс сотчӧны рӧвнӧя. Юр весьтын гораа шувгӧ пемыд вӧр, туналӧ поводдя вежсьӧм йылысь.

— Кад нин, Лыско, кад и поводдялы вежсьыны, — понйыс дінӧ шыасис Илья. — Кад нин усьны лымлы. А то лымтӧгыд сьӧкыд лыддьыны вӧрса гижӧдсӧ...

Илья пукаліс пӧрччысьтӧгыс на — дукӧс вывтіыс лазъя, гын шляпаа, кӧмкота. Лыско чайтіс, мый сёрниыс мунӧ сійӧ зверь йылысь, код бӧрысь вӧтлысисны, да окотитіс висьтавны жӧ.

— Мува-ува... — Ӧд сэтшӧм пӧ мудер сійӧ. Оз эновтчы пуӧ ни оз пыр дзескыдінӧ. Мунӧ век водзӧ и водзӧ. А сідзсӧ сійӧ тӧдан кутшӧм ыджыд! Ай тулан. О! Мува-ува!..

Илья кыскыштіс ас дінас понсӧ, пуктіс сылысь юрсӧ аслас пидзӧсъяс вылӧ.

— Тэ, эськӧ, вежӧра менам, да вот кывйыд оз артмы. Немӧйлӧн кодь сійӧ тэнад... Нечево, Лыско, асылыс висьталас, мый миянлы вӧчны водзӧ. А ӧні давай ми тэкӧд сёйыштам да сы бӧрын кутам узьны.

Илья эз кӧсйы узьмӧдчыны вӧрын, да сылӧн сьӧрсьыс вӧлі сӧмын ичӧтик нянь кусӧк. Сійӧ видзӧдліс тайӧ кусӧкыс вылӧ, бертіс шӧри, джынсӧ сетіс понлы. Лыско, тыдалӧ, ёна тшыгъялӧма да няньсӧ ньылыштіс пӧшти курччавтӧгыс.

— На, инӧсь, сёй и тайӧ джынсӧ. А ме кыдзкӧ-мыйкӧ... Менам эм табактор. Мича кӧшельын чӧскыд табактор!

Том зон куритчис да нюмъяліс аслыс. Мый бара Мишкалы шуис Вера! «Сідз пӧ веськыда и висьталіс вокыд — ну Вералы поклон?.. Со ӧд сійӧ кутшӧм. Йӧз сьӧрысь поклонъяс мӧдӧдӧ. Аслыс лэччывны дыш. Тыдалӧ, омӧля гажтӧмчӧ. А Мишка, дерт, бӧр нин кайис керкаӧ тарыт рыт. Локтіс, а вокыс абу, эз во. Кодлы висьталан Вералысь поклонсӧ? Некодлы висьтавны. Да. Некодлы».

Ильяӧс очсӧдыштіс.

— Тыдалӧ, воис водан кад. Час, колӧ перинаӧс вольсалыштны, юрлӧстор шыбитыштны.

Би югӧрысь сійӧ аддзис ньыв пу понӧль, чегъяліс лысъяссӧ. Би югыд водзын кераліс кыдз пу чурка, сійӧс поткӧдіс шӧри. Лысъяссӧ разӧдіс перина пыдди, поткӧдӧм чуркасӧ пуктіс юрлӧс местаӧ, вольсаліс лазсӧ, дукӧснас шебрасис.

— Узьны мӧдам, Лыско, узьны. Вод менам мышкӧ. Шоныдджык лоӧ кыкнаннымлы.

Лыско быттьӧ тайӧ тшӧктӧмсӧ и виччысьӧма, пыр жӧ матыстчис кӧзяин дінас, водіс. Ӧд сэтшӧм лӧсьыд узьны сыкӧд воча мыш!

Вӧрлӧн шувгӧмыс ӧтарӧ вынсяліс. Кӧнкӧ неылын пӧрис пу, сылӧн тракнитчӧмыс кылыштіс вир-яйлы.

Унмовсигас нин Ильялы друг воис юр вежӧрас зэв тешкодь мӧвп. Сійӧ вот олӧ, вӧралӧ, кӧсйӧ унджык кыйны. Тайӧ «унджык» бӧрас лоӧ окота ещӧ на унджык кыйны дай ещӧ... Кыдзи тайӧ шусьӧ? Мортлӧн горшлун али мыйкӧ мукӧдтор, шуам, не эновтчыны шедӧдӧмтор вылын, зільны вӧчны унджыктор?.. А мый ради?

Вочавидзны та вылӧ вӧлі сьӧкыд, да Илья сӧмын аслыс думыштіс: «Мортыд, зон, сійӧ унатор кӧсйӧ; мортыд ставсӧ вермӧ вӧчны». И мӧдіс унмовсьны.

3

Мишка уна сартас нин сотіс, а войыслӧн помыс эз на тыдав. Морӧсыс сылӧн жан восьса, юрсиыс дзугсьӧма, син лапъясыс быттьӧ клеяӧсь, сідзи и сибдӧны улысса векаяс дінас. Сійӧ поліс унмовсьӧмысь. Сэки эськӧ вермис кусны би, а битӧгыд ещӧ на гажтӧм.

Вӧрлӧн помся шувгӧмыс керка пытшкӧ пырис не тыр горӧн, да Мишкалы мукӧд дырйи заводитліс кажитчыны, мый сійӧ пукалӧ мельник Иван мельничаын да изӧдӧ Вишкун Ласейлысь няньсӧ. Сійӧ ӧд збыльысь унаысь изӧдчывліс казачитігас, и ӧні весиг быттьӧ кылӧ кӧлесаяслысь дзуртӧмсӧ. Кос кӧлесалӧн шестерняыс бергалӧ ӧдйӧ да дзурликтӧ тэрмасьӧмӧн: — «Казаньыд бур, Казаньыд бур...» А кос кӧлеса вочавидзӧ талы тэрмасьтӧг, лабутнӧя: «Ачыд кӧ бур — быдӧн бур, ачыд кӧ бур — быдӧн бур». Мишка матыстчӧ выліса лар дінӧ, видзӧдлӧ, эм абу нин сэні изӧданторйыс, и кодыр аддзӧ, мый сійӧ воӧма ичӧт кӧшас нин, — дрӧгмунӧ, садьмӧ вугралӧмсьыс. Вӧлӧмкӧ, гор водзас пешӧм сартасыс помасьӧ нин.

А юрыс аслас сьӧктаммӧ и сьӧктаммӧ.

Сійӧ бара нин изӧдчӧ. Изӧданторйыс лоӧ ичӧт кӧшас, и... Мишка оз дрӧгнит, лэччӧ пызь куравны.

Пызь лар дінын сулалӧ Вера. Сійӧ вӧччӧма сура праздник дырйи моз: роч дӧра сарапана, ковтаа, тугъя вӧня, сера чышъяна. Сьыліас сылӧн ӧшӧдӧма бисера мольяс, пель мочкаясас исергаяс, кӧса помас алӧй ленточка. Ачыс вӧвлытӧм мича да гажа.

«Мый нӧ сідз баруня моз вӧччӧмыд? — шензьыштіс Мишка. — Эн ӧмӧй изӧдчыны лок? Али нӧ век нылӧн лыддян асьтӧ?»

«Нылӧн, дерт, — вочавидзис Вера. — Ми ӧд тэкӧд сӧмын йӧз син водзас гозъя. — И ещӧ на гажаджыка содтіс: — Нэм чӧж ме кӧсъя лоны татшӧм мичаӧн. Ме ог кӧсйы пӧрысьмыны».

Мишкалӧн уси кисьыс пызь куралан тэлебыс.

«Тэ он кӧсйы пӧрысьмыны? — повзьӧмӧн юаліс сійӧ. — Тэ кӧсъян лоны пыр томӧн?»

«Да. Пыр томӧн и долыдӧн, мед тэнад эз мӧд узьсьыны менӧ караулитӧм вӧсна!»

«Вера!.. — лёкысь нин горӧдіс Мишка. — Тэ менӧ скӧрмӧдан!»

«Скӧрмы, колӧкӧ. Тэ и скӧрмытӧгыс абу муса».

«Нӧйта, Вера... Муртса ловтӧ коля. А уджӧдны мӧда лун и вой».

«Уджӧдны?.. Повзьӧдлы мӧдторйӧн! Уджыд мичмӧдӧ мортӧс! А нӧйтӧмыд асьтӧ жӧ ёнджыка мустӧмтас».

Скӧрмӧм верӧс эз вермы водзӧ терпитны. Сійӧ босьтіс киас кыдз пу нӧш да мый вынсьыс кучкис нӧшнас гӧтырыслы. Вера уси ытшкыштӧм турун моз да кытчӧкӧ вошис.

«Мый ме вӧчи? — повзис Мишка. — Вии ассьым гӧтырӧс? Ме ӧд эг кӧсйы ёна кучкыны... Кӧні тэ? Кытчӧ вошин, Вера?»

Талы воча кысянькӧ кӧлесаяс увсяньыс шыасис не Вералӧн кодь пӧрысь да букыд гӧлӧс.

Но, гашкӧ, доймӧмыс вӧсна сылӧн лои татшӧм гӧлӧсыс. Выльысь скӧрмис Мишка.

«Кытчӧ дзебсин? Тэ чайтан — прӧстита тэнӧ?»

И бара сэтшӧм жӧ пӧрысь букыд гӧлӧс:

«Тэ ӧні прӧститан менӧ. Ме абу том ни мича».

Мишка эз кӧсйы эскыны аслас пельяслы, но сюся видзӧдіс сылань, кысянь кыліс тайӧ тӧдтӧм гӧлӧсыс. И друг сійӧ аддзис: кос кӧлеса увсянь сы дінӧ кыссис пӧрысь старука.

«Чайта, ӧні лоӧ нимкодь».

Юрсиыс старукалӧн дзор, чужӧмыс сё чукырӧсь. Косьмӧм чуньяса крукыльтчӧм кинас сійӧ кутчысис кер дінӧ, кодӧс вӧлі колӧ вуджны. Кутчысис керйӧ да видзӧдӧ Мишка вылӧ кусӧм синъяснас.

«Ок, ок, ок, — ышловзис старука. — Ӧтнам, тыдалӧ, ог и вермы вуджнысӧ. Отсышт Микайлӧ».

А Мишкалӧн и кыв-ворыс воши, ки-кокыс дубаліс — бӧрӧ ни водзӧ.

«Эн ӧмӧй тӧд? Тайӧ ӧд ме, тэнад гӧтырыд... Тэ кӧсйин, мед ме ӧдйӧджык пӧрысьми, мед дугдіс менӧ радейтны менам мусук — Илья, и ме пӧрысьми. Радейт ӧні менӧ! Кылан?..»

Старукалӧн гӧлӧсыс чорзис, лои тшӧктана да грӧзитана, быттьӧ пемыдінсянь эргис чепйыв пон.

«Кылан, мися! — Сылӧн югнитісны синъясыс лӧг биӧн, крукыля тушаыс лӧсьӧдчис чеччыштны Мишкалань. — Кыдз пу нӧшкӧн тэ поткӧдін менсьым юр чашкаӧс, разӧдін сэтысь медся долыд думъясӧс; еджыд сьыліысь жуглін бисера мольяс; скӧр кывйӧн бытшкин менам сьӧлӧмӧ да писькӧдін сійӧс, вирнас лякӧсьтін мича паськӧмӧс; сьӧлыштін томлун чужӧмӧ... И та бӧрын тэ он кӧсйы радейтны менӧ?! Ковмас радейтны! На, радейт!»

Тайӧ кывъяс горӧдігмоз страшнӧй старука уськӧдчис Мишкалань. Мишка кватитіс кыдз пу нӧш и... садьмис.

Дзурс пемыд. Пач горсӧ тӧрыт омӧля ломтӧм вӧсна керкаыс кӧдзалӧма. Кынмисны кок чуньяс. Веськыд киыс сюрӧма ас улас да ёна позялӧма. Шуйга киас чабыртӧма черпу. Вежӧр ньӧжйӧ мездысис вӧтысь, быттьӧ коліс разьны дзугсьӧм мӧтӧк. Тырвыйӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын нин, мый ставыс лючки-ладнӧ, Мишка пуксис пӧлӧк вылӧ. Сэки сылы синмас шыбитчис ӧдзӧс костӧд тыдалысь лунъюгыд. Тайӧ югыдыслы Мишка радлыштіс бур ёртлы моз да уськӧдчис ӧдзӧслань.

Ывлаын усис зэр сора лым. Му веркӧсыс удитӧма нин дзормыны, вӧрыс — буссьыны да польдны сӧніка ваӧн.

Мишка эз лысьт думыштны, мый Ильякӧд мыйкӧ вермис лоны. Но кыдзи сійӧ мӧдас воны керка дінӧ татшӧм слӧт дырйиыс? Талун ӧд быд пу вылын ведра ва...

Пусян бипурйӧ сійӧ пестіс би, сы весьтӧ ӧшӧдіс шонтыны кольӧм рытся шыдсӧ. Юрас воліс быдтор. Кыдзи нӧ он думайт. Кольӧм луныс вӧлі шудтӧм, рытыс — повзьӧдчысь, войыс — мисьтӧм вӧтъяса. Мыйла нӧ татшӧм вӧтыс? Вераыс ӧд сылӧн абу на гӧтыр. Да, кӧть и гӧтырӧн лоас, кыдз пу нӧшкӧн сылы Мишка оз кучкы. Гашкӧ нӧ, тасмаӧн либӧ вӧжжиӧн мӧдас нӧйтны. Йӧзыс ӧд ёнджыкасӧ тайӧн нӧйтлывлӧны ассьыныс гӧтыръяссӧ.

А сэк кості кадыс гусьӧник тюрис да тюрис водзӧ. Колӧ эськӧ ломтыны пач гор, шонтыны Илья воигкежлӧ керкасӧ. Но Мишкалы кажитчис, мый сылы колӧ вӧчны не тайӧс. Колӧ мыйӧнкӧ отсавны Ильялы. Но кыдзи да мыйӧн? Корсьны мунны? Кытчӧ, кодарӧ? Мишка ӧд оз тӧд, кодар вожӧ муніс вокыс.

Сійӧ мӧдӧдчис пожӧма мыльк йылӧ, коді вӧлі керка мыш вылын. Первойя жӧ понӧль вылысь сы вылӧ койыштіс лымъя ва, мыйтакӧ сюрис куш сьылі вылас, зывӧка визувтыштіс дӧрӧм улас.

Локтіс яг вылӧ, дыр кывзысис. Гӧгӧр кыліс ва войтъяслӧн штёпкӧм, быдладорсянь лолаліс лыӧ пырысь кӧдзыдӧн.

Вель дыр чуксасис — первойсӧ му вывсянь, сэсся пожӧм вылӧ кайӧмӧн. Но йӧжгыльтчӧм вӧр-ва эз шыась.

«Збыль ӧмӧй доймис? Али вошис да оз вермы воны керка дінӧ?» — повзьӧдліс Мишкаӧс думыс.

Мишка шуис мунны корсьны Ильяӧс. Мӧдӧдчис трӧпа кузя. Неуна муныштіс и ставнас кӧтасис. Кодарӧ нӧ мунан бура тӧдтӧгыд? Но и бергӧдчыны керка дінӧ эз вӧв окота. Вот тадзи и мӧдас сулавны шӧйӧвошӧм Мишка — рытсӧ, войсӧ, асывсӧ. А луннас мӧдӧдчас водзӧ — корсьны воксӧ.

Кажитчӧ, мӧдіс нин рӧмдыны. Кутіс усьны косджык лым. И друг кӧнкӧ мыйкӧ кылыштіс. Мишка первой эз велав, кӧні да мый сэтшӧмыс кыліс. Но тайӧ шыыс быттьӧ садьмӧдыштіс сылысь дзикӧдз лэдзчысьӧм да сьӧкыдлун водзын эновтчӧм вежӧрсӧ.

Мӧдысь кыліс бурджыка нин — мортлӧн гӧлӧс керка дінас.

— Илья, тайӧ миян Илья, — быттьӧ эскытӧма на аслыс шуис Мишка. И сэк жӧ горӧдіс: — Э-э-э-эй! Ме тані, тані! Дзик пыр локта. — И котӧртігмозыс нин шӧпкӧдіс. — Ильяӧс миянлысь куш киӧн он босьт! Сійӧ ачыс вӧрса... Да мый ме сӧра? Некутшӧм сійӧ абу вӧрса. А повтӧм да вежӧра морт. Сы дінын нямӧд ме, вот коді, нямӧд!..

Мишкалы паныд локтіс Лыско. Лыскоӧс Мишка муртса эз окав.

— Ме ӧд мый чайті? Этійӧ, мый нин... ме чайті, мися, тіянкӧд мыйкӧ лои, — варовитіс понкӧд сійӧ.

Кылӧ, шыасис Илья.

— Тані мӧданныд меліасьны, тані. Локтӧй нин.

Илья вӧлі бипур дінын, пӧльтіс кусӧм бисӧ. Сійӧ удитӧма нин вежны ва паськӧмсӧ. Но став сертиыс тӧдчис, кутшӧм ёна изӧймитӧма — вом доръясыс лӧзӧсь, синъясыс гудырӧсь. Сійӧс, тыдалӧ, дрӧжжитӧдіс.

— Керка пач абу ломтӧмыд, ывла вылас би кусӧма... Мый нӧ вӧчин лунбыдсӧ? — первой кывъясӧн юаліс Илья.

Мишкалы и шуны татчӧ нинӧм. Илья вежис сёрнисӧ.

— Тӧрыт рыт волін?

— Тӧрыт рыт... Час ме, сідзкӧ, ломтышта пачсӧ, — тэрмасьыштіс шуны Мишка да ӧдйӧ пырис керкаӧ.

Илья первой делӧ юис шыд, коді век на ӧшаліс таган вылын, да ичӧтика шоналыштӧм бӧрын мӧдіс отсасьны вокыслы.

— Чуксасьӧмтӧ ме тэнсьыд бура кылі, — дзикӧдз нин ас шӧрӧ воӧм мысти висьталіс Илья. — Тэ ладнӧ и вӧчӧмыд. Ме эськӧ мӧдарӧ верми мунны. Лишнӧй туй муртса эг таляв.

Мишка кокниджыка лолыштіс.

— Пожӧм йылӧ и быдӧн кайлі. Горш доймытӧдз горзі.

Илья видзӧдліс лаз вылас, кодӧс ӧшӧдӧма керка водз лэбулӧ, матыстчис сы дінӧ да сэтысь перйис тулансӧ.

— Со этайӧ бӧрся кык лун чӧж вӧтлыси.

— О, тайӧ, зон, тыдалӧ, ёна пӧрысь, — дона зверӧс мӧдіс видлавны Мишка. — Кыдзкӧ ещӧ удайтчӧма кыйны татшӧм лёк луннас?

— Ӧти пӧрӧмысь кыйим. Луныс лоис слӧта, ветлыны сылы сьӧкыд да векджык мӧдіс дзебсьыны вужляяс улӧ. Лыскокӧд ми сійӧс вужля улысь кыйим.

Мишкалы тӧд вылас уси тӧрытъя чув кыйӧмыс, да сьӧлӧм вылас зэв эз ло лӧсьыд. Пӧлинӧ, пуш тшуп дінас на ӧд и чери чуманыс. Кӧть сыла колӧ ветлыны да юква пуны.

— Кадыс эм на, Илья, — шыасис Мишка, — ме ветла пуш тшупъяс дінӧ.

Сійӧ ветліс ӧдйӧ. Ачыс керис комъяссӧ, ачыс мӧдіс пуны юква. Ильялы мӧдіс кажитчыны, мый Мишкаыс нарошнӧ дыр оз висьтась гортса олӧм йылысь да та вӧсна и ачыс эз мӧд юасьны водзвыв.

Сёрниыс пансис ужын бӧрын нин, кор кык вок пырисны керкаӧ, да Илья заводитіс пӧрччӧдны ассьыс матич ув зверсӧ.

— Батьӧыс нӧ кутшӧма вӧралӧ? — юаліс Илья.

— Нечово вӧралӧ, — дженьыда вочавидзис Мишка. — Мыйтакӧ вузалӧма нин прӧмыссӧ.

— Сиктас мый выльторъясыс?

— Мый нӧ сэн выльыс. Ставыс важыс.

Вера йылысь Мишка — кыв ни джын.

Сы йылысь Илья юаліс бӧрас нин.

— Тӧдан, ме тшӧктылі?.. Аддзӧдлін эн?..

Мишка первой лӧсьыдтӧма кызӧктіс.

— Войпукысь аддзӧдлі.

— Но и мый? — юрсӧ лэптыштліс Илья.

— Мый сэсся. Олӧ. Важ мозыс. Поклонтӧ висьталі.

Сартаса би сотчис на да зэв бура тыдаліс, кыдзи

Мишка зілис не видзӧдны вокыс вылӧ.

— А сійӧ мый? Нинӧм эз и шу?

— Мыйла нӧ эз шу. Быдтор сёрнитім.

— Йӧз дырйиыс?

— Этійӧ, эг жӧ йӧз дырйи.

— Ачыд шуан — войпукын.

— Мыйла войпукын. Ӧшинь улын.

— Луннас али мый?

— Эг жӧ шу: луннас...

Илья гыравыласис.

— Тэ, Мишка, быттьӧ гусясьӧмыд, а гусяторсӧ вомкӧтшад кутан. Муртса нузган ныр улад.

— Меным узьны талун окота. Кольӧм вой... этійӧ, мый нин... омӧля узи. — И чужӧмсӧ бергӧдіс стенлань.

Кывйыс Мишкалӧн висьталӧ, а чужӧмыс эрдӧдӧ ылӧдчӧмсӧ.

Илья тайӧс аддзис, да сійӧ сьӧлӧмӧ поздысис не тырвыйӧ на гӧгӧрвоӧм тӧждлун. Но Илья эз мӧд водзӧ юасьны. Сутки да джын тшыгйӧн олӧм бӧрын топыда сёйӧм, зэв ёна кынмылӧм бӧрын шоналӧм вӧчисны ассьыныс удж: Илья унмовсис вӧтасьтӧм унмӧн, мед аски чеччыны тырвыйӧ шойччӧм мортӧн.

Сьӧкыд и гажтӧм Мишкалы. Сылӧн узьӧ сӧмын юрлӧсыс — ёкмыльтӧмӧн юр улас пуктӧм шойданик. Мый сійӧ тӧдліс кызь кык арӧдз олігчӧжӧн? Кутшӧмтор сійӧс чуксавліс овны водзӧ?.. Дерт, вӧвлісны и гажӧдчӧмъяс, и дурӧмъяс. Но тайӧ абу сійӧ, мый вӧлі колӧ. Ӧд Мишкалӧн сьӧлӧмыс йӧзлӧн кодь жӧ — вермӧ шогсьыны, радлыны, радейтны! Тайӧс, радейтчӧмсӧ, Мишка кылӧ коймӧд лун нин. Коймӧд лун мучитӧ сійӧс тайӧ висьӧмыс.

«Мыйла ме абу Илья? — вокыслысь спокойнӧя узьӧмсӧ кывзігӧн волӧ Мишкалы юрас. — Сэки эськӧ и вышивайтӧм носӧвӧй чышъяныс вӧлі менам, сэки эськӧ вӧтасигӧн эз петкӧдчы Вера пыдди пӧрысь старука».

Ёна забеднӧ лои Мишкалы. Сылӧн томджык вокыс быд боксянь шудаджык сыысь. Кӧть эськӧ Мишка скӧрмас Илья вылӧ, вӧчас мыйкӧ сыкӧд. Но ӧд Ильяыс сэтшӧм бур сьӧлӧма...

Мишкалӧн ловгоршыс заводитіс гӧрддзасьны. Дугдіс тырмыны мыйӧн лолавны. Мишка кабыртіс шойданиксӧ да петіс ывлаӧ.

Вӧр костті зіля уси лым. Мишка пуксис керка лэбулӧ, вылісяньыс вевттьысис шойданикнас. Сійӧ киын ӧні вӧлі еджыд рузумӧ гартыштӧмтор. Дыр видзӧдіс Мишка тайӧ ичӧтик ёкмыль вылас. Друг сійӧ ещӧ на улӧ копыртіс юрсӧ. Пельпомъясыс дрӧгнитісны, жӧник-зон рикмуні-бӧрддзис... Оз, Мишка некыдз оз вермы гуавны тайӧ чышъянсӧ муӧ. Ӧд сійӧ ӧні ачыс тӧдӧ радейтчӧмлысь вынсӧ да оз кӧсйы тешитчыны сы вылын. Дай не талунъя нормӧм сьӧлӧмӧн Мишкалы вӧчны тайӧс. Мед нин вӧдитчас тайӧ чышъянӧн Илья вокыс, мед нин сійӧ нимкодясяс тайӧн.

Керкаӧ Мишка пырис сӧмын сэки, кор мӧдіс кывны, мый ловгоршсьыс гӧрӧдыс бырӧма.

Югдыны заводитчигӧн кык вок вӧліны кок йылас нин. Шыд пуигӧн корсюрӧ шыбласисны кывъясӧн — лым йылысь, зверьяслӧн кок туйяс йылысь. Рытъя сёрнисӧ некоднанныс эз кыпӧдны. Но Илья аддзис вокыслысь жугыльмӧмсӧ.

— Тэ, тыдалӧ, тавой абу узьӧмыд, Мишка? — виччысьтӧг юаліс Илья.

— Коді? Ме? — дрӧгнитыштіс вокыс.

— Эн соссьы. Ме ӧд аддза: тэ мыйкӧ соссян меысь.

Мишка гӧрдӧдіс да водзӧ эз нин мӧд дзебны Вералысь носӧвӧй чышъянсӧ.

— Тэ, Илья, эн лӧгась, — мыжапырысь чӧвтыштіс Мишка. — Тӧрыт ме вунӧді тэныд сетны Верасянь гӧснеч. Со сійӧ. Босьт.

Кыкнанныс видзӧдісны эз киясыс вылӧ, а ӧта-мӧдныс вылӧ: Илья — ыджыд вопросӧн, Мишка — полӧмӧн.

— Ичӧттор и вунӧма тэнад, — пиньяс пырыс сӧдзӧдыштіс Илья да босьтіс сылы чургӧдӧм ёкмыль. — Меысь, зон, сьӧкыд дзебны. Ме тэнӧ ставнас аддза.

Мишка нинӧм эз шу та вылӧ. Илья бергӧдчис вокыслы мышнас да мӧдіс разьны рузумсӧ, а морӧспань улас быттьӧ кутчысис дзодзув да нем жалиттӧг мӧдіс йирны муссӧ.

4

Куим лун-вой чӧж гудрасис ывла: гурйыв восьтӧм сарай ӧдзӧсӧд моз вӧр пытшкӧ пӧльыштлас тӧв; гырысь пожйӧн пожналыштас катшашыдӧс; ставыс заводитлас пӧдны сапкӧмӧн усьысь лымйӧн; турӧб ӧтувтлас мусӧ и небесасӧ. Но вына вӧлӧма тавося ар пом. Нёльӧд войнас сійӧ яра уськӧдчис локтысь тӧвлы паныд, да югдандорыс бӧр заводитіс сывны.

Войтва шыыс, буракӧ, и шӧпкӧдыштіс Ильялы: тэ пӧ, зон, збыльысь кӧ он вермы терпитны, талун и мӧдӧдчы гортад. Лымъя сӧнік пиад кутшӧм нин вӧралӧм лоас. А лэччылан кӧ гортад — и Вера йывсьыд тӧдмалан ачыд.

Илья тадзи и вӧчас. Мӧд ногӧн весиг думайтны оз шогмы. Тырмас сэсся кывзысьны вежӧрлысь, синъяслысь, кодъяс тшӧктӧны кӧть ещӧ ӧти лун не лэччывны гортӧ, кыйны содтӧд десятка ур, тайӧ десятка бӧрас ещӧ десятка... Колӧ жӧ коркӧ кывзысьны сьӧлӧмтӧ. Том кадыс ӧтчыд овлӧ.

— Вот мый, — сёйны пуксигӧн, вокыс вылӧ видзӧдтӧг, стрӧга шуис Илья, — ме талун гортӧ лэчча.

Мишка тожӧ эз видзӧдлы Ильяыс вылӧ. Найӧ коймӧд лун нин прамӧя эз сёрнитны ӧта-мӧдныскӧд. Илья скӧраліс Мишка вылӧ. А Мишка эз кӧсйы пуктыны асьсӧ улӧджык.

«Колӧма нин муӧ гуавны носӧвӧй чышъянсӧ, — думыштіс Мишка. — Сэки кӧть меным долыдджык лоис».

Выльӧн на вӧлі Мишкалы и сэтшӧмтор, мый Илья, вӧлӧм, кужӧ скӧравны. «Ме кӧ эськӧ дасысь нин удиті скӧрмывны и бурасьны. А сійӧ ӧтчыд лӧгасис, да ёна».

— Аски рыт бӧр локта. Понйыс мед оз вӧтчы ме бӧрся. Прӧмыстӧ сьӧрысь лэччӧда, — лыддьӧдліс Илья.

Мишка, дерт, ставсӧ тӧдіс: мыйла вокыс лэччӧ гортӧ и мыйла лӧгалӧ.

— Мый сідз аски? — юаліс сійӧ.

— Тэ вӧсна кая. Бара ӧд он мӧд узьны войнас.

— Понйыдкӧд ог пов, — вочавидзис Мишка. — Нарошнӧ ог мӧд повны, мед тэ ещӧ ёнджыка мӧдан скӧравны.

Ильялӧн лӧгысь югнитісны синъясыс. Сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но нинӧм сэтшӧмыс эз сюр. Илья ӧд сӧмын чайтӧ, мый сылӧн вокыс мыйӧнкӧ мыжа сы водзын, кутшӧмкӧтор дзебӧ Вера йылысь. Но чайтӧмыд абу на тӧдӧмтор. Чайтӧмтӧ, вуджӧрӧс моз, он босьт киад да он видлав.

— Скӧралан... — быттьӧ аслыс шуис Илья. — Гашкӧ, ог тэ вылӧ скӧрав. Гашкӧ, менам характерӧй татшӧм.

Зверь куяс лазйӧ тэчӧм серти Лыско гӧгӧрвоис, мый кӧзяиныс мӧдӧдчӧ гортӧ, да ёна радліс. Сійӧ ӧні виччысис кузя да вӧсньыдика шутьӧктӧм, кыдзи тайӧс вӧчлывлӧ кӧзяиныс кузь туйӧ мӧдӧдчигӧн. Но тайӧ шутьӧктӧм пыдди Илья горӧдіс понйыслы:

— Эн лок мекӧд. Кольччы!

Лыско первойсӧ эз эскы, мый татшӧм стрӧга кӧзяиныс шуис сылы, Лысколы. Сійӧ мӧдіс ӧвтчыны бӧжнас, матыстчис Илья дінӧ: тайӧ пӧ ӧд ме, тэнад радейтана понйыд. Но кӧзяин горӧдіс ещӧ на чорыдджыка:

— Кылан?.. Эн лысьт вӧтчыны!

А сэсся ӧшӧдіс пищальсӧ пельпом вылас да мӧдӧдчис шутьӧктытӧг.

Мишка малыштіс гӧнӧдыс шемӧсмӧм понсӧ.

— Кыкӧн мӧдам вӧравны. Сытӧг ог йӧрмӧ. Повзьӧма, рынышсӧ чайтӧ сотчигӧн ^«Рыныш сотчӧ» — йӧз пӧвстын шуӧны сэк, кор зонлӧн пӧдругаыс мунӧ мӧд морт сайӧ./^. А коді сійӧс сылысь сотас, ог кӧ ме? Сотыштам коркӧ, небось, ог зевайтӧ, сылысь ог юалӧй ни. Ог пов ме сыысь. Этійӧ, сэсся тырмас йӧзсӧ смешитны. Абу ӧмӧй ме ыджыдджык вок!

Став сертиыс тӧдчис, мый Мишка тайӧс шуаліс тырвыйӧ аслыс эскӧмӧн. Ӧнісянь сійӧ, тыдалӧ, эз нин кӧсйы лоны Ильякӧд «кык вок — кык кок».

Лыско торйӧдчис Мишка дінысь, пуксис бӧръя кокъяс вылас да мӧдіс кывзысьны, оз-ӧ сійӧс чукӧст Илья.

Но Ильялӧн мӧдіс нин кӧдзавны лов дукыс, а гӧлӧс вӧрсянь эз кыв. Пон мӧдіс никсыны, сэсся увтыштавны. Лыско вежӧртіс, ёнджыкасӧ кыліс аслас инстинктнас, мый сійӧ кӧзяинкӧд мыйкӧ неладнӧ, мый сылӧн эм кутшӧмкӧ шог, муніс скӧрмӧмӧн. И код тӧдас, мый тайӧ сэтшӧмыс. Код тӧдас, дыр-ӧ кежлӧ сійӧ муніс. Лыско мӧдіс омлявны.

Дыр кыліс Илья Лысколысь нораа омлялӧмсӧ. Тайӧ гажтӧм шыыс ӧтарӧ ылыстчис и ылыстчис, а сэсся быттьӧ орис, колис ва лымъя вӧр сайӧ, вошис руа сынӧд пӧвстӧ. Но пеляс дыр на кыліс омлялӧмыс да кажитчис, быттьӧ эз ачыс Илья мун Лыско дінысь, а сылӧн понйыс ньӧжйӧникӧн пышйис кӧзяиныс дінысь да чуксаліс ас бӧрсяыс кӧзяинсӧ. Здук кежлӧ лолі весиг прӧщайтчӧмысь гажтӧм, сэтшӧм гажтӧм, кутшӧм овлӧ муса мортӧс дзебӧм бӧрын, кор думайтан, мый сэсся сійӧ некор нин оз волы, некор оз сёрнитышт тэкӧд.

Кок улын мурчкакыліс кытсюрӧ лӧзӧдӧм нин уль лым. Илья петіс кӧреннӧй туй вылӧ, коді, збыль вылас, кысянькӧ тасянь, шор берег вӧрсяньыс на, и заводитчис, пыркнитіс ас вывсьыс сывны удиттӧм лымсӧ.

Зверь-пӧткалӧн кок туйыс унаысь пӧперегаліс Ильялысь лэччан туйсӧ: татшӧм лымйыд гусьӧн ветлыны некодӧс оз лэдз. Бура тӧдчис, кыдзи ласича вӧтчӧма колода бокті шыр бӧрся, а колода вывтіыс кузя чеччалӧма сьӧдбӧж. Вӧр пу костӧ дозмӧр тэчалӧма ки пыдӧс пасьта следъяс. Козйысь козйӧ, пожӧмысь пожӧмӧ, быттьӧ лыскӧн кыскӧма, котралӧмаӧсь уръяс. Аддзыліс Илья и ручлысь кок туй вурыссӧ, и кӧчлысь неногӧн тэчӧм пернапас туйсӧ... Но водзынджык, Ильялы паныда шор пӧкатын, тыдовтчисны ёна паськыд кок туйяс. «Тыдалӧ, вӧралысь прӧйдитӧма», — думыштіс Илья, а аслас, кылӧ, вӧрзис нин юрсиыс гын шляпа улас. Тӧдӧмысь, эз полӧмла кыпӧдчы сылӧн сійӧ, а татшӧм кок туйсӧ виччысьтӧг аддзӧмысь. Асывдорыс нин шор йывлань кайӧма пияна ош... Мамыслӧн лапа туйясыс паськыдӧсь, пиыслӧн посниӧсь. Дерт, мунӧны асланыс гуӧ водны тӧв кежлӧ.

Мый керны? Дрӧбӧвикыс Ильялӧн зарадитӧма; сьӧрсьыс эмӧсь ош пуляяс; зарад вылас позьӧ лэдзны ӧти пуля; но зарадыс вӧлі ур вылӧ да ылісянь кӧ ковмас лыйны зверлы, вермас не мӧрччыны пуляыс. Гашкӧ, первой лыйны ур зарадсӧ? Зарадитны выльысь, чорыдджыка? Но ӧд ошкыс вермас кывны тайӧ лыйӧмсӧ да ылӧ пышйыны. И сэк жӧ эз позь эновтны ош бӧрся вӧтчӧмсӧ: вермас сывны лым либӧ кодкӧ мӧд вӧралысь водтӧдас тайӧ ошъяссӧ гуӧ. Тадзи думайтіс Илья ош кок туйяс вылӧ видзӧдігӧн. Друг сійӧ быттьӧ дрӧгмуныштіс... Да ӧд ошкыс тайӧ тӧдса нин! Пӧла кока ош, кодӧс пув вотігӧн аддзылісны Веракӧд. Вот, зон, дивӧыд! Ӧд тайӧ луннас Илья сетіс Вералы алӧй ленточка, и Вера тайӧ ленточканас повзьӧдіс ошсӧ. Вера сэки эз сяммы висьтавны, код кокыс мам-ошлӧн вӧлі пӧла. Вӧлӧмкӧ, шуйгаыс пӧла. Прӧстӧ Ильялы везитӧ. Тайӧ ошсӧ кӧ кыян, нэм чӧжыд лоӧ мый казьтывлыны. «Да-а-а, — коркӧ мӧдас казьтывлыны пи-нылыслы Илья, — не тіян кодьӧсь ми, мамыдкӧд, вӧлім том дырйи. Мамыд ныв на, а ме том зон, тышкасьлім пияна ошкӧд куш киясӧн. Тайӧ ошсӧ сійӧ жӧ арнас ме кыйи вӧралігӧн».

Кытыськӧ сибӧдчис содтӧд повтӧмлун, вынаджыкӧн мӧдіс кажитчыны пищальыс, лэчыдджыкӧн пуртыс, коді сылӧн век ӧшавлӧ бокас кучик пуртӧсын. Илья веськӧдчис ош кок туйӧд. Мый лоас — ло!

Вӧр пу вылысь шлявгис сылысь лым. Илья первойсӧ эз кӧсйы кӧтӧдчыны, муніс видзчысьӧмӧн, но ошъяс мӧдісны мунны сук понӧля берегӧд, и на бӧрся вӧтчысь ӧдйӧ кӧтасис, регыд мысти колис косӧн сӧмын морӧс гӧгӧрыс, кучик пельпомъяса лаз улыс.

Вӧтчис вель ылӧ нин. Нинӧм виччысьтӧг зверьяс лэччисны шор адзӧ. Налӧн кок туйясыс сэті кытшлалыштісны и вошисны.

«Шор адзас ӧмӧй гуасисны?» — думыштіс Илья, а аслыс лоис зэв шуштӧм куш сыысь, мый сійӧ ӧні лоис зэв матын пияна ош дінын. Ошкыс, гашкӧ, буретш видзӧдӧ сы вылӧ, лӧсьӧдчӧ уськӧдчыны лёка равӧстӧмӧн. Вӧв-мӧс вылӧ сійӧ унджыкысьсӧ уськӧдчывлӧ горӧдӧмӧн жӧ, мед найӧс повзьӧдны усьтӧдзныс, а сэсся та бӧрын нин сетны вӧля пиньясыслы да гыжъясыслы... Зэлалісны став сӧнъяс, став вир-яйыс кынмӧм пыдди лоис пӧсь. Вот ошкыс горӧдас, уськӧдчас. Илья муртса кежлӧ шӧйӧвошлас, оз эшты нинӧм вӧчны...

Но пияна зверь некӧн эз кыв ни эз тыдав. Илья первой вӧчис ыджыд кытш — ошъяс абу мунӧмаӧсь водзӧ. Мӧдіс вӧчны мӧдӧс, ичӧтджыкӧс. Муніс вӧркань моз кыйӧдчӧмӧн, видзӧдіс синъяс доймытӧдзыс. И кор кутіс шорсӧ вуджны мӧдысь, аддзис: ошпиыс кайӧма водзӧ шор кыр дортіыс. Илья эз на удит вежӧртны, мыйла пиыс торъялӧма мам дінсьыс, кыдзи и тайӧ кок туйыс вошис жӧ. «О-о! — гусьӧн радлыштіс вӧралысь, кор гӧгӧрвоис, мыйын делӧыс. — Ті, вӧлӧмкӧ, зэв мудерӧсь!»

Ошъяс мунӧмаӧсь веськыда шорӧдыс. Пӧрысь ош тадзи вӧчлывлӧ гу дінӧ воигӧн, воштӧдӧ ассьыс кок туйсӧ. Ваӧд найӧ мунӧмаӧсь вель кузя. Сӧмын пиыс корсюрӧ петавлӧма берегӧ, а мамыслысь кок туйсӧ позис аддзыны шорвомӧнса колодаяс вылысь да шорсьыс няйта местаясысь.

Вӧлі лӧнь и век руакодь. Дзор козъяс вылысь войталіс лым ва. Корсюрӧ вӧрзьыштавлісны понӧльяслӧн увъясыс, кор на вылысь быгыльтчас сьӧктаммӧм лым, да повзьӧдлісны Ильяӧс.

Со, бара вӧрзьыштіс ичӧтик понӧль. Лымйыс сы вылысь уси ӧтарас и мӧдарас. Тӧдчис, кыдзи позялӧм увъясыс мӧдісны лэптысьны бӧр. Мӧдлаын лым тукта усис вылісянь да пыркнитіс мудінса вӧр вылысь лымсӧ. Эстӧні мыйкӧ вӧрзьыштіс ещӧ. Синмас шыбитчис крутӧй берегтор, чукӧрӧн сулалысь понӧльяс. Водзас, козъяс пӧвстын, сулалісны пӧрысь кыдзьяс. Кӧнкӧ ещӧ водзынджык мелькнитіс гӧрд пелысьлӧн некымын ягӧд... И друг... Мый тайӧ?.. Синбӧжас мелькнитіс сьӧдтор. Тушаыс ставнас тракнитчис. Пищаль приклад быттьӧ ачыс чеччыштіс пельпом дінӧ. И пищаль пыр видзӧдігӧн нин Илья аддзис ошкӧс. Зверь куйліс му кӧчка вылын, гу розь дорас да, кажитчӧ, гусьӧн видзӧдіс морт вылӧ. Сылӧн эз вӧр ни ӧти гӧн. Илья метитіс плешкас, личкыштіс курӧк пезьдӧдан вылӧ. Курӧк — чок! Пищаль — эз лый. Мӧдысь — чок... Кӧтасьӧма пистон. Дрӧгнитісны кияс. Илья гусьӧн ёрччыштіс и сэк жӧ думыштіс: «Гашкӧ, эновтны? Кольны тӧвйыны?» Но ош быттьӧ вӧрзьыштіс. Сійӧ аддзӧ Ильяӧс. Лӧсьӧдчӧ уськӧдчыны Илья вылӧ. Лазсьыс Илья перйис порок доз. Дозйыс некыдз эз сюр. Сэсся сюрис. Капсюль вылӧ кисьтыштіс свежӧй порок. Мӧдіс пуктыны выль пистон. Пистоныс усис, вошис. Пуктіс мӧдӧс. «Оз, эновтны оз позь. Бӧрыньтчыны оз позь. Повзьӧм мортӧс омӧлик пон пурӧ». Ошлӧн вӧрзьыштісны пельясыс. Найӧ мыйкӧ кылыштісны шор кывтыдысь. Тайӧ гӧнитӧ Лыско, вӧтчӧ Илья бӧрся. Ещӧ ичӧтик здук... и шковгис лыйӧм шы. Ош равӧстіс, вомнас апыштіс воздухсӧ, уськӧдчис Илья вылӧ. Илья кватитіс пурт, чеччыштіс коз сайӧ. Ош ӧдӧбӧн мелькнитіс сы дінті, зурасис козйӧ. Сідзкӧ, ранитчӧма. Дурмыштліс. Гартыштчис ас гӧгӧрыс. Садьмис. Аддзис Ильяӧс. Паныдасисны синъяс. Пуля инмӧма шуйга син улас. Ӧпаснӧ. Ачыс оз кув. «Колӧ сайӧдчыны коз сайӧ. Коз дінсянь сутшкыны». Чорыда увтыштіс пон. Илья пыр жӧ горӧдіс: «Лыско, ус!» Но вӧлі сёр нин. Ош чепӧсйис коз дінӧ. Нетшыштіс Ильялысь пӧласӧ. Лыско вожасис ош вылӧ. Зверь тупыльтчис, Лыско сюрис улас. Мӧдісны пурсьыны. Илья уськӧдчис мездысьны. Сутшкис ошлы пуртнас. Вильснитіс кокыс. Илья усис. Ош эновтіс понйӧс, курччис Ильялысь сойсӧ. Лыско бара лоис ош вылын. Ярмӧм зверлы лои тышкасьны кыклы паныд. Илья — пидзӧс вылас нин. Сутшкис выльысь, инмис лыӧ. Горзіс пон. Горзіс ош. Лыскоӧс ош чорыда курччис. Пон лёкысь горӧдіс. «Вомас колӧ сюйны киӧс, ош вомас, пӧдтыны зверӧс», — югнитіс Ильялӧн юрас. Со и вомыс — паськыд, би кодь гӧрд, пиньясыс еджыдӧсь. Шуйга кисӧ Илья ӧдйӧ тойыштіс сэтчӧ. Ош удитіс курччыны. Ёна доймис. Но кыскыны бӧр оз позь. Сойсӧ тойыштіс пыдӧджык. И горӧдіс радлыштӧмӧн: «А! Сюрин! Курччасьсис». Ош мӧдіс мездысьны лапаяснас. Но пурт вынаджык. Илья кыліс, кыдзи пуртӧн выльысь сутшкӧмысь ош ставнас дрӧгнитіс, мӧдіс сьӧктаммыны. Сійӧ ружӧктіс, усис пидзӧс вылас, быттьӧ корис прӧща, да мӧдіс вочасӧн пӧрны.

Ош вомысь Илья перйис кисӧ да повзьӧмӧн шӧпкӧдыштіс: «Бласлӧ кристос...» Синъясыс кутісны корсьны рузумтор — кӧртавны сойсӧ. Ачыс кыліс, кыдзи мӧдіс шогӧдны, пидзӧсъясыс дрӧжжитісны. Сьӧкыда матыстчис шор дінӧ мыськыны сойсӧ да сӧмын аддзис — вирыс сойсьыс петӧ ключысь моз. «Колӧ сувтӧдны сійӧс. Ме тӧда вир сувтӧдан молитва». Илья бӧр мӧдӧдчис куйлысь ош дінӧ, кокнас чужъяліс нӧйтчӧм да вирӧсь лымсӧ, босьтіс сэтысь кабыр му, пуктіс сійӧс рана вылас да ӧдйӧ кутіс шуавны:

— Во имя отца и сына, святого дука, аминь. Ёль шор и Сімва ю. Кровы вода, крови раны, не щетет дука, не будет дула, два золота причистая богородитса, утирай, укрывай, защитье, закрытье собелыми платком, тури буди, аминь! Кров стой, как белая камень.

Но вир эз сувт. Лыддис мӧдысь. Лыддис ещӧ... Вир вылӧ заговор вӧлі вынтӧм. «Гашкӧ, шутӧг колис кутшӧмкӧ кыв? Гашкӧ, не сідзи менам шусис? Енмӧй!.. — повзьӧдліс Ильяӧс думыс. — Петас став вирӧй. Кос сунистӧг кӧтаси лым ваӧн. Вермис кӧтасьны истӧг. Мый мекӧд лоис...»

Аддзис Лыскосӧ. Пон куйліс да нораа никсіс.

— И тэнӧ курччаліс?.. Но энлы, Лыско... Нӧрӧвитышт... Ме тэнӧ ог эновт.

Тайӧс шуалігӧн сійӧ кыскис гач гашник кӧвсьыс кымынкӧ сунис, найӧс тэчис крестӧн ранаяс вылӧ. Но и креста сунис эз вермы сувтӧдны резӧмӧн петысь вирсӧ.

Шогӧдны мӧдіс ёнджыка. Син водзас артмалісны виж кругъяс. Мӧдісны нёрны пуяс. Кӧть эськӧ горзыны, кодӧскӧ чуксавны. Но коді сійӧс кылас татысь? Коді отсалас?

— Терпитышт, Лыско, терпитышт... Ме таті кӧртала, песта би...

Бара вӧрзисны пуяс, заводитісны катласьны — ӧтарӧ, мӧдарӧ. Ру пиын моз син водзас кывтісны виж кругъяс.

— Сӧмын вот, тыдалӧ, неладнӧ мекӧд...

Видзӧдліс куйлысь ош вылӧ. Ош быттьӧ лэптысьыштліс да бӧр усис. Мӧдіс пӧлӧстчыны кок увсьыс му, ӧдйӧ пӧрисны пуяс. А сэсся ставыс — му, вӧр и ош — сувтісны дорвыв, Илья эз вермы кутчысьны кок йылас да заводитіс усьны увлань. Сійӧ кӧсйис мыйкӧ горӧдны, но нинӧм эз артмы. Улісянь пӧльыштіс кӧдзыдӧн, Илья век ӧдйӧджык и ӧдйӧджык усис тайӧ кӧдзыдыслы паныд.

Друг сылы лоис зэв лӧсьыд. Дугдіс висьны сойыс. Эз мӧд ыргыны кӧдзыд. Кылыштіс йӧзлӧн сёрнитӧм шы. «Но мед сёрнитасны, мед: меным и натӧг лӧсьыд». Йӧз, кылӧ, тӧдісны Ильяӧс, чуксалісны нимнас. А Илья налы: «Ті видзӧдлӧй менсьым понйӧс. Сійӧ бӧрдӧ. Мый лоис сыкӧд?»

Зэв тӧдса гӧлӧсъяс, а тӧдны сьӧкыд. Ӧтиыс шуӧ: «Колӧ биасьны. Косьтыны паськӧмсӧ».

«Да, да. Ті сідзи и вӧчӧй», — думсьыс налы висьталіс Илья.

Лои шондіа, гажа. Илья котӧртіс ю дорӧ да аддзис, кыдзи батьыс сирӧн мавтӧ пыж.

А тӧдса гӧлӧса йӧз, кылӧ, кӧсйӧны клячавны Ильялысь сойсӧ.

«Ог сет ме тіянлы клячавны киӧс, — мӧдіс пышйыны на дінысь Илья. — Сійӧс менсьым курччаліс би».

Но шуан ӧмӧй налы. Кисӧ клячалісны сэтшӧм топыда, мый сойыс торъяліс да уси. Шондіыс кытчӧкӧ воши. Илья бара мӧдіс быгыльтчыны увлань. И тайӧ пемыд пропастьсьыс ещӧ на ёнджыка ыргис лов пӧдтысь кӧдзыд.

ВИЧЧЫСЬТӦГ ТӦДМАСЬӦМЪЯС

1

Сиктъяс гӧгӧрын аръявылыс мӧдісны кывсьыны кӧинъяс. Найӧ то ӧтилаысь, то мӧдлаысь джагӧдавлісны ыжъясӧс, куканьясӧс, нёньпом чаньясӧс. Кӧдздӧдӧм бӧрын, кор став скӧтсӧ йӧрталісны картаясӧ, гидъясӧ, да хищникъяслы сёйныс лои нинӧм, кӧинъяс наянмисны, войясын частӧ пыравлісны сиктъясӧ, грездъясӧ, яндысьтӧг корсьысисны сӧрвитны матӧджык пуктӧм сёянторъяс. Кытыськӧ ньылыштасны кутшӧмкӧ шыблас, кытыськӧ кыскасны понйӧс, а кытчӧсюрӧ и «гӧститны» пыравласны, — кӧинӧс, шуӧны, кокыс вердӧ!

Мыйкӧ татшӧм сямаыс, кӧин ногаыс, вӧлі и пушнӧй прӧмыс чукӧртысь йӧз олӧмын. Вӧралӧм заводитчӧмсянь таво найӧ ветлісны-корсьысисны зэв унаӧн — комияс, рочьяс, тотаринъяс, еврейяс, кодъяс пӧвстысь позис аддзыны озырлун сертиыс став сортсӧ: зарни пиньяса купечсянь киссьӧм кышана прасолӧдз. Быдӧн на пӧвстысь кӧсйисны озырмыны вӧралысьяс щӧт весьтӧ, ставныс зілисны волыны кыдз позьӧ унджыклаӧ. Ур десяткаяс и кӧч ку кӧртасъяс, еджыд кынь и гӧрд руч, вӧр юясын олысь зверьяс и тулан да низь, сёрӧн кыйӧм сьӧла-дозмӧр и тӧвся гӧна нин ош ку — ставыс, ставыс, мыйӧн озыр коми вӧр-ва, вочасӧн ӧкмис скупщикъяс киясӧ, чукӧрмис партияясӧ, вурсяліс мешӧкъясӧ, тэчсис бӧчкаясӧ, медым, доддя туй пуксьӧм бӧрын, петкӧдны тайӧс Мураши тракт кузя, либӧ нуны Кардорланьӧ, вуджӧдны Эжва йывъясті Чердынӧ, чукӧртны складъясӧ Печӧра ю вомӧ да, ва воссьӧм бӧрын, нуны водзӧ, петкӧдны мирӧвӧй рынок вылӧ.

Бикмедов локтіс Важгорт сиктӧ рытъя войнас нин. Бара сувтіс Чугун Ӧльӧш ордӧ.

— Ӧльӧксей дядь! — порог дорсянь на горӧдіс сійӧ. — Выль самӧвар вайи. Выль самӧвар колӧ пуктыны.

Ӧльӧш вӧлі буретш кыӧ ветель... Сійӧ ӧдйӧ чукӧртыштіс уджсӧ енув пельӧсӧ, кияссӧ зырыштіс ас кыӧм клетчатӧй дӧрӧм дінас, сувтіс.

— Ёна нин виччысям, Гафар Макарович... Волы, бур гӧсть!

Аддзысисны важъя тӧдсаяс моз. Ӧльӧш чӧвтыштліс синъяссӧ семья вылас, и тайӧ вӧлі тырмымӧн сы вылӧ, мед Микитка уберитчис пызан сайысь аслас книгаӧн да кайис пӧлатьӧ, мед Сергейыс эновтіс дӧмлыны валегияс да петіс отсасьны лэдзавны туй йӧзлысь вӧвъяссӧ, а моньясыс мед дугдісны печкыны, ланьтӧдісны ассьыныс челядьсӧ да лоины дасьӧн гӧгӧрвоны айкаыслысь быд видзӧдлӧм.

— Босьт пӧнар, — чӧвтыштіс пиыслы Ӧльӧш, кор Сергей, батьыс кодь жӧ ён тушаа да стрӧг чужӧма пӧрнӧй морт, мӧдіс пасьтасьны. — Ывла вылӧ нинӧм эн кольӧй. Лэбувсӧ томнав пыригад. Ыджыд томаныс тӧвся керкаад, джаджъяс.

Некодлӧн на эз вӧв вунӧма Бикмедов вӧвъяс вылысь сийӧс-заводсӧ кольӧм разӧ вундалӧмыс.

— Ме тшӧкті пыртлыны ставсӧ, — мӧдіс пӧрччысьны Бикмедов. — Тӧвся керкаад.

Сійӧ весиг эз юав, позьӧ али оз пыртлыны сэтчӧ кӧлуйсӧ: тадзи вӧлі бурджык, ёнджыка ас мортӧн позис кажитчыны. Но ӧд кӧзяиныс аслас горт помын Ӧльӧш. И сійӧ шуис:

— Менам лэбулӧ ӧні воробейлы сьӧкыд пырны. Позяс и не ставсӧ пыртлыны керкаӧ.

— Бур кӧзяин! — Ӧльӧшӧс ошкыштіс купеч. — Воробей кӧть ичӧт, а разбойник кодь... Петавла. Висьтала, мед ставсӧ оз пыртны.

Бикмедов петавлігкості Ӧльӧш тшӧктіс пуктыны самӧвар, дерт, важсӧ на, зэв ичӧтикӧс, кытысь позис пӧттӧдз юны сӧмын куим мортлы. Выльсӧ эз на пырт Бикмедов. Сійӧс первой ковмас видлавны гӧгӧрбок. Туяна кӧ, босьтас. Важсӧ сетас Сергей гозъяыслы, кор найӧс юкас выль керка эштӧм бӧрын. Сэсся биасис жырйӧ, ачыс чышкис лампа стеклӧ, ачыс лӧсьӧдыштіс пызан. Пу диван вылысь шыбитіс шкап сайӧ челядьӧн эновтӧм кӧлуй.

— Ой ыджыд самӧвар вайи! — бара кылыштіс Бикмедовлӧн лэчыд гӧлӧсыс. — Тіян семьялы самӧвар вайи.

Тайӧ вӧлі збыльысь семейнӧй самӧвар: паськыд зобъяс тӧрис ведраӧн-джынйӧн ва. Сійӧ сувтіс пызан вылӧ став аслас сьӧктанас да выль мичлуннас, быттьӧ вӧлі кутшӧмкӧ важнӧй гӧсть.

— Бур добра, — ошкис Бикмедов. — Тула карсянь вайи. Он мӧд лёкӧн казьтывны.

— Добраыс бур! Нинӧм он шу. Нэмӧвӧйся добра, — югъялысь ыргӧнсӧ малаліс Ӧльӧш. — Сӧмын вот та дінын уна чай-сакар мӧдас мунны.

— Сідзкӧ, неладнӧ вӧчсьӧма, — качайтыштіс юрнас Бикмедов. — Вузавны колӧма. Туй чӧж корисны. Эг сет. Заказ, мися, заказ.

Ставтор йылысь вунӧдӧмӧн сулалісны моньяс, пӧлатьын гоньвидзис Микитка. Ставныслӧн налӧн нимкодьысь лӧсталісны синъясыс. Ӧткажитчас ӧмӧй кӧзяиныс? Позьӧ ӧд и шочджыка пуктывны самӧварсӧ, позьӧ этшаджык стӧкан чай юны. Сёрнитны кӧ сакар йылысь, то и сэн позьӧ ладмӧдны. Пуктан кӧ вомкӧтшад, ой дыр вермӧ овны весиг пинь ыджда кусӧктор.

— Видлам, буди, пузьӧдлам, — купечлы вочакыв шуӧм пыдди босьтіс самӧварсӧ Ӧльӧш да нуис пач вом дорӧ.

Пӧрысьджык моньыс кӧть и матынджык вӧлі, но айка видзӧдліс томджыкыс вылӧ: сыкӧд дырджык на овны, мед сійӧ и пуктас выль самӧварсӧ. Пӧрысьджыкыс гусьӧникӧн нюжӧдыштліс парсӧ: оз радейт сійӧс айкаыс, ни ӧти оз радейт.

Тайӧ туйпомӧ Бикмедовлӧн уна тӧвар сьӧрсьыс эз вӧв. Сійӧ ӧні эз вузась, а ньӧбасис. Максим Баринов пыдди сыкӧд ветлісны кык ён мужчина, кодъяс вӧліны ямщикъяс пыдди да Бикмедовӧс видзысьясӧн.

Чай юигӧн, кор найӧ удитісны пӧсявны, на дінсянь ӧвтіс зверь куясӧн, а сёрниыс векджык бергаліс сы йылысь, кутшӧма муніс Важгорт сиктын вӧралӧм, коді да мыйта удитіс нин прӧмыс кыйны.

Бикмедов та йылысь юасис сэтшӧм кужӧмӧн, мый Ӧльӧш эз и тӧдлы, висьталіс сылы ставсӧ, мый тӧдіс. Весиг норасьыштіс пӧрысьмӧм понйыс вылӧ, но сетіс тӧдны купеч мортлы, мый вӧралӧм делӧ пияныслӧн оз сувт самӧй тулысӧдзыс. Васька да Митрей, колӧ чайтны, оз весь овны вӧрын.

— Тэнсьыд бӧрынджык, Ӧльӧксей дядь, бӧрынджык ньӧба прӧмыстӧ, — куньлӧдліс ичӧтик синъяссӧ Бикмедов. — Дасьты бӧр воигкежлӧ. Ставсӧ босьта бӧр воигӧн. И самӧвар сідзи коля. Лишнӧй груз тэ ордӧ сідзи коля.

Ӧльӧшлы тайӧ вӧлі зэв любӧ — этатшӧм озыр купеч да тадз тырвыйӧ эскӧ сылы, Чугун Ӧльӧшлы. Татшӧмыд, дерт нин, оз ӧбидит.

— Мый тэнад — ставыс тэнад, — чӧвтыштіс Бикмедовлы. — Ӧти лӧз ур выйӧдз ог вузав бокӧ. Гашкӧ нӧ, дрӧб-порок вылӧ мыйтакӧ ковмас сетны Сирвойтовлы.

— Ичӧтикатӧ позьӧ, — сӧгласитчис Бикмедов. — Ичӧтикатӧ колӧ. Син пӧрйӧд вылӧ. — И сэк жӧ содтіс: — Донтӧга эн сет. Ме донаджыка босьта.

Гафар Макарович тэрмасис: рытыс сёр нин, а сылы колӧ на ветлыны вӧралысь-мӧд-коймӧд ордӧ. Сійӧ чеччис пызан сайысь да пыр жӧ мӧдіс пасьтасьны.

— Ӧльӧксей дядь, тэкӧд ветлам. Кыкӧн ветлам.

— Позьӧ и мекӧд, — мӧдіс жӧ пасьтасьны Ӧльӧш. — Первой код ордӧ?

— Степан ордӧ. Первой сы ордӧ.

Матвей Степан лӧсяліс гортас. Гозъя буретш вӧлі кӧсйӧны водны узьны.

Бикмедов пырис Степан керкаӧ бур тӧдса ордӧ моз жӧ.

— Степан, дасьтысь вузасьны! Ньӧбасьысьяс локтісны, — шыасис сійӧ.

Марпа ӧдйӧджык уберитіс джоджсьыс вольпасьсӧ. Степан ӧзтіс лампа, кусӧдіс сартаса би, пешасӧ ӧтортіс пачводзлань.

— Прӧйдитӧй водзӧджык...

Степан весиг шӧйӧвошліс. Вывті нин виччысьтӧг пырис сы ордӧ Бикмедов. Некӧн сы дыра эз кывсьы и друг пырис, быттьӧ гымыштіс сэзь лунӧ.

Купеч пуксис пызан дорӧ, Ӧльӧш — кӧтшас лабичӧ. Ӧльӧшлы ӧд мый: ковмас — шыасяс, оз ковмы — сідз пукалас да мӧдас кывзыны, кыдзи кутасны донъясьны ньӧбасьысь да вузасьысь. Вӧлӧмкӧ, ньӧбасьысьнад и ачыс купечыд овлывлӧ. Думыштас Степан не вузавны ассьыс прӧмыссӧ и оз вузав. Мый эськӧ тэ сыкӧд керан! Лоӧ петны сы ордысь тыртӧм мешӧкӧн, кодӧс Ӧльӧш ӧні кутӧ киас. Да и ачыс Ӧльӧш аслас прӧмыс вылын ачыс жӧ кӧзяин.

Но прӧмыс вузалан лун вӧралысьлы праздник кодь. Кӧть мый эн шу, а тайӧ лун ради абу этша пӧсь кисьтӧма, абу этшаысь мудзлӧма пон моз.

Степан, тӧдӧмысь, вӧлі рад. Оз сійӧ мӧд мырдысьӧн вӧзйыны вузаланторсӧ, а сылысь мӧдасны корны сійӧс. Сылӧн прӧйдитіс нин шӧйӧвошлӧмыс, видзӧдліс пачводзлань, кӧні Марпа виччысис верӧсыслысь кесйӧдӧм.

— Тэ, буди, кӧзяйка, гӧститӧдыштан миянӧс мыйӧнкӧ.

Бикмедов таркӧдыштіс госа чуньяснас пызанӧ. Сылӧн, тыдалӧ, эз терпитсьы дыр пукавны тані. Но эз вӧв лӧсьыд тэрмӧдлыны кӧзяинӧс.

— Ок, и репей тэ, Степан. Бурӧн тэысь он мын, — гажаа чӧвтыштіс сійӧ. — Ми пырим делӧӧн, а сійӧ кӧсйӧ гӧститӧдчыны.

— Модасӧ кӧть вӧчыштам, — шылькнитіс гӧгрӧс тошсӧ Степан. — Крестьянскӧй гӧститӧдӧмыд ӧд абу карса...

Бикмедовлы киас сюрис сов доз — пуысь вӧчӧм утка. Уткалӧн сьыліыс коткыльтчӧма, синъяс пыдди пуктӧма вижов мольяс, синкымъяссӧ краситышталӧма, эмӧсь бордъяс, бӧж, а мыш вылас — вевт. Вевтсӧ восьтыштан — сэні сов.

— Мича. Тӧлка. Коді вӧчис?

— Прӧста дурӧм, — вочавидзис Степан. — Менам томдырсянь нин олӧ. А краситісны да синмӧдісны пиян.

— Кыдзи шусьӧ тайӧ уткаыс?

— Горда.

— Ловъя кодь. Тӧлка пиян. Бур пиян.

Тайӧ кадӧ Марпа удитіс нин вайны пызан вылӧ сола ельдӧг, сола капуста да нянь. Вина штопла, кодӧс дзеблывлӧ авъя кӧзяин ёна коланаинӧ, Степан пыравліс жырйӧ ачыс.

— Матыстчы пызан дінас, Ӧльӧксей, — тшӧктіс Ӧльӧшлы Степан, кӧть эськӧ ачыс важмоз на зілис не видзӧдлывны сылы синъясас. — Няньӧн-солӧн нуръясьыштам.

Бикмедов важӧн нин гӧгӧрвоис, мый Степанлӧн прӧмыс лоас сы ордын. Сӧмын вот ставсӧ-ӧ петкӧдас.

Первойя жӧ румка бӧрын Матвей Степан вайис купеч водзӧ ур ку десяткаяс, кӧч ку кӧртас, гоз-мӧд сьӧдбӧж да анча.

Степанлы сӧмын ӧні усис синмас Бикмедов шуйга киын зарни чунькытш, и кыдзи тайӧ зарни чунькытша киыс ӧдйӧ-ӧдйӧ видлаліс первой донаджык зверь куяс, сэсся и ур куяс, а кӧч ку кӧртас прӧстӧ шыбитіс ӧтувъя чукӧрӧ.

— Неправильнӧ вӧчан, Степан, — друг шуис купеч. — Воддзаджык кыйӧмтӧ вузалан торйӧн. Сёрӧн кыйӧмтӧ мӧдан вузавны торйӧн.

Степан быдӧн чуймыштліс.

«Но и руч тэ вӧлӧмыд», — думыштіс аслыс. Сылӧн ӧд тайӧ чукӧрыс збыльысь воддзаджыкся прӧмыс, абу дзик тӧвся гӧна на.

— Омӧльсӧ колӧ ӧтувтны буркӧд. Кык лӧз ур — кӧкъямыс еджыд. Босьта бур десятка пыдди.

Степан гыжйыштіс балябӧжсӧ: Вишкун Ласей пӧшти еджыдсӧ нин бракуйтлӧ, босьтӧ лӧз ур донысь, а тайӧ со кыдзи.

— Тӧда мый думайтан, — эз кӧсйы лэдзны вӧжжияссӧ ас кисьыс Бикмедов: — Купеч уна — Степан ӧтнас. — И друг юаліс: — Кутшӧм доныс Сирвойтовлӧн?

Та вылӧ вочавидзис Ӧльӧш:

— Ласей Спиридоновичлы оз окотапырысь нуны прӧмыстӧ. Быдӧн кӧсйӧ, мед вӧралӧмыс эз ло прӧста. Дрӧб-порок видзан, паськӧм киссьӧ... Да ӧд и сёйны колӧ.

— Вернӧ шуан, Ӧльӧксей, — чӧвтыштіс Бикмедов. — Вӧралан удж — сьӧкыд удж. Ласей дон серти вит кӧпейка быд ур ку вылӧ унджык сета.

«Хм, — бара думыштіс Степан. — Быд десяткаӧ позяс пуктыны кык лӧз ур. Быд урысь вит кӧпейка унджык. Коді нӧ мӧдас нуны Вишкунлы».

Мӧд румка юӧм бӧрын Степан петкӧдіс Бикмедов водзӧ десяткаяслысь выль партия. На лыдын вит сьӧдбӧж, ӧти тулан ку.

И бара Гафар Макаровичлӧн зарни чунькытша киыс ӧдйӧ-ӧдйӧ переведитіс став зверь кусӧ, тэчис найӧс ӧти чукӧрӧ. А Степан видзӧдіс та вылӧ да сӧмын тайӧ здукӧ тӧдмаліс, мый Бикмедовлӧн ёнджыка уджалӧ шуйга киыс. Сідзкӧ, сійӧ шуйгун.

— Ещӧ эм? — веськыда Степан синъясӧ видзӧдліс Бикмедов, и Степанлы кажитчис, мый тайӧ синъясыс наян шырлӧн кодьӧсь, но ачыс Бикмедов эз вӧв шыр кодь. Сійӧ вӧлі тшӧгӧм сюзь кодь, кор тайӧ сюзьыс дасьтысьӧма уськӧдчыны кодӧскӧ джагӧдны. «Талы кӧ пуктан паськыд синъяс, — ӧдйӧ думыштіс Степан, — да асьсӧ пуксьӧдан пу вылӧ, ей богу, сюзь!»

— Вузалан меным — он ворссьы.

Степанлы нинӧмла соссьыны аслас тӧварысь. И сійӧ шуис:

— Мыйтакӧ эм на ещӧ. Но сійӧс кольла на. — Сылӧн эз вун Вишкун Ласей ордса кабалаыс. Вишкунысь бурӧн он мын, нэмтӧ мӧдас дӧзмӧдчыны, он кӧ кольышт сылы вузавмӧн прӧмыс. Степан мӧдысь на шуис Бикмедовлы: — Ставсӧ ог вузав.

Румка кытшовтіс ещӧ ӧтчыд. Бикмедов ошкыштіс Марпалысь ельдӧгсӧ. Но дум вылас сылӧн вӧлі мӧдтор. Буретш тайӧ мӧдтор радиыс сійӧ эновтіс мыйкӧ дыра кежлӧ Казань карсӧ, йӧз кияс вылӧ колис магазинъяссӧ. Сылӧн, видзӧдтӧ, эз на тырмы капиталыс, мед вузасьӧм делӧсӧ векньӧдтӧг ньӧбны Уралысь кӧрт вӧчан ӧти завод. Гафар Макарович Бикмедов бура гӧгӧрвоис, мый Российскӧй империяын настӧящӧй кӧзяеванас век ёнджыка заводитӧны лоны промышленникъяс. Аллах тӧдӧ: Бикмедов лоас на промышленностьын тӧдчана тузӧн. А мед тайӧ кӧсйӧмыс збыльмис кыв шутӧг, сійӧ ӧні ветлӧ-шӧйтӧ Коми му кузя омӧлик шайтан моз, терпитӧ зэр и слӧт, артисталӧ сылы тӧдтӧм, но прӧстӧй да доверчивӧй вӧралысьяс ордын, нарошнӧ ошкӧ со этійӧ тшаксӧ...

— Ачыд тӧдан, Степан, — паньӧн мичаджык ельдӧг корсигмоз шуис Бикмедов. — Тэнад прӧмыс — тэ кӧзяин. Но мӧдан жалитны. Бикмедов мында некод оз сет. Бикмедов — бур сьӧлӧма морт. Бикмедов пуктӧ пыдди вӧралысьяслысь уджсӧ.

Степан ни Ӧльӧш, дерт, эз эскыны купеч кывъяслы, мый быттьӧкӧ Бикмедов сетӧ ыджыдджык дон найӧс, вӧралысьясӧс, жалитӧм вӧсна. Но ӧд Бикмедов купеч зэв кокниа содтӧ зверь куяс вылӧ дон, сійӧ ньӧбӧ донаджыкӧн став мукӧд скупщикъяс дорысь. Мыйын нӧ делӧыс? Кыдзи колӧ гӧгӧрвоны сылысь татшӧм лышкыдлунсӧ? Прӧстӧй йӧзлы тайӧ вӧлі ыджыд загадкаӧн, а аслыс Бикмедовлы — зэв прӧстӧйторйӧн. Бикмедов чукӧртіс пушнинасӧ ачыс, веськыда вӧралысьяс киысь, да вузаліс сійӧс ыджыд партияясӧн веськыда жӧ промышленникъяслы, кодъяс тайӧ пушнинаысь вӧчисны мех, либӧ сдайтіс оптӧн заграницаса фирмаяслӧн представительяслы. Уна пӧвста скупщикъяслӧн горш кияс пыдди вӧлі ставсӧ кабыртысь ӧти ки, ӧти зеп — Бикмедовлӧн. Чукӧртӧм пушнинасӧ сійӧ вузалас уна пӧв донаджык ньӧбӧм дорсьыс, и вӧралысьяслы сетӧм ичӧтик содтӧд, збыль вылас, ваяс Бикмедовлы ыджыд пӧльза: татшӧм ногӧн сійӧ вермӧ чукӧртны кыдз позьӧ унджык пушнина.

Гафар Макарович перйис зепсьыс ичӧтик щӧті, матыстіс ас дінас пушнина чукӧр да мӧдіс лыддьыны зверь куяслысь донсӧ. Ӧльӧш сюся видзӧдіс купеч бӧрся, оз-ӧ сійӧ плутуйт, и сэк жӧ бара на шензис аслыс, кутшӧм ӧдйӧ да точнӧя вӧрисны Бикмедовлӧн дженьыдик чуньяса госа киясыс.

Бикмедов аддзис Ӧльӧшлысь тайӧ видзӧдӧмсӧ да думыштіс: «Эн пов. Восьсӧн плутуйтны сӧмын посни жуликъяс. Ме абу найӧ кодь. — И ещӧ усис тӧд вылас: — Локтан во ті менӧ он нин аддзылӧй. Ветлӧдлыны мӧдасны менам агентъяс».

Артавсис дон. Зверь куяс тэчсисны мешӧкӧ. Ыджыд папушаысь Бикмедов торйӧдіс нӧйтчытӧм на витаяс, дасаяс, лыддьыштіс мелоч да сетіс Степанлы киас.

— А тайӧс, — ещӧ содтіс мыйтакӧ, — винаысь. Менсьым юим. Купеч тайӧн оз рӧзӧритчы.

Степан заводитліс пыксьыны.

— И кывзыны ог кӧсйы, Степан, кывзыны ог кӧсйы.

— Сідзкӧ, энлы, Гафар Макарович... Ме, гашкӧ, думыштла на, — ӧдйӧ шуис Степан, чӧвтыштіс ас вылас кышан да петіс керкаысь.

— Жытникас петіс прӧмысла, — гӧгӧрвоӧдіс Ӧльӧш. А Бикмедов артыштіс аслыс: «Ещӧ кӧпейка-мӧд содтышта. Мед паськалас став вӧлӧстьясӧ менам лышкыдлунӧй. Меӧн сетӧм быд кӧпейка вермас содтыны менам зептӧ дзонь руб».

Марпа локтіс пызан дінӧ уберитны пызан выв. Бикмедов паніс сыкӧд сёрни.

— Кывлі, бур пиянӧс быдтӧмыд. Бур вӧралысьясӧс быдтӧмыд.

— Код тӧдас, сэсся, — эз кӧсйы ошйысьны Марпа. — Мыйкӧ тай старайтчӧны-а...

Бӧр пырис Степан, стрӧга видзӧдліс гӧтырыс вылӧ: эн-ӧ пӧ мыйкӧ лишнӧй больгы бабйӧ кывнад. Сійӧ сой вылын вӧлі гӧрд руч ку, киас выль ур десяткаяс.

Ывлаын увтыштіс Катшыс. Посводзӧд, кылӧ, мӧдіс пырны чорыд кок шыа морт. Сэсся воссис ӧдзӧс, и пӧлать увсянь джодж шӧрӧ петкӧдчис Вишкун Ласей.

Ставыс артмис сідзи, быттьӧ гусясьысьяс дінӧ нем виччысьтӧг петкӧдчис найӧс эрдӧдысь. Весиг кывъясыс Ласейлӧн вӧліны дивитанаӧсь да грӧзитанаӧсь.

— Сідзкӧ нӧ, вузасян, Степан?.. — юаліс сійӧ ичӧт гӧлӧсӧн. Степанлы кажитчис: «Сідзкӧ нӧ, гусясян, Степан?..»

Вишкунлы воча медводз шыасис Бикмедов.

— Да, Степан вузалӧ ассьыс прӧмыссӧ, а ме ньӧба.

Ласей муртса вермис кутны ассьыс скӧрлунсӧ.

— Тэнсьыд, буракӧ, оз юавны, некрещенӧй, — ӧтиысь шуӧмӧн Ласей кӧсйис пуксьӧдны тотаринӧс. Но Бикмедов тышкасьліс не татшӧм противникъяскӧд. Выныс сьӧмын. Та боксянь Сирвойтов — слабиник противник.

— Пернаыд эм сьыліад? — воча ветліс сійӧ жӧ кӧзырӧн Бикмедов. — Мыйла ылӧдлан вӧралысьяссӧ? Сісь тӧвар вузалан тыр донысь. Бур зверь куяс ньӧбан джын донысь. Йӧзӧс рӧзӧритан? Пернаыд эм?..

Чугун Ӧльӧш гусьӧникӧн нюмъяліс. «Сюрин пӧ морт улӧ, Власий Спиридонович. Мый шуан татчӧ?»

Ласей збыльысь тшӧкмунліс, сэсся аддзис Степанлысь жугыля пукалӧмсӧ да бара уськӧдчис сы вылӧ.

— А тэ кутшӧм юрӧн олан? Вунӧдін миян костын сёрнитчӧм йылысь? — И быттьӧ керыштіс: — Эн лысьт вузавны бокӧ ни ӧти зверь ку.

Степан чӧв оліс. Бикмедовлӧн мудера дзирдыштісны синъясыс.

— Кӧзяиныс тайӧ зверь куяс вылын ӧні ме. Кӧсъян — вузала? Барыштӧг. Мыйысь босьті — сыысь и вузала. Свидетельяс эмӧсь.

Сӧмын ӧні Ласей аддзис Ӧльӧшӧс. «Шутитӧ Бикмедов али збыль сёрнитӧ? — мелькнитіс юрас Ласейлӧн. — А, гашкӧ, прӧстӧ сералӧ ме вылын, кӧсйӧ менӧ вӧчны йӧз син водзын бӧб мортӧн?»

Ласей пуксис лабичӧ. Первойя уськӧдчигӧн вермис Бикмедов. И Ӧльӧш тайӧс ӧткодяліс омӧлик пиня понлӧн лэчыд пиня пон вылӧ уськӧдчылӧмкӧд. Лэчыд пиняыс сӧтіс ӧтчыд, и ныж пиняыс ачыс сюркняліс бӧжсӧ кык кок костас.

— Позьӧ и мӧд ног, — выльысь шыасис Бикмедов. — Тэ мӧдан вузавны. Ме — ньӧбны.

— Тэныд вузавны? — ӧзйыштіс Сирвойтов.

Но Бикмедовлӧн и та вылӧ вӧліны стӧч кывъяс.

— Сьӧмлы веськодь, кутшӧм енлы веруйтӧ сылӧн кӧзяин. Бикмедовысь бурджык скупщикыд оз сюр. Бикмедов сетас медся дона.

Ласей мӧдліс грӧзитны Бикмедовлы, мый сійӧ, Вишкун, аслас вӧлӧстьясын ачыс ыджыд да вермас вӧчны, мый кӧсъяс.

— Висьталі нин, — та вылӧ шуис Бикмедов, — кӧзяиныс сьӧм. Дасьты унджык пушнина. Бӧр воигӧн ставсӧ босьта. Быд во мӧда босьтны.

Помасис сійӧн, мый кык купеч петісны ӧтлаын.

Петігас найӧ споруйтісны на. Но тайӧ спорыс налӧн ёнджыкасӧ вӧлі делӧвӧйӧн нин.

2

Йӧз мунӧм бӧрын Степан пуксис пызан сайӧ, мед ещӧ ӧтчыд бурджыка лыддьыны сьӧмсӧ. Сылы вӧлі окота тӧдны сідз жӧ и сэтшӧмтор, а мыйта эськӧ мынтіс ӧні вузалӧм прӧмысысь ачыс Вишкун Ласей да сулаліс-ӧ лӧгӧдны сійӧс. Степан гозъя бура гӧгӧрвоисны, мый Ласей кӧть и лэдзчысис на дінысь тарыт, но сійӧ оз эновт найӧс накажиттӧг мӧдысьджык. Прӧмыс вузалӧм кузя овлысь праздникыс лоис тайӧ пӧрйӧ кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧм ньӧбасьӧм-вузасьӧм кодьӧн, и код тӧдас, мыйӧ вермас вайӧдны водзӧ.

Степан эз куж ни лыддьысьны, ни гижны да, кӧть сылӧн эз вӧв омӧль паметь, некыдз эз вермы лючки артавны, первой-кӧ, правильнӧ-ӧ мынтіс став зверь куысь Бикмедов, и, мӧд-кӧ, уна-ӧ эськӧ лоис разницаыс, вузаліс кӧ Ласейлы. Медбӧрын, сійӧ дӧзмис ас вылас, но асьсӧ жӧ дорйыштӧм могысь шуис:

— А, чӧрту. Ассьым вузалі. Эг йӧзлысь. Кодлы кутшӧм делӧ менам прӧмысӧдз. Бикмедовыд тай тадзи висьталіс. — Да чеччис пызан сайысь идравны нажӧткасӧ.

Ӧшинь улын бара увтыштіс Катшыс. Гозъя видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас. «Выльысь ӧмӧй локтӧ Вишкун?» Степан ӧдйӧджык пыравліс жырйӧ пуктыны сьӧмсӧ, но кодыр сэтысь петіс бӧр, аддзис, кыдзи гӧтырыс зэв тӧждысьӧмӧн мыйкӧ кывзіс. Да и Степанлы вӧлі гӧгӧрвотӧм Катшыслӧн не то радлӧмыс, не то мыйыськӧ шогсьӧмыс.

Кодъяскӧ, кылӧ, ньӧжйӧник сёрнитісны. Катшыслы воча кодкӧ не морт ногӧн норасьыштіс.

— Господи, — Марпа чӧвтіс пернапас. — Видз миянлысь керка-карта став омӧльсьыс.

Сійӧ кыліс, кыдзи вӧрзис нин мам сьӧлӧм, кутшӧм сьӧкыд лоис лолавны. Но мам эз на кӧсйы эскыны тайӧ сьӧлӧмлы.

— Ме, буди, петавла, мый сэні сэтшӧмыс, — шыасис Степан.

— Энлы, Степан, — кутыштіс верӧссӧ Марпа. — Кодкӧ мӧдіс пырны.

О, кутшӧм ньӧжйӧ сійӧ пырӧ, кутшӧм дыр оз сюр сылы ӧдзӧс вугйыс.

Степан кӧсйис нин воськовтны кӧтшаслань восьтыны ӧдзӧс. Но ӧдзӧс воссис ачыс, и сэні петкӧдчис вӧралысьлӧн мыгӧр.

Гозъя пырысь-пыр жӧ тӧдісны мортсӧ. Мукӧд дырйи кӧ, радлыштісны гӧсть воӧмлы. А ӧні сулалісны да видзӧдісны...

Прокопей эз тэрмась. Мудзӧм киясӧн босьтіс юрсьыс брӧд ва кукань ку шапкасӧ, пернапасӧн кресталіс руд тошӧн тырӧм чужӧмсӧ да паськыд пельпомъяса кучик лазсӧ.

— Оланныд-выланныд!

— Волы, Прокопей, — мӧдісны киасьны гозъя.

— Важӧн нин эн петавлы сиктас.

— Этатшӧм сёрӧн ветлан-мунан...

А ӧшинь улын век кыліс ньӧжйӧник сёрни, и Катшыслы век кодкӧ норасис не морт моз.

— Быд ногыс лоӧ ветлыны вӧралысьяслы...

Прокопейлы дыр эз сюрны сійӧ кывъясыс, кодъясӧс туй чӧжыс лӧсьӧдліс шуны, мед не повзьӧдны Марпаӧс.

— Тэ, Марпида, кевмылӧмыд на енлы аслад пиян вӧсна.

— Мыйкӧ лоис миян пиянкӧд? — ӧдйӧ юаліс Степан да пыр жӧ уськӧдчис ӧдзӧсӧ.

Марпалӧн лигышмунісны кокъясыс, повзьӧм мам лэдзчысис лабичӧ. Сыкӧд орччӧн пуксис Прокопей.

— Абу страшнӧ... Ильяыд ошкӧс виӧма. Неуна тышкасьыштӧмаӧсь.

Марпа ставсӧ кыліс и ставсӧ аддзис.

— Илья тіян молодеч!.. Лыскоыд тожӧ... А повзьыны оз ков.

Степан пыртіс Ильяӧс кияс вылас. Пуксьӧдіс лабичӧ жӧ.

Илья видзӧдліс мамыслы воча да кӧсйис нюммунны. Но тайӧ сылӧн эз артмы да тэрмасьыштіс бурӧдны мамсӧ кывйӧн.

— Эн шогсьы, мамӧ. Бурда регыд.

Пиыслӧн гӧлӧсыс быттьӧ содтыштіс мамлы вынсӧ, и Марпа сӧмын ӧні чеччис.

— Менам вердысьӧй, мый тэкӧд лоис?..

Сійӧ сувтіс пидзӧс вылас пиыс водзӧ, кутіс малавны сылысь паськӧмсӧ, кыза кӧрталӧм шуйга сойсӧ.

Тайӧ кадӧ керкаӧ пырис Мирон. Кӧтшас пельӧсӧ Лыскоӧс пуктӧм бӧрын сійӧ матыстчис мукӧдъяс дінӧ да гажаа шуис:

— Вот и гортынӧсь ми, Илья! Ӧні ставыс лоас ладнӧ... Войнаяс дырйи, зон, не тадзи на ранитчывлӧны, да нинӧм... Мортыд кань кодь винёв. А тэнад мый?.. Вирыс лишнӧйджык петӧма. Таысь и слабмин. Вирыд сійӧ нинӧм, ачыс артмӧ морт пытшкад. Ӧні главнӧйыс — шонтыны Ильяӧс, юктавны йӧлӧн, и мед унмовсяс.

Миронлӧн кывъясыс ышӧдыштісны Степан гозъяӧс, и налы лоис тӧдчымӧн кокниджык. Степан пыр жӧ лӧсьӧдіс паччӧрӧ водан места. Ильяӧс катӧдісны сэтчӧ. Марпа мӧдіс дасьтыны йӧв.

— Бур ещӧ сійӧ, мый ми эг сёрмӧ локны сэтчӧ, — сэк кості мӧдісны висьтасьны Хуторков вокъяс.

Найӧ, вӧлӧмкӧ, тайӧ пияна ош кок туй кузяыс вӧтчӧмаӧсь мӧд лун нин. Илья удитӧма панйыны, босьтны ош кок туйсӧ сӧмын сы вӧсна, мый Прокопей да Мирон сувтлӧмаӧсь косьтысьыштны би дорӧ.

— Ми весиг кылім лыйӧм шысӧ. И ошлысь горзӧмсӧ кылім.

— Локтім местаас, а найӧ куимнанныс червидзӧны-куйлӧны. Ильялысь клячалім кисӧ, косьтыштім паськӧмсӧ да мӧдӧдчим.

Дерт, висьталісны и сы йылысь, мый Мишка кольччӧма вӧравны, а Лыско эновтӧма сійӧс.

Коньӧр Лыско. Сійӧс сэтшӧм дыр эз мӧдны юктавны. Кӧть эськӧ сувтны кок йылӧ да ветлыны пачводзӧ, лакыштны кутшӧмкӧ помой. Но бӧръя кокъясыс оз кывзысьны. Найӧ весиг нинӧм оз кывны, быттьӧ дзикӧдз эз вӧвны. Лыско мӧдіс кыссьыны воддза кокъяс вылас.

— Аттӧ кутшӧм неладнӧ, — тӧждысьыштіс Степан. — Ёна, тыдалӧ, курччалӧма и сійӧс... Чӧвлы, Лыско, видзӧдла, мый тэкӧд лоӧма.

Лыско торъя нин ёна эз сет видлавны сюрсалысӧ.

— Эк-ма, — шыасис Прокопей, — шыбитны ковмас понтӧ.

Степан мурч курччис пиньяссӧ да, сідз жӧ нинӧм шыавтӧг, юктӧдыштіс Лыскоӧс. Жаль вӧлі тӧлка понйыс. Дай не кадӧ ставыс тайӧ лоис.

Мӧдісны сёрнитны Ильяӧс бурдӧдӧм йылысь. Хуторковъяс аддзылісны, кутшӧм ёна ошкыс курччалӧма шуйга сойсӧ, да полісны, мый сійӧ сылӧн вермас косьмыны либӧ весиг сісьмыны.

— Вот эськӧ бурджык турунъяс кӧ вӧлі дасьтӧма, — шуис Прокопей. — Колӧ юасьлыны, гашкӧ, эм кодлӧнкӧ.

— Туруныд турунӧн, а першавӧс колӧ корлыны.

— Тіян жӧ першав, — Степанкӧд эз сӧгласитчы Мирон. — Кольӧм во ме сы дінӧ пыравлі нин. Некутшӧм тӧлк оз тӧд. Менсьым юр эз вермы бура кӧртавны...

Мирон тайӧс шуис сы вӧсна, мед петкӧдлыны Ильяӧс ссыльнӧй докторлы.

— Миян военнӧй караб вылын вӧлі врач. Ок и дошлӧй. Морттӧ вундалас, вурлалас — и нинӧм! Ставыс бурдас. А докторъяс ещӧ на дошлӧйӧсь.

— Докторъяс? — мыйкӧ мӧдіс казьтывны Степан. — Гашкӧ, сы кодь, кодӧс вайлісны Типӧ сиктысь Вишкун пи дінӧ?

— Сійӧ буретш доктор. Сӧмын вот, — думыштіс Мирон, — локтас-ӧ.

— Гашкӧ, и локтас, — тшӧтш шыасис Марпа. — Господи, да ӧд ми нинӧм ог жалитӧй. Мый корас, сійӧс и сетам.

— Дон сайын, дерт, оз ло, — быттьӧ ошкыштіс гӧтырсӧ Степан. — Мед сӧмын бур вылӧ лоас.

Мирон стӧчмӧдыштіс ассьыс кывъяссӧ.

— Делӧыс абу донын. Сійӧ абу вӧльнӧй морт — вот мыйын делӧыс.

— Кыдз нӧ сідз, — шензьыштіс Марпа. — Купеч ордӧ волыны вӧльнӧй морт, а прӧстӧй вӧралысь ордӧ — абу вӧльнӧй. Кӧні нӧ правдаыс?

— Тэ, кӧзяйка, ланьт аслад правданад. Вишкуныд эськӧ непӧштӧ Типӧ сиктысь, а веськыда карысь вермис судзӧдны доктортӧ... Сёрнитан, мый оз ков.

Марпа ещӧ на мӧдліс дорйыны ассьыс правдасӧ, но Степан видзӧдліс сы вылӧ стрӧга, да сылы лоис ланьтны.

— Лекарство турун колӧ бурджыкӧс, — унйывсьысмоз нин бара чӧвтыштіс Прокопей. — Тайӧ медся лада. — И быттьӧ таысь кындзи нинӧм эз кӧсйы тӧдны, пукалігас жӧ мӧдіс узьны.

Сійӧ ӧні кажитчис чорыда тышкасьӧм бӧрын зэв ыджыд шойччысь варыш кодьӧн. Сойбордъяссӧ личӧдӧма, дзугсьӧм юрсиа юрсӧ уськӧдӧма морӧс вылас, увлань крукыльтчыштӧм ён нырсӧ дзебӧма тош пиас.

Миронӧс тожӧ личкис ун. Ильяӧс аддзытӧдз на кык вок вӧліны доза мудзӧсь нин. Та бӧрын налы ковмис лэччӧдны ас вылас Ильяӧс да Лыскоӧс самӧй Кузьдавсянь да ещӧ войся кадӧ вӧр туйӧд. Но Мирон гӧгӧрвоис, мый сетчыны мудзӧмлы ӧні оз позь, колӧ мыйкӧ решитны, мыйкӧ вӧчны.

Прокопей гораа корснитіс нырнас, но эз садьмы. Степан видзӧдліс пӧлатьӧ.

— Сэні шоныдджык, Мирон. Сэтчӧ водӧй.

Мирон сувтіс, муртса шатовтчыштіс.

— Но!.. — шензьыштіс сійӧ. — Заводитӧ гыавны кок улын. — И мыйлакӧ кутіс пасьтасьны. — Ме, Степан дядь, кӧсъя ветлыны ӧтилаӧ. Висьтала локтӧм бӧрын.

Миронлы кажитчис, мый Ильяӧс бурдӧдӧм кузя колӧ ещӧ на кодкӧдкӧ сӧветуйтчыны. Сійӧ кӧть эз ошкы фельдшерӧс, но сытӧг, дерт, делӧ оз артмы. Думыштіс первой сёрнитыштны сыкӧд да сьӧрсьыс вайӧдны сійӧс, мед видзӧдлас ачыс, а сэн лоас тыдалана, мый ковмас вӧчны водзӧ.

Йӧз узисны нин. Кыліс сӧмын войпукысь разӧдчысь ныв-зонлӧн гӧлӧсъяс да ӧтка гудӧклӧн Катыдпомлань ылыстчӧм.

Мирон мӧдіс игӧдчыны фельдшерлӧн керка кильчӧӧ. Но фельдшер, вӧлӧмкӧ, куим лун сайын нин мунлӧма мукӧд сиктъясӧ да грездъясӧ вӧчны писти висьӧмысь прививка. Гортас локтас недель мысти на, участокыс сылӧн некымын сё верст кузя.

Мирон быдӧн ёрччыштіс аслыс.

— Кабакъяс да вичкояс быд грездын, а фельдшерӧс кӧть понйӧн корсь, он аддзы.

Став надеяыс лоис ссыльнӧй доктор вылӧ. Кӧть кыдз, а колӧ вайӧдлыны сійӧс либӧ нулыны сы дінӧ Ильяӧс.

Тыдовтчисны еджыд чышъянъяс. Сяркнитіс ныв серам.

— Тэ, Анна, лун пукны лок миянӧ аски.

— Ладнӧ, Вера. Эшта кӧ, воа.

Кык пӧдруга торйӧдчисны. Мирон мӧдіс лэччыны кильчӧ вылысь.

— Вера! — шыасис сійӧ. — Сувтлы жӧ... Али эн тӧд?

— Мыйкӧ тай гӧлӧсыд тӧдса-а... Мирон али мый? Мыйла нӧ войпукас эн петкӧдчыв?

Вера вылын дженьыдик жакет. Сой вылас печкан.

— Ме муртса на петі вӧрысь, — висьталіс Мирон. — Ӧти молодеч виӧма ошкӧс, неуна тышкасьыштӧмаӧсь ошкыскӧд да лоис отсавны сылы локны гортас... Ме тэнсьыд кӧсъя юавны, ті кутшӧм ногӧн корӧдлінныд ссыльнӧй докторсӧ Ладимер дінад? Энлы... А тэ мыйла сэтшӧма повзин?

— Ме повзи?.. Ме эг повзьы... Коді нӧ сэтшӧм молодечыс?

— Тэ первой висьтав, кыдзи вайӧдлінныд докторсӧ?

Вералӧн мӧдіс дрӧжжитны гӧлӧсыс. Сылы дугдіс шедны лолалӧмыс.

— Урадник гижис бумага... Ветлісны пара вӧлӧн...

— Хм, — думыштіс Мирон. — Урадник дінӧ ӧмӧй ковмас пыравлыны...

— Тэ тай он висьтав, коді ошсӧ кыйӧма?

Сӧмын ӧні Миронлы усис тӧд вылас, мый Ильяыс ӧд казачитіс Вишкун ордын, вӧлі Веракӧд ӧтлаын.

— Тайӧ молодечыс, зон, Ильяыд тіян.

— Ой-а!.. — Мирон дінӧ уськӧдчис Вера, но сэк жӧ гӧгӧрвоис, мый колӧ кутыштны асьсӧ. — Ёна курччалӧма ошкыс?..

Мирон видзӧдыштіс Вера вылӧ. Нывлӧн первойсяньыс жӧ повзьӧмас да дрӧжжитана гӧлӧсас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм вынатор, мый Мирон весиг думыштіс: «Пӧдруга али мый? Но ӧд Илья меным эз висьтавлы та йылысь кыв ни джын?»

— Повзьӧдланаыс нинӧм абу, — медбӧрын, шуис сійӧ. — Но вот фельдшерыс эз лӧсяв гортас. Ковмас, тыдалӧ, збыльысь ветлыны доктор дінӧ.

— Дзик пыр жӧ и колӧ ветлыны. Пыравлыны Белоштык ордӧ, босьтны сылысь гижӧдтор да мӧдӧдчыны.

— Веськыда кӧ висьтавны, меным абу окота пыравлыны сы ордӧ. Да ещӧ татшӧм сёрӧн. Тэ вот мый, Вера, — друг вежис сёрнитанногсӧ Мирон. — Та йылысь тэ некодлы на нинӧм эн висьтав. А ме ветла учитель ордӧ. Морт сійӧ учёнӧй, законъяс тӧдӧ. — Да пыр жӧ мӧдӧдчис.

Степанов оліс на. Миронӧс сійӧ пыртіс аслас жырйӧ, тшӧктіс пуксьыны улӧс вылӧ.

Абажур лампа югӧрын куйліс восьтӧм школьнӧй тетрадь. Татшӧм жӧ тетрадьяс тэчӧма пызан вылӧ чукӧрӧн. Сэсся — книгаяс. Быдлаын книга — стенӧ вӧчӧм полкаяс вылын, этажерка вылын, краситтӧм на пу диван помын. Ачыс учитель вӧлі гортын новлан лӧза-гӧрд визя пижамаа. Сійӧ пуксис жӧ. Шуйга кинас сыныштіс кымӧс вылас лэччыштӧм еджыд юрсисӧ.

— Висьтась, Мирон Васильевич.

Николай Иванович кывзіс Миронӧс да, бара нин тошкассьыны удитӧм чужӧм вылас видзӧдігтыр, колӧ чайтны, думайтіс сы йылысь, кутшӧм повтӧмӧсь Войвывлӧн пияныс да мыйта вын колӧ видзны сы вылӧ, мед перйыны кынӧмпӧт.

— Да-а, — быттьӧ аслыс шуис учитель. — Вермас кольны кос сояӧн нэм кежлас... Разинныд сылысь сойсӧ гортас воӧм бӧрын?

— Эг на разьӧ. Асьсӧ водтӧдім паччӧрӧ.

— Паччӧрӧ? — пукаланінсьыс сувтіс Степанов. — Колӧ лэччӧдны джоджӧ. Шоныдінын ёнджыка мӧдасны паськавны дойясыс. Бур эськӧ вӧлі видзны сойсӧ кыдз позьӧ кӧдзыдджыка...

Сійӧ пуксис пызан сайӧ да ӧдйӧ гижыштіс записка. А сэсся шуис:

— Белоштык ордӧ пыравлыны, дерт, эз и ков... Ладнӧ вӧчӧмыд. Матысса сиктъясӧ доктор вермӧ ветлыны Типӧ сиктса стражниклысь юалӧмӧн.

— А кыдзи чайтанныд, Николай Иванович, — видзчысьӧмӧн юаліс Мирон, — волас докторыс?

Степанов, кажитчӧ, нюммуніс. Сійӧ бара сюся видзӧдліс Миронлы синъясас да кыдзкӧ аслысног тӧдчӧдана шуис:

— Воліс кӧ лечитны купеч пиӧс, локтас и вӧралысьӧс лечитны.

Миронлӧн воча видзӧдлӧмыс вӧлі тожӧ кузьджыкӧн. «Гӧгӧрвоа, — быттьӧ кӧсйис шуны тайӧн. — Политическӧй ссыльнӧйяс овлӧны прӧстӧй йӧз дор. Тайӧс ме важӧн тӧда».

Учитель дінысь петігӧн нин сійӧ ещӧ думыштіс: «Найӧ нӧ тӧдсаӧсь али мый докторыскӧд?»

Кильчӧ сайсянь вуджӧртчис морт.

— Мый висьталіс? — тӧждысяна гӧлӧсӧн ньӧжйӧ юаліс Вера.

— Колӧ пӧ ветлыны докторла, — эз мӧд соссьыны Вераысь Мирон. — Сӧмын вот кыдзи ветлан татшӧм туйнас: ни доддьӧн, ни телегаӧн.

— Кывзы, — кутыштліс Миронлысь кышансӧ Вера. — Ме ветла. Докторыс менӧ тӧдӧ нин. Тӧда, код ордын сійӧ олӧ. — И быттьӧ, мед Мирон эз удит ӧткажитны сылы, мӧдіс висьтавны ӧдйӧ: — Ме ставсӧ думышті. Колӧ ветлыны верзьӧма вӧвъясӧн. Босьтла найӧс Ласей дядьлысь. Гусьӧн. Некод оз тӧдлы. Пукся Воронко вылӧ, а Гнедкоыс бура вӧтчӧ дом повод йылын. Асъя биасигъяс кежлӧ бӧр лоа гортын. Ойя жӧ нин!..

— Ласей дядьыд кӧ тӧдлас та йылысь?

— Эн пов, Мирон. Та йылысь ме висьтала сӧмын ӧти мортлы — Педӧралы, миян казачкалы. Ми сыкӧд кыкӧн узьлам важ керкаын. Эн тӧждысь, Мирон, — содтіс ещӧ Вера. — Вӧвъяссӧ ме ачым верда-юктала... Да ӧд коді аддзылас войнас?

Мирон вӧлі зэв рад, мый тадзи ӧдйӧ да кокниа вермис ставыс артмыны. Но сійӧ эз вермы сӧгласитчыны Веракӧд вӧвъяс кузя.

— Гашкӧ, тадзи вӧчам, — висьталіс сійӧ. — Ласей дядьыдлысь босьтам сӧмын ӧти вӧвсӧ. Мӧдыс лоӧ Степан дядьлӧн. Ӧд докторыс кӧ абу либӧ окотитас мӧдӧдчыны луннас, кыдзи тэ колян Ласей дядьыдлысь вӧвсӧ? Да и не сӧмын та вӧсна...

Вера гӧгӧрвоис нин ассьыс ӧшыбкасӧ, ошкыштіс Миронӧс. Мирон перйис зепсьыс бумагатор.

— Николай Иванович ыстӧ докторлы гижӧд. На, босьт. — И мыйлакӧ ньӧжйӧнджык нин содтіс: — Сет сӧмын аслыс, киас.

Гижӧдсӧ Вера ӧдйӧ сюйис питшӧгас да сідз жӧ ӧдйӧ воши пемыдас.

3

Ылын тыдалысь войся битор ӧтка кодзув кодь. Сійӧ сы моз жӧ пессьӧ тӧла дырйи, сідз жӧ торйӧдӧ звезда лучьяс лӧнь кадӧ. Но сыын эм ещӧ мӧдтор, кодӧс позьӧ шуны ас дінас кыскысь вынӧн. Биторлы радлыштӧ туйвывса мудзӧм морт, сійӧс аддзӧм бӧрын содтӧ воськовъяссӧ сьӧкыд додь кыскысь вӧв. Ӧд сэні ловъя йӧз, шоныд керка, тӧв сай лэбув.

Татшӧм ӧтка кодзув биторсӧ кутіс аддзыны Вера, кор сійӧ петіс вӧраинысь Типӧ сикт кушӧ. Войыс вӧлі кымӧра да тӧла, ичӧтик битор пессис лэчкӧ шедӧм пӧтка моз, и Вера мӧдіс вӧтлыны вӧвъяссӧ ещӧ на ӧдйӧджык, быттьӧ кӧсйис суӧдны пӧткасӧ ловйӧннас.

— Гажаджыка! Регыд нин! Оп!

Вӧвъяс кок улысь, кылӧ, резіс лым сора няйт, сёя местаясӧд гӧнитігӧн гораа клопайтісны Гнедколӧн стӧкана гыжъясыс.

Сӧмын эськӧ не сёрмыны, сӧмын эськӧ суӧдны ас дінас кыскысь тайӧ кодзув-биторсӧ.

Вера эз на тӧд, код керкаын тіраліс биыс. Но сійӧ бура помнитӧ самӧй кырйывса неыджыд керка, кодлӧн ӧти ӧшинь видзӧдӧ Важгорт сиктӧ мунысь туйлань.

Гашкӧ, сылӧн? Гашкӧ, сійӧ оз на узь? Думайтӧ аслас чужан му йылысь, шогсьӧ семьяыс вӧсна... Сійӧ ӧд абу нин том. Дерт, кӧнкӧ и семья колис гортас.

Битор вочасӧн матысмис, ӧтарӧ югдаммис, и Вера ӧні тӧдіс нин, мый оз на узь буретш сійӧ, ссыльнӧй доктор, и мый тайӧ вывті и вывті бур.

— А, нолтӧ! Ещӧ ӧдӧбтылам! Оп!

Муртса вуджрасисны туйдорса потшӧсъяс. Быд здук позис виччысьны скачӧн гӧнитысь вӧвъяслысь прӧступитчӧм. Пӧсялӧм чужӧмӧ пӧльтіс вой тӧв, гораа шутьляліс пельясын. Но водзын тыдаліс кодзув кодь битор, и нинӧмысь эз вӧв страшнӧ.

Вано Давидович Масашвили олӧ Типӧ сиктын дзонь во нин. Царскӧй правительство сійӧс ыстӧма татчӧ ссылкаӧ куим во кежлӧ революционнӧй удж нуӧдӧмысь. Секретнӧй бумагаясын Вано лыддьыссис рядӧвӧй социал-демократӧн, да местнӧй стража эз лыддьы коланаӧн дзикӧдз ӧлӧдны сійӧс, кыдзи врачӧс, корсюрӧ ветлыны лечитны йӧзӧс весиг орчча сиктъясӧ.

Тайӧ вӧлі ар комын вита, смоль сьӧд юрси-тоша да гажа синъяса кавказец. Сійӧ оліс тӧвся керкаын ӧтнас, ӧдзӧсыс пырис кӧзяевакӧд ӧти посводзсянь.

Морт сям сертиыс варов да йӧз дінӧ сибалысь Вано Масашвили мукӧд дырйи друг лолі зумышӧн, этша сёрнитысьӧн, шочджыка петавліс кӧзяева дінӧ пукавны. И некод эз тӧд, мый йылысь сійӧ думайтіс. Корсюрӧ сы дінӧ волывлісны ас кодьыс жӧ ссыльнӧйяс. Найӧ мыйкӧ пӧся вензьывлісны, лӧгасьлісны, бурасьлісны. И быд татшӧм вензьӧм бӧрын «доктур» — тадзи сійӧс шуисны местнӧй йӧз — лолі бара жӧ то кыпыдӧн, то зумышӧн.

Вано талун вӧлі вӧвлытӧм кыпыд. Сійӧ кывліс унатор, весиг виччысьтӧг уна выль юӧръяс! Воӧма Ленинлӧн выль книга, гусьӧн, татчӧдз, ылі Коми муӧдз, Вано киӧдз. И ӧні, тайӧ книгасӧ лыддьӧм бӧрын, мед заводитласны вензьыны Ванокӧд сылӧн ӧткымын ёртъяс! Вано кывйӧн мӧдас сёрнитны ачыс Ленин! Да, ачыс Ленин!

«Все более тонкая фальсификация марксизма, все более тонкие подделки антиматериалистических учений под марксизм, — вот чем характеризуется современный ревизионизм и в политической экономии, и в вопросах тактики, и в вопросах философии вообще», — лыддис Вано Масашвили.

Тыдалӧ, мӧдіс бырны кока лампасьыс карасиныс. А дугдыны лыддьысьӧмысь эз на вӧв окота. Вано нюжӧдчыштіс пу крӧвать вывсяньыс содтыштны фитиль да буретш тайӧ кадӧ кыліс, кыдзи ӧшинь улын корснитіс вӧв.

Ленинлӧн книга ӧдйӧ дзебсис, а сы местаӧ перйысис запретиттӧм книга. Но Масашвили тӧдіс нин кильчӧ игӧдчыны заводитӧм серти, мый некутшӧм опасность абу — кодкӧ локтӧ сы дінӧ отсӧгла.

Вераӧс ставнас резӧма няйт. Няйт чутъяс вӧліны весиг тӧлӧн ӧжигайтӧм чужӧм вылас. Но Вера найӧс эз кыв.

Доктор ӧдйӧ шебрӧдыштіс вольпасьсӧ эшкынӧн да бурджыка видзӧдліс ныв вылӧ.

— Эг кӧ ылав, — шуис сійӧ, — локтӧмыд Сирвойтовсянь. Пиыс ӧмӧй эз на бурд?

Вера бергӧдчыштліс стеналань да ӧдйӧ корсьыштіс питшӧгсьыс Миронӧн сетӧм гижӧдтор.

— Тэныд, господин доктор, ыстісны со тайӧс.

Запискаын висьтавсис, мый ӧти том вӧралысь кыйӧма ошкӧс, ошкыс сійӧс курччалӧма, том морт вермас кольны нэм кежлас калекаӧн, оз кӧ ло сылы сетӧма колана отсӧг.

Кодыр запискасӧ лыддис доктор, Вера видзӧдіс сійӧ чужӧмӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ виччысис приговор либӧ оправдайтӧм. Но докторлӧн чужӧмыс вӧлі спокойнӧй.

— Пуксьы, донаӧй, — индыштіс табуретка вылӧ доктор. И сэк жӧ юаліс: — Ӧтнад?

— Да, ӧтнам. Локті верзьӧма вӧвъясӧн.

Вано Давидович воськовтіс пызанлань да бара содтыштіс лампа фитиль.

— Висьтав, донаӧй, кыдзи тэнад нимыд? Ме, буракӧ, вунӧді нин.

Вера висьталіс ассьыс нимсӧ.

Доктор бара юаліс:

— Тайӧ вӧралысь том мортыс коді лоӧ тэныд?

Вера ставнас ӧзйыштліс яндысяна биӧн. Сійӧ буретш татшӧм вопроссьыс и поліс воигчӧжыс.

— Ильяыс, шуан, коді лоӧ меным? — быттьӧ ассьыс жӧ юаліс Вера да вочавидзис ещӧ на шогмытӧма: — Гожӧмнас сійӧ казачитіс Ласей дядь ордын...

Докторлӧн гажа синъясыс векняммыштлісны, сьӧд ус-тош пырыс тыдыштліс нюммунӧм.

— Бур тіян Ласей дядьыд. Оз вунӧд ассьыс батраксӧ.

Вера первойысь на кыліс «батрак» кывсӧ. Сылы лои окота висьтавны докторлы, мый Илья эз вӧв батракӧн, а вӧлі казакӧн. Но доктор удитіс сетны выль вопрос.

— А тайӧ бумагасӧ тэныд коді сетіс?

— Пӧчинӧкса Мирон. Сійӧ и вайӧма вӧрсьыс Ильясӧ.

Вера ещӧ висьталіс Миронлысь кывъяссӧ гижӧдсӧ доктор киясӧ сетӧм йылысь. Но докторлы тайӧ мыйлакӧ эз кажитчы. Сылӧн чужӧмыс лои стрӧгджык, ачыс ставнас быттьӧ зэвтчыштіс.

— Седлӧыд эм вӧв вылад?

— Седлӧ?

— Но ладнӧ. Сідз мӧдӧдчам. — Да кутіс пасьтасьны.

Сійӧ петавліс кӧзяева дорӧ, тыдалӧ, висьтавны аслас мунӧм йылысь.

Ывлаыс заводитӧма сэзьмыны. Кок улын тӧдчис нин кынмӧм.

— Господин доктор, — шыасис Вера, — тэ пуксьы тайӧ вӧв вылас. Гнедко омӧльджыка зыркыд.

Вано радейтіс ветлыны верзьӧма вӧвъяс вылын. Мукӧд дырйи кӧ, эськӧ, первой клопайтыштіс Гнедколы мича сьыліас, ышӧдана тувкыштіс сылы бокас, ошкыштіс сійӧс. Но ӧні муртса матыстчис вӧв дінӧ да пыр жӧ пуксис сы вылӧ.

Здук мысти нин кыліс, кыдзи Типӧ сиктысь торъялісны ӧдйӧ гӧнитысь вӧвъяслӧн кок шыяс.

Вано Масашвили эз вермы миритчыны ӧтиторкӧд: кутшӧм ногӧн Степановлӧн тадз кокниа да видзчысьтӧг артмис запискасӧ кодкӧдсюрӧ ыстӧмыс да велӧдӧмыс, мед сетны сійӧс «сӧмын доктор киясӧ». Тадз думышттӧг эськӧ эз вермы вӧчны детинка. Тайӧ поступоксӧ сылысь некыдз оз позь прӧститны.

Татшӧм думъясӧн Масашвили муніс сэтчӧдз, кытчӧдз бура эз вежӧрт, мый пузьыліс дзик прӧста.

«Чорт побери, ӧд нинӧм сэтшӧмыс эз ло! Степанов правильнӧ вӧчӧма, мый ыстӧма запискасӧ аслас нимсянь. Тайӧ кыпӧдас сылысь авторитетсӧ йӧз син водзын».

Сійӧ зэлӧдыштіс дом поводсӧ, мед виччысьыштны Вераӧс.

— Кыдзи делӧясыс, джигит? — юаліс доктор, кор Вера мӧдіс тӧдчыны пемыд пиас.

— Бежит кӧть абу бежит, — эз гӧгӧрво кывсӧ Вера, — а Рыжкоӧй менам заводитіс мудзны. Вӧтла, вӧтла, а некыдз ог вермы вӧтчыны тіян бӧрся.

Доктор сӧмын ӧні вежӧртіс, кутшӧм бур вӧв вылын сійӧ пукалӧ. Спинаыс Гнедколӧн гӧгрӧс, сьыліыс коткыля, а рӧдтігас ставнас быттьӧ лайкъялӧ.

— Тэ, буракӧ, он тӧд, мый сійӧ лоӧ джигитыс?

— Джигит ӧмӧй? А ме кылі «бежит», — серӧктіс Вера.

Вера вӧлі вывті рад, мый доктор татшӧм ӧдйӧ мӧдӧдчис сыкӧд да эз кӧсйы петкӧдлыны асьсӧ ни мудзӧмӧн, ни жугыльӧн.

— Джигит сійӧ сэтшӧм пельк морт, коді бура ветлӧ вӧв вылын, — гӧгӧрвоӧдіс доктор. Но сы вӧсна, мый татшӧм донъялӧмыс эз восьты джигитлысь став качествосӧ, доктор ещӧ содтіс: — Сійӧ повтӧм сьӧлӧма да вына морт. Сяммӧ шедӧдны ставсӧ, мый кӧсйӧ. — И друг юаліс: — Кӧсъян тӧдны, кӧні найӧ олӧны?

Вано Давидовичлӧн юрас чужис план: бурджыка тӧдмавны нывсӧ. Но таӧдз коліс петкӧдлыны асьсӧ матыса мортӧн, мед Вера кутіс сылы эскыны.

— Джигитъяслӧн чужан муыс — гӧраа места, — заводитіс сійӧ. — Кор мунан гӧра туйясӧд, юрыд бергӧдчӧ: гӧра йывъясыс лэптысьӧмаӧсь кымӧръяс сайӧдз, а гӧраяс костыс кажитчӧ пыдӧстӧмӧн. Тадзи тыдалӧ лунын. Но пуксис вой, трубаын кодь сап пемыд арся вой. Сакляӧ — тадзи сэні шуӧны керкаяссӧ — вайисны ранитчӧм том мортӧс. Ош кыйысьыд моз жӧ сійӧ тышкасьӧма зверкӧд. Сылы колӧ пырысьтӧм-пыр отсӧг. А доктор олӧ мӧд аулын — аулӧн сэні шуӧны сиктъяссӧ. Сэк аддзысьӧ медся сюсь джигитыс. Босьтӧ сьӧрсьыс кык верзьӧма вӧв да гӧнитӧ гӧраяс костӧд. Сійӧ юр весьтын сьӧд скалаяс, уліас — сьӧд пропасть. А сійӧ скачитӧ и скачитӧ. Сӧмын и кылӧ, кыдзи вӧвъяс кок улысь торъялӧм изъяс лэбӧны да гымалӧмӧн усьӧны пропастьӧ.

Вера кывзіс висьталӧмсӧ лов шы пӧдтӧмӧн. Сійӧ кӧть эз на аддзыв ни гӧраяс, ни пропастьяс, но ас ногыс бура вежӧртіс серпас, кыдзи джигит ӧдйӧ петкӧдӧ картаысь вӧвъяс, чеччыштӧ вӧв вылӧ да скачитӧ пемыдас... И сылы, гашкӧ, Вералы моз жӧ, первой тыдыштіс ӧтка битор, и сійӧ сідз жӧ ӧдӧбтіс вӧвъяссӧ.

— Висьтав, доктор: сэні эмӧсь ошъяс?

— Да. Эмӧсь ошъяс. Эмӧсь тигръяс, пантераяс, змейяс.

И Вера вежӧрын бара артмис серпас, кыдзи тайӧ том мортыс Илья моз жӧ тышкасьӧ тигркӧд, кыдзи сійӧс Мирон кодь ён том морт вайӧ гортас.

— Тэ шуин, — Вералысь думсӧ торкис доктор, — мый меным гижӧдсӧ тэд сетіс Мирон. Коді сэтшӧм Мироныс?

— Том морт жӧ, — вочавидзис Вера. — Кольӧм ар локтіс служба вылысь. Матросӧн вӧлӧма.

— Хуторков Мирон?

— Да, Хуторков. Тэ сійӧс тӧдан?

— Кывлі... Сідзкӧ, сійӧ локтіс тіян ордӧ да шуис: «Вера, ветлы докторла».

Вералы эз вӧв окота висьтавны ставсӧ, кыдзи вӧлі. Но ӧд он кӧ висьтав докторлы да он кӧ шу, мый сыла ветліс став йӧзысь гусьӧн, доктор жӧ и вермас ветлӧм йылысь гусяторсӧ йӧзӧдны. Вера висьталіс, кыдзи вӧлі делӧыс.

Ӧні ачыс Вано кывзіс ыджыд интересӧн. Сійӧ гӧгӧрвоис сідзи, кыдзи коліс гӧгӧрвоны: тайӧ ныв морӧсын пессьӧ ыджыд сьӧлӧм, кодӧн веськӧдлӧ нинӧмӧн венны позьтӧм любовь. Но ӧд тайӧ жӧ висьталіс и нывлӧн характер йылысь. Вермис ӧмӧй сьӧд войын мӧдӧдчыны туйӧ коньӧр кодь ныв да ещӧ йӧзысь гусьӧн?

Верзьӧмаяс ӧні мунісны орччӧн. Ӧтарас и мӧдарас пемыд стенаӧн сулаліс вӧр, канаватӧм векньыдик туй тӧдчис сӧмын сы вӧсна, мый кытсюрӧ вӧлі лымъя на.

— Кодыр ме бӧр муна ас чужан муӧ, сэки чукӧрта ас гӧгӧр джигитъясӧс да висьтала налы, кыдзи ылі войвылын менӧ ӧтчыд сап пемыд войын пышйӧдіс ныв. Ме нинӧм ог содты лишнӧйсӧ. Висьтала сідзи, кыдзи вӧлі. Но джигитъяс пӧвстын, дерт, лоас ашуг — сьылысь поэт. И тайӧ ашугыс менам висьт серти лӧсьӧдас песня. Ашуг босьтас киас фандыр да мӧдас сьывны.

Вано друг пыркнитыштіс юрнас, кисьыс лэдзис дом поводсӧ да быттьӧ киас фандыр кутігмоз, заводитіс сьывны аслас кыв вылын — мича да сьӧлӧмсянь петысь гӧлӧсӧн. Сійӧ сьыліс эз гора. Кывъясыс Вералы вӧліны гӧгӧрвотӧмӧсь, но Вера кыліс тайӧ песнясьыс мыйкӧ матысаӧс да нежнӧйӧс.

Вано Масашвили сьыліс со мый йылысь, вуджӧдны кӧ песнясӧ коми кыв вылӧ прӧстӧй кывъясӧн:

«Сыланьын, кӧні югвидзӧ Полярнӧй кодзув, эм паськыд вӧръяса му. Тайӧ вӧрыс сы пасьта, мый медся бур кабардинскӧй скакун вылын тырмас вуджны сійӧс дзонь недель чӧж. И олӧны сэні повтӧм вӧралысьяс. Коркӧ ӧтчыд том вӧралысь тышкасяс ошкӧд. Дыр найӧ тышкасясны. Кык лун да кык вой да ещӧ ӧти лун юргас матыса вӧрыс найӧ шыалӧмысь. Ошкӧс венас том морт. Но збой вӧралысь ачыс кулан выйын. Кывлас та йылысь сылӧн мусаыс. Ах! Лунвывса енэж кодь синъяса мусаыс. Том кипарислӧн кодь сылӧн стан — сэтшӧм жӧ веськыд, сэтшӧм жӧ нюглясьысь. Ах! Дрӧгмуніс сылӧн радейтысь сьӧлӧмыс. Кымӧртчис сылӧн шондібан чужӧмыс. Войын кодь гажтӧм милӧйтӧг олӧм. Тӧлын кодь кӧдзыд милӧйтӧг вылӧм. Скала выв дуб кодьӧдз чорзис стан. Повтӧм орлицалӧн кодь лоис сьӧлӧм. «Чож кокъяса вӧв меным! — горӧдіс ныв. — Ме милӧйлы нуа бурдӧдан вын». Ах! Тайӧ эз вӧв прӧстӧй ныв. Тайӧ вӧлі джигит ныв!..»

Вано быттьӧ вунӧдіс ставторсӧ. И кымын дыр сійӧ мӧдіс сьывны, сымын ёна нывлӧн светлӧй образыс кутіс пӧрны паськыдджык образӧ, коді быттьӧ скачитӧ паськыд вӧръяс да джуджыд гӧраяс вомӧн оз нин ӧти морт дінӧ, а дзонь народъяс дінӧ, кодъяс корӧны отсӧг мездыны найӧс вир юысь царысь.

«Да, да, — думыштіс аслыс Масашвили, кор нин помаліс сьывны. — Терзайтӧм народъяслы колӧ и бурдӧдан вын да на дінӧ сэтшӧм любовь, кодлы эськӧ эз вермыны мешайтны ни Россия-матушкалӧн паськыд эрдъясыс, ни уна сикас йӧзлӧн разнӧй кывъяс вылын сёрнитӧмыс».

И буракӧ, ачыс логикаыс нин, а гашкӧ, и Ленинлысь книга лыддьӧм вӧчисны ясӧдджыкӧн олан туйсӧ, код кузя Вано Масашвили мӧдас мунны смелджыка водзӧ.

Колӧ не сӧмын лечитны йӧзӧс, но и югдӧдны налысь юръяссӧ, кӧдзны уджалысь йӧз пӧвстӧ дружбалысь кӧйдыс, коді коркӧ, коммунистическӧй будущӧй вӧсна тышъяс кежлӧ, вермас чужны да быдмыны венны позьтӧм вынӧ.

Шыасис Вера.

— Тэ менӧ эн дивит, господин доктор. А миянлы колӧ тэрмасьны. Асъя чеччавтӧдз колӧ локны гортӧ.

— Гӧгӧрвоа, донаӧй, зэв бура гӧгӧрвоа.

Вера мужичӧй ногӧн шутьӧктіс, ӧвтыштіс дом поводнас, и Рыжко мӧдӧдчис рӧдтыны.

4

Матвей Степан керкаын би сідзи и эз куслы войбыд. Унмовсьлытӧг быглясис вольпась вылын Степан. Прӧста шӧйтіс Марпа. Нормӧм мам то волас пиыс дінӧ, коді ӧні куйліс кӧтшасын скамья да лабич вылӧ вольсалӧм вольпась вылын, шуыштас сылы кутшӧмкӧ мелі кыв, то видзӧдыштас ӧшиньӧд пемыд пиас. Ывлаын эз кыв ни ӧти шы, эз тыдав ни ӧтитор. Ставыс быттьӧ кулӧма, ставсӧ быттьӧ вевттьӧма сьӧд дӧраӧн. Та вӧсна войыс кажитчис ещӧ на кузьӧн да шуштӧмӧн.

— Мамӧ, тэ эн татшӧм ёна тӧждысь, — ньӧжйӧник шуис Илья, кор мамыс бара пуксис сы дінӧ. — Тэ узьышт. Докторыд дзик пыр оз лок. Сійӧ ӧд абу прӧстӧй морт. Арся войын та кузя вӧлӧкӧ оз пет. Воны кӧ, воас сӧмын рытнас.

Эня-пиа тӧдісны коді муніс докторла. Правда, Мирон эз сёрнит паськыда. Рытнас кытчӧкӧ ветлӧм бӧрын сійӧ локтіс тэрмасьӧмӧн, Степанлы тшӧктіс петкӧдны Рыжкосӧ картасьыс. Найӧ кыкӧн петавлісны ывлаӧ да пырӧм бӧрас нин кыв-мӧдӧн висьталісны, мый докторла муніс Бобыль Вера.

Да ӧд сяммас-ӧ сійӧ лючки висьтавны учёнӧй мортлы? Сяммас-ӧ вайӧдны докторӧс бабйӧ? Думсьыс Марпа видіс Миронӧс, мыйла сійӧ тадзи вӧчис, мыйла эз мун ачыс Степан. Мужичӧйыд век нин мужичӧй.

А Ильялы прӧста эз эскыссьы, мый докторла муніс буретш Вера. Кыдзи тайӧ вӧлі? Кутшӧм ногӧн Мирон аддзис Вераӧс да артмӧдчис сыкӧд? Но Мирон быттьӧ нарошнӧ ӧдйӧджык кайис пӧлатьӧ, пыр жӧ заводитіс шкоргыны-узьны. Кык вок и ӧні на узьӧны чорыд ныргорӧн.

Ильялӧн синъясыс куньсаӧсь. Но сійӧ аддзӧ ассьыс мусасӧ сідз ясӧда, быттьӧ Вера ӧні пукаліс сыкӧд орччӧн, быттьӧ сійӧ шуаліс сылы: «Тэ ӧд менам ӧтнад роднӧйыс, матысаыс, донаыс».

Терпитны позьтӧма ёна висис сой. Ёнтіс бокыс, ошкыс курччалӧма и морӧссӧ. Но колӧ терпитны. Колӧ горзытӧг куйлыны да виччысьны, виччысьны... Оз вермы лоны, мед Вера эз вайӧд докторӧс.

Илья восьтыштіс синъяссӧ. Мамыс век на пукаліс сы дінын да вуграліс. Сылӧн юрыс друг усьыштіс Илья вольпась вылӧ. Мам, тыдалӧ, унмовсис. Но тӧдчис, сійӧ узис эз спокойнӧя, частӧ лолаліс, ки-кокыс дрӧгйӧдлісны.

Марпа быттьӧ ныв на. Сійӧ пукалӧ кыан стан сайын да кыӧ дӧра. Но друг лоис вичкоын. Веничайтчӧны Степаныскӧд. На дінӧ матыстчис поп. Сы киын венеч. Поп шуӧ: «Венечсӧ первой пуктам раб божий Степан юр вылӧ, а тэныд, рабыня Марпа, мӧдысьджык пуктам». Сэсся Степан муніс чери кыйны. А Марпалӧн ваймӧма пывсян. Марпа локтіс ю дорӧ корсьны верӧссӧ, но аддзис: Степаныс, вӧлӧмкӧ, пыж вӧчӧ.

Марпа дрӧгнитіс, садьмис.

— О господи, — чӧвтыштіс сійӧ пернапас. — Колӧ жӧ татшӧм вӧтъяс вӧтавны.

Первой вӧтыс, гашкӧ, и мед. Дӧра кыӧм век нин висьтавлӧ кузь туй йылысь либӧ доймӧм йылысь. А мыйла венечыс? Юр вылӧ венеч пуктӧм — сійӧ смерть. И пыж вӧчӧм — кулӧм мортлы горт вӧчӧм.

Ещӧ ёнджыка мӧдіс нюкыртны мам сьӧлӧм, ещӧ шуштӧмджыкӧн мӧдіс кажитчыны войыс.

Дзуртыштіс пӧлать пӧв. Джоджӧ лэччис Мирон, видзӧдліс ӧшиньӧ.

— Асъя бияс тыдовтчисны, — юӧртіс сійӧ да матыстчис Илья дінӧ. Но Илья, буракӧ, унмовсьӧма.

Чеччис Степан. Марпа ломтіс пач.

— Тэ, Марпа тьӧтка, ва пукты шонтыны. Найӧ регыд локтасны. Докторлы ковмас пуӧдӧм ва.

Учителькӧд сёрнитӧм бӧрын Мирон тырвыйӧ эскис, мый доктор обязательнӧ лоас тані югдытӧдзыс на. Не кӧ тадзи, шуис ӧмӧй учитель сэтшӧм кывъяс, кодъяс йылысь Мирон эз ӧтчыд нин казьтыв аслыс: «Воліс кӧ лечитны купеч пиӧс, локтас и вӧралысьӧс лечитны». Тайӧн ӧд зэв уна вӧлі висьталӧма.

А босьтны кӧ асьсӧ Николай Ивановичӧс. Коді сійӧ сэтшӧмыс эм? Прӧстӧй учитель али ещӧ кодкӧ? И мыйла сійӧ тадзи ёна заводитӧ воны сьӧлӧм вылас сылы, Миронлы?

Тайӧ кадӧ ӧшинь улын кылыштісны негора шыяс. Мирон ӧдйӧ чеччис.

— Со и локтісны, кылӧ, — шуис сійӧ да кышантӧгыс уськӧдчис ывлаӧ.

Здук мысти Миронкӧд ӧтлаын керкаӧ пырис няйтӧн резӧм доктор.

— Пӧжалуйста, пӧрччысьӧй, господин доктор, — кӧзяева пыдди мӧдіс тшӧктыны Мирон.

— Менӧ шуӧны Вано Давидовичӧн, — первойя кывъясӧн шыасис доктор. Сійӧ, тыдалӧ, эз кӧсйы, мед шуисны господинӧн. — Ті, буракӧ, Хуторков Мирон?

— Да, Вано Давидович. Ме Хуторков.

Доктор нюжӧдіс кисӧ.

— Видза оланныд, матрос! — И содтіс: — Энӧ шензьӧй, мый ме тӧда тіянӧс. Матросыс тані абу уна... Чолӧм кӧзяинлы, кӧзяйкалы!

Степан кыдзи сулаліс пызан дінын, сідзи и колис сэтчӧ. Сійӧ сӧмын шуис, волы пӧ, дона гӧсть. А Марпа, нинӧм шутӧг, улӧдз копыртчыштліс пачводзсяньыс.

Гозъя ёнджыкасӧ шензисны Мирон вылӧ, кыдзи сійӧ повтӧг да сюся кутіс асьсӧ доктор дырйи, отсасис сылы пӧрччысьны, мыссян дозйӧ вайис ва, Марпалы тшӧктіс дасьтыны выль кичышкӧд.

Кодыр ставсӧ тайӧс лои вӧчӧма нин, сьӧд ус-тоша доктор матыстчис Илья дінӧ.

— Аха! Тэ со кутшӧм вӧлӧмыд!.. Кыдзи олан, том морт?

Илья сӧмын видзӧдліс доктор вылӧ.

Мирон вайис докторлы улӧс.

— Аттьӧ, матрос!

Вано Давидович пуксис, босьтіс Ильялысь дзоньвидза кисӧ, мӧдіс кывзыны пульс.

— Тэнад ошкыд, сідзкӧ, культӧг на и куйлӧ?

Илья кӧсйис мыйкӧ шуны, но нинӧм эз артмы. Сӧмын кыліс, кыдзи лов шысӧ пӧдтымӧн ӧдйӧ мӧдіс чеччавны сьӧлӧмыс. Сьӧлӧмлы эз тырмы вир.

Доктор ӧдйӧ чеччис, кышан зепсьыс перйис неыджыд пузырёк, корис стӧканӧн неуна ва.

Капляясӧн Ильяӧс юктӧдӧм бӧрын доктор мӧдіс сы йылысь юасьны Миронлысь. Найӧ сёрнитісны ньӧжйӧник да дженьыдик фразаясӧн, и Степан гозъя бара на шензьыштісны Мирон вылӧ, кутшӧм тӧлка да йӧз морт дінӧ сибалысь сійӧ вӧлӧма. Тадзи жӧ думайтіс вокыс йылысь и Прокопей, коді ӧні гоньвидзис пӧлать юр йылын.

Колана лекарствояс да хирургическӧй инструментъяс докторлӧн вӧліны сьӧрсьыс. Сійӧ кутіс дасьтысьны операция кежлӧ. А Миронлы шуис:

— Мӧдан отсасьны.

— Эм отсасьны, Вано Давидович! — кӧзырнитіс Мирон. Но тайӧ кӧзырнитӧмыс тані вӧлі лишнӧй нин.

Дыр ковмис разьны сой кӧртӧдъяс — найӧ сибдӧмаӧсь дойяс дінӧ. Ёна мешайтіс докторлы му, кодӧс Илья пуктыліс сой вылас вир сувтӧдӧм могысь.

Ильялы вӧлі вывті сьӧкыд терпитны. Сійӧ чужӧм вылӧ анькытшӧн петіс кӧдзыд пӧсь. Но сійӧ терпитіс. Сӧмын корсюрӧ йирышталіс пиньсӧ либӧ ойӧставліс.

Та пыдди эз вермы кутны асьсӧ мамыс. Сійӧ оз-оз да бара и бара матыстчылас писӧ лечитысьяс дінӧ, кевмысьыштас пиыслы.

— Горзы, дона пи. Ойзы, сьӧлӧмшӧр. Эн кут ас пытшкад ойзӧмтӧ: потас сьӧлӧмыд.

— Ланьт, мися, кӧзяйка, — ӧлӧдіс гӧтырсӧ Степан. — Ковмас кӧ, и тэтӧг ойзасны... Эн мешайт бур йӧзыслы.

Ранаяс вӧліны зэв опаснӧйӧсь. Сыысь кындзи, мый сояс эз вӧв курччавтӧмин, розялӧма тшӧтш артерияыс, оранвыйын главнӧй сухожилиеыс. Но доктор надейтчис век жӧ, мый сылы удайтчас спаситны сойсӧ. Сійӧ уджаліс да тожӧ шензис Илья терпениелы, весиг мыйтакӧ поліс сэтшӧмторйысь, кыдз эськӧ том вӧралысь эз рӧскодуйт тайӧ кутчысьӧмыс вылӧ став вынсӧ.

— Сэсся нӧ кутшӧм ногӧн артмис, том морт, мый тэнад ки веськаліс ош вомӧ? — юаліс доктор, мед кӧть неуна ылӧдыштны Ильяӧс мырдысьӧн терпитӧмысь.

— Ме... ачым сюйи киӧс... сійӧ вомӧ.

— Нарошнӧ?

— Да... Ой!..

— А тэ — нечово... Горзы, горзы! Мамыд тай тшӧктӧ.

Илья пыдди кутіс висьтавны Мирон.

— Ошкӧд тышкасигӧн, кор мукӧдтор оз позь нинӧм вӧчны, аслад жӧ сойыд зэв бур оружие. Сійӧс сюян ош вомӧ, и ош заводитӧ раммыны. Сэки сэсся кӧть мый позьӧ вӧчны сыкӧд.

— Сэки сылы... — мӧдіс жӧ висьтавны Илья да бара тӧдлытӧг горӧдіс.

— Ёнджыка, дона пи, ёнджыка ойзы. Ойзӧмыд личӧдӧ сьӧлӧмтӧ.

Кодкӧ игӧдчыштіс кильчӧӧ. Марпа петіс восьтыны. Вӧлӧма Вера. Сійӧ нуӧдӧма нин вӧвсӧ гортас да воӧма бӧр.

Марпа мӧдіс аттьӧавны Вераӧс. Но Вера быттьӧ торкыштіс сійӧс:

— Ме кӧсъя пыравлыны, видзӧдлыны...

Керкаын Вералы нырас тшукис чорыд лекарство дук, синмас шыбитчис еджыд халата доктор, гӧрд ваӧн да марляӧн тырӧм ыджыд тасьті.

Доктора-Мирона костӧд первой тыдовтчис лампа югӧрын Ильялӧн чужӧмыс. Но тайӧ эз вӧв сылӧн кодь чужӧм. Тані куйліс-мучитчис кодкӧ мӧд — блед чужӧма, вазьӧм да гудыр синъяса. И найӧ, не сылӧн кодь синъясыс, мыйкӧ быттьӧ корсисны пӧтӧлӧкысь. Эз, тайӧ эз вӧв Илья.

Вера сулаліс вуджӧр моз. Сійӧ эз кыв ассьыс ни кияс, ни кокъяс. Пессис сӧмын ӧтнас сьӧлӧмыс, мырдысьӧн вӧзйысис петны ортсӧ.

Илья не ас гӧлӧсӧн ёна горӧдіс, и Вера ӧдйӧ курччис чышъян помсӧ, мед тшӧтш не горӧдны, да мыйлакӧ кутчысис Мирон сойӧ. Ильялӧн пӧртмасьысь чужӧмыс ӧдйӧ бергӧдчыштліс джодж шӧрлань. Синъясыс куньсисны.

«Эз ӧмӧй тӧд менӧ?» — югнитіс Вералӧн юрас. Но Илья восьтіс синъяссӧ да выльысь мӧдіс видзӧдны Вера вылӧ.

Радейтчысьяслӧн чӧвлуныс гораджык тыр гӧлӧсӧн сёрниысь. Налӧн воча видзӧдӧмын вӧлі ставыс: сьӧлӧм дой и ӧта-мӧднас любуйтчӧм, джуджыд шог и ӧта-мӧдсӧ ошкӧм.

Илья нюммуніс, кӧть эськӧ тайӧ нюммунӧмыс петіс дой вуджӧр пыр. Но Вера ӧні аддзис важкодь Ильяӧс. Сійӧ жӧ сьӧдов юрси — небыдик, читкыляссьӧм, сӧмын ёна дзугсьӧма. Сійӧ жӧ синъяс — тӧлкаӧсь, бурӧсь, сӧмын ёна мудзӧмаӧсь...

Доктор чуймыштіс: мыйла друг сылӧн висьысь нюммуніс. Повзис Марпа: мый лои пиыскӧд, мыйла дугдіс ойзыны? И тайӧ лӧняс кылыштіс Ильялӧн пӧшти шӧпкӧдӧмӧн шуӧм:

— Локтін жӧ, Вера?.. Пасибӧ!

— Ах, Вера! — бергӧдчыштліс доктор. — Ме сылы аслыс висьталі нин: джигит сійӧ, а абу прӧстӧ Вера!

Но тайӧ кадӧ Вера аддзис Ильялысь курччалӧм сойсӧ.

«Сё кристос!.. Лоас кос сояӧн. Енмӧй...»

Лоліс здук, быттьӧ Вералысь ки-коксӧ мыйӧнкӧ дорлісны. И сэк жӧ став морӧсыс мӧдіс гудыртчыны. Вера ӧдйӧджык уськӧдчис ӧдзӧсӧ. Ывлаын нин сійӧс шогӧдіс.

Эз узьсьы тавой и Вера пӧдругалӧн.

Педӧра поліс ёнджыкасӧ сыысь, мед жӧ эськӧ Вишкунъяс эз тӧдлыны Гнедкосӧ нулӧм йылысь. Войыс вӧлі сэтшӧм кузь, мый Педӧра удитіс лӧсьӧдлыны ас думсьыс некымын пӧлӧс помка сы могысь, мед дорйыны Вераӧс. Ас йывсьыс эз тӧждысь. Вишкун ордын олӧм дорысь лёкджыкыс оз нин вермы лоны. Мед вӧтласны кӧ. Сылӧн эм на кык туй: коригсор бӧр мӧдӧдчыны рӧднӧй местаясӧ либӧ овмӧдчыны Пашко пӧль гозъя ордын. Матрен пӧч сідзи и шуліс Педӧралы: тӧвсӧ пӧ олан миян ордын, а сэн аслад вӧля. Кӧсъян — кольччы пыр кежлӧ приёмнӧй ныв пыдди, кӧсъян — эновт миянӧс, пӧрысь гозъяӧс. Педӧра оз пропадит. Сійӧ, гашкӧ, збыльысь сідзи и вӧчас — тӧвсӧ мӧдас овны Пашко ордын. Налысь нянь оз мӧд сёйны прӧста. Мӧдас кыны прӧшвияс, кӧртны вурун шальяс. Тані тай мыйлакӧ оз кыны вурун шальяссӧ. Модаыс, тыдалӧ, абу. Но ӧд буретш войвылын и коланаӧсь найӧ. Пуктан кӧ вурун пиӧ еджыд кӧч гӧн, лоӧ ещӧ на небыд да шоныд шаль.

Чеччис нин Чамаш Пекла. Тайӧ тӧдчис выль керкаын би ломзьӧм серти. Купеч гӧтыр, дерт, ёна нин видзӧдлывлӧ важ керка ӧшиньяс вылӧ да видӧ ассьыс казачкаяссӧ. Но и мед. Педӧра нарошнӧ эз мӧд биасьны.

Садьмис ичӧт пиыс. Мамыстӧг сылы кӧдзыд. Мӧдіс чуксавны мамсӧ.

— Ме тані, муса пиӧй. Эн бӧрд, — шыасис сійӧ.

Педӧра копыртчис джоджӧ, лӧсьӧдыштіс пиыс вылысь кышаншойяс, кодъяс вӧліны шебрас пыдди.

— Мамӧ, мыйла кӧдзыд киыд?

— Узь, ӧтка пиӧй. Кадыс водз на.

— Мамӧ, а кӧні тётя Вера? Тіян костын меным пыр овлӧ шоныд.

— Узь, мися. Талун бурджыка ломтам пач, оз ло кӧдзыд.

— Мый ӧд шуас ыджыд тётяыд... Мам, налӧн пескыс этша? А лэбулас кодлӧн пес чипасъясыс?

— Эн шумит. Кодкӧ, кылӧ, пырӧ.

Ньӧжйӧ воссис ӧдзӧс. Нинӧм шутӧг кодкӧ сувтіс пӧлать улӧ.

— Коді сэні?

— Тайӧ ме. Тэ он нин узь, Педӧра.

Вералӧн гӧлӧсыс повзьӧдіс Педӧраӧс.

— Мыйкӧ лоис?

— Да. Ме сылысь аддзылі курччалӧм сойсӧ... Сойыс косьмас.

Педӧраӧс мӧдіс дрӧжжитӧдны.

— А докторыс?.. — юаліс сійӧ. — Докторсӧ вайин?

— Доктор дырйиыс и видзӧдлі.

Пемыд вӧсна Вера эз аддзыв, кыдзи сылӧн пӧдругаыс вайӧдліс кипыдӧсъяссӧ чужӧм бердас, шӧпкӧдыштіс аслас енлы молитва. «Ыджыд милӧстя Аллах, ог ас вӧсна кевмы. Бурдӧд кисӧ Ильялысь».

Пӧрччысьӧм бӧрас Вера пуксис лабичӧ. Орччӧн сувтіс Педӧра, малыштіс Вералысь юрсӧ да пуксис жӧ.

— Ёна мудзин?

— Ёна... Первойсӧ эг кыв. А ӧні ставыс лигышмуніс.

— Вод, узьышт. Пекла тьӧткаыдлы висьтала, мися, тэнад талун висьӧ юрыд.

Вера пуктіс юрсӧ Педӧра морӧс вылӧ, и кык ласков ки топӧдісны сійӧс тайӧ морӧс бердас. Вералы тӧд вылас уси мамыс: сійӧ тадзи жӧ кутлывліс ассьыс ичӧт нывсӧ, кор сійӧс сылысь кодкӧ мыйӧнкӧ ӧбидитлывліс.

— Педӧра, — друг мездысьыштіс пӧдруга сывйысь Вера. — Тэ меным ыджыдджык чой кодь: грек али оз ло грек, ме кӧ кӧсйыся ветлыны том морт вӧсна Киевӧдз кевмыны?

— Мый тэ сёрнитан? — повзьыштіс Педӧра. — Киевыс самӧй му помас.

— Мед ылын кӧ... Тэ меным висьтав: грек али оз ло грек таысь. Ильяыс ӧд менам абу на верӧс.

Педӧра эз куж, мый колӧ шуны татчӧ. Сійӧ омӧля тӧдӧ христианскӧй енъяслысь законъяссӧ. Вера бара шыасис:

— Ме уна кывлі манашкаяс висьталӧмысь, кутшӧм ыджыд бурдӧдан вын эм Киево-Печорскӧй лавралӧн. Сэтчӧ волӧны кевмыны став му выв кодьсьыс. Синтӧмъяс лоӧны синмаӧсь, ки-коктӧмъяс — ки-кокаӧсь. — И ещӧ содтіс: — Ме ог пов кузь туйысь. Мед сӧмын ӧдйӧджык бурдіс Илья да сойыс эз косьмы. Ме кӧсъя ветлыны.

Педӧралысь водзӧ юасьтӧг Вера сувтіс пидзикок вылас ӧбразъяс водзӧ, мед кӧсйысьны ен водзын ветлыны Киевӧдз.

Но кутшӧм ногӧн та йылысь висьталан господьлы? Гӧгӧрвоас-ӧ сійӧ Вералысь кевмӧмсӧ?

Вера заводитіс ылісянь, аслас ичӧтдырся олӧм йылысь висьтсянь. Сылӧн кывъясыс петісны синвасор, и оз вермы лоны, мед тайӧс эз кыв ен.

— И ещӧ тэд шуа, господьӧй енмӧй, — водзӧ шӧпкӧдіс Вера. — Шудтӧмӧсь вӧліны менам бать-мам, царство небеснӧ налы, кулісны кадтӧг. Но ещӧ на шудтӧмджык ме — налӧн ӧтка нылыс. Абу менам аслам юр сюянін. Эн эновт менӧ позтӧм кӧкӧн нэм кежлӧ. Эн коль ӧтка бербаӧс моз нюклясьны да копрасьны быд лёк морт водзын.

Ен ув пельӧс вӧлі пемыд да чӧв-лӧнь. Эз тыдав ни ӧти ӧбразлӧн чужӧмыс. Но Вера тӧдӧ, енъяс видзӧдӧны сы вылӧ да ставсӧ аддзӧны, ставсӧ кылӧны. Дерт, медся ёна шогсьӧ Вера вӧсна богородица...

— Богородица дева, радуйся, благодатная Мария, господь с тобою... Тэ ачыд тӧдан, кутшӧм ме мортыс. Ог пов ме уджысь, ог норась сьӧкыдлунъяс вылӧ. Да кодлы и норасян, пресвятая богородица. Коді пуктас пыдди бобыль нывлысь норасьӧмсӧ...

Педӧра эз кӧсйы кывзыны Вералысь кевмӧмсӧ, но керкаын вӧлі сэтшӧм лӧнь, и кывъяс асьныс пырисны пельясӧ. Ӧд тайӧ кывъясыс вӧліны и сылӧн, ас чужан му дінсьыс торъялӧм том дӧвалӧн. Педӧра гусьӧник бӧрдіс.

— Тэ тӧдан ставсӧ, богородица: нывбаба грек менам абу и оз ло венеч бӧрӧдз. Тэ тӧдан и сійӧс, код вӧсна менам висьӧ сьӧлӧм да мыйла тадзи кевма тэныд талун. Сет сылы здоровье. Ӧдйӧджык бурдӧд сійӧс. Эн сет косьмыны сойыслы. А ме кӧсйыся тэ водзын да став енъяс водзын ветлыны святӧй местаясӧ...

Друг чорыда воссис ӧдзӧс, пӧнарлӧн биыс кучкис пемыд кузяыс.

Пекла вӧлі дась чӧвтны медся лёк кывъяс та дыра узьысь казачкаясыс вылӧ. Но сылӧн вомыс сідзи и колис восьсӧн. Вера кевмис ен водзын, Педӧра чеччӧма жӧ нин, весиг ичӧтик Педӧр эз нин узь, пукаліс вольпась вылас.

Енма купеч гӧтыр чужӧм вылын петкӧдчис бурмыштӧм. Пекла воськовтіс водзлань кок чунь йылас. Кор сійӧ ачыс кевмӧ, быдӧнлы тшӧктӧ ветлыны кок чунь йылас.

— Мыйла нӧ он биась? — Педӧралы шӧпкӧдыштіс Пекла.

— Карасинтӧ жалитам, Пекла тьӧтка, — вочавидзис Педӧра.

Чамаш Пеклалы тайӧ вӧлі зэв любӧ, и сійӧ видчытӧг да век шӧпкӧдӧмӧн мӧдіс висьтавны Педӧралы лунся удж йылысь.

БУРДӦДАН ВЫН

1

Ульдлӧм бӧрын пуксис тӧвся кӧдзыд. Некымын сутки чӧжӧн сійӧ удитіс дорны йиӧн важӧн нин кӧдзалӧм юяс, медым шыльыд поскыс кузя позис вӧчны доддя туйяс. Йи кызіс сідз жӧ ваа нюръяс вылын, кутіс позьны вӧралысьяслы пыравлыны нюр діяс вылӧ, кӧні зверь-пӧткаыс ӧнӧдз на кольліс вӧрзьӧдтӧм. Но кыйсьысьяслы кольччыны вӧрӧ эз сет ӧти гортса удж, кодӧс вӧчлывлісны джуджыд лым усьтӧдз.

Тайӧ вӧлі куйӧд петкӧдӧм. Куйӧдтӧгыд войвывса муяс вылын нянь быдмис омӧля, куйӧд петкӧдан удж лыддьыссис сэтшӧм жӧ коланаӧн, кыдзи, шуам, кузь тӧв кежлӧ тырмымӧн турун заптӧм.

Уджалысь морт оз пов сьӧкыдторйысь ни оз пышйы няйта уджысь, тӧдӧ кӧ, мый найӧс вӧчны колӧ. Мӧдарӧ на, татшӧм уджсӧ сійӧ зільӧ эштӧдны дыр кежлӧ эновттӧг, а мукӧд дырйи весиг нарошнӧ сійӧс вӧчӧ кыпыдӧн да гажаӧн. Куйӧд петкӧдӧм вӧлі буретш татшӧм сяма уджӧн, кӧні медся ёна да медся паськыда петкӧдчис уджсӧ мичмӧдӧмыс. Весиг мӧд кодьӧсь лолісны асьныс йӧзыс. Торъя овмӧсъяс, торъя кӧзяева, кодъяс быттьӧкӧ нэмсӧ олісны сӧмын ас радиныс, друг ӧтувтчылісны ӧта-мӧдныскӧд, заводитлісны отсасьны то ӧтилы, то мӧдлы. Зэв нин тыдалана вӧлі пӧльзаыс татшӧм ӧтувъя уджыслӧн. Помеча удж дырйи овмӧс мездыссис куйӧдысь ӧти лунӧн; эз ков ноксьыны скӧтӧн дзонь недель чӧж либӧ дырджык; керкаӧ няйт пырис сӧмын ӧти лун. Но медся ышӧданаыс, коді вӧчис тайӧ сьӧкыд да няйт уджсӧ кыпыдӧн, вӧлі сійӧ, мый морт тані эз вӧв ӧтнас. Ӧд быдӧнлы тӧдса: ӧтка удж торйӧдӧ йӧзӧс, вӧчӧ найӧс ас ку пытшкас олысьясӧн, а ӧтувъя удж, ӧтувъя гаж — сибӧдӧ ӧта-мӧд дінас. Йӧзкӧд асьсӧ ӧткодялӧм отсӧгӧн быд морт бурджыка гӧгӧрвоӧ ассьыс сямлунсӧ уджын да олӧмын, лоӧ ёнджыка мортӧн. Гашкӧ, тайӧн жӧ позяс гӧгӧрвоӧдны и кӧзяйкаяслысь лышкыдлунсӧ, кор помеч луныс локтас найӧ овмӧсӧ. Кӧзяйкаяс сэки пуӧны-пӧжалӧны сура праздник лунӧ моз. Торъя нин уна сикас сёян зільӧны лӧсьӧдны ужын кежлӧ. Эз прӧста зонпоснияс эновтлыны ассьыныс велӧдчӧмсӧ куйӧд петкӧдігчӧж, эз прӧста пинясьлыны чоя-вок котыр, кодлы да код ордӧ мунны батьыскӧд куйӧд петкӧдны.

Чорыда кӧдздӧдӧм тэрмӧдліс йӧзӧс тайӧ уджӧн, мед куйӧдыс эз удит кынмыны картаясас. И кодыр лым муртса кутіс вевттьыны идза подъяс, Важгорт сиктын быд лун кутіс лоны уна помеч. Ӧтувтчалісны ёнджыкасӧ рӧдняпомъяс да ӧти сикасаджык овмӧсъяс. Уна скӧта кӧзяева чукӧртлісны вӧв дас вит-кызьӧдз.

Вишкун Ласейлӧн да Матвей Степанлӧн помечьяс лӧсялісны ӧти лунӧ.

Вераӧс да ещӧ кык нывбабаӧс Вишкун Ласей ыстіс ыбъяс вылӧ куйӧд додьяс пӧрлӧдлыны.

Колис нин лун джынйыс. Купечлӧн паськыд ыбъяс вочасӧн тырисны тшӧкыда кисьтӧм куйӧд чукӧр радъясӧн.

Куимнан пӧрлӧдчысьыслы некор вӧлі лолыштны: куйӧд тыра додьяс локтісны помся. Тайӧ артмис эз лишнӧй уна вӧв вӧсна — Ласей некор оз чукӧрт лишнӧйтӧ, — а унджык ыбыс сылӧн вӧлі матын, медся важъя, медся бур муяс вылын. Сэтчӧ жӧ и ямщикъяс эз кӧсйыны ветлыны ньӧжйӧ, тыртӧгыс найӧ гӧнитісны сиктлань сӧмын скачӧн.

— Татчӧ вӧтлы, татчӧ! — выльӧн воысьяслы ылісянь на горзіс Вера. Сійӧ ӧд тэрмасис жӧ, мед кыдзкӧ-мыйкӧ удитісны петкӧдны Вишкунлысь став куйӧдсӧ ӧти лунӧ. Ӧд оз кӧ пет став куйӧдыс талун, Вералы жӧ ковмас ноксьыны сійӧн.

— Ой, да, тэ тай, пиӧ, дзикӧдз гегдӧмыд!.. Вайлы татчӧ вӧжжиястӧ, — жалитыштӧ посни ямщикъясӧс Вера. — Со менам кепысьӧй, шонтышт киястӧ. Сӧмын ныр увтӧ сійӧн эн чышкы... А тэ, Воронко, восьлав ӧдйӧджык. Тшӧгӧмыд гожӧмбыдӧн — яйтӧ он вермы новлӧдлыны... Тпру-у-у!

Артельӧн сӧвтӧм додьяс паськыдӧсь, куйӧд пластъясыс гырысьӧсь, и ректыны найӧс торъя чукӧръясӧ зэв сьӧкыд.

Кӧдзыд вылын руалӧ разьӧм куйӧд да сэн жӧ гыӧртӧ. Еджыд ру петӧ Вера вомысь да гыӧрӧн кутчысьӧ син лысъясас, руд шаляс, коді дорӧсаліс Вералысь ӧгыралысь чужӧмсӧ. Мудзны нин кутісны сойяс, а куйӧд додьяс век локтӧны и локтӧны. Пӧрлӧдчӧны эстӧні, пӧрлӧдчӧны тані.

— Уна-ӧ колис сӧвтны картаас? — мӧд ямщиклысь нин юаліс Вера.

— Уна на... Друг ӧмӧй петкӧдан тіянлысь куйӧдтӧ. Сизим кер судта чӧжсьӧма.

Вераысь эз повны висьтавны сійӧс, мый думайтісны.

— Луныс помасьӧ. Кодсюрӧлӧн, шуӧны, медбӧръя додьяс, а тіян картаын муыс ӧти пельӧсын на и тыдовтчис. Дзурс пемыдӧдз тырмас.

— Нечово! — ышӧдіс няргысьясӧс Вера. — Та пыдди рытнас лоас гажа. Ласей дядь весиг вина дасьтіс.

Йӧзсӧ ышӧдіс, а аслыс вӧлі сэтшӧм гажтӧм, кор казьтыштлас рыт воӧм йылысь.

Кольӧм воӧ кыдзкӧ артмыліс сідзи, мый Илья тшӧтш помечаліс купечлы куйӧд петкӧдігӧн. Но сэки Илья эз на вӧв Вералы сыӧн, мыйӧн лоис таво.

Ок, кутшӧм гажтӧмӧсь лоисны лун-войясыс, кутшӧм окота вӧлі аддзывны Ильяӧс — кӧть пырмунігмоз. Бурдӧ-ӧ сылӧн сойыс? Мый висьталӧ фельдшер, коді, шуӧны, доктор мунӧм бӧрын, частӧ волывлӧ Илья дінӧ?

Вера аддзис ассьыс пӧдругасӧ — Аннаӧс. Анна талун помечаліс Матвей Степанлы да локтіс пӧрлӧдчыны Степанлӧн град пасьта му вылӧ.

«Ветла, юала Илья йылысь», — друг аслыс шуис Вера.

Кодыр бара ректыссис выль додь, Вера кватитіс ямщик киясысь вӧжжияссӧ да сувтіс доддьӧ.

— Кутчысь, зон, прамӧйджыка! Эн усь! — И мӧдӧдчис скачӧн веськыда ыбъяс вомӧн.

Кык пӧдруга сулалыштісны регыдик. Но коланасӧ вӧлі юалӧма и висьталӧма.

Быд народлӧн эмӧсь радейтана геройяс, быд карлӧн и быд сиктлӧн — мыйӧнкӧ да тӧдчана йӧз, кодъясӧс пыдди пуктӧ найӧс кытшалысь среда.

Илья Ошлапов эз на вӧв ни геройӧн, ни тӧдчана мортӧн: ош кыйӧм коми вӧралысьяс пӧвстын кажитчис сэтшӧм быдлунсяторйӧн, мый та йылысь мыйкӧ дыра сёрнитыштасны да вунӧдасны.

Важгортсаясӧс шензьӧдіс мӧдтор: прӧстӧй вӧралысь дінӧ ссыльнӧй докторлӧн волӧмыс, Ильялы гортас операция вӧчӧм. Ӧд ӧні ставлы нин лоис тӧдса — та йылысь висьталіс фельдшер, — мый не кӧ доктор, Илья лои нэм кежлас кос сояӧн, а, гашкӧ, и куліс эськӧ.

Йӧз шӧпкӧдісны ӧта-мӧдныслы:

— Да ӧд, висьталӧны, сійӧ жӧ войнас и локтӧма на ордӧ.

— Майбыр, абу тай мешайтӧма ни кузь туй, ни рӧспута.

Вера йылысь эз казьтывны, тыдалӧ, абу на кывлӧмаӧсь, мый докторысла ветлӧма сійӧ.

— Эмӧсь, ныланӧй, эмӧсь му вылад и бур сьӧлӧма и лёк сьӧлӧма йӧз.

А ставсьыс таысь кыдзкӧ ачыс нин петіс выль мӧвп: кутшӧм сэтшӧм лёктор вермисны вӧчны татшӧм сяма бур йӧзыс, мед найӧс судитны, ыстыны асланыс чужан муясысь овны мӧдлаӧ да ещӧ нимтыны политикъясӧн.

Эскыны кӧ ӧтеч Гервасийлы, политикъясыд лоӧны антихристлӧн слугаясӧн, и наысь колӧ кыдз позьӧ ёнджыка ӧтдортчыны, мед найӧ эз вермыны ылӧдлыны тэнӧ да мед не веськавны кулӧм бӧрад крӧмешнӧй адӧ. Накӧд волысьӧмысь йӧзӧс повзьӧдлісны сідз жӧ урадникъяс да стражникъяс — веськыда тюрьмаӧн.

Но, гашкӧ, абу став политикыс ӧткодьӧсь? Гашкӧ, эмӧсь бур и лёк политикъяс? Али найӧ петкӧдлӧны асьнысӧ бурӧн сӧмын сы могысь, медым сибӧдны ас дінас кокниа эскысь йӧзӧс, а сэсся ылӧдны найӧс?..

Ӧтияс эскисны лоны вермана татшӧм ылӧдчӧмыслы, мӧдъяс — эз. Ӧд доктор эз ӧтиӧс нин бурдӧд висьӧмъясысь. Доктор йылысь паськалӧ бур слава вӧлӧсть кодьын, кывтӧ-катӧ паськыд ю кузя мукӧд вӧлӧстьясӧ. Ӧд тӧдісны и сы йылысь, мый Ладимер дінӧ докторӧс корӧдлӧма ачыс Белоштык. Сідзкӧ, позьӧ лечитчыны сы ордын; сідзкӧ, нинӧмысь повны прӧстӧй мортлы. Бурдӧдас и мунас, весиг некутшӧм дон оз босьт. Степан гозъялысь, шуӧны, нинӧм жӧ абу босьтӧма.

— Ӧд сыын и делӧыс, — полісны ӧтияс. — Кӧнӧвал либӧ знакар, эськӧ, кучиктӧ кульыштісны, а тайӧ пасибӧ вылӧ лечитӧ. Тані мыйкӧ збыльысь неладнӧ, бабаяс...

— Ладнӧ кӧть абу ладнӧ, — дорйисны докторӧс мӧдъяс, — а бурсӧ йӧзыслы вӧчӧ. Мед жӧ сылы ен сетас здоровье!

Бабаяс, дерт, эз тӧдны, мый Матвей Степан, кор колльӧдіс докторӧс вӧла доддьӧн бӧр Типӧ сиктӧдз, турун пиас неыджыд мешӧкын нуис ставсьыс гусьӧн кос сьӧла-тар. «Босьтас — ладнӧ, оз босьт — мырдысьӧн коля сы ордӧ», — аслыс думайтіс Степан. Ӧд бур вӧчӧмысь бурӧн жӧ мынтысьлӧны.

Доктор муніс, а сёрниыс сы йылысь колис, паськаліс, чужтіс йӧз пӧвстын выль думъяс.

Илья быттьӧ кыліскодь жӧ, мый Вано Масашвили сылы вӧчис не сӧмын операция, — варов доктор колис татчӧ мыйкӧ ещӧ, зэв важнӧйӧс, но Илья некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйджык сэтшӧмсӧ сійӧ колис. Дерт, думайтны сьӧкыд на: висис на юр, дойяс мукӧд дырйи эз сетны овны ни узьны. Весиг талун, налысь куйӧд петкӧдан лунӧ, Илья муртса кежлӧ чеччыліс вольпась вывсьыс, сійӧ зэв на ёна мудзӧ.

Керкаӧ ставыс лючки кыліс: кыдзи кильчӧ помӧд прӧйдитӧны куйӧд тыра додьяс, кыдзи локтӧны тыртӧм доддя вӧлаяс да мунӧны карта мышлань, мед пырны картаӧ мӧдар ӧдзӧсӧд. Куйӧд сӧвтысьяслӧн ӧтарӧ ёнджыка гораммисны гӧлӧсъясыс, и Илья тӧдӧ, мыйла тадзи артмӧ: кымын этшаммӧ куйӧд, сымын гораммӧ карта пытшкӧс. Со, кылӧ, кодъясӧскӧ мӧдісны ыстыны «куйӧд зыртанла».

«Вишкун Ласейлӧн лададжык куйӧд зыртаныс. Сылысь колӧ корлыны».

Мурган гӧлӧсыс Проня Петралӧн. Сылы отсалӧ ёсь гӧлӧснас Лаврень Семӧ.

«Да ӧд Ласейыслы талун аслыс ковмас».

«Нинӧм. Налы ковмытӧдз ми удитам бӧр нуны... Давай, давай, челядь, ӧдйӧджык ветлӧй. А то тіян сайын лоӧ делӧыс. Медбӧръя додьяс сӧвтам».

Илья кывзіс да нюмъяліс аслыс. Ичӧт дырйиыс сійӧс ӧтчыд тадзи жӧ ылӧдлісны куйӧд петкӧдысьяс — ыстісны куйӧд зыртанла сосед ордӧ. Но и вайис Илья... важ пу гӧрлысь вожсӧ. Сійӧ и думыштны сэки эз на сяммы, мый тайӧ эз вӧв куйӧд зыртан. Сійӧс весиг ошкыштісны... Ок, и забеднӧ вӧлі, кор ичӧтик Илья сэк жӧ сэсся тӧдмаліс, мый сійӧс ылӧдлӧмаӧсь!

Кылӧ, зилькнитіс кильчӧ иган, тэрыба дзуртыштіс посводзӧ каян пос: тӧдчис — локтӧ гежӧда волысь том морт.

Илья эз на удит лӧсьӧдыштны ас вывсьыс вешйӧм эшкынсӧ, кыдзи ӧдзӧсын петкӧдчис Николай Иванович.

— Пыр на кӧсъя видлыны ош кыйысьӧс, да со мый дыра эг сяммы пыравлыны, — шуис Степанов да локтіс Илья дінӧ, коді куйліс важинас на. — Кутшӧма бурдан?

Учительлӧн пырӧмысь Ильялы вӧлі сэтшӧм нимкодь, мый сійӧ эз друг сяммы вочавидзны.

— Позяс пуксьыны?

— Дерт, позяс, Николай Иванович, — пыдӧджык вешйыштіс Илья. — Со татчӧ, вольпась вылас пуксьы.

Но Николай Иванович воськовтіс нин улӧсла.

Сійӧ ӧні вӧлі тӧвся паськӧма. Пуксис, разьыштіс пальто кизьяссӧ, босьтіс юрсьыс шапкасӧ.

— Кывлі, кыдзи воюйтӧмыд ошкӧд. Тэ повтӧм морт.

Илья нюммуніс.

— Тышкасьны заводитысьлы век унджык сюрлӧ... Ошкыс жӧ тай и велӧдыштіс менӧ.

— Нинӧм, Илья. Регыд лоан бӧр ён да дзоньвидза.

— Бур йӧз отсӧгӧн, — чӧвтыштіс Илья да мӧдіс видзӧдны учительлы синъясас: — Николай Иванович, тэ кывлін ссыльнӧй доктор йылысь?

— А мый? — юаліс Степанов.

— Да, сідз... Першав шуӧ, мый не кӧ пӧ докторыс, менам сойӧй эськӧ вермис косьмыны.

Но Илья эз тайӧс кӧсйы висьтавны. Сійӧ кӧсйысис юавны, оз-ӧ тӧд Николай Иванович, кутшӧм мыжысь ыстывлӧмаӧсь ссылкаӧ докторсӧ.

Степанов паськӧдыштліс кияссӧ.

— Ме кывлі — сійӧ абу нин Типӧ сиктын. Сійӧс мӧдлаӧ нуӧмаӧсь, кытчӧкӧ ылӧджык.

— Мӧдлаӧ? — повзьӧмӧн юаліс Илья да, шуйга кисӧ веськыднас кутігмоз, мӧдіс пуксьыны. — Кытчӧ мӧдлаӧ?

Степанов нарошнӧ эз кӧсйы уна сёрнитны доктор йылысь.

— Ог тӧд, зонмӧ, ог тӧд. — Сійӧ сувтіс, мӧдіс кизясьны. — Тэ радейтан книгаяс лыддьыны? — друг юаліс Ильялысь.

Илья ньӧжйӧ бӧр водіс. Степанов сюся видзӧдіс сы вылӧ да нимкодьпырысь лыддис Илья чужӧм вылысь ставсӧ, мый вӧлі гижӧма сэтчӧ.

— Тэнад ӧні сы мында прӧст кад, Илья, мый сӧмын лыддьысь да лыддьысь.

— Кадӧй?.. — быттьӧ мырдысьӧн мездысьыштіс доктор йылысь думайтӧмысь Илья. — Да. Кадӧй ӧні менам зэв уна, ме весиг трегубеч ог на вермы кыны. Ӧтчыд пуксьылі да ни ӧти гӧрӧд эг сяммы гӧрддзыны.

— Менам эм сьӧрысь ӧти книга. Кӧсъян кӧ лыддьыны, верма кольны.

Николай Иванович перйис зепсьыс лӧз коркаа неыджыд книга.

— Дубровский, — киас босьтӧм бӧрын лыддьыштіс Илья. — Заводитла, сідзкӧ, лыддьысьны. Важӧ-ӧ-ӧн эг лыддьысьлы...

— Сӧмын вот мый, — шапкасӧ юр вылас чӧвтігӧн нин Ильяӧс ӧлӧдыштіс учитель. — Шойччӧмӧн лыддьысь, мед он мудз.

Илья та вылӧ гажаа серӧктіс:

— Мый тэ, Николай Иванович. Книга лыддигӧн он жӧ мудз. — И Степанов петтӧдз на заводитіс лыддьысьны.

Дерт, Илья ошйысьны оз кут: воліс пӧ учитель, вайис книга. Но куйӧд петкӧдысьяс дінӧ Степанов ачыс кежавліс бӧр мунігас, варовитыштіс накӧд. Йӧз асьныс мӧдісны тӧдны куйлысь Илья дінӧ сылысь волӧмсӧ.

— Тӧлка морт миян учительным, — рытнас нин, ужнайтны чукӧртчӧм бӧрын, сёрнитісны ас костаныс мужикъяс. — Кужӧ кыв шуны прӧстӧй йӧзлы, кужӧ и гӧгӧрвоны найӧс.

— Бур бать-мамлӧн пи.

— Ӧти кывйӧн, ентилегенция!

Ставӧн видзӧдісны Лаврень Семӧ вылӧ: шуис жӧ мортыд, ентилегенция пӧ... Ӧд кывйыс кутшӧм!

Семӧлӧн юсьӧма нин чай да, ужын виччысигмоз, гоньвидзис пӧлатьсянь. Сэні жӧ вӧліны Мишка да зонпоснияс.

Юсис нин и Сопрон дедлӧн. Орласьысь гӧлӧснас сійӧ аттьӧаліс зятьсӧ, нывсӧ да Аннаӧс, коді кисьталіс чай, сэсся воськовтіс кӧтшаслань. — И тэныд пасибӧ, Илья.

— Наздоровью, дедӧ. Пуксьы, шойччы.

Сопрон перйис бивасьыс нюшкан табак доз, пуксис вольпась помӧ.

— Коркӧ, зон, ме паныдасьлі жӧ ош-Микайлӧыдкӧд.

Но сійӧс пыр жӧ лэптісны серам вылӧ.

— Гӧрбад эз тэч ошкыс, Сопрон дед?

— Эз удит, — гӧгӧрвоис серамсӧ Сопрон да ӧдйӧджык мӧдіс шмонитны тшӧтш ачыс. Сійӧ ӧд непӧштӧ ошкӧс, куканьӧс начкыны пыр тшӧктӧ пияныслы. — Ме, зон, тӧданныд кӧ, ӧдйӧджык понӧльяс сайӧ усйыси...

— Митрей дядь, буди, миянлы висьталас?!

— Вернӧ, Митрей дядь, тэ ӧд уна ошкӧс чергӧдлін.

— Ошъястӧ? — кӧтшас пемыдсянь шыасис ньӧжмыд да кыз гӧлӧс. — Удайтчыліс. Ёна вермасьлім.

Ош кыйӧм йылысь сёрни Митрей дядьлӧн вӧлі радейтанаторйӧн, да сійӧ пыр жӧ петіс югыдджыкинӧ, пуксис Илья дінӧ.

Вольпасьланьӧ воськовтіс Проня Петра, сяркнитісны-лэччисны пӧлатьысь Мишка, Семӧ да зонпоснияс, ланьтыштісны нывбабаяс.

— Кымынӧс ставсӧ, шуан?..

— Ставсӧ? Кызь вит да куимӧс? Сійӧ — мый, кызь кӧкъямыс лоӧ?

— Вот тайӧ ош чукӧр! Кызь кӧкъямыс!

Митрей шылькнитіс руд тошсӧ, видзӧдліс гӧгӧрбок, ставныс-ӧ кӧсйӧны кывзыны, да крукыльтчӧм кыз чуньяснас инмӧдчыштліс Илья пельпомӧ, ставсӧ пӧ пель саяд тэч, згӧдитчас тэныд.

Пӧрысь ош кыйысь висьталіс лӧсьыда. Анна первой кывзіс бура. Но кымын дыр мӧдіс нюжавны кадыс, сымын частӧджык кутіс видзӧдлывлыны Илья вылӧ. Ӧд ужын бӧрын тадзи жӧ лоас — кутасны мойдны водзӧ, а Анналы ковмас мунны войпукны.

Здукыс сюрис ужнайтны пуксялігӧн. Анна гусьӧникӧн висьталіс Ильялы ставсӧ, кыдзи пӧрлӧдчигас сы дінӧ воліс Вера да кыдзи найӧ, кык пӧдруга, шуисны ышӧдны нывъясӧс волыны Илья ордӧ лунпукны.

Тайӧ вӧлі збыльысь важнӧй юӧр, та вӧсна Илья тайӧ здуксяньыс кутіс овны сӧмын сы йылысь мӧвпъясӧн.

2

Ставсӧ вӧлі дасьтӧма бура думыштӧмӧн: паськыд вома нывъяс оз лоны, Марпа тьӧтка ачыс мунас лунпукны бабаяс дінӧ, лоӧ вайӧма сьӧрсьыс сёян-юан.

Лунсӧ бӧрйисны куйӧд петкӧдӧм бӧрын. Степан да Мишка бара мунісны вӧрӧ кыйсьыны, Марпа тьӧтка кӧзяитіс куш ӧтнас.

— Волӧй, бобӧяс, волӧй, югыд лунъяс, — меліа шуаліс Марпа тьӧтка, кор нывъяс воисны на ордӧ печканъясӧн. — Гажӧдыштӧй менсьым муса пиӧс, сьылыштӧй, ворсыштӧй здӧвӧль. Сійӧ миян сэтшӧма гажтӧмчӧ ныв-зонсьыд. Ме ӧд ставсӧ аддза, висьтавны оз ков. Дай аслым меным окота жӧ петавлыны бабаяс ордӧ. Дзик пыр, гӧлубъяс, дзик пыр муна, мешайтчыны ог мӧд, печкан со виччысьӧ нин менӧ.

Марпа тьӧтка збыльысь пыр жӧ муніс, и нывъяс быттьӧ ловзьыштісны.

— Ойя да ойя! Тэ тай, Илья, прамӧякодь омӧльтчӧмыд. Чолӧм-здорово!

— Час, шуам, видлыны колӧ мортсӧ.

— Омӧльтчан ӧд шу, Илья.

— Нинӧм. Бӧр нин заводиті ёнмыны.

— Ёнмыны и колӧ ӧдйӧджык.

Ставӧн кутлісны Ильялысь чургӧдӧм веськыд кисӧ, ставныслӧн гӧлӧсъясыс меліӧсь, синъясыс ӧдйӧ котралысьӧсь, кӧсйисны тӧдны, кыті-мый ош кыйысьлысь медся ёна кӧрталӧма еджыд бинтӧн.

Вера матыстчис мусукыс дінӧ медся бӧрын. Кылыштісны нывъяслӧн ӧта-мӧдныслы тэрыба шуалӧмъяс:

— Пуксялӧй, нывъяс, пуксялӧй.

— Челядь кодьӧсь жӧ ті...

— Мый синъястӧ сувтӧдінныд?..

Но Вера ӧні эз кӧсйы аддзыны нывъяслысь ни гусьӧн моз сы вылӧ видзӧдӧмсӧ, ни эз зіль кывны налысь шӧпкӧдчӧмъяссӧ. Сы водзын вӧлі нюмъялысь Илья и таысь кындзи Вера нинӧм, дзик нинӧм эз кӧсйы. Мед, колӧкӧ, нывъяс шензьӧны, дивитӧны, ошкӧны; мед сёрнитӧны, мый сӧмын кыв вылас вермас воны, мед; Вералы ӧні ставыс веськодь, ставыс нинӧм оз сулав.

Нывъяс удитісны нин пуксьыны лабичьясӧ, кодкӧ заводитіс печкыны. И сэк жӧ керкаын пуксис чӧв-лӧнь; пӧдтыссисны лов шыяс, быттьӧ виччысисны пищаль курӧк пезьдӧдӧм.

Вера вылын, кыдзи и унджык ныв вылын, кузь да паськыд сарапан, сарапан улас еджыд каленкорысь вурӧм кӧрӧма, кӧрӧмалӧн сос помъясыс пантыша да прӧшвиа, морӧс весьтсӧ вышивайтӧма.

Илья век нюмъяліс да зіля видзӧдіс Вералы синъясас.

— Он тай и здоровайтчы? — вӧрӧдыштіс вом доръяснас Вера да мӧдіс нюжӧдны пантыша кисӧ. Илья вунӧдіс шуйга сой висьӧм йылысь, кодӧс сылысь кыза бинтуйтӧма самӧй пельпомӧдзыс, да тшӧтш нюжӧдіс. Вера босьтіс висьысь кисӧ кыкнан кинас сэтшӧм ногӧн, быттьӧ тайӧ вӧлі зэв дона, но кокниа жугалантор, да мӧдіс копыртчыны сыланьӧ. Кӧрӧма юрйывсьыс Вералӧн мыныштіс моль кӧлысыс, водзланьӧ сьӧкыда лэдзчыштіс кыз кӧсаыс.

Джоджӧ кодлӧнкӧ тарсмуні-уси тыртӧм чӧрс, кодкӧ, кылӧ, мыйкӧ шуыштіс, кодкӧ ышловзис. А найӧ, друга-пӧдруга, видзӧдісны воча син да чӧв олісны — вомъяс пыдди сёрнитісны налӧн радейтысь сьӧлӧмъясыс. И татшӧм сёрниас вӧлі ставыс: том вӧралысьлӧн гортӧ лэччыны тэрмасьӧм и нывлӧн йӧзысь гусьӧн докторла ветлӧм; виччысьтӧг ӧдйӧ бурдысь сой и тайӧ сой вӧсна святӧй местаясӧ ветлыны кӧсйӧм; ӧта-мӧд дінӧ кыскысь ыджыд вын и лёк йӧзысь полӧм... Оз, таысь дырджык сулавны тадзи, нинӧм шутӧг, йӧз син водзын Вера сэсся оз вермы. Сылӧн чӧжсьӧ морӧс пытшкас кӧсйӧм шуны мыйкӧ гораа, ставлы кывмӧн, но тайӧс вӧчны эз позь, и Вера уськӧдчис посводзӧ, а Илья ӧдйӧ бергӧдчыштіс кымынь, мед не петкӧдлыны нывъяслы, кыдзи бӧрдӧ том зон.

Вӧрзьыштісны лабичын пукалысьяс, быттьӧ берегдорса лӧньӧм кустъяс вылӧ пӧльыштіс неыджыд тӧвру, — нывъяс ӧд гӧгӧрвоӧны ставсӧ, сьӧлӧмъясыс налӧн абу кын печенчаяс, тожӧ радейтӧны кодӧскӧ, либӧ ышлолавлӧны ас кежсьыныс, оз на кӧ некод радейт найӧс.

— Сэсся нӧ тадзи и мӧдам пукавны лунтыр немӧйяс моз? — лӧньсӧ торкис гӧрдӧдыштӧм пыш кодь юрсиа ныв.

— Тэ, Марья, век тэрмасян, — вочавидзис ӧтарӧ нюмъялысь Дарья да ӧдйӧ видзӧдліс мукӧд нывъяс вылӧ, мый шуасны найӧ. Дарьялӧн нырыс чангыля, бан бокъясас гӧпторъяс.

— Колӧ заводитны. Печкӧмыд некытчӧ оз пышйы.

— Колӧ, дерт, заводитны. Луныс ӧні кӧч бӧжысь на дженьыд. Он и тӧдлы заводитас рӧмдыны.

— Катьӧ, тэ ӧд вайин... Кытчӧ пуктін?

Нывъяс пӧвстысь торъяліс жебиник тушаа, пелькиник вӧраса Катьӧ — Колиб Крестялӧн ӧтка нылыс. Сійӧ здук кежлӧ вошліс паччӧрӧ каянінӧ да сэтысь лэччӧдіс пызан дӧраӧ тубыртӧм сёян-юан.

— Да тэ эн тэрмась. Крукасян да ставыс пракмунӧ.

— Ог крукась. Кокъясыс ӧд аслам.

Катьӧлӧн вӧлі мамыслӧн кодь жӧ сӧстӧм да мича гӧлӧс, и кодыр первойысь кылан тайӧ гӧлӧссӧ, некыдз оз веритчы, мый сійӧ сылӧн петӧ нывкалӧн кодь вӧсньыдик голяысь да этатшӧм ичӧтик вомысь. Катьӧлӧн ставыс быттьӧ лишнӧйджык тӧчитӧма да та вӧсна лоӧма вӧсниджык — ныр-вом и туша, киторъяс и морӧс. Колиб Катьӧӧс позис вӧдитны чача пыдди.

— А Вераыс нӧ мый сы дыра оз пыр? — тӧждысьыштіс Анна, коді лыддьыссис лунпук котыртысьӧн. — Ті, нывъяс, лӧсьӧдӧй пызан вылас, а ме петавла бӧра-водз. — Сійӧ мӧдӧдчис сьӧкыд воськовъясӧн, быдӧн лайкъяліс ыджыд зоб кодь морӧсыс.

Кодыр Анна да Вера пырисны керкаӧ, пызан вылӧ вӧлі лӧсьӧдӧма нин. Вольсалӧма еджыд пызан дӧра, паськӧдӧма черинянь, куйліс вель ыджыд кӧлач кӧлыс, сулаліс вина штоп — югыдик, гӧрд сургуча. А пызан помъясын пирӧгъяс да шаньгаяс.

Вера, тыдалӧ, бӧрдыштӧма ас кежсьыс, но ӧні сы вылӧ торъя некод эз видзӧд.

Нывъяс вашкӧдчыштісны ӧта-мӧдныскӧд да чукӧрӧн матыстчисны Илья дінӧ.

— Гӧститны тэнӧ корам, Илья. Чеччы вай.

— Тэ вӧсна ӧд и локтім тіянӧ.

— Тэ вӧсна гажӧдчыштны кӧсъям.

Илья нарошнӧ ӧнӧдз на эз видзӧдлы пызанлань, кӧть эськӧ кымыньӧн куйлігас ставсӧ кыліс.

— Эн ыждав, Илья.

— Ми ӧд ас костын моз тайӧс.

Илья лэптіс юрсӧ, видзӧдліс пызан вылӧ.

— Сё морӧн лыйӧмъяс!.. Да ӧд ме куйла улыс дӧрӧм-гач кежысь.

Нывъяс пырснитісны-серӧктісны.

— Висьтав, кытысь тэныд вайны дӧрӧм-гачтӧ.

— Царскӧйӧс али боярскӧйӧс?

Илья пыркнитіс дзугсьыштӧм да та вӧсна ещӧ на ёнджыка гӧгыляссьӧмӧн кажитчысь юрсинас.

— Медся бурсӧ вайӧ, — шмонитыштіс сійӧ. — Жырйын ӧшалӧ. Куш ӧти и эм.

Шуткаыс лӧдсалыштіс нывъяслысь варовлунсӧ. Эз тырмы сӧмын гудӧк. Да ӧд Степан дядьлӧн унджыкыс дав турун, пӧлян гумйыд мыйта колӧ сараяс! Ныв-мӧд котӧртісны бӧрйыны пӧлянъяс вылӧ бурджык гумъяс.

Тайӧ вӧлі зэв прӧстӧй, регыд велавны позяна ворсан кӧлуй. Гумйысь вӧчсьӧ куим пӧлян: ӧти мурган, ӧти шӧркост, ӧти чаль. Медся ыджыдыс — мурганыс — весьт кузьта кымын, мукӧдъясыс дженьыдджыкӧсь да вӧсниджыкӧсь — буретш сэтшӧмӧсь, мед ладмисны ӧта-мӧдныскӧд горалан шыяснас. Босьтан киад куимнан пӧлянсӧ орччӧн пуктӧмӧн, матыстан вом дорад да пӧлялан, кыдзи тэныд колӧ. Ворсӧны кык мортысь не этшаджыкӧн, позьӧ унджыклы ӧтпырйӧ. На пӧвстысь быдӧнлӧн асланыс пӧлянъяс.

Уфи-уфи-уфи-у,

Уфи-уфи-уфи-у-и,

Уфи-уфи-уфи-у-у-у.

Кыклӧн куим пӧлян, куимлӧн — ӧкмыс, нёльлӧн — дас кык... Быд пӧлянлӧн аслас гӧлӧс, быд куим пӧлянлӧн — тожӧ. Ставыс найӧ ас костаныс сӧгласынӧсь, некод на пиысь оз жергы. Да кыдзи тай мӧдасны ворсны мастерджык нывъяс, кыдзи заводитасны вӧчавны быдсяма мича фигураяс! — коді нӧ сэки вермас лоны на дорӧ веськодьӧн. Торъя нин, кутны кӧ тӧд вылын Катьӧ кодь зіль йӧктысьясӧс.

И ӧні, кыдз сӧмын помалісны пӧлянъяс вӧчӧм да босьтчисны видлавны, сӧгласа-ӧ артмӧмаӧсь найӧ, Катьӧ пыр жӧ сяркнитіс-йӧктыштіс.

— Ми гуляйтам лун и вой!

Гортӧ локтам дзар югыд!

Мамӧлӧн пачыс ваймӧма,

Пӧсь пирӧгыс петӧма, —

сэк жӧ сьылыштіс сійӧ.

— Чӧвлӧ, нывъяс, чӧвлӧ... Гум ёгсӧ чышкыштам. Марпа тьӧтканым дивитас. Аддзанныд джоджыс сылӧн вежъеджыд.

Ӧтияс чышкисны на джодж, мӧдъяс пуксялісны нин пызан сайӧ. Сӧмын Катьӧлы быттьӧ нинӧм йылысь эз ков тӧждысьны. Сійӧ чеччаліс джодж шӧрын пӧлянъяс шыӧ да сьылышталіс мича гӧлӧснас:

— Мед еджыд кӧ, мед еджыд.

Сьӧдасяс кӧ, мыськалам.

Тувччигтырйи йӧктӧмӧй,

Йӧктігтырйи тувччӧмӧй.

— Тэ, Илья, пуксьы ен ув пельӧсас, жӧник пыдди. Невестаыд сюрас.

— Позьӧ и жӧник пыдди. Меным ӧткодь.

Катьӧ, тыдалӧ, ставсӧ аддзис да кыліс. Но некод весиг думыштны эз сяммы, мый сійӧ мӧдас сьывны буретш сы йылысь, мыйтор аддзӧ да кылӧ.

— Миян сӧкӧл видзӧдліс:

Кытчӧ сылы пуксьыны,

Кытчӧ сылы пуксьыны (да)

Кытчӧ сылы воштысьны.

— Анна, тэ кӧзяйка — тэныд и винаӧн юктасьны. Чериняньсӧ восьтыны колӧ.

— Час, ме матынджык.

— Да пуксялӧй нин ӧдйӧджык ставӧн.

— Пӧлянӧн ворсысьяс, кыланныд?

— Мӧдысь сӧкӧл видзӧдліс,

Видзӧдліс дай кымӧртчис.

Оз-ӧ кӧсйы зэрыштны?

Оз-ӧ кӧсйы гымыштны?

Оз тай кӧсйы, оз кӧсйы:

Тайӧ кымӧр — кос кымӧр.

Сылӧн шонді югдыштіс —

Мича жырсянь петкӧдчис.

— Вера, тэ нӧ мый нюжмасян? Удзӧдам ӧд.

— Со татчӧ тӧран на. Кок пӧвтӧ сюйышт.

— Тӧрин эн нӧ?

Вера пуксис пызан помӧ. Сылӧн збыльысь ӧти кок пӧлыс и тӧрис. Тӧрӧдчисны тшӧтш и пӧлянӧн ворсысьяс. Сӧмын Катьӧ век йӧктіс сьылігмоз.

— Мый нӧ тайӧ лоӧма?

Мый жӧ, нывъяс, лоӧма?

Шондіыс тай бӧр дзебсис!

Кымӧр сайӧ вуджӧртчис.

— Нёль кӧлачӧн морт вылӧ, нывъяс.

— Нёльӧн ӧмӧй? Ме тай куимӧс на босьті.

— Илья, тэсянь и заводитам. Вай юышт.

— Э-э, тадзи абу скода. Заводитлӧны кисьтасьыссянь.

— Сідз кӧ, мед тэ ног.

— Мыйла нӧ и вуджӧртчис?

Кос кымӧрыс ӧд абу!

Мый нӧ, нывъяс, мый нӧ эм?

Коді тӧдас, мый нӧ эм?

Мый нӧ эм?

— Видзӧдлӧй жӧ, мый тайӧ лоӧма Катьӧыслы!

— Бӧжтӧм катша, пуксян он нин?

— Да чӧвлӧй ті: сійӧ мыйкӧ ас думсьыс сьылӧ.

Но пызан вылын вӧлі паськӧдӧма сёян-юан, унджыкыслы эз вӧв некутшӧм мог Катьӧӧдз. Тайӧ жӧ кадӧ Колиб Катьӧлӧн гӧлӧсыс быттьӧ ӧтарӧ гораммис да мичаммис.

— Овліс море сайын кутш.

Сы ордӧ ме волі сутш.

Тадзи шуис меным кутш:

Овліс море сайын зон,

овліс зон.

Удал зон дай сӧкӧл зон!

Гӧгыляссьӧм юрсиа!

Гӧгыляссьӧм юрсиа (да),

Сьӧд сэтӧр кодь синъяса,

синъяса.

Тайӧ зонмыс — повтӧм зон!

Керка сылӧн вӧр-ваыс,

Керка сылӧн вӧр-ваыс (да),

Вольпась сылӧн яг нитшкысь,

яг нитшкысь.

Мунӧ ягӧд — коль киссьӧ.

Тайӧ, нывъяс, абу коль,

Тайӧ, нывъяс, абу коль (да) —

Пуяс вывсянь ур киссьӧ,

ур киссьӧ.

Мунӧ сійӧ сьӧд раскӧд,

Кодкӧ сэні вуджрасьӧ,

Кодкӧ сэні вуджрасьӧ (да),

Мисьтӧм ошкыс вуджрасьӧ,

вуджрасьӧ.

— Тэ, Илья, кылан он? Зонмыс тэ кодь жӧ вӧлӧма!

— Кывза ме... А шӧринад сэсся ог нин ю. Юрын мӧдіс шумитны. Меным ӧд ӧні зэв этша колӧ.

— Этайӧлӧн сӧвестьыс рӧд абу: сӧмын гартӧ ставсӧ.

— Ошкӧй, тэныд мый колӧ?

Мый тась корсян, мый ветлан?

Мый тась корсян, мый ветлан (да)

Йӧз трӧпаті, вӧр-ваті?

Вӧр-ваті?

Ошкыд вӧлӧм — мудер ош!

Эн пинясь пӧ, удал зон.

Эн пинясь пӧ, удал зон (да),

Висьтав: ачыд мый ветлан?

Мый ветлан?

Скӧрысь шуӧ кыйсьысь зон:

Ветла, корся ошъясӧс.

Ветла, корся ошъясӧс (да)

Кучик налысь пӧрччӧдны!

Пӧрччӧдны.

Тэнад кучик — бур кучик,

Кӧсъя тэнӧ пӧрччӧдны!

Кӧсъя тэнӧ пӧрччӧдны (да),

Кӧсъя тэкӧд тышкасьны!

Тышкасьны!

— Чепӧльт нин черисӧ, Вера: бырас ӧд... Катьӧ, тэ став йӧзсӧ заводитін торкны сёйӧмсьыс. Дугды нин.

— Ошкыд вӧлӧм — вына ош!

Плешкыс сылӧн пӧрт пасьта,

Агас пинь кодь пиньясыс (да),

Чарла гырся гыжъясыс,

гыжъясыс.

— Мый нӧ лоис, мый лоис?

Сьӧд кымӧртӧг гымалӧ.

Сьӧд кымӧртӧг гымалӧ (да),

Тӧвтӧг гырысь вӧр чегӧ.

Вӧр чегӧ.

Абу кымӧр, абу тӧв:

Тайӧ удал зон кылӧ!

Тайӧ удал зон кылӧ (да),

Вына ошкӧд вермасьӧ!

— Тайӧ дзик жӧ нин тэ йылысь, Илья, сьылӧ.

— Ёна лӧсялӧ.

— Ме сэсся ог нин, Анна: ме ӧд абу зон.

— Да кӧть вина румкасӧ мыччӧй Катьӧыслы! Да чериняньсӧ кольыштӧй.

Катьӧӧс мырдӧн кутісны бӧжӧдыс, матыстісны пызанлань, кутісны вердны-юктавны. Вера видзӧдіс Катьӧ вылӧ паськӧдӧм синъясӧн: сылы уси тӧд вылас пемыд вой, верзьӧма вӧв вылын мунӧм, сьылысь доктор. «Джигитъяс пӧвстын, дерт, лоас ашуг — сьылысь поэт. И тайӧ ашугыс менам висьт серти лӧсьӧдас песня». Казьтыштӧмыс вӧлі сэтшӧм вына, мый Вера весиг быттьӧ кылыштіс докторлысь нежнӧй да сьӧлӧмад йиджысь гӧлӧссӧ. Сылы ӧні вӧлі зэв окота, мед Катьӧ сьыліс водзӧ.

Тайӧс, тыдалӧ, кӧсйис и Илья. Но тшӧктӧм эз ковмы. Катьӧ мынтӧдчис нывъяс киысь да ни ӧти дзугсьытӧг мӧдіс сьывны водзӧ.

Муса нывъяс, гӧлубъяс!

Ошкыд вына, ошкыд скӧр.

Ошкыд вына, ошкыд скӧр (да),

Зонлысь сойборд кватитіс,

кватитіс.

Кватитіс дай курччаліс.

Удал зонмыд ошкысь ён!

Удал зонмыд ошкысь ён (да),

Ош сьӧлӧмӧ пурт сюйис!

Пурт сюйис!

— Ме тіянлы шулі эг?

— Ш-ш-ш...

Гортас воис — пир вӧчис,

Муса нывсӧ юӧртіс,

Муса нывсӧ юӧртіс (да),

Сьылысь-йӧктысьӧс корис,

корис.

Гажа лоис йӧктӧмыс,

Гажа лоис сьылӧмыс.

Гажа лоис сьылӧмыс (да),

Гажтӧмчис тай сӧкӧлыс,

сӧкӧлыс.

Гажтӧмчис дай кымрасис:

Кӧн нӧ сылӧн шондіыс?

Кӧн нӧ сылӧн шондіыс (да),

Шондіыс — муса нылыс?

Муса нылыс?

Нывъяс сайӧ дзебсьӧма.

Дзебсьӧма и йӧрмӧма,

Дзебсьӧма и йӧрмӧма (да),

Колӧ сійӧс перйыны,

перйыны.

Сӧкӧл дінас матыстны,

Сойборд улас пуксьӧдны,

Сойборд улас пуксьӧдны (да),

Гажа песня нюжӧдны,

нюжӧдны.

И тані лои виччысьтӧмтор: ставыс видзӧдлісны Вера вылӧ.

— Да ӧд збыльысь, нывъяс, тадзи и эм, — горӧдіс ӧти. — Удал зонмыслӧн муса нылыс збыльысь абу сойборд улас!

— Да мый нӧ, сідзкӧ, видзӧданныд, — шыасис мӧд. — Колӧ ладмӧдны делӧсӧ.

Заводитісны сёрнитны ставӧн да гораа, весиг Катьӧ дугдіс сьывны.

— Мед лоас невестанас Вера.

— Шуин жӧ: коді нӧ сэсся, не кӧ сійӧ.

— Жӧник, сӧглас абу?

— Метӧ? — ышмыштіс Илья. — Ставыс тіян сайын.

— Аттӧ сё мокасьтӧй, вежай пыддиыс эз ло мӧд зонмыс!

— Нинӧм: вежай вылӧ туяс Анна.

— Вежань пыддиыс мед лоас Катьӧ — мичаа сьылӧмсьыс.

— Нывъяс, сетӧ туйсӧ невестаыслы.

— Вера, тэнад местаыс ен чом улын.

Илья эз эскы аслас синъясыслы: веськыда лабич кузя тюрӧбтіс-пырис нин Катьӧ да пуксис Илья сайӧ, Ильялань мӧдӧдчис Вера, Вера бӧрся — Анна.

Первойсӧ кыдзкӧ эз вӧв лӧсьыд — артмӧ челядь дурӧм кодь. Но ӧд тадзи кӧсйӧны нывъяс! Он шу: ӧвсьӧй пӧ.

Пызан сайын лои выль ног гажа да кыпыд. Нывъяслы весиг кутіс кажитчыны, мый Ильяӧс да Вераӧс найӧ збыльысь гӧтралӧны, но не сідзи, кыдзи овлӧ олӧмас, а выль ног, гажаджыка, ӧтувъя кӧсйӧм серти.

— О господи, да ӧд татшӧм жӧниксӧ да невестасӧ прамӧй свадьба вылысь шоча аддзывлан!

— Мича берба кодьӧсь, чурки буди!

Вера эз яндысь. Банйыштӧм чужӧм вылас ворсіс цветитан кадлӧн нюм, лӧз синъясыс аттьӧалісны пӧдругаяссӧ ставсьыс, мый найӧ вӧчисны талун Вералы.

Ильяӧс неуна дурмӧдыштіс. Но тайӧ эз вӧв висьӧмла дурмӧдӧм, эз, — тайӧ вӧлі бурдӧдан вынлӧн дурмӧдыштӧм!

А кодкӧ сэн удитіс нин горӧдны:

— Мыйся тайӧ чудеса, нывъяс: сэтшӧм чӧскыд вина вӧлі и друг лои курыд!

— Илья, кылан мый шуӧны: курыд пӧ!

— Курыд!

— Курыд!

Сувтіс Илья, видзӧдліс гӧгӧрбок.

— Курыд!

— Курыд! — горзісны нывъяс.

Нинӧм он кер: тшӧтш сувтіс Вера, чатӧртчыштліс Ильялань, видзӧдліс Илья сой вылӧ — мед кӧть не дойдны сійӧс. И сэк жӧ Вера мӧдіс кывны, кыдзи тайӧ кӧрталӧм сойыс заводитіс шымыртны сійӧс коскӧдыс.

— Дойдан китӧ, — вашнитыштіс Вера.

Илья шензьӧмӧн видзӧдліс висьысь сойыс вылӧ да кор гӧгӧрвоис, мый шуйга сойыс сылӧн бӧр ёнмӧ, пӧшти мый вынсьыс сійӧн топӧдіс Вераӧс.

Нывъяс завидьтӧмӧн видзӧдісны, кыдзи жӧник да невеста кузякодь окыштчисны.

Та бӧрын коді нӧ, кутшӧм лёк вын вермас торйӧдны нэм кежлӧ ӧтувтчыны дась кык том сьӧлӧмӧс!

3

Паськыд вома нывъяс век жӧ вӧлӧмаӧсь лунпуканінын: налӧн пируйтӧм да «свадьбуйтӧм» йылысь Марпа тӧдмаліс регыд. Ставыс быттьӧ воссьыштіс мам син водзын: Вералӧн докторла ветлӧмыс, лунпук котыртӧмыс, Ильялӧн другысьӧн вежсьӧмыс — пиыс лои вӧвлытӧм кыпыдӧн да гажаӧн, шутьляліс быдсяма кадрильяс либӧ сьыліс вомгорулас. Тайӧ эськӧ мед: эз кӧ кут гажтӧмчыны — регыдджык бурдас. Но кытчӧ воштан ыджыдджык писӧ — Мишкасӧ. Сы дінӧ нывъясыд непӧштӧ ловъя дырйиыс — весиг кулӧм бӧрас ӧдвакӧ воласны гортсӧ видлыны. Быть тӧждысь татшӧм шудтӧм пиыд вӧсна.

Збыль вылас, дерт, нинӧм на эз вежсьы: кыдзи артавліс Марпа, сідзи и лоӧ. Чайтліс, мый нывъяс мӧдасны радейтны Ильяӧс, — сідзи и лои. Шуліс Мишкасӧ гӧтравны Вера вылӧ — и гӧтралас. Ставыс Марпа сайын! Сӧмын колӧ тӧлкаджыкӧн лоны: кужны мавтыштны, кыті колӧ; не яндысьны орӧдны, мыйкӧ кӧ мешайтӧ. Тӧдӧмысь, аскӧдыс, Ильякӧд, сёрнитышттӧг оз артмы. Сідз да тадз да... висьталыштас ас йывсьыс, юасьыштас пиыслысь: мелі кывйыд паськыд ю вуджӧдас, ыпъялысь би пыр нуӧдас.

Кыдзкӧ ӧтчыд, субӧта асылӧ, Илья мӧдіс кывны ун йывсьыс, кыдзи мамыс джодж мыськӧ. Вӧлі водз на. Пешаын сотчис сартас, керкаын котралісны вуджӧръяс, Ильялы эз на вӧв окота чеччыны. Мамыс, кылӧ, разӧдыштіс джоджас дзимбыр да зіля мӧдіс ниртны джоджсӧ гӧликӧн. Гӧликлӧн ӧти нога шарскӧм шыыс, ваӧн корсюрӧ плескайтчӧмыс быттьӧ гычӧдісны Ильяӧс, эз сетны дзикӧдз садьмыны. Илья нисьӧ оліс, нисьӧ узис. Гӧлик шы чужтылас Илья вежӧрӧ то ӧшинь улын рытъя кадӧ пес пилитӧм, кылыштлас весиг пилалӧн нораа звӧнитӧм шыыс, то кӧнкӧ быттьӧ матын кыскӧны идзас додь. Ваӧн плескайтчӧмыс артмӧдліс юдорса серпасъяс: Илья быттьӧ пуксьӧ пыжӧ, кыйӧ чери; джоджын чотӧ пельса, а Ильялы кажитчӧ, мый сылы шедіс ыджыд чери — пессьӧ, кучкалӧ пыж пыдӧсӧ бӧжнас.

Мамыс, кылӧ, мыськис нин пачводзсӧ, петіс джодж шӧрӧ, вочасӧн матыстчӧ кӧтшаслань.

— Тэ нӧ, муса пи, талун он на и садьмы? — друг кылыштіс сылӧн гӧлӧс, и сӧмын ӧні Илья дзикӧдз мездысис вугралӧмсьыс.

— Чеччыны жӧ эськӧ колӧ да.

— Куйлы, пиӧ, куйлы. Джоджыс ва. Ме регыд помала.

Илья бергӧдчис мамыслань чужӧмӧн. Марпа веськӧдыштіс коссӧ, чышкыштіс дубас дінас ва кияссӧ да воськовтіс пиыслань.

— Юрыд нӧ биавлӧ оз нин?

Мамыслӧн киыс вӧлі кӧдзыд и васӧд.

— Ӧні оз нин биавлы, мамӧ. Першав шуӧ, мем пӧ сэсся позяс ывла вылӧ нин петавлыны. Ой ӧд ёна окота вӧрӧ ветлыны! Сэтшӧма гажтӧмчи и.

Марпа ышловзис.

— Сійӧ ӧд и эм, дона пиӧй, — шуис сійӧ тӧдчӧдыштӧмӧн: — Ӧтияс ӧтиторйысь гажтӧмчӧны, мӧдъяс — мӧдторйысь. Нэмсӧ сідзи вӧвліс да нэмсӧ и лоас.

Явӧ тӧдчис: мам кӧсйис панны кутшӧмкӧ сёрни.

Илья нарошнӧ шуис:

— Вӧрыс-ягыс меысь, дерт, гажтӧмчис жӧ нин, кӧнкӧ.

Марпа быттьӧ тайӧ кывъяссӧ и виччысьӧма:

— Вӧрыд — ог тӧд, а вот нывъяс, видзӧда да, тэысь прамӧя гажтӧмчӧны.

— Нывъясыд?.. — Илья эз гӧгӧрво, мый ради тайӧс шуис мамыс да эз тӧд кутшӧмджык ногӧн колӧ нуӧдны сёрнисӧ водзӧ.

Тыдалӧ, яндысьыштіс и мамыс заводитны веськыда сы йылысь, мый йылысь кӧсйис висьтавны пиыслы. Сійӧ бӧр воськовтіс эновтлӧм удж дінас, мыйкӧ ас кежсьыс думайтігмоз ниртыштіс джоджсӧ.

— А уна жӧ терпение эм мортыдлӧн, — быттьӧ шензьыштіс сійӧ да бара веськӧдіс мышсӧ. — Весиг ӧні на койыштлӧ кӧдзыд ваӧн, кор думыштла ас йылысь.

Мам решитіс заводитны тасянь эз сы вӧсна, мый лыддис коланаӧн норасьыштны пиыслы аслас томдырся олӧмыс вылӧ, эз. Сылы прӧста эз сюр мӧд нога водзкывйыс, мед сэсся вуджны тасянь главнӧйтор дінас. Но кодыр заводитіс та йылысь, сэк эз нин вермы не висьтавны ставсӧ, кыдзи вӧлі коркӧ.

— Тэ, гашкӧ, он эскы, муса пиӧй, а вӧвлісны лунъяс, кор виччысьлісны менсьым лов петӧм. Чайтан висьӧм ради? Эз, пиук. Аслам жӧ ай-мам нӧйтӧмысь.

Илья ӧдйӧ пуксьыштіс вольпась вылас.

— Нӧйтӧмысь?..

— Да, нӧйтӧмысь.

Марпа пель саяс ӧтортыштіс разьсьӧм юрси пратьсӧ, коді сылы мешайтіс копыртчӧмӧн уджавны, кыскыштіс асланьыс пеша, ӧзтіс выль сартас. Тыдыштліс, кыдзи сартаса би югӧрас мамыслӧн сьӧд синъясыс югнитлісны томлунӧн.

— Ныв дырйи, видзӧдтӧ, ме прамӧй збодер вӧвлі, — стӧчмӧдыштіс Марпа. — Зонъяс бӧрся эг вӧтлысь — асьныс вӧтлысьлісны ме бӧрся, — явӧ нин ошйысьыштіс сійӧ.

Илья ӧні видзӧдіс мамыс вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кӧсйис аддзыны косіник кузь тушасьыс мыйкӧ выль ногаӧс — мичаджыкӧс да лададжыкӧс. Видзӧдіс и чӧв оліс.

Мамыс пожъялыштіс ва пельсаын ветьӧк, нюжӧдчыліс мыськыштны вольпась ув.

— Делӧыс заводитчис гожся войын, страдаӧ петтӧдз... Ой, господи, господи, да ӧд ставыс на быттьӧ син водзын. Ломалӧ кыа. Чуксасьӧны нин петукъяс. Садьмисны кӧкъяс... Койтӧм бӧрын менӧ колльӧдӧ менам мусук. Локтім кильчӧ помӧ. Ме вӧлі кӧсъя нин пырны керкаӧ. Друг кыла — кодъяскӧ керкаын варовитӧны. А сьӧлӧмӧй быттьӧ сідзи и дугдіс тӧрны морӧс пытшкӧ. Мися, волы жӧ, кывзышт, — шуа ме аслам мусуклы. — Оз-ӧ нин корасьны кодъяскӧ? И збыльысь, сёрни мунӧ буретш та йылысь. Корасьысьяслӧн гӧлӧсъяс тӧдтӧмӧсь да, кыдзи меным кажитчис, наянӧсь. Бӧрыннас тӧдмалі — Типӧ сиктысь вӧлӧмаӧсь, мельник пи сайӧ коралӧны. Вӧв-мӧскыс пӧ карта тырыс, жытник-кумъясыс — чукъяӧсь няньӧн... Да ӧд том дырйиыд абу тайӧтор дум вылад. Ме и шуа аслам мусуклы: «Мый нӧ мӧдам керны тэкӧд? Кутшӧм визьӧ кутам кутчысьны?» А сійӧ меным: «Визьыс миян ӧти: кувтӧдз овны торйӧдчытӧг. Менӧ ӧд коркӧ тожӧ мӧдасны гӧтравны. Виччысьышт». Но и сетім кыв ӧта-мӧднымлы — не торйӧдчыны.

Пыри ме керкаӧ, а налӧн ставыс нин дась, ки кутӧм йылысь сёрнитӧны. Ещӧ ёнджыка вӧрзис менам коньӧр сьӧлӧмӧй. Уськӧдчи жырйӧ — мамӧ ме бӧрся, сідзи и сідз пӧ, таысь бурджык жӧник сэсся оз сюр, ми пӧ шуим сетны тэнӧ... Ме сэки тойышті мамӧӧс ас дінысь, уськӧдчи меӧн тӧргуйтысьяс дінӧ, шыбитчи батьӧлы кок улас, мися, батюшко, рӧдимӧй, сё зӧлӧта, ёна ӧмӧй лишнӧйӧн лои тіянлы, мыйла кӧсъянныд вӧтлыны гортысь йӧз грездӧ да тӧдтӧм морт сайӧ. А батьӧй кутіс ме вылын шмонитны: велалан пӧ, нылук, первой вой бӧрас пӧ и лоӧ любӧ верӧсыд. Сэн жӧ корасьысьясыс — ласкӧвитӧны, ошйысьӧны, он пӧ мӧд каитчыны. Ог тӧд, мый лоліс мекӧд, тыдалӧ, нечистӧйыс ме пытшкӧ пыравліс. Мися, оз ков мем тіян озыр овмӧс ни бур жӧник. Да кыдз тай мӧді лякны найӧс мисьтӧм кывъясӧн, кыдз тай мӧді резны няйтӧн моз, о господи, йӧймылан жӧ тай мортыд... Видзӧда — ӧтиыс чеччис да лӧсьӧдчис петны ӧдйӧджык, мӧдыс чеччис — нӧйтас пӧ ещӧ дурмӧм нылыд.

Но вот. Корасьысьяс мунісны. Мамӧ бӧрдӧ. Ме сулала кӧтшас пельӧсын да виччыся, мый кутас вӧчны батьӧ. А петны керкаысь и дум абу. Ставсӧ аддза, кыдзи батьӧлӧн тіралӧны киясыс, кыдзи синъясыс сувтыштлісны ме дінын ӧшалысь вӧжжияс вылӧ... Мися, мед кӧть мый вӧчас, ставыс лои веськодьӧн. Вот сійӧ локтіс, менсьым кузь кӧсаӧс кык пӧв гартыштіс ки гӧгӧрыс, босьтіс медся ён вӧжжи да петкӧдіс менӧ джодж шӧрӧ, мед пӧлать пӧвъяс оз мешайтны...

Илья кывзіс сэтшӧм ногӧн, быттьӧ ставыс, мый ӧні висьталіс мамыс, вӧчсис сы син водзын да та вӧсна эз вермы пукавны ӧти местаын. Сійӧ то лӧсьӧдыштас юрлӧссӧ, то сувтлас ва джоджӧ, мед чепӧльтыштны сотчысь сартаслысь ӧгыр, то кагаӧс моз качайтыштас бинтуйтӧм кисӧ, кӧть эськӧ сійӧ сылӧн эз нин ёна вись.

— А тэ, мамӧ, кыдзи? — юаліс сійӧ. — Горзін эн?

— Ме? — пыдзыртыштіс ветьӧксӧ мамыс. — Эг, эг горзы. Первойсӧ ме нарошнӧ чӧв олі. Сэсся мамӧ мӧдіс кевмысьны батьӧлы, мед дугдас нӧйтны менӧ — ме и сэки эг горзы. А бӧрыннас, кор вошис садьӧй, — ог тӧд, гашкӧ, и горзыссис.

Илья кыскыштіс ас дінас ставнас пешасӧ, мед прамӧйджыка югдӧдны мамыслы.

— Правильнӧ вӧчӧмыд, — сійӧ ошкыштіс мамсӧ. — Ме эськӧ эг жӧ мӧд горзыны ни кевмысьны.

— Ог тӧд сэсся... Гашкӧ правильнӧ, гашкӧ и абу правильнӧ, — ышловзис Марпа да ӧдзӧс пороглань нин койыштіс ки тыр дзимбыр.

Бӧръя кывъясыс и кутшӧмкӧтор вӧсна жальпырысь ышловзьӧмыс мыйлакӧ эз кажитчыны Ильялы, и сійӧ думыштіс: «Тыдалӧ, каитчӧ озыр жӧник сайӧ петны ӧткажитчӧмсьыс».

— Тайӧтӧ мый! — эз вермы кутчысьны водзӧ висьталӧмысь Марпа. — Нӧйтісны — и прӧйдитіс эськӧ, ни ӧти бокӧвӧй морт эз тӧдлы. Да ӧд регыд ытшкыны ковмис петны. Нӧйтӧминъясыд ытшкигад менам потласисны, воссялісны. А мыйла эськӧ думайтан? Ныж косаӧн ытшкӧмла. Покостӧ вӧлі нуа, локта батьӧ дінӧ лэчтыны коса. А сійӧ менсьым босьтас, видзӧдан, быттьӧ лэчтӧ, а збыль вылас сӧмын коса тышкас кучкалӧ лэчтаннас. Тэнад пӧ сідзи мӧрччас. Со жӧ ӧд кутшӧм мудера вӧлі водзӧс мынтӧ тэнад Сопрон дедыд — аслас рӧдимӧй нывлы. Ак, эськӧ, ёна жӧ мукӧд дырйи лӧг петлывлӧ кузь вижля вылӧ, сідзи и окота аслас жӧ беддьӧн ордлыяс кузяыс таркӧдыштны, да мый керан — мыжаыс ачым вӧлі, эг кывзысь бать-мамлысь бур велӧдӧмсӧ. Ок-ок-ок! — бара ышловзис Марпа. — Сідз нин, тыдалӧ, енлӧн шуӧма: ас наукаӧн олан, — йӧзӧс смешитан, бать-мамлысь кывзан — шог ни печаль он тӧдлы.

«Э-э, — бара думыштіс Илья. — Тэ со мый ради ас йывсьыд висьталін... Час нӧ, час, мый мӧдан водзӧ дольны».

Нывъяслӧн на ордын лунпукӧм бӧрын Илья эз ӧтчыд нин думайтлы аслас мам йылысь. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый сідз либӧ тадз мамыс мӧдас тӧдны пиыслысь Вераӧс радейтӧм йылысь, да вӧлі зэв окота тӧдны, рад али абу рад та вылӧ мамыс.

Илья ӧні мӧдіс видзӧдны мамыс вылӧ сэтшӧм ногӧн, кыдзи гусьӧн кыйӧдлӧны нечестнӧя картіӧн ворсысь бӧрся.

— Том дырйиыд, пиукӧй, олӧмыд кажитчӧ мичаӧн да гажаӧн, а збыль вылас сійӧ чорыд сукар кодь, — мӧдіс матыстчыны главнӧй сёрнитантор дінас Марпа. — Нэмтӧ сійӧс, чорыд сукар кодь олӧмсӧ, быттьӧ йиран пиньяснад и гыжъяснад, а кор видзӧдлан гӧгӧрбок — нэмыд кольӧма, и олӧм дінас муслуныд тшӧтш бырӧма, куш челядь вӧснаыд и олан, куш на вӧсна и тӧждысян.

Илья син улысь ӧні эз вермы дзебсьыны мамыслӧн ни ӧти воськов, джодж мыськӧмыслӧн ни ӧти движение. Марпа, тыдалӧ, гӧгӧрвоис пиыслысь сы вылӧ сюся видзӧдӧмсӧ да мӧдіс тӧдчымӧнъя зільджыка мыськасьны.

— Тэ ӧд, Илья, он на тӧд, — бара веськӧдыштіс мышсӧ Марпа, — батьыдкӧд миян гырысь сёрнияс нин вӧліны.

— Мыйся нӧ сэтшӧм гырысь сёрнияс? — мыйлакӧ повзьыштіс Илья.

— Батьыд тай менӧ жалитӧ: отсӧг пӧ колӧ корсьны меным... Мишкатӧ гӧтравны кӧсъям. Мый тэ шуан та вылӧ?

Ильялӧн быттьӧ ставыс личмуныштіс, лои лӧсьыдджык. «Сідзкӧ, со мый вӧлӧма! А ме код тӧдас кутшӧмтор думайті».

— А мый нӧ ме шуа. Ті ӧд бать-мамыс. — Илья весиг серӧктіс: — Окотапырысь свадьбуйтыштам.

— Сідзтӧ эськӧ сідзи, муса пи, да гӧтырпусӧ кодӧс ми сылы аддзам? Бур бать-мама да уна козина ныв оз мун Мишка саяд, сійӧ абу тэ кодь, а сэтшӧм-татшӧмтӧ абу жӧ окота пыртны асланым керкаӧ.

— Гӧтырпуыд, мамӧ, мыйта колӧ! — бара серӧктіс Илья. Сылы, видзӧдтӧ, долыд сы вӧсна, мый гӧтрасяс кӧ Мишка, ачыс лоӧ жӧник зонмӧн! — Ми, том йӧз, арнас на лыддим нывъястӧ, да ӧти зон вылӧ кык ныв воӧ. Сійӧ, быттьӧ, Ӧгруньӧс да ещӧ кодсюрӧӧс артавтӧг на.

Марпа серӧктіс жӧ.

— Но и балуйтанныд жӧ ті, том йӧз... Ті, сідзкӧ, казачкаясӧс да бобыль нывъясӧс тшӧтш он лыддьӧ невестаясӧн? Налӧн ӧд мый пасьталӧма, сійӧ и сундукас. На вылӧ некод нин оз ышты.

Ильялы быттьӧ кодкӧ зургис ёсь пуртӧн морӧсас. Но Илья вӧлі водзвыв дась кывны татшӧм нога кывъяссӧ да сяммис кутны асьсӧ. Сӧмын на гажмылӧмыс сылӧн бӧр вежсис мамыс вылӧ сюся видзӧдӧмӧн.

Марпа чужӧм вылын ӧні ворсіс сэтшӧм вуджӧр, быттьӧ Марпа ӧти кинас кодӧскӧ ласкӧвитӧ, а мӧд кинас сійӧс жӧ лӧгысь чепӧльтӧ.

— Да ӧд абу став доныс нылыдлӧн бур рӧдвужын да приданнӧйын, — быттьӧ дорйыштіс татшӧм нывъяссӧ Марпа. — Казачкаясыд и уджсьыд оз повны, и ёнджыка кывзысьысьӧсь. Найӧ весиг корысь сайӧ петасны окотапырысь. Нэм чӧжтӧ овны ӧтнадлы да кувтӧдзыд уджавны йӧзлы некодлы абу любӧ.

Марпа пешис выль сартас, кӧть эськӧ кӧтшасын лои лунъюгыд нин.

— Ми тай сідзи тӧлкуйтім батьыдкӧд, — бара ылӧдчыштіс Марпа, — корсьны Мишкаыдлы зільджык мортӧс, мед кӧть сійӧ и бать-мамтӧм вӧлі. — Да крапкис-юаліс: — Кыдзи тэ чайтан, шыасьлыны кӧ Бобыль Вера дінӧ?

Ильялӧн, кылӧ, тэськассис горшыс, дерт, эз сы вӧсна, мый Вера вермас лоны Мишка гӧтырӧн, эз, — Илья гӧгӧрвоис самӧй главнӧйсӧ: мамыс — сылӧн рӧднӧй мамыс! — кӧсйӧ вӧчны ассьыс муса писӧ нэм кежлас шудтӧмӧн.

— Тэ тай, пиӧ, он и кӧсйы отсыштны мамыдлы, нинӧм он висьтав?

Ок, кутшӧм мудерӧн кажитчис мамыслӧн чужӧмыс ӧні! Но Илья бара на удитіс босьтны асьсӧ киас.

— Ме ӧд ог тӧд, мамӧ, окотитас оз сійӧ петны Мишка саяд, — шуис Илья сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сылы вӧлі тайӧ дзик веськодь. — А сідзсӧ нылыс зэв прамӧй. Быд боксянь шань ныв.

«Слава тебе, господи! — ӧдйӧ думыштіс Марпа. — А ме чайті, мися, менам пиӧй прамӧя нин сибдӧма тайӧ бобыль ныв дінас».

Марпаӧс ылӧдіс Ильялӧн веськодя шуӧм воча кывйыс. Сылӧн весиг киясыс мӧдісны пелькджыка вӧрны и джодж мыськӧм здук мысти помасис.

Дженьыдик луныс коли том мортлӧн думъяс сор. Воліс фельдшер вӧчны перевязка. Сійӧ мыйлакӧ юаліс Ильялысь, оз-ӧ сылӧн кыткӧ вись да кодыр Илья шуис, мый некыт оз вись, эскытӧма лэптыштліс пельпомъяссӧ. Фельдшерлы эз во сьӧлӧм вылас Ильялӧн жугыль чужӧмыс.

Биасьӧм бӧрын нин, кор Илья ӧтнас пукаліс пеша дорын, бара локтіс Николай Иванович. Сійӧ юаліс, помаліс эз нин Илья лыддьыны Пушкинлысь повестьсӧ.

— Весиг кык пӧв удиті лыддьыны, — радлыштіс учитель воӧм кузя Илья. — Ок, и интереснӧй вӧлӧма.

Степанов, тыдалӧ, тэрмасис, но сылы вӧлі окота тӧдны, кутшӧмджык местаяс медся ёна кажитчисны Ильялы.

— Ӧткымын местаяс лыддигӧн менам быдӧн синваӧй петіс, — вочавидзис Илья. — Помнитан, кыдзи Дубровскийясыслысь овмӧссӧ мырддисны? Да ӧд ставсӧ быттьӧ закон серти! Збыльысь ӧмӧй вӧліны татшӧм яндысьтӧг грабитӧмъясыс? Да ещӧ суд пыр!

Степанов аддзис, кутшӧм лӧглунӧн та йылысь висьталӧ Илья, да радліс аслыс.

— Эз кӧ вӧв татшӧмыс, Пушкин эськӧ эз гиж, — шуис сійӧ. — Александр Сергеевич ылӧдчыны эськӧ эз мӧд. Сылысь книгаяссӧ став государствоясын уна йӧз лыддьӧны.

— Став государствоясын? — шензьыштіс Илья, и та бӧрын сійӧ мӧдіс тырвыйӧ эскыны гижӧмторйыслы.

Ильялӧн вӧлі зэв бур паметь да сійӧ висьталіс лыддьӧмторсӧ пӧшти стӧча.

— А тӧдан мый ещӧ вӧлі... Владимир Дубровский нарошнӧ ӧзтіс ассьыс керкасӧ. Керкаас пируйтісны сійӧс рӧзӧритысьясыс. Вот сотчӧ керка. Ыпъялӧ би. Сотчӧны керкаӧ игналӧм йӧз. Найӧ мед сотчӧны. Сідзи и колӧ найӧс. И друг, тэ тайӧс гӧгӧрвоан, друг аддзӧны каньӧс. Коньӧр котралӧ сотчысь сарай вевт кузя да нораа нявзӧ. Челядьлы тайӧ теш, сералӧны. И вот кузнеч, — ок и кузнеч! — горӧдӧ челядь вылӧ: «Ті, беспиян, мый вылӧ сераланныд. Сотчӧ ловъя лов, а тіянлы гаж, енмысь он полӧй!» Архип тайӧ кузнечыслӧн нимыс... Сійӧ босьтӧ пӧжарнӧй пос, кайӧ кань дінӧ, ачыс чишкасьӧ, а каньӧс лэччӧдӧ. Вот кӧні бур сьӧлӧмыс!

Тайӧс висьталігӧн Илья то шеныштлас висьтӧм кинас, то сюйлас чуньяссӧ пашкыр юрси пиас, то ещӧ мыйкӧ керыштас, а чужӧмыс ворсіс, синъясыс югъялісны.

— А мый шуан Владимир Дубровский кузя? — юаліс учитель.

— О-о! — первой быттьӧ ошкыштіс Илья, но друг мӧдіс мыйкӧ думайтны. — Сідзсӧ эськӧ сюсь, вежӧра, повтӧм... Но меным эз кажитчы ӧтитор — эз мынты водзӧссӧ Троекуровыслы. А став бедаыс ӧд сысянь, тайӧ Троекуровсяньыс вӧлі петӧ.

— Хм, — мыйкӧ аслыс думыштіс Николай Иванович да сэк жӧ юаліс: — А мыйла эз мынты водзӧссӧ?

— Тӧдӧмысь, Машаыс вӧсна, — пыр жӧ вочавидзис Илья да бара мӧдіс думайтны. — Сӧмын вот правильнӧ-ӧ лоӧ — ставсӧ прӧститны ныв вӧсна?

— Сідзкӧ, Дубровскийыс ёна радейтӧма нывсӧ, — чӧвтыштіс Степанов, Илья вылӧ важ моз сюся видзӧдігмоз.

— Тайӧс ме гӧгӧрвоа. — Илья муртса эз шу: «Ас серти тӧда». — Но ӧд татшӧм злӧдейыс, Кирила Петровичыс, дзикӧдз накажиттӧг колис!..

Степанов ӧдйӧ кыскыштіс зепсьыс часі.

— Тэ вай ещӧ думыштлы та йылысь ас кежсьыд, а ме пыравла мӧдысьджык.

Сійӧ босьтіс сьӧрсьыс Пушкинлысь книга да ӧдйӧ петіс: правлениеын сійӧс мыйлакӧ виччысис исправник. А Илья заводитіс шӧйтны джодж кузя да думайтны Дубровский йылысь.

Николай Иванович Степанов сідзи и эз вермы волыны Илья дінӧ выльысь: некымын лун мысти учительӧс переведитісны уджавны кытчӧкӧ мӧд вӧлӧстьӧ.

КОДІ МЫЖА?

1

Кыйсянінысь Матвей Степан ая-пиа лэччисны джуджыд лымйӧн нин, кор налӧн Катшысыс дугдіс вермыны собавны, а лызьясӧн кутіс вӧйтны пидзӧсӧдз. Но шойччыны вӧлі некор дай эз куж шойччыны Степан. Гожӧмнас на сійӧ дасьтыліс кӧшӧвка додьяс вӧчӧм вылӧ вӧр да ӧні кӧть кор эн прӧйдит найӧ керка дінті, век нин кыліс черӧн грымгӧм шы, стамескаӧн кодйысьӧм да ножовка пилалӧн лэчыда сьылӧм. Степан нималіс не сӧмын бур вӧралысьӧн, но и бур да мича додьяс вӧчысьӧн.

Удж тырмис и Мишкалы: сійӧ кыскаліс турун-пес, отсасис мамыслы горт гӧгӧрсӧ справитны. Лунсӧ уджалас, а рытнас, ужнайтӧм бӧрын, ӧдйӧджык петас войпукӧ. Дзикӧдз мӧд кодьӧн лои Мишка: мамыс дорӧ мелі, батьыслы пыр дась мыйӧнкӧ отсыштны, пызан сайӧ пуксьӧ первойя мортӧн. Сӧмын Ильялы сійӧ кажитчис тешкодьӧн: шуас кывтӧ — быттьӧ ки тыр анькытш вомас сылӧн, сідзи и он гӧгӧрво, мый броткыштас; видзӧдлас Илья вылӧ — быттьӧ синсӧ сылысь мыйӧнкӧ ёрӧ, а войпукад петігӧн, небось, оз шу: мунам пӧ, Илья, мекӧд тшӧтш — бӧжсӧ он аддзыв — петас керкасьыд. Да Ильялы нӧ мый! Сійӧ ставсӧ тӧдіс да сӧмын нюмъяліс аслыс: видзӧдлам пӧ, кузь жӧник, лоан-ӧ коркӧ верӧсӧн. Ильялы некыдз эз эскыссьы, мый сылӧн ыджыдджык вокыс коркӧ лоас верӧсӧн, мый сылӧн лоасны челядь, сійӧс мӧдасны шуны батьӧн... Эз эскыссьы дай ставыс!

Дерт, Вера йылысь мамыслысь сёрнисӧ Илья некодлы на эз висьтав, весиг аслыс, пӧдругаыслы, кыв ни джын эз шулы, кӧть эськӧ найӧ ӧні аддзысьлӧны зэв частӧ. Том морт кужис топыда кутны ассьыс кывсӧ пинь саяс. Но век жӧ Ильялӧн сьӧлӧм вылас эз вӧв лӧсьыд, век жӧ мыйкӧ мешайтіс овны аския лунлы тырвыйӧ эскӧмӧн.

Сойыс сылӧн бурдіс нин. Капканъяс видлавны вӧрӧ быд ветлӧм бӧрын сійӧ доймис век омӧльджыка и омӧльджыка. Колисны сӧмын тшӧкыда пукалысь гӧрд кучика дой местаяс. Но и найӧ регыд мӧдасны бырны.

Илья талун эз кӧсйы мунны вӧрӧ. Но батьыс, кылӧ, петавліс ывлаӧ да пырӧм бӧрас шуис пӧлатьланьӧ:

— Капканъяс дінад, зон, оз-ӧ ков ветлыны: ыджыд турӧб петӧма, дыр кежлӧ, тыдалӧ. Вошасны ещӧ капканъясыд.

Тшӧтш шыасис Марпа:

— И тэныд кад чеччыны, жӧник. Конда песла колӧ ветлыны, кытчӧдз эз на ёна удит тыртны. Смотри, свадьба кежлад суртӧ пуны нинӧмӧн лоӧ.

Бӧръя кывъяссӧ мамыс шуис явӧ шуткапырысь, но Ильялӧн ёнтыштіс сьӧлӧмыс. «А друг Вера сӧгласитчас петны Мишка сайӧ?» Вера ӧд ачыс раз-мӧд нин шуліс Ильялы: тэнад вокыд пӧ сэтшӧм бур вӧлӧма, он пӧ и тӧдлы кампет либӧ кӧлач гусьӧн сюйыштас питшӧгӧ. И таысь Ильялы ӧні вӧлі окота мыйӧнкӧ скӧрмӧдны Мишкаӧс.

— Но, жӧник, чеччам, буди, — нарошнӧ пеляс вашкӧдыштіс Илья да мӧдіс вуджны вокыс вомӧн.

Мишкаӧс быттьӧ сотыштіс Ильялӧн лов шыыс, и жӧник, асьсӧ дорйӧм могысь, эз и тӧдлы чорыда тувкыштіс вокыслы веськыда морӧспань улас. Илья тайӧс эз виччысь да прамӧякодь тшӧкмунліс — сійӧ вель дыр эз вермы лолыштны либӧ шуны кыв.

— Этійӧ, мый нин... Онджык мӧд воны ме вылӧ, — сэк кості шуаліс Мишка. — Ме тэныд петкӧдла, коді сэтшӧм лоӧ жӧникыс.

Илья лӧгысь видзӧдліс вокыс вылӧ да сӧдзӧдыштіс пинь пырыс:

— Арлань, тыдалӧ, мунӧ делӧыс: кӧинлӧн тӧвся пиньяс чужӧны!

— Ті мый сэн он тӧрӧдчӧ? — эз лӧгысь горӧд на вылӧ мамыс. — Водзджык кӧ тӧрлінныд ӧтлаын узьлыны, ӧні оз нин ков пинясьны: регыд торйӧдчанныд.

Батьыс мыйлакӧ нинӧм эз шу татчӧ. Лунъюгыд виччысигмоз сійӧ зіля кыис чери кыян лӧвушка.

Недыр мысти Илья сулаліс лямпаяс вылын нин.

Ыбъяс вомӧн мунігӧн вӧлі рӧмыд на. Турӧб гуляйтіс кушинӧд сэтшӧм ыджыд вынӧн, быттьӧ нӧйтіс Ильяӧс мышсяньыс; нӧйтіс да йӧтлаліс бердӧм лым юж вывті водзӧ.

Вӧрын лои лӧньджык, но кыдз пуяс да пипуяс век жӧ шутьлялісны, козъяс шыбласисны туктаясӧн.

Лым вылын эз тӧдчы ни ӧти важъя кок туй — ставсӧ удитӧма шыльӧдны войся турӧб.

Илья босьтіс нин кык капкан. Коймӧд капканӧ шедӧма кӧч. Бур ещӧ, мый кӧчыс сюрӧма кыкнан воддза кокнас да абу ылӧ кыссьӧма. Сійӧ вӧлі ловъя на, сы дінӧ матыстчигӧн весиг заводитліс соссьыны: «Не я, не я, не я!..» Да кысь нин соссян, сюрин кӧ капканӧ...

Ильялӧн капканъяссӧ тэчӧма зэв паськыда, разнӧй зверь вылӧ. Висьӧм бӧрас сійӧ удитіс нин кыйны, кӧчьясӧс кындзи, ӧти гӧрд руч, некымын ур, кык сьӧдбӧж: кӧчьясӧс да уръясӧс — налӧн трӧпаяс вылысь, ручӧс да сьӧдбӧжъясӧс — нарошнӧ пукталӧм яй самъяс дінысь.

Джуджыд лямпа туйсӧ турӧб абу на удитӧма шыльӧдны дзикӧдз, кыйсьысь ӧдйӧ чукльӧдліс вӧр пӧвстӧд, дыр корсьысьтӧг пезьдӧдаліс кузь пуа зырнас лым пиын кыйӧдчысь лӧвушкаяссӧ.

Лаз мышкас вочасӧн ӧкмисны гез пом вылӧ пысавлӧм капканъяс. А кытшовтны колӧ вель паськыда на. Окота лои пуксьыштлыны, сёйыштны кын нянь, кӧтӧдыштны горшсӧ лым ваӧн. Лямпаяссӧ коксьыс разьтӧг Илья пуксис улӧс кодь лӧсьыд тукта вылӧ.

Капканъяссӧ тэчан лунӧ сійӧ пукавліс нин тані. Сэки вӧлі зэв кӧдзыд лун. Кӧнкӧ вӧр сайын дзебсясис турдӧм шонді; енэж джынйын ворсіс йирмӧг кыа; этайӧ козъяслӧн увъясыс да лыскыс сэки кажитчисны ёна жугалысь стеклӧысь вӧчӧмторйӧн, а кыз лымйӧн личкӧм понӧльяс быттьӧ зілисны ещӧ на ёна куткыртчыны. Вӧрын сулаліс горшад сатшысь кӧдзыд ру да кыліс, кыдзи пашляк бедьнас гораа кучкаліс пуясӧ. Сійӧ ветліс-балуйтіс быдлаын: сиктъясын таркӧдіс стенъясӧ, мед йӧзыс эз вунӧдны лӧдсавны косджык пескӧн ичӧт пачьяссӧ; лыйліс кушинъясті лэбысь катша-ракаӧс; пыдӧджык лым пиӧ вӧтліс сьӧла-тарӧс; жугліс ичӧт додьяссӧ да орйӧдліс заверткаяссӧ сортӧвӧй вӧр кыскысьяслысь, кодъяс неважӧн на вермисны артмӧдчыны Вишкун Ласейкӧд доннас; тэрмӧдліс Мураши тракт кузя ветлысь-мунысь вятчаналысь гырысь обозъяс, кодъяс кыскисны Коми муӧ тэсь, кӧлач, сола да кос треска, шабді вый, зӧр шыдӧс, телегаяс, рисуйтӧм дубъя пасьяс да валегияс...

Пашляк талун некӧн эз кыв. Сы пыдди балуйтіс турӧб. Сійӧ гудраліс ставсӧ — му выв и енэж; гудрасигас тырталіс туйяс, шыльӧдіс вӧр-ва, вӧчаліс толаяс потшӧс бокъясӧ, кильчӧ помъясӧ первой ӧти ног, а сэсся, челядьлы моз оз кажитчы да, жугӧдавліс бӧр, вӧчаліс выль толаяс, выль ног. Турӧбын, кыдзи гудыр ваын, вӧлі мыйкӧ гуся да гӧгӧрвотӧмтор. И ӧні, кор Илья видзӧдіс сійӧс кытшалысь гудыр козъяс да лымйӧн тырӧм понӧльяс вылӧ, кодъяс сайысь нинӧм эз тыдав ни эз кыв, сылы друг мӧдіс кажитчыны, мый и ачыс олӧмыс мукӧд дырйи лолӧ турӧба лун кодьыс жӧ — гӧгӧрвотӧм да гуся.

Эз ӧмӧй кольӧм лунъясӧ на Илья видзӧд тайӧ олӧм вылас сэтшӧм долыд синъясӧн, мый дась вӧлі тэрмӧдлыны асьсӧ лунвойсӧ? Эз ӧмӧй аслас жӧ томлуныс кажитчыв мичаӧн да долыдӧн? Мый нӧ лоис сэтшӧмыс, коді тадз виччысьтӧг пыртіс том морт сьӧлӧмӧ шог да тӧждысьӧм?

Ильялӧн сёйсис нин кын нянь кусӧкыс, лои кӧтӧдыштӧма лым ваӧн горшсӧ. А чеччыны эз вӧв окота. Сы вылӧ личкис кутшӧмкӧ аслыссикас, тырвыйӧ гӧгӧрвотӧм на сьӧкыдтор. Тайӧ сьӧкыдторйыс артмис не сӧмын сыысь, мый арнас торксис Ильялӧн вӧралӧмыс да та вӧсна ӧдвакӧ удайтчас ньӧбны зонмалан паськӧм да гудӧк, а мамыс омӧльтіс Вераӧс и сэк жӧ ачыс кӧсйӧ коравны сійӧс Мишка сайӧ. Та дінӧ вӧліны кутшӧмкӧ содтӧдторъяс. Гашкӧ нӧ, докторӧс мӧдлаӧ нуӧм? Илья ӧд кӧсйис аддзӧдлыны сійӧс, висьтавны сылы ыджыд аттьӧ, да сідзи и эз удайтчы вӧчны тайӧс. Али вӧлі гӧгӧрвотӧм, мыйла сэтшӧм ӧдйӧ вуджӧдісны учительӧс мӧдлаӧ? Кутшӧм эськӧ вӧлі интереснӧ бурджыка тӧдмасьны Николай Ивановичкӧд да сёрнитны сыкӧд ас морткӧд моз быдтор йылысь. Но ӧд найӧ — доктор и учитель — эз вӧвны Ильялы ни челядьдырся другъясӧн, ни весиг важъя тӧдсаясӧн, мед не вунӧдны на йылысь пыр жӧ. Мыйла нӧ, сідзкӧ, мыйла тӧждысьӧ том вежӧр, мыйысь шогсьӧ пӧсь сьӧлӧм?

И медым мездысьны татшӧм думъяссьыс да чӧвтны ас вывсьыс гӧгӧрвотӧм сьӧкыдторсӧ, Илья друг сувтіс, пыркӧдыштіс ас вывсьыс лымсӧ да мӧдӧдчис водзӧ.

Кутшӧм жаль, мый капканъяссӧ лои босьтавны кадтӧг. Найӧс ӧд Илья лун-мӧд сайын на сэтшӧм лӧсьыда тэчліс выль трӧпаяс вылӧ — морт синмӧн он сяммы торйӧдны, кытчӧджык октӧма лӧвушкасӧ. Торксяс, тыдалӧ, и ещӧ ӧти ручӧс кыйӧм. Сам дінӧ ручыс заводитліс нин волывны. Илья пуктыліс сійӧ кок туйяс вылӧ капкан да ставсӧ сідз мудера, ӧкуратнӧя. Ручыслысь весиг кок туйсӧ эз вӧрзьӧд, ассьыс лямпа туйсӧ зэв ылӧдз шыльӧдіс.

Со, тыдовтчис нин леторос вылын ӧшалысь самыс. Местаыс таті вӧлі ляпкыд вӧра, лымсӧ нӧбалӧма ещӧ на ёнджыка. Дзонь здук ковмис сутшйӧдлыны зырнас, мед веськавны капканъясӧ. Кык капканыс сюрис нин, а коймӧдыс некыдз оз сюр. Сэтчӧ жӧ, оз позь ёна кытшлавны сам гӧгӧрыс, мед ручыс, кор бара локтас татчӧ, эз повзьы кок туйясысь да морт лов дукысь.

— Чудеса ӧд тайӧ, — зырнас водзӧ сутшйӧдлігӧн аслыс шуаліс Илья. — Ӧд зэв бура помнита — пукті татчӧ, а быттьӧ му пырыс мунӧма.

Сійӧ мыйлакӧ эз друг гӧгӧрво, мый капканыс вермис лоны не ас местаас нин. Ильяӧс ылӧдіс турӧбӧн шыльӧдӧм лым веркӧсыс. А кор мӧдіс прамӧйджыка видзӧдны матігӧгӧрса понӧльяс улӧ, сэк аддзис: ӧтилаын лымсӧ нокыштӧма. Уськӧдчис сэтчӧ, кепысьтӧм киясӧн видліс свежӧй лым увсӧ. Ильялы кажитчис, мый важ лымйыс южмыштӧма, сідзкӧ, тані кодкӧ вӧлӧма. Сюсьджыкӧсь лоины синъясыс, тэрыбджыкӧсь — лямпаяс. Мӧд понӧль улын татшӧм жӧ серпас, коймӧд понӧль улысь сюри кынмӧм вир войт. Сідзкӧ, ставыс гӧгӧрвоана: капкансӧ кодкӧ нуӧма.

«Дерт, эз кӧч ну, эз кӧч», — вӧлі юрас Ильялӧн, и тайӧ думыс, мый вермис шедны руч, ещӧ на ёнджыка тэрмӧдліс кыйсьысьӧс.

Ёна мешайтіс мыш саяс бовъялысь капкан чукӧр. Но талун кольны тайӧ чукӧрсӧ тӧдтӧм вӧрӧ эз позь — тырас лямпа туй, воштан став капкантӧ. Лым пиын маласьӧмысь кияс дубалісны дзикӧдз, а мыш кузяыс визувтіс пӧсь.

«Сӧмын эськӧ не воштыны туй визьсӧ, сӧмын эськӧ воӧдчыны гырысьджык вӧра местаӧ», — тӧд вылас кутіс Илья да, век ёнджыка тэрмасьӧмӧн, кыскасис понӧльяс улӧд. Медся ёна поліс пемдӧмысь. Коляс кӧ ещӧ ӧти татшӧм турӧба вой, пропадитасны зверь и капкан. Тыдовтчисны нин тшӧкыда сулалысь гырысь козъяс да пожӧмъяс, а сэсся кок туй мӧдіс тӧдчыны ёнджыка. Илья ӧні бура нин тӧдіс — шедӧма руч.

Кузь вӧраинті лои кокниджык мунны. Руч пыралӧма колода улӧ, петӧма сэтысь асывнас нин — кок туйыс ёна выльмис, позис нин тӧдмавны, кутшӧм кокӧн шедӧма ручыс.

— Но и гӧнитӧ. Тайӧс, тыдалӧ, некор он суӧд, — аслыс шуаліс Илья, кӧть эськӧ аддзис — ручлӧн быд шойччӧм бӧрын выльмӧ кок туйыс.

Сэсся капканлӧн кыссьӧмыс лои дзик свежӧй, Илья кылыштліс нин кӧртлысь зилькнитӧм шыяс. Илья корсьӧ синъяснас ручлысь гӧрд рӧмсӧ и некыдз оз аддзы. Мелькнитіс мыйкӧ сьӧдтор.

«Сан ӧмӧй? — весиг повзьыштіс Илья. — Пищальтӧгыд сы дінӧ и матыстчынысӧ опаснӧ, ковмас кыйӧдны кытчӧкӧ крукасьӧм».

Но бӧжыс эз вӧв санлӧн — тайӧс бура аддзис Илья. Бӧжыс вӧлі кузь да пушыд.

Илья аддзӧ нин зверӧс ставнас — ручлӧн юр, ручлӧн бӧж... и век оз эскы синъясыслы. Сійӧ ӧдйӧ шыбитіс мыш вывсьыс капкан кӧртассӧ, перйис черкозъянсьыс чер да уськӧдчис.

Здук мысти сійӧ киясын вӧлі нин зэв пушыд гӧна сьӧд руч.

Ӧні нинӧм эз кажитчы сьӧкыдӧн — ни капканъяс, ни содтӧд кык кӧч, кодъяс сюрисны ещӧ, ни весиг сійӧ гӧгӧрвотӧм гажтӧмыс, коді сійӧс неважӧн на личкис. Сідзкӧ, эз на вош надея и гудӧк да бур паськӧм ньӧбӧм вылӧ! Эз на мустӧммы олӧмыс том зонлы!

Сиктас сійӧ локтіс рытъя биӧн нин, пырис гортас, ас вывсьыс лымсӧ пыркӧдтӧг, капканъяссӧ посводзӧ кольтӧг.

— Энӧ повзьӧй меысь... — петіс веськыда джодж шӧрӧ Илья. — Батьӧй, нолтӧ мезды менӧ прӧмыссьыс.

Марпаысь да Мишкаысь кындзи, керкаын ещӧ вӧлі Ӧксинь тьӧткаыс, буретш сійӧ гажа Ӧксиньыс, коді пӧкрӧв лунӧ зэв ёна йӧктіс Степан ордын. Илья видзӧдіс на вылӧ да сэк жӧ кыліс, кыдзи батьыс кутіс босьтны Илья пельпомъяс вылысь дона зверсӧ. Джоджӧ киссис вель уна лым. Керкаын быттьӧ ставыс ловзьыштіс.

— Эм жӧ тай, бобӧяс, и со кутшӧм зверьяс вӧр-ва матушкалӧн.

— Да кытысь нин, добрӧй молодеч, этатшӧм луннас вермин кутны тайӧс?

— Да ӧд, сё зӧлӧтаяс, татшӧмсӧ ме первойысь на аддза синмӧн.

Нимкодьыс вӧсна Марпа весиг вунӧдіс сетны пиыслы кос паськӧм.

Илья пукаліс пызан дінын нин да висьталіс ставсӧ, кыдзи вӧлі делӧыс.

Мишка явӧ ӧтдорасис воксьыс, ручӧс видлыны матыстчыліс муртса кежлӧ. Регыд сійӧ мӧдіс пасьтасьны петны войпукӧ.

— Ужнайттӧгыс? — шыасис Марпа.

— Меным оз на ков, — петігӧныс ныр улас шуис Мишка.

Ильялӧн ёна мудзсьӧма. Сійӧ кайис паччӧр дорӧ шойччыштны, сёйны кӧсйысис бӧрынджык. Дерт, эз узьсьы: вывті нин виччысьтӧм да ыджыд лои прӧмысыс. А ӧд сійӧ талун кӧ эз ветлы, сідзи и пропадитіс эськӧ сьӧд ручыс. Пасибӧ батьыслы, мый ыстіс капканъяс дінӧ. Но мыйла татшӧм кыв вортӧм талун батьыс? Позис чайтны — сійӧ мыйӧнкӧ абу дӧвӧлен. Но ӧд кодыр оз овлы мыйкӧ-либӧ сы серти, сійӧ сэки овлӧ стрӧг, Ильялӧн мамыс сэкъясӧ керкаӧд ветлӧдлӧ кокчуньйыв. А талун вӧлі асывсяньыс не тадзи: мам ласкӧвитіс да командуйтіс, бать — чӧв оліс. Сійӧ и ӧні, пызан сайын пукалігӧн, кыв ни джын эз шу. Варовитісны сӧмын бабаяс.

Илья думыштіс:

«Кутшӧм нӧ сэтшӧм праздник ради талун вӧччӧма менам тьӧткаӧй? Кутшӧм гусятор сійӧ оз-оз да бара и вашкӧдыштас мамӧлы?»

Ужнайтӧм бӧрын ӧдйӧ идралісны пызан выв.

Ӧксинь, кылӧ, шуис:

— Ветлам, буди. Плешкад ӧд оз жӧ кучкыны.

— Ветлам, — вочавидзис Ильялӧн мамыс да вель дыр кежлӧ пыравліс жырйӧ. Сэтысь сійӧ петіс вӧччӧмӧн жӧ.

«Корасьны мунӧны, — быттьӧ лыйыштіс Ильялы юрас. — Меысь гусьӧн».

Илья заводитліс ӧдйӧ чеччыны, но друг бӧр водіс кымынь.

«Мунӧй, колӧкӧ, мунӧй... А ме видзӧдла, мый артмас тіян».

Но здук мысти нин кыпӧдыштліс юрсӧ: Ильялы лои вывті окота вӧтчыны корасьны мунысьяс бӧрся да гусьӧн видзӧдлыны, код кильчӧ поскӧд найӧ кутасны кайны.

2

Турӧбаліс важ моз. Сикт кузяла ӧшиньяссянь муртса чездыштісны сартаса би югӧръяс. Поконик би кодьӧн кажитчис вичко стӧрӧжкаын дзузвидзысь лампада. Но Сирвойтовлӧн талун рыт сотчисны «молнияяс», и, гартчысь лым вылӧ видзӧдтӧг, налӧн югӧрыс синмад шыбитчис ылісянь. Власий Спиридонович пируйтіс. Сы ордын вӧліны дона гӧстьяс: англо-русскӧй лесопромышленнӧй акционернӧй обществоса представитель Русин-фон Стюарт да Сыктывдінкарса купеч-лесопромышленниклӧн пи — Пипуныров Константин Карпович.

Гӧстьяс да Сирвойтов ая-пиа некымын лун чӧж вӧліны вӧрын, видлалісны делянкаяс, Вӧръюлысь пасьтасӧ, катище местаяс, тӧдмалісны водзӧ кежлӧ вӧр запасъяс. Выль местаясӧд найӧс новлӧдліс леснӧй стражалӧн дзонь чукӧр — лесникъяс, объездчик да весиг кондуктор, коді нарошнӧ воліс лесничествоысь.

Ставӧн вӧліны дӧвӧленӧсь ветлӧмнас, а медся ёна — Русин-фон Стюарт. Сійӧ аслас синмӧн аддзыліс сэтшӧм вӧръяс, кутшӧмӧс эз на аддзыв нэм чӧжнас, кӧть эськӧ эз ӧти во нин занимайтчы тайӧ делӧӧн. Русин-фон Стюарт ӧні бура тӧдіс, мый Дінъёльса вӧр массивъяс ёна паськыдджыкӧсь, вӧрыс сэні тӧдчымӧнъя бурджык сы дорысь, мый гижӧма вӧръяс йылысь специальнӧй бюллетеньын, кодӧс торгъяс кежлӧ печатайтлӧ Государственнӧй имуществояс кузя управление. Леснӧй департамент ылӧдз оз тӧд аслас озырлунлысь тыр донсӧ! А тайӧ зэв кивыв лесопромышленникъяслы. Русин-фон Стюарт ловсӧ оз жалит, мед локтан торг вылын жӧ ньӧбны Дінъёльса вӧр массивъяс. Сійӧ водзвыв тӧдіс, мый акционернӧй обществоса компаньонъяс ошкасны татшӧм акциясӧ, а председательныс — англичанин лорд Клоп, коді, збыль вылас, вӧлі обществолӧн тырвыйӧ кӧзяинӧн, кыв шутӧг вынсьӧдас тайӧс. Клоп корсис первосортнӧй вӧр, но таысь на ёнджыка сылы коліс озырлунӧн тыр Коми крайысь му площадь. Англичанин сӧнъясын визувтіс потомственнӧй колонизаторъяслӧн вир, и лорд, мойдса мудер руч моз, кужис эськӧ раминикӧн кажитчысь зверсянь вочасӧн пӧрны ставсӧ сёйысьӧ.

Русин-фон Стюарт тӧдіс и мӧдтор: сійӧ вернӧй туй вылын, сылӧн стараниеыс оз вош весь... А этайӧяс, сы водзын копрасьысь гогнавтӧм кулакыс да гуся мӧвпъяссӧ дзебны кужтӧм на том йӧзыс, тӧдӧмысь, ёна коланаӧсь. Натӧг акционернӧй обществоса представитель вӧлі эськӧ киястӧм кодьӧн, кыдзи и ачыс обществоыс эз вермы эськӧ овны сюсь агентъястӧг. Ставсӧ артыштӧма дошлӧй агент, весиг вежӧма ассьыс ним-вичсӧ. Обществолӧн послужнӧй списокын сійӧ Джон Рикардович, а тані — Иван Григорьевич. Кокньӧдыштӧма и фамилиясӧ, кольӧма сӧмын первойя джынйыс — Русин. Русин Иван Григорьевич! Тадзитӧ озджык мӧдны увгыны русскӧй капиталлӧн представительяс. Мый нӧ ещӧ колӧ тіянлы: акционернӧй обществоыс ӧд абу ставнас иностраннӧй, а русско-английскӧй; агентъяс рочьяс, довереннӧйяс тожӧ рочьяс да комияс, а босьтны кӧ подрядчикъясӧс, найӧс нин збыльысь оз позь шуны йӧзысь воӧм мортъясӧн... Тадзи ортсысяньыс петкӧдчис делӧыс.

Но том йӧз — Владимир Сирвойтов да Константин Пипуныров, кодъяс велӧдчисны ӧти и сійӧ жӧ коммерческӧй училищеын да думайтісны видлыны ассьыныс вынъяссӧ гырысьджык уджъяс вылын, — кӧсйисны тӧдны, шуам, татшӧмтор: мыйла правительство ӧнӧдз на эз котырт места вылын вӧр переработайтан промышленность, а заграницакӧд тӧргуйтӧ ёнджыкасӧ керйӧн.

Жырйын, кодӧс Вишкунъяс шуисны гӧстинӧйӧн, вӧлі не сӧмын югыд, но и пӧсь. Иван Григорьевич Русин — неуна кӧсӧй синъяса, олӧма нин ён морт — чышкыштіс сера носӧвӧй чышъянӧн гӧрд сьылісӧ да вештыштіс ас водзсьыс тыртӧммӧм нин тарелкасӧ.

— Гашкӧ, содтыштны, Иван Григорьевич? — пыр дась угодитны Русинлы, сувтыштліс пызан сайысь Власий Спиридонович. Но Русин сійӧс быттьӧ эз и кыв, бергӧдчыштіс том йӧзлань, кодъяс пукалісны пызан сайын жӧ.

— Тайӧ вопросыс, кодӧс ті сетанныд меным, интересуйтӧ унаӧс, — заводитіс Русин, кыв вылас тӧдчӧдӧмӧн, мый сылы, кыдзи роч мортлы, абу веськодьӧсь русскӧй государстволӧн судьбаясыс. — Медся водз тайӧ вопросыс интересуйтӧ, дерт, отечественнӧй лесопромышленникъясӧс. Найӧ лыддьӧны, мый вузавны заграницаӧ пилитӧм вӧр, целлюлоза, фанера да вӧрысь вӧчӧм мукӧд сикас тӧваръяс вӧлі эськӧ выгӧднӧджык. Но, господа, оз позь вунӧдны и сійӧтор, мый миян отечественнӧй промышленность да техника, кӧть и сьӧкыд тайӧс признайтны миянлы, ёна улынджык сійӧ промышленность да техникаысь, кодӧс имеитӧны, шуам, Европаын водзын мунысь государствояс, кодъяскӧд ми тӧргуйтам вӧрӧн. Оз ков вунӧдны сідз жӧ миян техническӧй кадръяс йылысь. Найӧ слабӧсь да и гӧтӧвитӧма найӧс этша на. А таысь ставыс петӧ, мый миянлы лоӧ сьӧкыд конкурируйтны заграницаса капиталкӧд. Но ми вынаӧсь мӧдторйӧн — сырьёлӧн ыджыдсьыс-ыджыд запасъясӧн. Меным кажитчӧ, мый миян став Россияса светлейшӧй монарх, — та дырйи Русин видзӧдліс стенын ӧшалысь царь портрет вылӧ, — миян светлейшӧй монарх да сылӧн министръяс оз ӧшыбайтчыны да вӧчны сідзи, кыдзи найӧ вӧчӧны.

— Менӧ зэв ёна интересуйтӧ, — виччысьтӧг торкис Русинӧс том Сирвойтов, — дыр-ӧ найӧ мӧдасны «вӧчны сідзи, кыдзи найӧ вӧчӧны»?

Вопроссӧ вӧлі сетӧма ёся. Но ӧд Иван Григорьевич кажитчис дзикӧдз нин ас мортӧн да повны сыысь вӧлі нинӧмла, торъя нин сэки, кор лыддян асьтӧ гортын. Володя весиг эз вӧв костюма, сійӧ пасьталӧма визя шӧвкысь вурӧм пижама.

Русин видзӧдліс Володя вылӧ ньӧти шензьытӧг да, кӧсӧй синъясыс вӧсна, важ моз неуна бокӧ.

— Ме тіянӧс гӧгӧрвоа, Владимир Власиевич, — шуис сійӧ да, мед петкӧдлыны, мый повны сыысь, збыльысь, нинӧмла, тшӧктытӧг кутчысис вина румка дінӧ. Ставӧн босьтісны жӧ румкаяс да чокнитчӧм бӧрын юисны. — Делӧыс, видзӧдтӧ, сыын, господа, мый ми, грешнӧйяс, царлӧн слугаяс.

Русин-фон Стюарт, дерт, мудеритіс.

— А кыдзи думайтӧ Константин Карпович? — другыслысь юаліс Володя.

— Сідзи жӧ, кыдзи думайтӧ Иван Григорьевич, — ӧдйӧ вочавидзис Пипуныров да лӧсьӧдыштіс шуйга кисьыс манжетсӧ.

Костя Пипуныров абу нин сэтшӧм мӧмӧт, мед вунӧдны мудер батьыслысь велӧдӧмсӧ: «Вӧч сійӧс, мый кӧсйӧ Русин; сёрнит сідзи, кыдзи бурджык Русинлы; тэ верман лоны довереннӧйӧн; эн прӧзевайт ассьыд шудтӧ».

Костялӧн жебиник туша, букыд гӧлӧс, но, та пыдди — озыр бать, кодлӧн денежнӧй оборотыс матыстчӧ миллион джынйӧдз.

Русин паськыда нюммуніс, и ставӧн первойысь на аддзылісны, мый гӧстьыслӧн ӧти юр пинь зарниысь.

— Дерт, и слугаяслы ен сетӧма вежӧртны, — быттьӧ стӧчмӧдыштіс ассьыс видзӧдлассӧ Русин. — Ме тіянлы висьтала сійӧс, мый тӧда. Миян государствоын пӧшти став вӧрыс казеннӧй. Быд во казна пӧлучайтӧ заграницаӧ вӧр вузалӧмысь уна дас миллион шайт. Вӧрлӧн запасъяс помтӧмӧсь. Позьӧ вузавны сійӧс ёна унджык быд во да пӧлучайтны миллиардъяс. Сідзкӧ, казналы абу некутшӧм коланлун стрӧитны вӧр обрабатывайтан предприятиеяс, вӧрсӧ бурджык вузавны кернас, некутшӧм рӧскодъяс вӧчтӧг.

— Да ещӧ пошлинаястӧг, — шмонитыштіс том Сирвойтов.

— Ті правӧсь, Владимир Власиевич... Но тайӧ петӧ бара жӧ сыысь, мый миян вывті уна вӧр, а казналы колӧ сьӧм. Таможеннӧй пошлинаяс, эськӧ, мыйтакӧ падмӧдісны миянлысь вӧр ньӧбӧм да пӧльза пыдди вермисны вайны государственнӧй казналы убыток.

— Браво, браво, Иван Григорьевич! — мӧдіс клопайтны воча ки Пипуныров. — Делӧвӧй мортлӧн — делӧвӧй сёрни!

Власий Спиридонович тожӧ лэптыштліс кисӧ, но пи вылас видзӧдӧмӧн эз мӧд клопайтны. Жырйын здук кежлӧ пуксьыліс чӧв-лӧнь, и тайӧ кадӧ быдӧн удитіс думайтыштны ас кежсьыс. Вишкун Ласейӧс шензьӧдіс казнаӧн пӧлучайтан суммаыс. «А ми грӧшъяс вӧсна тӧв джынсӧ эг вермӧ артмӧдчыны Костя батькӧд. Мыйта вензим, мыйта скӧралім ӧта-мӧд вылӧ».

Ласей кутіс тӧд вылас сортӧвӧй вӧчӧм вылӧ контракт заключитӧм. Пипуныров Карп важӧн нин занимайтчӧ вӧрӧн, а Власий Сирвойтов первойысь на босьтіс вӧр вӧчӧм вылӧ ичӧтик пӧдрад. Сійӧ поліс ылавны. Но абу колӧма повны. Делӧыс мунӧ оз лёка. Катище вылӧ быд лун воӧ уна дас кер. Прибыльыс оз ло ичӧт.

Володялы эз вӧв гӧгӧрвоана Русин. Кыдзи сылы тӧдса, русскӧй делӧвӧй йӧз сёрнитӧны мӧд ногӧнджык. Найӧ ёна абу дӧвӧленӧсь иностраннӧй капиталлӧн Россияын кӧзяитӧмкӧд, абу дӧвӧленӧсь и сійӧн, мый правительство омӧля тӧждысьӧ отечественнӧй промышленность да техника кыпӧдӧм вӧсна, та лыдын и вӧр обрабатывайтан промышленность кыпӧдӧм вӧсна. Русин тайӧс кӧть и оз дорйы, но сэк жӧ оз сувт тайӧ политикаыслы паныд. Владимир Сирвойтовлы тӧдсаӧсь печатнӧй материалъяс, кӧні веськыда шусьӧ, мый российскӧй империяын иностраннӧй капитал ыджыдалӧ колонияын моз. Торъя нин тайӧс позьӧ шуны вӧр эксплуатируйтӧм кузя. Володя вермас вайӧдны фактъяс — найӧс чукӧртӧма тожӧ печатнӧй литератураысь. И абу вообщӧ, а Россиялӧн Европейскӧй войвылын кӧзяйничайтӧм йылысь. Делӧыс заводитсьӧ дас квайтӧд нэмсянь на, сійӧ кадсянь, кор Россия лӧсьӧдіс иностраннӧй государствояскӧд Белӧй море пыр тӧргуйтӧм. Первойсӧ вӧр лэдзсьӧ корабльяс стрӧитӧм вылӧ. Севернӧй Двина да сылӧн притокъяс кузя, Вашка да Мезень юяс кузя рӧзӧритсьӧ медся бур вӧрыс, сідз шусяна «корабельнӧй рощаяс». Воысь воӧ, нэмысь нэмӧ век содӧ сортӧвӧй кер лэдзӧм. Кодъяс нӧ кӧзяинъясыс? Англичана, норвежецъяс, голландецъяс, шведъяс, французъяс, немецъяс, американецъяс да Россияын олысь налӧн агентъяс, компаньонъяс. Северо-Двинскӧй бассейнын — Беломорскӧй компания. Разнӧй воясӧ сэтчӧ пырӧны: купечьяс Шольц да Нейре; лесопромышленникъяс Брант да К°; фирма Ульсен-Стампе да К°; Э-дес-Фонтейсъяслӧн тӧргӧвӧй дом; общество «Норд», кодӧн веськӧдліс немец барон Ферзен, лесопромышленнӧй товарищество «Экономия», кодӧн веськӧдлісны Костогоров да норвежец Линдес. Удораын да Вашкаын — сійӧ жӧ Ульсен-Стампе да К°; Ганнемен; Пец вокъяс; Карл Стюарт да мукӧдъяс. Печера бассейнын — бара жӧ Ульсен-Стампе да К°; Альфред Лидбек; товарищество «Стелла поларе» да мукӧдъяс. А мый найӧ вӧчисны, вӧр нуӧмысь кындзи? Нинӧм эз. Оз, том Сирвойтов оз вермы чӧв овны.

Тайӧ жӧ кадӧ аслыс думайтіс и Русин-фон Стюарт — англо-русскӧй акционернӧй обществолӧн агент. Сійӧ донъяліс сыкӧд орччӧн пукалысьясӧс, локтан кад кежлӧ аслыс помощникъясӧс. Том Пипуныров, дерт, лишнӧйджык мавтӧ, но Русин гӧгӧрвоӧ — татшӧмӧн сылы тшӧктіс лоны батьыс. Пӧрысь Сирвойтов — кутшӧм эм, сэтшӧмӧн и коляс. Томыс — сюсь да вежӧра, уна лыддьысьлӧма, ас мывкыдӧн овны кӧсйӧ, кӧть эськӧ оз на куж прамӧя пӧльзуйтчыны сійӧн, но велалас. «Оз ков ӧшыбитчыны, — водзӧ думайтіс Русин, — колӧ аддзыны быдмӧгсӧ петасыс серти. Костя Пипуныров дыр кад чӧж мӧдас уджавны батьыс юрӧн. Сідзкӧ, став вопросыс сыын, кытчӧджык мӧдас синны батьыс. Колӧ чайтны, мый пӧрысь Пипуныров ёнджыка донъялӧ сьӧм, этшаджыка политика. Сійӧс весиг позяс рекомендуйтны обществоса членӧ. Да, да, тайӧ идея! Коми лесопромышленник — англо-русскӧй акционернӧй обществоса член! Англо-русско-коми... Сенсация! Мӧд делӧ, том Сирвойтов. Сы пытшкын ӧні нин ломалыштӧ битор — лоны аслас муын кӧзяинӧн. Тайӧ опаснӧй битор. И колӧ лоны мӧмӧтӧн, мед отсавны ёнджыка ӧзйыны тайӧ биторйыслы. Тайӧ оз лӧсяв миян акционернӧй общество интересъяслы, оз лӧсяв иностраннӧй делӧвӧй мирлӧн политикалы».

Принципыс татшӧм: йӧз муын аслыд отсасьысьясӧс бӧрйы либӧ подхалимъяс пӧвстысь, либӧ бӧбоват йӧз пӧвстысь.

И Русин-фон Стюарт решитіс: «Том Пипуныров лоас менам довереннӧйӧн, а пӧрысь Сирвойтов — сылӧн подрядчикӧн. Том Сирвойтовыс мед мӧдас вузасьны воддза моз — мерайтны ситеч, карасин, дьӧгӧдь... Абу опаснӧ».

Власий Спиридонович удитіс нин петавны кухняас. Воссис ӧдзӧс, и, поднос вылын чай тыра стӧканъясӧн, петкӧдчис Ласей дядьыскӧд Вера.

— Вот и бур! — радлыштіс Русин ёнджыкасӧ сы вӧсна, мый позяс торкны сьӧкыд чӧв-лӧньсӧ. — Радейта сук чай! Да ещӧ тайӧс кӧ вайӧ тэныд мича ныв.

Вера зэв ёна гӧрдӧдіс, ӧдйӧджык пукталіс пызан вылӧ стӧканъяс да бӧр петіс кухняӧ. Сійӧ мыйлакӧ поліс и тайӧ, кӧсӧй синъяса, баринсьыс и жебиник да букыд гӧлӧса щӧгӧльсьыс, кодӧс Пекла тьӧткаыс лыддис чуть ли не жӧникӧн Сандраыслы.

Гӧстинӧйын заводитісны ворсны Граммофонӧн. Сэні жӧ звӧнитіс часі, но шум вӧсна Вера эз велав кымын час. Дерт, войпукӧ мунны сёр нин вӧлі. Проклятӧй керка, проклятӧй олӧм! Недельнас Вера вермӧ петавлыны войпукӧ сӧмын кыкысь-куимысь. Торъя нин уна уджыс лои Педӧра мунӧм бӧрын. Майбыр жӧ сійӧ, Педӧраыс! Кужис мунны татысь, кужис овмӧдчыны Пашко пӧль гозъя ордын. Кӧть нин на ордӧ котӧртлыны сутш кежлӧ, да ӧд кор на ещӧ водасны этайӧяс.

Кодъяскӧ варовитісны улыс судтаын. Кылӧ, лэччӧма нин паччӧрысь Пекла тьӧткаыс. Сійӧ талун шусьӧ кынмигӧн да рытывбыд на шонтысьӧ. А кытчӧ эськӧ и кынмынысӧ сылы? Порсь позйӧ турдӧдчыны, буди, ветліс-а!

Водзӧ кесйӧдӧм виччысигмоз Вера бара мӧдіс видзӧдны стенын ӧшалысь тӧдса картинаяс вылӧ. Век сідзи страдайтӧны адӧ сюрӧм грешникъяс, век сэтшӧм мича Киево-Печорскӧй лавра, и тайӧ кык серпасыс повзьӧдлісны и радуйтісны Вераӧс. А друг мыйӧнкӧ торксяс святӧй местаясӧ ветлӧмыс?.. Друг оз ло пӧртӧма олӧмӧ ен водзын кӧсйысьӧмсӧ?.. Сэки Вералы ковмас тадзи жӧ мучитчыны адын.

Пызан вылын чипсасис вочасӧн кусысь еджыд самӧвар, сотчис джынвыйӧ чинтӧм ӧшалысь «молния», муртса лолаліс ӧбразъяс водзын лампада; Вера вылӧ видзӧдісны енъяс, а ӧдзӧс сайын, кылӧ, пуктісны ворсны выль пластинка.

«Господи, — пыдӧ ышловзис Вера, — кор нӧ тэ, кор мездан менӧ татысь?»

Улыс судтасянь кайысь пос вылын тыдовтчис тьӧткаыс. Сы вылын праздничнӧй сарапан, чужӧмыс ломалӧ гажа нюмъялӧмӧн, и Вера пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый ассьыс «прӧстудасӧ» Чамаш бара нин лечитыштӧма церковнӧй винаӧн. А кодыр купеч гӧтыр гажа юра, сэки сійӧ озджык пинясь.

— Нолтӧ, корлы татчӧ дядьтӧ, — нюмъялігмоз Вералы шуис Чамаш да кокньыдика тойыштіс Вераӧс жыр ӧдзӧслань.

Гӧтырсӧ вӧччӧмӧн аддзӧм бӧрын Ласей шензьыштіс:

— Тэ ӧд висьӧдчиг шусин?

Чамаш, тыдалӧ, эз сяммы, кутшӧмджык ногӧн висьтавны верӧсыслы виччысьтӧм выльтор йывсьыс, да эз друг вочавидз. Но Ласей да Вера аддзисны Пекла чужӧм серти, мый выльторйыс вӧлі ёнджыкасӧ серам петкӧдлана.

— Копыртлы пельтӧ, Ласей Спиридонович, камедия йылысь висьтала...

Вишкун кывзіс гӧтырыслысь висьталӧмсӧ тожӧ нюмъяліг.

— Камедия али абу? — выль пӧв юаліс Пекла, кор помасис шӧпкӧдчӧмыс.

Ласей гыжйыштіс ассьыс гӧна килутшсӧ, но Вералы кажитчис, мый дядьыс быттьӧ заводитліс пуджны гӧрд кумач дӧрӧмыслысь соссӧ.

— Найӧ нӧ мый — воӧмаӧсь нин вӧрсьыс? — юаліс сійӧ, и сылӧн чужӧмыс друг лои делӧвӧйӧн.

— Воӧмаӧсь. Ме ставсӧ нин юаси. Ошйысьӧны. Со пӧ ӧд миян кутшӧм жӧникным!

Тайӧс шуалігӧн Пекла пыльс серӧктіс да ӧдйӧ видзӧдліс Вера вылӧ. А Ласей тэрмасьыштіс шуны:

— Тэ, Вера, эстчӧ пырав. Гашкӧ, ковман гӧстьясыслы.

Вера пырис, а Пекла кияснас клопвартыштіс кызӧм бекъясас.

— Марпаыс, буди, йӧймӧма! Корысь сайӧ думыштӧма коравны купеч домысь нылӧс. Вот яндысьтӧмыд! Йӧй нисьӧ прӧсуж Мишка сайӧ! Найӧ нӧ мир смек вылӧ али мый кӧсйӧны лэдзны миянӧс? Тьфу!

— Ньӧжйӧджык, кыласны, — гӧтырсӧ ӧлӧдыштіс Ласей.

— Мед кыласны кӧ. Оз-ӧ кӧть яндысьыштны, — нарошнӧ гораа шуаліс Пекла.

— Ме ог на йылысь. Ме гӧстьяс йылысь шуа. Смотри, мед кӧть оз жӧ кывны: сераласны.

— Да ӧд ми сійӧс рӧднӧй ныв пыдди видзам, — бӧр чинтыштіс гӧлӧссӧ Чамаш. — Мый ме сытӧг мӧда вӧчны ӧтнам. Ар кызь витӧдзыс и сёрни оз вермы лоны верӧс сайӧ сетӧм йылысь. Мед уджалыштас. Эг пасибӧ вылӧ быдтӧ. Мыйта рӧскод сы вылӧ вӧчӧма.

— Ланьт, — торкис сійӧс Ласей. — Ог сы йылысь тӧждысь. Матвей Степаныскӧд рӧштшӧт йылысь тӧждыся. Ӧнӧдз на накажиттӧм сійӧ лои. Висьтав гӧтырыслы, мед аски жӧ волас ме ордӧ верӧсыс. А мыйӧн ошйысисны — эн вунӧд. Да висьтав йӧй корасьысьяслы, мед кывъяссӧ пинь саяс кутасны миянӧ корасьны волӧм йылысь.

Ласей мӧдӧдчыліс нин пырны жырйӧ, но гӧтырыс сувтӧдіс сійӧс.

— Тӧдан мый ещӧ висьталісны: томджык пиыс талун сьӧд руч кыйӧма.

— Ильяыс? — эз вермы кутны нимкодьсӧ Ласей. Но сэк жӧ аддзис Вералысь ӧдзӧсын петкӧдчӧмсӧ да водзӧ эз мӧд юасьны.

Вера уськӧдчис лэччыны улі судтаӧ. А купеч Сирвойтов важнӧя пырис гӧстьяс дінӧ да пыр жӧ висьталіс:

— Кык лун мысти, Иван Григорьевич, месянь лоас тіянлы дона пӧдарок — сьӧд руч ку!

— Браво, браво! — горӧдіс Костя Пипуныров, и гӧстинӧйын кыліс киӧн гораа клопайтӧм.

3

Мишка сайӧ Вераӧс коравны ветлӧм йылысь, дерт, тӧдлісны сійӧ жӧ рытӧ. Тайӧ вӧлі сэтшӧм ыджыд выльтор, мый юӧрыс паськаліс тӧв ныр ӧдӧн.

— Кывлін эн нин?

— Эг. А мый сэтшӧмыс?

— Да, тэ тай пельтӧм!..

Бабаяс друг аддзисны могъяс петавны соседкаяс ордӧ рокӧсла, тертукала, сартас ӧщӧпекла...

— Адӧй, адӧй!..

— Чӧв-чӧв, ныланӧй!

Том ичмоньяслӧн окотаыс босьтіс ветлыны турӧб дырйи юкмӧс дорӧ вала.

— Кывлін?..

— Сё чудеса и эм.

— Сідзкӧ тай Ильялӧн рынышыс сотчӧ!

Гораа вашкӧдчисны нывъяс войпукын:

— Сэсся нӧ мый шуӧмаӧсь?

— Некод на нинӧм оз тӧд.

— Хи-хи... Мися жӧ, Мишкаыс вӧтлысис Вера бӧрся.

— Мишка саяд мунӧм дорысь ме эськӧ регыдджык шыбитча ваӧ.

— Коньӧр Илья. Мый бара думайтӧ-а?

— Мый нӧ думайтас, сы син водзын ӧд вӧчсьӧ. Жалитіс кӧ — дорйысис.

Нывъяс дінӧ локтіс ачыс Мишка — выль кӧч ку шапкаа, руд валегиа, дубъя пася; кузь чужӧмыс нюмъялӧ, сьӧд усторъясыс тӧдчымӧнъя быдмӧмаӧсь, кытчӧкӧ вошӧма гӧрбыльтчыштӧмыс.

— Микайлӧ Степанович, пуксьы, зон, нывъяс костас.

— Татчӧ лок, татчӧ, Микайлӧ. Миян костӧ пуксьы. Некор на эн пукавлы миян костын.

— Да ӧд и миян костын эз на жӧ...

Ставныс корӧны, а некод нарошнӧ оз шу, гашкӧ пӧ, медбӧръяысь нин.

Но Мишкаӧс он ылӧд юмов преникӧн. Сійӧ ачыс тӧдӧ, код дінӧ пуксьыны. Син бӧжъяснас гусьӧник видзӧдӧ ныв радъяс вылӧ, кӧсйӧ аддзыны, кӧніджык пукалӧ Вера. Но Вера эз вӧв войпукын. Сійӧс, тыдалӧ, абу лэдзӧмаӧсь тарыт — артмӧдчӧны да ладмӧдчӧны... «А ті, майӧг йыв катшаяс, — сэк жӧ думыштіс нывъяс йылысь Мишка, — кватитчинныд, да сёр нин лои. Коліс водзджык лоны ласкӧвӧн. Ӧні ме тіян вылӧ видзӧдлыны ог кӧсйы».

А нывъяслы теш, зурӧдісны гырддзаяснас ӧта-мӧдныслы: «Коньӧрӧй пӧ дай мортӧй... Быдӧнлы ӧд ковмӧма гӧтыр».

Войпукыс талун вӧлі Кельчиян Ёгор ордын. Кӧзяин Пашко дугдіс лэдзны ныв-зонмӧс ас керкаас, нывъяс пукисны ӧчередьӧн ӧта-мӧд ордас. Пашко гозъя ыстысисны ыджыд семья вылӧ. Ми пӧ ӧні пиӧс быдтам. Тадзи веськыда и шуисны: пиӧс пӧ быдтам!

Ныв-зон первойсӧ эз кӧсйыны эскыны, чайтісны — шмонитӧны старик гозъя. Да ковмис эскыны. Куимов матӧ эз кут сибӧдны горт дінас найӧс. Вӧліны дӧмаса ӧшиньяс — ставсӧ дзоньталіс. Вӧлі киссьӧм да пӧлӧстчӧм кильчӧ — дзоньнас вежис. Джоджыс век вежъеджыд, пачводзсӧ занавесалӧма, стенаяссӧ мичӧдӧма кампет бумагаясӧн да важ журналъясысь вундалӧм картинкаясӧн, — но тайӧ, дерт, Педӧралӧн нин удж.

Мыйкӧ дыр мӧдіс ветлыны Педӧра. Нуис заказ и вошис, тыдалӧ, гӧститӧдны мӧдісны уджсӧ бура вӧчӧмысь. Коді эськӧ вермис думайтны, мый Вишкунлӧн вӧвлӧм казачкаыс татшӧм киподтуя морт вӧлӧма! Нывбабалы кыӧ шальяс, мужичӧйлы — шарпъяс. Пеляд кӧть сюй — небыдӧсь да шоныдӧсь. Шӧртсӧ оз ӧти вурунысь печкы — кӧч ку гӧн сэтчӧ содтыштӧ. Да и прӧшвиястӧ кыӧ — некодлӧн татшӧм выль серыс абу, тыдалӧ, велӧдчылӧма тотараыслысь.

Педӧралысь велӧдчис и Матрен пӧч. Сійӧ сідз жӧ кыӧ шарп — ичӧт пиыслы, шоныдик да небыдик шарп.

Пызан весьтын сотчӧ лампа, Матрен пӧч пукалӧ улӧс вылын медся югыдінас, а сэн жӧ, пызан сайын, ворсӧны ыж шегйӧн Пашко пӧль да дзоля Педӧр.

Шегйыс пӧльлӧн уна, ичӧтик мешӧк тыр. Ставсӧ тайӧс сійӧ волӧма том дырйиыс на, рӧштвояс дырйи шегъясигӧн. Ӧтиясӧс на пӧвстысь краситӧма лук килльӧн, мӧдъясӧс — кӧчвӧнь турунӧн, коймӧдъясӧс — ловпу кырсьӧн. Вӧліны и краситтӧмъяс, но сьӧдасьӧмыс вӧсна тожӧ кажитчисны краситӧмаӧн.

Ворсісны печикысь. Кымын шег ворссян, сы мында и печик виччысь плешкад.

Шегйӧн инмыны мӧд шегйӧ колӧ печиктӧмӧн жӧ. Дзоля Педӧр прамӧя нин велалӧма ворсны. Вӧсньыдик чуньясыс сылӧн быттьӧ пружинаторъяс. Со сійӧ аддзис ӧткодя куйлысь кык шег. Ӧта-мӧд дінсьыс найӧ вель ылынӧсь. Сэтчӧ жӧ, мешайтӧны мукӧд шегъяс. Зэв сьӧкыд шег. А инмыны колӧ. Мӧд ногӧн — ворссян. Педӧрлӧн пӧльтчыштласны бан бокъясыс, киыс нюжӧдчыштлас нин печиктыны, луддзыштлас кудель кодь юрсиа юрыс... Оз, ворссьыны оз позь.

— Дедӧ, — медбӧрын, шыасис детинка, — тэ ӧд тӧдан, кыдзи колӧ печиктыны тайӧс, висьтав...

— Метӧ, дерт, тӧда, — нарошнӧ неокотапырысь шыасис Пашко пӧль, — да ӧд мем мый: абу менам плешкыс.

Педӧр бара кутіс тшӧктыны петкӧдлыны, кыдзи инмыны неместаын куйлысь шегйӧ.

Педӧрӧс жалитыштіс пӧчыс:

— Мый тэ мучитан ичӧт писӧ?

— Ладнӧ, инӧсь, — пыр жӧ сӧгласитчис старик. — Видзӧд. Тайӧ шегйӧн печикта этайӧлы, а сійӧ нин инмас талы, а тайӧыс вӧлисти сылы, кодлы кӧсъя инмыны.

— Ошйысян, старик, ошйысян, — дугдіс кыны шарпсӧ Матрен пӧч да тожӧ мӧдіс видзӧдны.

— Том дырйи эськӧ витӧд шегйӧн инмывлі да...

Пызанланьӧ вешйыштіс Матрен пӧч, чавкан пилӧн моз котралісны детинкалӧн синъясыс.

Пашко пӧльлӧн чунь помъясыс шмакаӧсь, килутш кузяыс нюжалісны пӧльтчӧм лӧз сӧнъяс.

— Ворссян ӧд, старик. Таысь нин тэныд ковмас дас печик примитны.

— Эн мешайт, старука. Киясыс абу нин важкодьӧсь, аддзан, тірзьӧны пӧрысьысла.

Пашко пӧль збыльысь поліс, мый оз инмы, да метитчис печиктыны бура артыштӧмӧн.

— Но, видзӧдӧй... Рас!

— Ой, старик, старик! — шеныштіс кияснас Матрен, а Педӧр чеччаліс лабичын да радліс.

— Давай, давай плештӧ, дедӧ... Кымынысь печикта, бабӧ?

Педӧрлӧн гӧлӧсыс сӧстӧм да гора; чужӧмыс банйыштӧма; Педӧр сэтшӧм муса кага!

— Дасысь шулім — дасысь и печиктам.

Дедӧлы воштысьны некытчӧ: ворссин — лӧсьӧд плештӧ.

— Кытчӧджык печикта, бабӧ?

— Медся кушинас, дона пи.

— Сылӧн став юрыс куш да.

Пӧльлӧн синъяс куньӧма, гудӧк мек моз чукрассьӧма кымӧс вылыс.

Детинкалы друг усины син улас дед ныр розьясын быдмысь юрсиясыс.

— Дедӧ, — збыльысь шензьыштіс Педӧр. — Тэнад тай тошкыд нырад пырӧма! Энлы, ме сійӧс перъя сэтысь.

— Перйы нӧ, пиӧ, перйы, — век синъяссӧ куньӧмӧн Пашко пӧль виччысис печиктӧм.

Педӧр ӧдйӧ кутыштіс чукӧрӧн петыштӧм юрсияс да кыдз тай тракнитіс!..

— Но сё лешакӧй!.. — чеччыштліс места вылас Пашко. — Тэ тай весьӧпӧртін менӧ!

Детинка повзис да котӧртыштіс ен ув пельӧслань, а Матрен пӧч вак-вакӧн сераліс синва петтӧдзыс. Да ӧд колӧ жӧ тадзи думыштны: тошкыд пӧ нырад пырӧма... Но и Педӧр! Ачыс енмыс нин, тыдалӧ, сетіс налы, пӧрысь гозъялы, татшӧм детинкасӧ! Олӧмыс гозъялӧн быттьӧ югдыштіс, керкаын лои гажа да кыпыд, окота лои овны код тӧдас мый дыра.

— Пӧрысь выжыв, — нарошнӧ быттьӧ броткис Матрен пӧч, — этатшӧма повзьӧдін детинкасӧ... Лӧсьӧд плештӧ, нинӧм сылы оз ло.

Педӧр пыдӧ ышловзис да бӧр матыстчис пӧльыс дінӧ. Быд печиктӧмысь Пашко пӧль вӧчліс сэтшӧм чужӧмбан, быттьӧ печиктӧмыс вӧлі нӧшкӧн кучкӧм. Детинка печикталіс да сераліс, но та дырйи сылы уси тӧд вылас серпас, кыдзи мича да кузь паськӧма дядьӧ, кодӧс шуӧны попӧн, окӧдіс пӧльсӧ крестӧн. Тайӧ вӧлі вичкоын, кодыр дзоля Педӧрӧс пыртісны христианскӧй вераӧ. Дедыслӧн синъясыс сэки вӧліны куньсаӧсь жӧ, да поп, крестӧн окӧдӧм водзвылас, вӧчыштіс дедыс чужӧм водзын пернапас. Педӧрлы ӧні лои окота вӧчыштны буретш татшӧм пернапассӧ.

— Бабӧ, видзӧдлы, мый ме ещӧ кужа.

Пашко пӧль восьтыштіс синъяссӧ.

— Тэ сӧмын мӧдысь эн нетшышт, — ӧдйӧ шуыштіс сійӧ да сэки жӧ аддзыліс, кыдзи детинка чӧвтыштіс сійӧ син водзын пернапас.

Старик гозъялӧн быттьӧ кыткӧ мыныштіс. Найӧ мӧдісны серавны сэтшӧм дружнӧя да гораа, мый кодыр Педӧра воськовтіс керкаӧ, быдӧн сувтовкерис порог дорас.

— Мый бара сэтшӧмторсӧ вӧчис вильышыс? — юаліс сійӧ. Но дед да баб дыр на эз вермыны лючки висьтавны сералӧм вӧснаыс.

Педӧра пӧрччысис, пыркнитіс шаль вывсьыс лым колясъяс, петіс пӧлать улысь. Сійӧ тӧдчымӧнъя удитӧма вежсьыны: гӧгрӧсджык лоӧма чужӧмыс, сӧстӧмджык сьӧд синъясыс. Но сыын кольӧма на сэтшӧм полӧм, кутшӧм овлӧ йӧзлӧн ыджыд бедаӧ сюрлӧм бӧрын: эз на тырвыйӧ эскыссьы, мый тайӧ бедасьыс лои мынӧма нин пыр кежлӧ. Быдторйысь видзчысьӧмыс, быдтор дінӧ тырвыйӧ эскытӧмыс Педӧралӧн кольӧма на не сӧмын сёрниас, но и став сылӧн олӧмас, ветлӧдлӧмас, поведениеас.

Матрен пӧч ӧні казяліс и мӧдтор: приёмнӧй нылыс, тыдалӧ, кывлӧма кутшӧмкӧ выльтор. Сійӧ пуктіс кисьыс кысян уджсӧ да пырис жӧ занавеска сайӧ. Педӧра, кылӧ, мӧдіс ӧдйӧ вашкӧдчыны. Пашко пӧль ёсьтыштіс пельяссӧ. Сійӧ эз радейт сыысь гусьӧн сёрни да шыасис:

— Нолтӧ, бабаяс, петавлӧй татчӧ: мый тіян сэтшӧмыс? Коді кулӧма, коді ловзьӧма? Али кодкӧ гӧтрасьӧ?

— Тэ, старик, тӧдін, — петкӧдчис занавес сайысь Матрен пӧч: — йӧзыс корасьӧны. — И висьталіс кывлӧмтор йывсьыс.

Пашко пӧль ӧдйӧ мӧдіс чукӧртны пызан вылӧ разӧдӧм шегъяс.

— Тьфу! — друг сьӧлыштіс сійӧ. — Марпаыс нӧ кодар помӧн думайтӧ?

Керкаын лои чӧв-лӧнь. Занавес сайысь кылыштіс Педӧралӧн гусьӧн бӧрдӧм. Повзьыштіс дзоля Педӧр, ӧдйӧ лэччис пызан сайысь да котӧртіс мамыс дінӧ.

— Тэнӧ ыджыд тётя видіс? Мам? Висьтав, мам... — Педӧраӧс мӧдіс бурӧдны пиыс. Ыджыд тётяӧн сійӧ шуис Чамаш Пеклаӧс да чайтіс, мый му вылас став лёкторйыс петӧ сӧмын тайӧ тётясянь. Но детинкалӧн ӧні вӧліны нин сійӧс дорйысьяс, кодъяс не сӧмын асьныс эз повны ыджыд тётяысь, но эз тшӧктыны повны и ичӧтик Педӧрлы. — Мам, висьтав... Кор ме ыджыда быдма, ставсьыс водзӧс мынта сылы.

Матрен пӧч шензьыштіс:

— Да тайӧс нин коді сылы висьталӧма? Дерт жӧ, тэ, старик.

Пашко аслыс нюммуніс:

— Висьталӧм оз ков, аслас юр эм. Быдмыштас — ставсӧ кутас гӧгӧрвоны.

Педӧрӧс Матрен пӧч торйӧдіс мамыс дінысь.

— Бай-бай тэныд колӧ. Кадыс сёр нин.

— А нылыс миян мыйла сэтшӧма шогсьӧ? — юаліс Пашко. — Радлыны колӧ, мый регыд свадьба лоӧ, гажӧдчыны мӧдам, а сійӧ синва кисьтӧ.

— Старик, эн дӧзмӧдчы, — детинкалы вольпась вольсалігӧн нин чӧвтыштіс Матрен. — Тэ ачыд тӧдан, мыйын делӧыс. Том сьӧлӧмъясыд норджыкӧсь.

Кӧзяин Пашко, дерт, тӧдіс мыйсюрӧ. Ильяӧс да Вераӧс вермас торйӧдны ӧта-мӧд дінсьыс сӧмын кӧдзыд гу. Но Педӧраыслы кутшӧм мог таӧдз?

— Ме тэныд, старик, эг на ставсӧ висьтавлы, — бара шыасис Матрен пӧч да чинтыштӧм гӧлӧсӧн мӧдіс висьтавны Вера йылысь, кыдзи сійӧ кӧсйысьлӧма ветлыны Илья вӧсна святӧй местаясӧ. — Сӧмын тэ, смотри, тайӧ сёрниыс мед тэкӧд и кулас.

Пашко пӧль дивитана ногӧн видзӧдліс старукаыс вылӧ: тэ пӧ мый — он тӧд менӧ.

Занавес сайысь Педӧра петіс гӧрд синъясӧн.

— Кӧні тэ, балун? — шыасис пиыс дінӧ да босьтіс сійӧс кияс вылас. — Бабыны колӧ.

Ставӧн думайтісны ӧтитор йылысь. Ӧд мый артмӧ збыль вылас? Марпа кӧсйӧ торкны аслас рӧднӧй пиыслысь олӧмсӧ. Дерт, некод оз эскы, мый Вера сӧгласитчас петны Мишка сайӧ. Но дойсӧ лои вӧчӧма кыкнанныслы — Ильялы и Вералы.

Нывлӧн том морт вӧсна кевмыны ветлыны кӧсйысьӧм Кӧзяин Пашкоӧс веськыда шемӧсмӧдіс. Но аслас нэмӧ Пашко унатор аддзыліс, унатор сяммыліс думайтны ас кежсьыс да сылы вӧлі кокниджык аддзыны быдторлысь ӧтарсӧ и мӧдарсӧ. Ладнӧ вӧчӧма том ныв: ветлас кӧ Киевӧдз, кӧть паськыдінъяссӧ аддзылас, йӧзыслысь олӧмсӧ тӧдмалас. Вишкунлы удж нырӧмысь сылы пӧльзаыс ичӧт. И сійӧ юаліс:

— Кодыр нӧ кӧсйӧ мӧдӧдчыны Вераыс?

— Сёрниыс асыскӧд эз на вӧв, — вочавидзис Матрен. — Тайӧс меным Педӧра висьталіс.

Педӧралы вӧлі яндзим кодь пӧдругаыслысь тайнасӧ висьталӧм вӧсна, и сійӧ шыасис:

— Ті кӧть аслыс, Вераыслы, эн висьталӧй та йылысь.

— Чӧв, Педӧра, — пыр жӧ ӧлӧдыштіс сійӧс Матрен пӧч. — Коді нӧ сэсся мӧдас тӧждысьны сы йылысь? — И пыдӧ ышловзис: — Уна тай, бобӧанӧй, му вылас сирӧтаыс, да этша найӧс жалитысьыс.

— Колӧ юӧртны Вераыслы, мед волас, — быттьӧ тшупыштіс Пашко пӧль. — Буретш пӧру сылы мӧдӧдчыны. Мед ветлӧ: сылӧн ставыс сьӧрсьыс и бӧрсьыс.

Найӧ куимнанныс пуксисны пызан дінӧ да мӧдісны тӧлкуйтны, кыдзи эськӧ бурджыка сӧветуйтны Вералы.

А тайӧ кадӧ Илья гусьӧнмоз пыравліс нин кабакӧ, пемыд посводзын кисьтіс вомас дзонь сӧрӧкушка вина, тыртӧм дозсӧ шыбитіс ывлаӧ да мӧдӧдчис корсьны войпук. Лунся мудзӧмыс быттьӧ абу и вӧвлӧма. Илья ӧдйӧ восьлаліс керкаяс пӧлӧн, чатрасис гудыра дзузвидзысь ӧшиньяс вылӧ. Первойсӧ зілис ордъявны толаяс, сэсся вочасӧн кутіс кажитчыны быдлаті ӧткодьӧн, и коддзӧм том морт писькӧдчис водзӧ веськыдаӧн-веськыдаӧн. Сӧнъясас и став вир-яяс содіс вын — некор вӧвлытӧм на, ставсӧ путкыльтны кӧсйысь лёк вын. Ильялы ӧні кажитчис, мый сійӧ Владимир Дубровский да мунӧ мынтыны водзӧс лёк вӧчысьяслы.

Со и войпук. Кельчиян Ёгор ордын. Илья видзӧдліс гӧгӧрбок — быдлаын гудыр, быдлаын быттьӧ пӧсь. Уськӧдчыліс кильчӧ столб дінӧ. Кӧсйис сійӧс пӧрӧдны. Но эз пӧрӧд: кильчӧ столб абу мыжа. Керкаӧ пырис ляпкыдик ӧдзӧссӧ паськыда восьтылӧмӧн. Петіс веськыда джодж шӧрӧ. Сійӧ вӧлі лым сюръя кодь, видзӧдіс йӧз вылас букышӧн.

Некод нинӧм эз шу, ставӧн тӧдісны, мый Илья некор эз юлы, а талун юӧма шогысла. Нывъяс зіля печкисны, зонъяс саялӧмаӧсь печканъяс сайӧ. Илья ставнысӧ аддзис — коді кӧні пукалӧ и кодлӧн кутшӧм дум гижӧма чужӧм вылас. Зонъяс вӧліны этшаӧн: ӧтияс вӧралісны на, мӧдъяс сортовка вӧчӧны, коймӧдъяс мунлісны Богословӧ пес пилитны. Эз вӧвны сідзжӧ Ильялӧн другъясыс.

«А тэ мыйысь полан, Катьӧ? — думыштіс Илья. — Лои яндзим менӧ сьылӧдӧмысь, Веракӧд менӧ «гӧтралӧмысь»?

Катьӧ пукаліс пачводзын мамыскӧд орччӧн. Колиб Крестялӧн чужӧмыс абу на пӧрысь, а юрсиыс дзор нин.

«Абу, ті абу мыжаӧсь ме водзын», — эня-ныла йылысь думыштіс Илья да видзӧдліс паччӧрлань, эм абу сэні ачыс Кельчиян Ёгор. Старик некӧн эз тыдав. Сійӧ эз радейт войпукъяс да петӧма соседъясас. Паччӧрын джыджвидзис сӧмын Кузьма.

Нывъяс мӧдісны тшӧктыны Ильялы пуксьыны. Но Илья аддзис нин воксӧ. Мишка пукаліс самӧй енув пельӧсын — йӧжгыльтчӧма, муртса тыдыштӧны кузь пидзӧсъясыс. Сэнӧсь жӧ, нывъяс костын, Певчӧй Конӧ да Зӧсим Никӧн.

— Тэнӧ тай, Илья, колӧ поздравитны сьӧд руч кыйӧмӧн, — шыасис ӧти ныв.

— Шуда морт тэ вӧлӧмыд, Илья, — содтіс мӧд.

Ильяӧс быттьӧ сотыштісны бӧръя кывъясыс.

— Коді шуӧ — «шуда»? А? — Сюрис помка, мый дінӧ кутчысьны. — Коді тайӧс шуӧ?

Сійӧ воськовтіс ен ув пельӧслань. Сы вылысь киссьыштіс сывны заводитӧм лым.

— Тэ мый сэтшӧма ыръянитан? — збоя шыасис меж гӧлӧснас Никӧн.

Илья кватитіс ас юрсьыс шапкасӧ да шыбитіс сійӧс джоджӧ.

— Ме ыръянита?

— Но-но, — тшӧтш суитчис Конӧ. — Тэ, зон, ёнасӧ эн шутит.

Илья зымӧбтіс кокнас джоджӧ.

— Ог шутит ме талун!

Збоймис и Мишка.

— Этійӧ, мый нин... Тэ, Илья, мый сэні тадзи гымӧдчан?

Но вокыс, тыдалӧ, тайӧс и виччысьӧма. Сійӧ кватитіс Мишкаӧс пельпомӧдыс да ыджыд вынӧн кыскыштіс сійӧс нывъяс костысь. Мишка кытчӧкӧ конъяссис да, не кӧ вокыслӧн чорыд кабырыс, нюжгӧдчис эськӧ джодж шӧрӧ.

— Этійӧ... — кӧсйис мыйкӧ шуны Мишка, но Илья сійӧс сідз тракнитіс морӧсӧдыс, мый сійӧ тшӧкмуні.

— Ӧні видзӧд ме вылӧ!.. Кылан?..

Ставлы тыдаліс, кыдзи Мишкалӧн дрӧжжитісны пидзӧсъясыс.

— Веськыда видзӧд менам синъясӧ!

Ильяӧс пӧдтіс ӧтарӧ содысь лёк вын, и сійӧ ӧні шуаліс тайӧ кывъяссӧ сьӧкыда, быттьӧ нетшкис найӧс аслас жӧ вир-яй дінысь.

Мишка гӧгӧрвоис нин, кутшӧмтор кӧсйӧ вӧчны сыкӧд томджык вокыс — ставсьыс: сы пыдди вӧралӧмысь, носӧвӧй чышъян соссьылӧмысь, сы сайӧ Вераӧс коралӧмысь... Но ӧд Мишка — ыджыдджык вок. Оз жӧ кут лоны коньӧрӧн йӧз син водзын. Дай лёк выныд сылӧн тырмымӧн жӧ.

— Но и мый — видзӧда... — збоймыштіс Мишка. — Чайтан, пола тэысь?.. На, лючки видзӧда. — И ачыс кутчысис Илья морӧсӧ. Сійӧ вӧлі Ильяысь джуджыдджык да видзӧдіс вылісянь.

Ставӧн пӧдтісны лов шысӧ. Мый бара лоӧ-а?

— А тэ бура видзӧдан?..

Кудриа юрсиыс Ильялӧн дзугсьӧма, сӧніка лым резіс ёнджыка. Мишка эз кӧсйы петкӧдлыны асьсӧ полысьӧн.

— Да, ме бура видзӧда. И ставсӧ тӧда, мыйысь скӧралан.

— Бура, шуан? — ещӧ ӧтчыд юаліс Илья, но тайӧ шуигкостіыс нин кыдзкӧ лайкмуныштліс, тракнитіс Мишкаӧс асланьыс да лэптыштіс сійӧс кияс вылас. Мишка удитіс тіркнитны кузь кокъяснас, горӧдны кутшӧмкӧ кыв джын да пӧлать улӧ лэбигӧн нин инмӧдчыны паськӧдӧм кияснас ичӧт пач трубаӧ. Порог дорӧ грымгысис Мишка, тури-тари мӧдісны киссьыны кӧрт трубалӧн звенояс, уна гӧлӧсӧн акнитіс войпук.

— Дьявӧлъяс!..

— Трубасӧ...

Но тайӧ вӧлі заводитчӧмыс на. Сувтіс Мишка, сувтісны Конӧ да Никӧн. Со кӧні лои позянлуныс Конӧлы да Никӧнлы раммӧдыштны ассьыныс противниксӧ!

Илья шыбитіс ас вывсьыс пасьсӧ, видзӧдліс гӧгӧрбок. Нывъяс жмитчӧны ӧта-мӧд дінас, Катьӧ дзебсьӧма мамыс сайӧ.

— Ывлаас петӧ. Сэні, колӧ кӧ, тышкасьӧй.

— Кыланныд?..

Матыстчисны водзсянь и мышсянь. Мишкалӧн нырбордъясыс ӧдйӧ паськавлісны да векняммылісны, кулаксьыс кульыштчӧма кучикыс.

— Тэ тадз... Этійӧ... Тэ тадзи кӧсъян?..

Эз позь воштыны прӧста ни ӧти здук. Илья крутӧ бергӧдчыштіс мышвыв да бергӧдчигмозыс жӧ лӧсыштіс Конӧлы бан бокас. Конӧ шатовтчис нывъяс дінӧ, жебиник Никӧн чирзіс Илья киясын нин. Сэк кості эз зевайт и Мишка... Ещӧ ёнджыка чилзісны нывъяс, уськӧдчисны ӧдзӧсӧ, пачводзӧ, паччӧрӧ... Жугаліс ичӧт пач, зилькнитіс ӧшинь стеклӧ, таркӧдчисны кӧрт трубаяс, гымаліс керка пытш... Пышйис нин Никӧн, кыкнан кинас кутчысьӧма аслас нырӧ Певчӧй Конӧ.

Вокъяс бара сувтісны воча. Найӧ ставнас сьӧдасьӧмаӧсь труба саӧн.

— Но мый — ещӧ кӧсъян, жӧник? — Илья сьӧкыда лолаліс. — Ещӧ кӧсъян?

Мишка видзӧдіс сылы воча сэтшӧм ногӧн, быттьӧ вокыс сылы вӧлі медся лёк врагӧн. Сылӧн щӧть кодь чорыд юрсиыс сулаліс сорс моз, дженьыд сосъяса киясыс шашаритчӧмаӧсь, — Мишка кажитчис тышкасьысь петук кодьӧн, кор тайӧ петукыс кӧсйӧ уськӧдчыны аслас противник вылӧ, да оз лысьт.

— Этійӧ... А тэ он кӧсйы? Тэ он кӧсйы?

Вӧлі интереснӧ видзӧдны, и эз ставӧн пышйыны керкаысь.

— Давай, давай, — кодкӧ горӧдіс паччӧрсянь. — Вера вӧсна позьӧ и тышкасьыштны.

Вералысь ним кылӧм бӧрын Илья дрӧгнитіс, сійӧ чӧвтыштліс синъяссӧ паччӧрлань да сэк жӧ уськӧдчис вокыс вылӧ сэтшӧм вынӧн, мый Мишка эз и тӧдлы, кыдзи лои Илья улын. Регыд сійӧ мӧдіс киргыны, мездысьны кияснас и кокъяснас. Сэсся мыніс Илья кабыр улысь да уськӧдчис ӧдзӧсӧ жӧ.

— А сэні?.. — паччӧрланьӧ стрӧга видзӧдліс Илья. — Сэні коді дэльӧдчӧ?

— О господи, тайӧ тай рӧзбойник...

— Рӧзбойник, шуанныд? — Илья видзӧдліс брус вомӧн. — Ме — рӧзбойник?..

Паччӧр пельӧссянь сылы воча видзӧдісны ёна повзьӧм да сыысь на ёна кевмысяна син гоз. Кузьма тешкодя кутчысьӧма паччӧрын косьмысь валегияс дінӧ.

Друг Ильялӧн пельпомъясыс быттьӧ личмуныштісны, ачыс ставнас кусыштіс.

— Ме... абу рӧзбойник, — ставлы кывмӧн шуис сійӧ да эновтіс паччӧрвывсаясӧс, кодъяс, детинкаысь кындзи, пыр жӧ заводитісны усйысьны керкаысь.

— Ме — Дубровский... — аслыс нин шуис Илья да сувтіс джодж шӧрӧ.

Сійӧ син водзӧ петкӧдчис лӧсьыдтӧм серпас: саӧссьӧм джоджын туплясисны кирпичьяс, кӧрт труба звенояс, вывлань кокӧн куйліс скамья, жугалӧм ӧшиньӧд пырис кӧдзыд ру, кӧть эськӧ розьсӧ кодкӧ тупкыштӧма нин рузумӧн.

Илья кутыштліс ассьыс юрсӧ.

— Эг кӧсйы ме тадзи вӧчны, эг кӧсйы.

Сійӧ воськовтіс пачводзлань, кӧні, пызан да пеша сайын, чӧв сулалісны Колиб Крестя эня-ныла.

— Нӧйт менӧ, Крестя тьӧтка, вид медся мисьтӧм кывъясӧн, но ме...

Водзӧ Илья эз вермы шуны кыв ни джын: сылӧн гӧрддзасис голяыс.

Сійӧ эз дзеб ассьыс яналӧм чужӧмсӧ, и Катьӧ видзӧдіс тайӧ чужӧм вылӧ шензьысь паськыд синъясӧн: повтӧм да збой зон бӧрдіс...

— Мамӧ, — кутыштліс мамсӧ Катьӧ. — Ме тӧда, Илья абу мыжа. Мамӧ...

Но Колиб Крестялӧн аслас нин петӧма синваыс. Сійӧ нинӧм шутӧг заводитіс идравны керка пытшкӧссӧ, мед айка вотӧдзыс удитны дзебны синмӧ ёна шыбитчанторъяссӧ.

Илья пуксис джоджӧ, копыртыштіс юрсӧ да пӧрис эбӧс бырӧмысла. Ӧні кежлӧ сійӧ вӧчис ставсӧ, мый вермис.

УНА СЁРНИ ДА КУЗЬ ТУЙЯС

1

Курыд кушман бӧрын кӧть мый эн сёй, век нин кушманӧн горзьӧдлӧ. Мыйкӧ татшӧм сямаыс лоис и Илья олӧмын. Кӧть мый сійӧ ӧні эз вӧч, кӧть кодкӧд эз паныдасьлы, а войпукын балуйтӧм вӧсна юръяндзимыс век вӧлі сьӧрсьыс. Торйӧн нин эз вӧв лӧсьыд сыысь, мый Вера вӧсна тӧждысьӧмыс лои дзик прӧста: збыльысь, кутшӧм нӧ жӧник Вералы Мишка! Мишка сайӧ и ляпкыдджык кильчӧяса керкаясын ӧткажитісны. Вишкун Ласей ордӧ ветлӧм бӧрын мамыс да Ӧксинь тьӧткаыс видзкост чӧж корасисны, кымынлаӧ волісны, да сідзи эз и вермыны аддзыны невестасӧ. Майбыр, бабаяслы вӧлі мый йылысь сёрнитны!

— Оз ӧд яндысь бур йӧзсьыс, мортанӧй, — Марпаӧс дивитісны найӧ. — Медся шань нывъяссӧ коралӧ.

— Мый нӧ яндысяс: сетасны — ладнӧ, оз сетны — мӧд ладнӧ. Кокъясыс асланыс.

— Ой, Марпа, Марпа!.. Ковмас сылы мӧд вӧлӧстьӧ мунны да юр пӧла керкаӧ пырны корасьны.

Мишкаӧс сідзи и эз вермыны гӧтравны, да тайӧ делӧсӧ эновтісны тулыс кежлӧ.

Та йылысь сэсся мӧдісны нин вунӧдны нывбабаяс, дугдіс скӧравны пияныс вылӧ Степан, бӧр бурасисны кык вок. Но Ильялӧн сьӧлӧмыс эз бурмы. Ӧтитор быттьӧкӧ прӧйдитас, а мӧдторъяс кӧвъясисны сы дінӧ. Илья ёна гажтӧмчис Вераысь, коді лымъя туйӧн на эновтліс Важгорт сиктсӧ да мунліс святӧй местаясӧ кевмыны. Тайӧ жӧ кадӧ сійӧ лӧгаліс и олӧм вылас — медсясӧ Вишкун Ласей вылӧ. Ӧд Илья тӧдіс, ая-пиа котырлӧн бӧръяджык став прӧмысыс, та лыдын и сьӧд руч ку — гудӧк ньӧбӧм вылӧ том зонлӧн медбӧръя надеяыс — сюрис Вишкун кабырӧ джын донысь. Дерт, батьыс эз ставсӧ висьтав пияныслы, кыдзи вӧлі делӧыс. Но Степанлы воштысьны вӧлі некытчӧ: сійӧ ачыс кӧсйысьліс прӧмыссӧ вузавны Вишкунлы — та йылысь гижӧма кабала вылӧ. Мӧдан пыксьыны — пансяс суд, судитасны, пуксьӧдасны тюрьмаӧ, — тадзи грӧзитіс ачыс Ласей, кодыр Матвей Степан воліс сы ордӧ. Власий Сирвойтов мыйсӧ эз казьтышт да артышт. Бикмедовлы прӧмыс вузалӧм и мыйта убыток сійӧ пӧлучитіс таысь; пӧкрӧв лунӧ писӧ нӧйтӧм (ӧнӧдз на унаӧн чайтісны, мый Ладимерӧс сэки нӧйтіс Миронлӧн компанияыс, да, сідзкӧ, тшӧтш мыжа Илья) да кутшӧм ӧбиднӧ таысь вӧлі Вишкунлы; сійӧ эз вунӧд сідзжӧ ыстысьны законъяс вылӧ, кодъяс серти эськӧ позис прамӧя велӧдны Степанӧс да том йӧзӧс; но сійӧ, Власий Сирвойтов, видзӧдтӧ, мортыс абу скӧр, вермас мыйтакӧ прӧститны, Степан кӧ оз мӧд ыръянитны — аски жӧ ваяс Вишкунлы став прӧмыссӧ да сы лыдын и сьӧд руч кусӧ. Татшӧм сёрнисьыд Степан, тӧдӧмысь, ёна повзис да ӧдйӧджык нин нуис прӧмыссӧ Ласейлы. Важнӧ вӧлі кыдзкӧ-мыйкӧ мынтӧдчыны бедасьыс, — уджалысь мортлы суд да тюрьма век кажитчывлісны смертьысь страшнӧйджыкӧн.

Сэсся локтіс тулыс — кӧдзыд да кос. Рыжӧйӧн кажитчис турунтӧм му веркӧс, рудӧн — вӧр, висьлӧсӧн — кельыд ӧзима ыбъяс. Ытва сідзи и эз петав ю берегъясысь, лӧньджыкинъяс эз ӧтиысь йизьывны бӧр. Сӧмын и кыліс, кыдзи гумладорса тыртӧм майӧгъяс вылын шутьляліс чизыр вой тӧв да гораа ышлолалісны йӧз. Кӧть нин эськӧ корйыс регыдджык паськаліс вӧр пу вылас да скӧтыслы лои лӧсьыдджык. Но кыдзи заводитліс воссьыны вӧр пу гар, сідзи и кольліс. Эз шумит разнӧй гӧлӧсӧн паськыд парма, чӧв оліс ю дор пӧтка, шоча кривзылісны нюръясын собалысь турияс.

И быттьӧ нарошнӧ, мед ещӧ на нормӧдны йӧзсӧ, Мишкалы, медбӧрын, аддзисны бӧрдны медся ёна кужысь невеста — Колиб Крестя Катьӧӧс.

Катьӧ эз пыксьы Мишка сайӧ мунӧмысь, кывзысис мамсӧ, коді зэв бура гӧгӧрвоис, мый виччысьны бурджык жӧникӧс нинӧм дорӧ: невесталӧн эз вӧв ни бур рӧдвуж, ни ыджыд приданнӧй, — сылӧн вӧлі сӧмын мича гӧлӧс да, кыдзи тыдовтчис ӧні, причитайтны бура кужӧм.

Тайӧ эз вӧв мукӧд нывъяслӧн кодь прӧстӧ оллялӧм, — тайӧ вӧлі нывбаба шог йылысь некымын лунчӧжся гажтӧм песня, и сійӧс кывзыны волісны сы мында пӧрысь да том бабаяс, мый керкаыс Кельчиян Ёгорлӧн пыр вӧлі шӧтӧма йӧзӧн, быттьӧ кольтаясӧн рыныш... Эз, весиг Катьӧлӧн мамыс эз сяммы тадзи мичаа бӧрдӧдчыны, кӧть эськӧ Колиб Крестяӧс корлывлісны та могысь пӧшти быд нывсет вылӧ. Сылӧн нылыс сяммӧма босьтны мамыслысь ставсӧ, мый сійӧ тӧдіс, но, таысь кындзи, Катьӧ ещӧ лӧсьӧдліс кывъяссӧ ачыс, аслас думысь.

Нывсетӧ Илья пырис буретш сэтшӧм кадӧ, кор Катьӧ бара заводитӧма бӧрдны. Сійӧ прӧйдитіс водзлань да шензьӧмӧн сувтіс нывбабаяс пӧвстӧ: найӧ унджыкыс кутісны вом доръясас чышъян помъяссӧ, кывзігмозыс кисьтісны синва. «Но и йӧз, — аслыс думыштіс Илья. — Прӧстӧ оз шуны: нывбабалӧн синъясыс васӧдінын пукалӧны».

Невеста бӧрдіс пачводз лабичын — чужӧмсӧ вевттьӧма еджыд чышъянӧн, вӧсньыдик тушаыс копрасис водзлань, ичӧтик киясыс то инмӧдчыласны пидзӧсъясас, то бӧр лэптысьыштласны вывлань. Ӧтарас и мӧдарас пукалісны бӧрдӧдчысьяс, кодъяс сӧмын отсышталісны невесталы.

Ильялы усис тӧд вылас сійӧ луныс, кор нывъяс пуксисны на ордын да кыдзи Колиб Катьӧ сьыліс ош кыйысь повтӧм зон йылысь. Катьӧлӧн сэки вӧліны нимкодьӧн ӧзйысь синъяс, кӧлӧкӧльчик кодь гажа гӧлӧс да мыйкӧ ещӧ зэв ышӧданатор, код йылысь Илья оз куж висьтавны.

Ӧні Катьӧлӧн сибдыштӧма нин гӧлӧсыс, мудзӧм тушаыс нюклясис тӧвйыв берба моз, чужӧмсӧ ставнас вевттьӧма синваӧн кӧтасьӧм чышъян. Илья ачыс эз тӧдлы, кыдзи мӧдіс кывзыны мичаа лыддьӧдлӧмсӧ. Сійӧ кывзіс, а вежӧрас артмалісны гажтӧм серпасъяс: то сійӧ аддзӧ, кыдзи нӧйтӧны сылысь мамсӧ сыысь, мый радейтчысь ныв оз кӧсйы торйӧдчыны аслас мусаыскӧд, то прӧщайтчӧ ылі туйӧ мунысь Веракӧд, то водзвыв вежӧртӧ, кутшӧм лоас олӧмыс Катьӧлӧн, кор сійӧ мӧдас шусьыны Матвей Степан Мишка гӧтырӧн, и тайӧ серпасъяссьыс Ильялӧн морӧспань улас заводитіс чепльӧдлыны. «Навернӧ, и бабаяс нормӧмаӧсь абу сӧмын Катьӧӧс жалитӧм вӧсна. Найӧ бӧрдӧны ёнджыкасӧ асланыс олӧмын шогъяс вӧсна», — бара думыштіс Илья. И сійӧ вӧлі прав.

Катьӧ бӧрдіс аслас шогӧн шогсьӧмла. Но Катьӧ вӧлі мастерицаӧн, кӧть эськӧ ачыс тайӧс эз на тӧд: сійӧ сяммис бӧрйыны олӧмсьыс медся колана кывъяс, кодъясӧс мукӧдыс сӧмын чувствуйтісны, но эз кужны найӧс аддзыны; тайӧ кывъяссӧ Катьӧ йитліс сэтшӧм мича узоръясӧ, а бӧрдіс сідз сьӧлӧмсянь, мый бабаяс и жалитісны Катьӧӧс, и кисьтісны синва асланыс олӧмын шогъяс вӧсна. Ӧтияс на пӧвстысь казьтылісны кольӧм томдырсӧ, мӧдъяс забедуйтісны скӧр энька-айка вылас, коймӧдъяс эз вермыны вунӧдны мустӧм верӧсыслысь помся нӧйтӧмъяссӧ.

Илья эз мӧд дыр сулавны бабаяс пӧвстын: сылы лои ёна жаль Катьӧыс да поліс бӧрддзӧмысь жӧ... Веськыда кӧ шуны, тешкодь том морт! То сійӧ скӧрмывлас кырйысь петтӧдз, то нинӧм абусьыс нормывлас синваӧдз.

Татшӧмӧн сійӧ вӧлі и Мишка свадьба лунӧ.

...Ставӧн нин пуксялісны пируйтны: ен ув пельӧсын сулалысь пызан сайын — медся донаясыс, пачводзлань пызан сайын — сьылӧдчысь бабаяс, кӧтшасланьын — ылысджык рӧдняпом, а пӧлатювса пызан сайын — кодлы абу дыш. Видзӧдысьяс сулалісны пӧлать улын жӧ либӧ гоньвидзисны пӧлатьын да паччӧрын. Найӧ сюся видзӧдісны гӧсть-гӧстя вылӧ, стрӧга донъялісны жӧникӧс да невестаӧс, ошкисны стенъясӧ тшӧкыда ӧшлӧм мича кичышкӧдъяс.

Илья отсасис батьыслы, камандуйтіс дружкаяс вылын, жырйысь быд петавлігӧн чӧвтыштліс синъяссӧ выль гозъя вылӧ. Мишка вылын вӧлі выльӧн на вурӧм пинжак, морӧссӧ паськыда вышивайтӧм еджыд дӧрӧм; кывзысьтӧм юрсисӧ сылысь ёна мавтӧмаӧсь вичко выйӧн да сійӧ ставнас лӧсталіс; сьӧд усторъясыс мукӧд дырйи моз жӧ дрӧгнитавлісны. Но ачыс Мишка кажитчис пуысь вӧчӧм кодьӧн: сылӧн эз вӧрзьыштны ни юр, ни кияс, ни векньыдик пельпомъясыс, а видзӧдіс кытчӧкӧ водзланьӧ, — тадзи рама пукавны сійӧс, тыдалӧ, тшӧктӧма вежайыс — би кодь гӧрд Сопрон Василь, коді ӧні пукаліс вежапиыскӧд орччӧн. Мишка явӧ старайтчис вывтіджык.

Катьӧ муртса тыдаліс пызан сайысь: сы вылӧ, быттьӧ нарошнӧ, усис ен ув пельӧсса пемыд да ещӧ на ёна ичӧтмӧдіс сійӧс. Вуджӧрын вӧлі ставыс: шӧлкӧвӧй шальыс, кодӧн и мамыс коркӧ веничайтчывліс, уна кӧлыса сикӧтшыс, омӧльтчыштӧм чужӧмыс... Эз вуджӧрт тайӧ рӧмыдыс сӧмын Катьӧлысь синъяссӧ. Найӧ сылӧн быттьӧ лыйлісны — то ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ, — Катьӧ и тані эз вермы кутны асьсӧ быдтор аддзыны кӧсйӧмысь. Но сыкӧд орччӧн пукаліс вежаньыс да тӧдчис, кыдзи сійӧ кадысь кадӧ тувкышталіс Катьӧлы пидзӧснас, мед невеста эз ёна видзӧд быдлаӧ.

Первойя жӧ румкасянь заводитісны горзыны «курыд». Илья ӧдйӧ уськӧдчис жырсянь видзӧдлыны вокыслысь окасьӧмсӧ.

— Курыд, зонъяс, ку-у-урыд! — горзісны гӧстьяс. Ставыслы вӧлі окота аддзывны, кыдзи Мишка мӧдас кусыньтчыны окавны ичӧтик Катьӧӧс.

— Да ӧд вывті курыд?

— Ок и кур-ы-ыд!

Гозъя сувтісны. Катьӧ чатӧртчыштіс верӧсыслань да нюммуніс. Илья некутшӧма эз виччысь Катьӧлысь татшӧм нюммунӧмсӧ, и сылӧн сьӧлӧмыс быттьӧ доймыштіс. «А ме ещӧ жалиті сійӧс, — Катьӧ йылысь думыштіс Илья. — Муртса эг бӧрддзы сылысь причитайтӧмсӧ кывзігӧн. Тані ӧмӧй тожӧ ылӧдлӧм вӧлі?»

Копыртчыны заводитігӧн Мишкалӧн пидзӧсъясыс некыдз эз бертчыны пызан улын, и сылы быть лои бергӧдчыштны боквыв.

Катьӧ бара нюммуніс, да Илья эз мӧд виччысьны, кор Мишка дзикӧдз копыртчас окыштны гӧтырсӧ, уськӧдчис жырйӧ.

— Тэ мый блажитан, муса друг? — сы бӧрысь вӧтчис Мирон, коді нарошнӧ локтіс пӧчинӧксянь гӧтравны Мишкаӧс да вӧлі старшӧй дружкаӧн.

— Ме ачым ог тӧд, мый вӧчсьӧ мекӧд, — сьӧкыда лолалігмоз вочавидзис Илья. — Ог тӧр ас ку пытшкӧ и ставыс.

— А тэ неуна юышт, — сӧветуйтіс Мирон. — Сэки лоӧ кокниджык.

— Омӧль сӧвет тэ меным сетан, Мирон. Юны ме некор нин эг кӧсйысь.

Но свадьба мӧд лунӧ Илья век жӧ юис да код юрнас бара на балуйтіс — тышкасис том йӧзкӧд, кучкаліс Миронӧс, кор сійӧ мӧдіс Ильяӧс жӧ мездыны.

Та бӧрын Ильялы бара лои сэтшӧм яндзим, мый окота вӧлі кытчӧкӧ пышйыны. Дзонь недель чӧж сійӧ эз сибӧдчыв ныв-зон дінӧ, кӧть эськӧ быд рыт петавліс гортсьыс. А кодыр батьыс ыстіс кык вокӧс да том ичмоньӧс тыла керавны, Илья вӧлисти кокниджыка лолыштіс: вӧрын сійӧс некод оз мӧд аддзыны.

Тыла уджаланіныс Матвей Степанлӧн вӧлі Кузьдав туйӧд жӧ, Сімва юӧ усьысь ӧти шор берегын. Аслас семьяӧн сійӧ уджаліс тані уна во нин, васӧдджык важ тыла местаясӧ вӧчис дав видз, шорсӧ весаліс, и том гозъя да Илья локтісны татчӧ гортӧ моз: шор берегын сулаліс дзонь овмӧс — керйысь вӧчӧм кык дора чом, кӧлуй да сёян-юан видзӧм вылӧ лэбув, сюмӧда дозмук да мукӧд коланаторъяс.

Уджӧ кутчысисны зіля. Некымын лун мысти пӧрӧдӧм сук понӧля дав куйліс му вылын вель паськыда нин.

«Тутш-татш, тутш-татш, три-и-инь», — сьылісны лэчыда тӧчитӧм черъясыс. Му бердӧ водігӧн дзуртышталісны полнӧй коръя нин кыдзьяс, пипуяс, бадьяс; небыда водалісны коз пу да ньыв пу понӧльяс; гымалӧмӧн пӧрис гырысьджык вӧр; а медся кызъяссӧ колисны сулавны, мед найӧ, кор татчӧ кӧдзасны нянь, кутасны видзны рудзӧгсӧ кынмалӧмысь.

Куимнанныс керасисны ӧти пӧстатьын: Илья — пытшкӧсланьыс, Мишка — сыкӧд орччӧн, Катьӧ — медся дорас, кӧні куйліс нин водзджык пӧрӧдӧм вӧр. Том ичмонь частӧ прӧзевайтліс кутыштны бокӧ нёровтчӧм пуяс да горӧдлывліс самӧй пӧригас нин.

— Эй, видзчысьӧй! Эн доймӧй!

Мишка мукӧд дырйи муртса удитліс чеччыштны бокӧ.

— Этійӧ... Бугыльыд абу али мый сьӧрсьыд.

— Ойя жӧ нин... Тӧлыс ӧд веніс.

— «Тӧлыс, тӧлыс», — нерис гӧтырсӧ Мишка. — Тэныд пыр тӧла, вынтӧм чивӧчкалы.

Мишка ачыс эз тӧд, мый сэтшӧм «чивӧчкаыс». Но тайӧ кывъяс, сійӧ чайтӧм серти, вӧлі сы мында кедзовтӧм, мый некутшӧм мукӧд пӧлӧс кыв эз вермы ёнджыка янӧдны коньӧр Катьӧӧс. Эз этшаысь Мишка уськӧдчыв гӧтырыс вылӧ черсӧ лэптӧмӧн.

— Этійӧ, мый нин... Кӧвъясин жӧ тэ менам сьылі гӧгӧр нэм кежлӧ, — раммыштӧм бӧрас нин шулывліс Мишка да ещӧ зільджыка заводитліс керасьны.

Илья эз суитчы том гозъя костӧ: мыйкӧ вӧчасны жӧ. Мӧдан кӧ дорйыны Катьӧӧс, сылы жӧ лёкджык лоӧ. Мукӧд дырйи эськӧ окота сёрнитыштны ичмоньыскӧд, окота дорйыштны сійӧс, но... Катьӧ ӧні абу нин вӧвлӧм Катьӧ, ныв дырйиыс моз абу нин кӧзяин ас вылас. Мишка бура тӧдіс, мый верӧсъяс асланыс гӧтыръяс вылын кӧзяинъяс. Та йылысь сійӧ кывліс пӧрысьджык йӧзлысь, тайӧс жӧ висьталіс поп, кодыр сійӧ веничайтіс гозъяӧс, тадзи шуисны бать-мамныс свадьба дырйи пӧклетӧ водтӧдігӧн. Мишка ӧд абу йӧй ӧткажитчыны кӧзяинтуйӧ пуксьӧмысь. Тырмас сэсся лоны быдӧнлы «казакӧн», уна нин ӧбида вӧчлісны сылы. Колӧ и аслыс ыджыдалыштны да тешитчыштны кодкӧ вылын.

— Эй, тэ, чивӧчка, зільджыка, тэрмась! — тшӧктана гӧлӧсӧн шулывлӧ Мишка, гӧтырыс кӧ сылӧн оз эшты ас кадӧ сетны сылы паськӧм. — Али бӧрдӧдчан кывъяс бӧръян ас кежсьыд?

Верӧслы — чивӧчка, энька-айкалы — ичмонь, йӧзыслы — Мишка гӧтыр либӧ прӧстӧ Мишика; «тувччигтыръя йӧктӧмыс» да «йӧктігтыръя тувччӧмыс» быттьӧ абу и вӧвлӧма; кольӧма сӧмын нэриник ки-кокыс, омӧльтчыштӧм чужӧмыс, быдторйысь полысь синъясыс. Но та вылӧ видзӧдтӧг Катьӧ лыддис асьсӧ тырвыйӧ бабаӧн да сылӧн некымын лун нин лудіс кывйыс сёрнитыштны Ильякӧд Вера йылысь. Сылы вӧлі окота тӧдны, кывліс эз нин Илья мисьтӧм сёрнияс, кодъяс паськалӧмаӧсь Вера йылысь. Та йылысь торйӧн нин окота вӧлі висьтавны ещӧ сы вӧсна, мый Илья быд рыт и асывводз вӧчис кодлыкӧ выль печкан.

Удж вылысь чом дінӧ воӧм бӧрын том зон бара мӧдіс мичмӧдны печкансӧ. Сылӧн вокыс, кыдзи прамӧй кӧзяин, видзӧдліс гӧтырыслӧн кокъясын нинкӧмъяс вылӧ да аддзис, мый налӧн шульясыс заводитӧмаӧсь киссьыны, и некодлы нинӧм шутӧг муніс нинпу корсьны, мед аски асыв, удж вылӧ петтӧдз, дзоньталыштны кӧмъяссӧ. Катьӧ пуис шыд. Верӧс мунӧм бӧрас сійӧ частӧ мӧдіс видзӧдлывлыны Илья вылӧ.

— Ёна жӧ нин тэ, Илья, кипода. Чача кодь артмӧ печканыд, — эз веськыда заводит главнӧйтор йывсьыс Катьӧ. — А менам Микайлӧ прамӧй чер пу оз куж вӧчны. Со видзӧдлы, мый лоины менам киясӧй, вир гадьяс кайисны.

Илья шензьыштіс:

— Кыдзи нӧ тэ керасян татшӧм кияснад?.. Нолтӧ, вайлы татчӧ чер путӧ, ме сійӧс шыльӧдышта.

— Мый нин тэ, Илья, — повзьыштіс Мишка гӧтыр. — Микайлӧ кӧ тӧдлас та йылысь, юрӧс керыштас. Сійӧ сідз нин шуӧ, ме пӧ быттьӧкӧ тэ вылӧ ласкова видзӧдлывла... А кодыр вода сыланьӧ мышкӧн, сійӧ сэтшӧма чепӧльтас, мый синъясысь би киньяс сявкнитлӧны.

Катьӧ пуджис дӧрӧм соссӧ да петкӧдліс Ильялы лӧз печатъяса сойсӧ.

— Дыр-ӧ на ола сы дінын, а со мый удитіс вӧчны. Татшӧм лӧзінъясыс мышку тыр... Чепӧльтӧмыс сылӧн доналӧм клещи кодь.

— Вот зверыд, — скӧрысь нин шуис Илья. — Ме сійӧс, чӧвлы, бура и пиняла таысь.

— Ой, Илья, криста ради, нинӧм эн шу, — кевмысьыштіс том ичмонь. — Тайӧн тэ он кокньӧд меным.

Илья думыштіс, мый сылӧн суитчӧмыс збыльысь вермас ещӧ на лёкмӧдны гозъя кост олӧмсӧ, да бара копыртчис мичӧдны печкансӧ. Но Катьӧ эз кӧсйы эновтны мӧдысь кежлӧ Вера йылысь сёрни. Сійӧ гудралыштіс таган помын ӧшалысь пӧртйысь шыд да веськыда юаліс Ильялысь:

— Кодлы нин вӧчан татшӧм мичасӧ?

Илья нюммуніс:

— Завидьтан?.. Быдӧнлӧн аслас сямлун, — шуис да видзӧдліс ичмоньыс вылӧ: — Ме ӧд завидьта жӧ... тэнад гӧлӧс вылӧ. Сӧмын тэ ӧні вывтіджык нораа сьывны мӧдін. Тэнад сьылӧмысь, ичмонь, менам сьӧлӧмӧй бӧрддзывлӧ.

Катьӧлӧн нимкодя югнитісны синъясыс: Илья, вӧлӧм, кывзӧ сылысь сьылӧмсӧ!

— И мыйла тэ, ичмонь, коркӧся ногыд гажаа кӧть ӧтиысь он сьыв? Помнитан тӧвсятӧ, миянын лунпукӧмтӧ? Помнитан ӧд? Гажыс вӧлі!..

Катьӧ пыдісянь ышловзис.

— Сэки ӧд вӧлі тӧв шӧр, а ӧні тулыс... Тулысын быдӧнлы гажтӧмджык. — И медым гӧгӧрвоӧдны татшӧм лӧсявтӧмторсӧ, Катьӧ содтіс: — Тулыснад и кывтӧм пемӧс ёнджыка гажтӧмсьӧ... Нинӧм эськӧ абу жаль меным, да этша лои нылалӧма.

— Сӧмын тайӧ и гажтӧммӧдӧ? — шензьыштіс Илья. — А верӧсыд?

— Мый «верӧсыд»? — эз гӧгӧрво юалӧмсӧ Катьӧ.

— Тэ вылын сылӧн тешитчӧмыс?

— Да ӧд ме абу ӧтнам! Первой воястӧ унджыкыслӧн тадзи овлӧ. Сы вылӧ и верӧс, мед сійӧс кывзысьны.

— А нэмтӧ кӧ мӧдас тешитчыны?

— Нэмтӧ ӧд оз жӧ, — серӧктіс Катьӧ. — Пӧрысьладорыд пи-ныв мӧдасны дорйыны.

Илья ӧдйӧ видзӧдліс Катьӧ вылӧ, кӧсйис мыйкӧ шуны, но эз шу, бӧр копыртчис печкансӧ серӧдны.

— Эн тай и висьтав, Илья, кодлы вӧчан? — эз лэдзчысь Катьӧ.

— Кыдзи «кодлы»? Он ӧмӧй тӧд? Ме ӧд абу чиган — вежлавны. Кор локтас сэтчаньысь, сэки и сета сылы.

— Вералы, сідзкӧ, вӧчан?

— М-м!

— Вӧч но, вӧч...

Илья явӧ кыліс ичмонь гӧлӧссьыс сійӧс дивитӧм.

— Оз али мый кажитчы?

— Оз, дерт, — крапкис-шуис Катьӧ. — Татшӧм печканъяс доныс Вераыд ӧні оз нин сулав.

Ильялы быттьӧ кодкӧ пуртӧн сутшкис мышкас, и сійӧ сьӧкыда видзӧдліс Катьӧ вылӧ.

— Тэ, ичмонь, мыйкӧ неладнӧ сёрнитан...

— Ог ме, а йӧзыс сёрнитӧны, — бара шуис Катьӧ. — Тӧдтӧмыс, буракӧ, тэ ӧтнадӧн и кольӧмыд.

— Энлы, энлы, — му вылӧ пуктіс печкансӧ Илья. — Мыйкӧ омӧльтор али мый?

Катьӧ тешкодя серӧктіс.

— Ок и мудерӧсь ті, том йӧз! Коньӧр нывъясӧс первой мутитанныд, а, сэсся, лоас кӧ мыйкӧ, мыжтӧм ангелъясӧ пӧртчанныд.

Ильялӧн чужӧмыс сьӧдӧдіс, синъясыс стрӧга донъялісны Катьӧӧс, ачыс муртса вермис кутны асьсӧ. Но Илья эз вермы не гӧгӧрвоны, мый сӧмын Катьӧ вермас висьтавны сылы ставсӧ, мый кывліс йӧзлысь.

— Нинӧм эн таит, — быттьӧ прикажитіс Илья. — Тэ кӧ он висьтав, мӧдъяс висьталасны. Сэки аслыд жӧ лоӧ лёкджык.

Ас думсьыс Катьӧ каитчис нин, мый паніс та йылысь сёрни. Но соссьыны ӧні эз нин позь.

— Меным ӧд мый, — мыжапырысь заводитіс сійӧ, — кутшӧм донысь ньӧби, сыысь и вузала... Неладнӧ пӧ тай олӧма Вераыд. Та вӧсна, шуӧны, и гортсьыс пышйӧма. Да ӧд кыдзи он пышйы: яндзим.

— Мыйысь яндзим?

— Тэ быттьӧ и он тӧд?.. Нывъясыдлӧн грекыс ӧти овлӧ.

— Сӧрӧм, — горӧдіс Илья. — Ставыс тайӧ сӧрӧм! Вера муніс кевмыны.

— Кевмыны? — збыльысь шензьыштіс Катьӧ. — Вераыд ӧтиысь на эз ружӧктыв нэм чӧжнас: ки ни кок, син ни пель эз висьлы сылӧн. Нолтӧ, ачыд бурджыка думыштлы. — Катьӧ бара серӧктіс: — Тӧдӧмысь, эз мӧд висьтавны йӧзлы: зэлӧдіс пӧ да вайсьыны муна тіян син сайӧ... Весиг тэныд, навернӧ, эз висьтав? Эз ӧд?

— Эн серав, ичмонь, — сувтіс пукаланінсьыс Илья. — Ме ӧдйӧ скӧрмысь.

— Збыль, тыдалӧ, мыжа, сійӧн и скӧрман. А тэ кӧ абу мыжа, мӧдъяс мыжаӧсь. Бур статя да мича чужӧма ныв дінад мужичӧйыд ма дінӧ гутъяс моз сибалӧны. Этша ӧмӧй Вишкунъясад бокӧвӧй йӧзыс овлӧ... Ещӧ висьтавны?

Илья эз тшӧкты ни эз ӧлӧд Катьӧӧс. Сӧмын и тыдаліс, кыдзи сылӧн чужӧмыс мӧдіс пӧсявны, а восьса дӧрӧм кизьяса паськыд морӧсыс — ёнджыка лыблыны.

— Пекла тьӧткаыс пӧ сійӧс матӧ оз кӧсйы сибӧдны гортпомас. Сылы кывсьӧма ещӧ ӧти мыж: Вераыс пӧ Вишкунъяссьыс гусьӧн найӧ вӧлӧн вайлӧма докторӧс тэнӧ лечитны.

— А тайӧс коді висьталіс? — Катьӧланьӧ ӧдйӧ чӧвтыштліс синъяссӧ Илья. — Та йылысь тӧдісны зэв этшаӧн.

— Да ӧд первойсӧ быдтор йылысь этшаӧн тӧдлӧны. Вомъясыс нӧ мыйла йӧзыслӧн. Зон, прӧста оз шуны: ӧти вомтӧ кепысь пӧлӧн позьӧ тупкыны, а уна вомъяс весиг эшкынӧн он тупкы. Аминьӧй, — друг чинтыштіс гӧлӧссӧ Катьӧ. — Микайлӧ локтӧ. Эновтлам сёрнинымӧс.

Илья босьтіс му вылын куйлысь печкансӧ, аддзытӧм синъясӧн видзӧдыштіс сы вылӧ да нуис сійӧс важ местаас — чомсайса понӧльяс улӧ.

Шондіыс вӧлі лэччытӧм на, дзебсясис вӧр саяс. Нырад ӧвтіс веж корйӧн да том турун дукӧн. Гӧгӧр кыліс лэбачьяслӧн уна гӧлӧса шы. Ӧтилаын дзижйӧдліс, быттьӧ кодкӧ мӧс лысьтіс, мӧдлаын зёльгис трезвончикӧн, коймӧдлаын морт моз шуаліс: «Пыштӧ кӧдзин?» Эстӧн рочасис: «Конь добряк, конь добряк». Шорланьын мичаа сьыліс войвывса соловей — колипкай. Ставныс найӧ радлісны, ошкисны вӧр-васӧ сыысь, мый сійӧ лои шоныд, сӧстӧм, быд сикас гагйӧн тыр. Сӧмын Ильялы друг лои ставыс веськодь. Ужнайтігӧн сёйис дыша, чомйӧ пырӧм пыдди нюжӧдчис шор берег пӧкатӧ. Сійӧ куйліс гатшӧн да аддзис, кыдзи пыдӧстӧм лӧз енэжын ӧшалісны вӧсньыдик кос кымӧрторъяс, а на весьтын ӧтарӧ-мӧдарӧ лэбалісны сьӧд чутъясӧн кажитчысь чикышъяс.

Илья эз эскы Катьӧ кывъяслы — найӧ вӧліны страшнӧйӧсь. Но ӧд ачыс Вера эз жӧ висьтав Ильялы, кутшӧмтор кузя сійӧ муніс кевмыны. Вера збыльысь мыйкӧ таитіс. Сійӧ сӧмын шуис Ильялы прӧщайтчигас: «Святӧй местаӧдз кевмыны ветлӧм йылысь менсьым кӧсйысьӧмӧс господьӧй-енмӧй кыліс. Сійӧ вӧчис ме ног, и ме ог вермы бӧр босьтны ассьым кыв. Кевмыны ветлӧм бӧрын ставсӧ висьтала тэныд... Дерт, он кӧ вунӧд менӧ, важмоз кӧ мӧдан радейтны». Илья сэки быдӧн шензьыштіс: «Вунӧдны? Тэнӧ? Тэ сӧмын ачыд лючки-ладнӧ ветлы».

Эз вӧв некутшӧм помка думайтны лёктор Вера йылысь, ньӧти эз вӧв. А ӧні?..

— «Да, да: ме кӧ абу мыжа, вермас лоны мыжаӧн мӧд, вермас лоны мыжаӧн... Оз, тайӧ оз вермы лоны...»

Мӧдісны ёна дӧзмӧдчыны номъяс. Илья пӧшти эз мездысь наысь. Зэв матын заводитіс кӧкны кӧк: «Ку-ку, пук-ты! Ку-ку, пук-ты!» Матынла сылӧн гӧлӧсыс кажитчис сибдыштӧмаӧн, но йӧла шыыс воис шор мӧдар пӧкатсянь гора да сӧстӧм: «Ку-ку, пук-ты!» Шор дорӧ лэччис Катьӧ — мыськыны тасьті-пань; чом дінын Мишка поткӧдліс сьӧрсьыс вайӧм нинпуяс; шор адзын важмоз сьыліс колипкай; а Илья век думайтіс, думайтіс.

«Но ӧд збыль кӧ тайӧ, ме найӧс аслам киӧн джагӧда. Первой ӧтисӧ, сэсся мӧдсӧ. Ей-богу, джагӧда. Кӧсйыся ен водзын и джагӧда».

Илья некыдз эз вермы гӧгӧрвоны и сэтшӧмтор, код вомысь петӧма Вишкун вӧлӧн докторла Вераӧн ветлӧм йылысь. Ӧд та йылысь тӧдісны сӧмын куим морт: батьыс, мамыс да Мирон. Сідзкӧ, тайӧ делӧ мамыслӧн. Мамыс висьталіс Катьӧлы, Катьӧ — аслас мамлы, а сійӧ ещӧ кодлыкӧ...

Шор дорын Катьӧ мӧдіс нургыны ныр улас. Нургӧмыс ӧтарӧ гораммис да вуджис гора гӧлӧсӧн сьылӧмӧ:

— Кӧканӧй кӧкӧ

Тыла коз йылын.

Колипӧй сьылӧ

Менам юр весьтын.

Илья быттьӧ садьмыштіс. Сійӧ пуктіс кияссӧ балябӧж улас да сідзи куйлӧмӧн мӧдіс кывзыны.

Мый жӧ ті сьылад,

Кутшӧм шуд йылысь?

Кутшӧм шуд йылысь,

Кутшӧм гаж йылысь?

Он тай шуд йылысь,

Кӧканӧй, мем кӧк.

Он тай гаж йылысь,

Колипӧй, мем сьыв.

Арлыдӧс тэчан

Меным, кӧкиньӧй,

Кольӧм лунъясӧс

Сьылан, колипӧй.

Самӧй гӧлӧсас и кывъясас вӧлі мыйкӧ сэтшӧм гажтӧмтор, мый Илья мӧдіс кывны морӧспань увсьыс буретш сэтшӧм жӧ чепльӧдлӧм, кутшӧм вӧлі нывсет дырйи Катьӧлысь бӧрдӧмсӧ кывзігӧн, сӧмын тайӧ чепльӧдлӧмыс ӧні кажитчис вынаджыкӧн.

Кӧсйылі тай ме

Борда пӧтка моз

Сьывны гажаа

Асъя кыалы.

Сьывны тай мӧді

Вӧйӧм нывъяс моз

Тайӧ шор дорын

Рытъя кыалы.

Дзоля шор кодьыс

Лоис олӧмӧй.

Рытъя лӧнь кодьыс

Лоис кывворӧй.

Козув шортӧ тай

Быдӧн вожмалӧ.

Кыввортӧмтӧ тай

Быдӧн вомалӧ.

— Эй, тэ, чивӧчка! — друг быттьӧ гымыштіс Мишкалӧн тшӧктана гӧлӧс. — Дыр-ӧ сэні мӧдан лӧвтны?..

Дрӧгнитіс-повзис вӧр-ва, коз йылысь лэбис кӧк, дугдіс сьывны колип. Сӧмын йӧлӧга шы первой кӧнкӧ матын, а сэсся ылынджык и ылынджык нерис Мишкаӧс: «Эй, тэ, чивӧчка! Дыр-ӧ сэн мӧдан лӧвтны?..»

2

Законъяс да обычайяс, кодъясӧс лӧсьӧдӧ ачыс народ, овлӧны не сӧмын кузь нэмаӧсь, но и тайӧ народӧн пыдди пуктанаӧсь. Оз прӧститсьы некод: торкин закон либӧ обычай — кыв кут тырвыйӧ.

Ӧти татшӧм законӧн Важгорт вӧлӧстьын вӧлі нывъяслысь либӧ гӧтыръяслысь честь видзӧм. Торъя нин — нывъяслысь. Кедзовтсьӧ не сӧмын ачыс, честьсӧ воштысь нылыс, кольӧ нэм кежлӧ серамтуйӧ, — мыжавсьӧны тшӧтш и сылӧн бать-мамыс да весиг рӧдвужыс. Мукӧд дырйи эськӧ дзик нинӧмла казьтывны та йылысь, да оз тай, майбыр, яндысьны: тэ пӧ сэтшӧмӧн и чужлӧмыд, семьяыд пӧ ставнас сэтшӧм дай рӧдвужыд абу бурджык. И лоӧ ньылавны курыд кывъяссӧ. Мый нӧ керан: нэмсӧ нин тадзи вӧвлӧма, ов пӧ лючки, йӧз ног, а бать-мам — велӧд ассьыд нывъястӧ, кияссьыд вӧжжиястӧ эн лэдз. Йӧзлӧн судыс медся вына, медся мӧрччана.

Обществолысь тайӧ приговорсӧ торйӧн нин зіля пӧртлісны олӧмӧ том йӧз. Мыйта выльтор, мыйта сямлун ас пӧвстсьыныс эрдӧдласны найӧ сы могысь, мед сӧмын ёнджыка лэптыны серамвылӧ коньӧр нылӧс, сылысь мыжтӧм ай-мамсӧ, рӧдвужсӧ. Ставыс сэки вӧлі туяна: ныв йылысь мисьтӧм песняяс да частушкаяс сьылӧм, дьӧгӧдьӧн да сирӧн кильчӧ ӧдзӧсъяс мавтӧм, керка гӧгӧрысь мыйсюрӧ путкыльтӧм — уна, унатор. Быд вой эськӧ том йӧз эз дышӧдчыны тадзи балуйтны, вӧлі кӧ код вылын. Но нывъяс полісны, ой, ёна полісны веськавны татшӧм йӧз серамвылӧ да олісны лючки-ладнӧ. Во вит-квайт пытшкад, гашкӧ, ӧти либӧ кык ныв кыдзкӧ-мыйкӧ и сетчыласны мутивӧйлы...

Таво тулысбыд на Важгортса том йӧзлӧн лудісны киясыс накажитны Бобыль Вераӧс.

— Но кыдзи сійӧс накажитан? — дӧзмӧмпырысь тӧлкуйтлісны ас костаныс том йӧз. — Мыжа кань моз пышйис да.

— Нинӧм. Ветлас, ветлас да коркӧ воас жӧ бӧр.

— Коркӧтӧ — мый! Ми вермам не лоны гортъясын. Вӧр лэдзны ли, Богословӧ ли таво быть ковмас мунны.

Мӧдіс нин матыстчыны страдаӧ петан кад. Ковмас разӧдчыны турун пуктыны, узьлыны видзьяс вылын.

— Жаль, другӧ, вывті жаль, мый сылӧн керка ни карта абу аслас. Ми эськӧ кужим мый керны.

— Вишкуныслӧн ӧд эм! Сэні быдмис, сэні оліс.

— Чӧв, зон, чӧв. Кывтӧ курччӧдас Ласей Спиридоновичыд.

— Абу ӧд йӧйӧсь: ки-кокнымӧс сэтчӧ ог кольӧй.

— Ок и чездылас жӧ эськӧ купечыд сэки!

— Вывті ыджыд интерес тайӧ.

— А Чамашыс! Чамашыс, зонъяс! Этша вылӧ — висьмылас, оз кӧ сӧвсем паралич жугӧд.

— Ха-ха-ха!..

Но том йӧз полыштісны и мӧдторйысь: тӧдлас кӧ Илья, оз прӧстит. Быдӧнлӧн вӧлі тӧд вылас, кыдзи Вера вылын сералӧмысь сійӧ кык том мортӧс неважӧн на прамӧякодь ланьтӧдліс.

— Веськыд зверь кодь лоӧма, — мукӧд дырйи шуасисны том йӧз. — Сылӧн, тыдалӧ, сӧптыс потӧма таво. Кыв он лысьт шуны.

— Чериыс эськӧ абу ыджыд да! Позьӧ раммӧдыштны.

— Думайтан, ӧтнассьыс полам?

— Тайӧтӧ збыль: другъяснас выналӧ.

Ӧтияс сёрнитісны на, а мӧдъяс гусьӧн дасьтысисны нин дурыштны купеч керка гӧгӧр. Вӧлі шуӧма вӧчны ӧти войӧ унатор да сідзи, мед кывсис ставлы.

Илья, дерт, эз тӧд та йылысь. Рытсёрсӧ сійӧ лэччыліс ю дорӧ кыйны трегубечӧн чери. Гортас локтіс шонді лэччӧм бӧрын нин. Сиктӧ петны эз вӧв окота. Сараяс вонйӧ водтӧдз думыштіс пукалыштны звӧз вылас. Сы дінӧ локтіс Катшыс понйыс да пуксис сыкӧд орччӧн. Тадзи сы дінын пукавлывліс Лыско, кодӧс Илья тшӧкыда казьтывлӧ ӧні на.

Вӧліны буретш медся дженьыд войяс. Войвылыс дзоньнас ӧзйис югыдгӧрд кыаӧн да сідзи и кажитчис, мый ытшкыштан кӧ ылі вӧрсӧ ёна ыджыд косаӧн, коса йывнад инман шондіӧ, — татшӧм матіті му дорті ветліс ӧні шонді.

Сикт узис дженьыдик чӧскыд унмӧн. Турун да град выв пуктасъяс вылӧ чукӧрмис лысва. Кӧнкӧ матын ыбъяс вылын гораа дзуртіс гретшкан лэбач, повзьӧдліс челядьӧс «пуксьӧдны пӧсь скӧвӧрда вылӧ», найӧ кӧ пырасны вундытӧм ид пиӧ корсьны анькытш. Ичӧт дырйиыс Илья повліс жӧ тайӧ гретшкансьыс, аслас вежӧрын сійӧс серпасавліс Яга-баба кодьӧн, кодлӧн пыр дась пӧсь скӧвӧрда. Збыль вылас жӧ вӧлӧма зэв тэрыб кокъяса сьӧд лэбач.

Катшыс мӧдіс сюся видзӧдны Пилько керка вомӧн кытчӧкӧ ылӧджык, вичкодорлань. Сылӧн сувтыштіс шоша гӧныс, ачыс ставнас сюсьмис, сійӧ эз ӧшйы ӧти местаын.

— Тэ мый сэтысь аддзин? — чуймыштіс Илья да мӧдіс видзӧдны жӧ.

Катшыс быттьӧ ропкис аслыс: сійӧ аддзис мыйкӧ не пыр овланаӧс.

— Кӧніджык? Ме тай нинӧм ог аддзы.

Керка вевтъяс вомӧн чурвидзис сӧмын вичколӧн кӧлӧкӧльня. Но сэні нинӧм жӧ эз тыдав морт синъяслы... И друг кӧлӧкӧльняысь веськыдвыв мыйкӧ мелькнитіс воздухас. Ӧтчыдысь дай мӧдысь. Сэсся петкӧдчис да бара сувтіс паськӧдӧм кияса юртӧм морт кодь. Ильялӧн став вирыс уськӧдчис юрас. «Вишкун керка весьтын, — думыштіс сійӧ. — Том йӧз балуйтӧны. Вераӧс янӧдӧны». Сійӧ ӧдйӧ кайис звӧз перилӧ вылӧ, кутчысис карта жӧлӧб дінӧ да кыпӧдчис вевт вылас. Тасянь бура тыдаліс Сирвойтовлӧн керка вевтыс, а сэні ноксисны ичӧтикъясӧн кажитчысь кык морт — крепитісны креста майӧг вылӧ шевгӧдӧм нывбабалысь дӧрӧм — нылӧс йӧз серамвылӧ лэптӧм йылысь пас.

Вевт вывсянь Илья эз лэччы, а веськыда чеччыштіс да мӧдіс котӧртны вичко дорланьӧ. Сійӧ нинӧм йылысь эз думайт — вӧлі сӧмын ӧти кӧсйӧм: бӧр лэдзны керка вылысь тайӧ дӧрӧмсӧ, лэдзны, кӧть мый тайӧ эз мӧд сулавны Ильялы. Орччӧн котӧртіс Катшысыс, коді вӧлі дась уськӧдчыны любӧй морт вылӧ, тшӧктас кӧ кӧзяиныс.

Со и вичко дор. Илья кытшовтіс поп керка сайті да кутіс матыстчыны гусьӧн Ласей стрӧйба дорӧ. Илья киын вӧлі зор.

Кодъяскӧ вуджрасисны карта мышкын. Мый найӧ сэні вӧчӧны? Илья вӧтчис, мӧдіс видзӧдны. Ставыс вит зон. Найӧ локтісны важмыштӧм нин кер чукӧр дорӧ, сьӧкыда босьтісны ӧти кер да сійӧс кутісны нуны кильчӧлань. На пӧвстын вӧлі шы ни тӧв. Илья кӧсйис уськӧдчыны на вылӧ, но мыйкӧ сійӧс кутіс, эз уськӧдчы. Сійӧ ӧні тӧдіс нин: керъяссӧ новлӧны Вишкун Ласей кильчӧ вылӧ, кӧсйӧны дӧсадитны купечлы. Да, да, Сирвойтовлы!

Илья эз друг сяммы мездысьны аслас кӧсйӧмысь — накажитны балуйтысьясӧс. Но Сирвойтов вылӧ Ильялӧн аслас вӧлі ыджыд лӧглун. Асывнас Вишкун чеччас вольпась вывсьыс, видзӧдлас ывла вылӧ, а кильчӧ вылас тырыс кер валитӧма. Мый бара керны кутас-а? Навернӧ, помеч вӧчас! Ок и сёрнияс паськаласны! Йӧз костын серамыс мыйта лоӧ!

Том йӧз саялісны нин керка пельӧс сайӧ. Ставныс найӧ вӧліны гӧля олысьяс пӧвстысь. И ставныслӧн налӧн вӧлі Вишкун вылӧ мыйыськӧ ӧбида. Вера, дерт, вӧлі налы сӧмын бур помкаӧн, медым мынтыны ставсьыс водзӧс. Ласей кӧть и тӧдмалас, кодъясджык балуйтісны, явитны оз лысьт: законыс нэмӧвӧйся, йӧз серамвылӧ сюрӧм нылыс оліс сы ордын.

Илья вежӧрын Вера саймовтчис жӧ. Первой местаӧ петіс Вишкун, тӧд вылас воис сы ордын кольӧм вося казачитӧмыс, сылы джын донысь прӧмыс вузалӧмыс, тӧд вылас усины сьӧд руч ку, гудӧк, бур паськӧм, кодъяс эз лоны купеч горшлун вӧсна.

«Отсасьны мӧда, — мелькнитіс Илья юрын. — Кӧть ичӧтика водзӧс мынтышта кӧин горшлы!»

Зонъяс локтісны выль керла. Аддзисны Ильяӧс — зоръя; сувтыштлісны, видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас.

— Ме тіянкӧд жӧ, — негораа шуис Илья да сӧмын ӧні гӧгӧрвоис шыбитны кисьыс зорсӧ. — Медся кызсӧ нуам. Мед ичӧтика ружтыштас Власий Спиридонович, кор мӧдас бӧр новлыны. А корас кӧ помеч вылӧ, ог ӧткажитчӧй, волам.

Том йӧз ещӧ на ёнджыка ышмисны. Илья первойя мортӧн кутчысис керйӧ.

Нуисны и тайӧс. Нуисны ещӧ дай ещӧ. Дерт, эськӧ, краситӧм кильчӧ вылас коліс тэчны керъяссӧ, но Илья эз мӧд вензьыны — тыртісны важ кильчӧсӧ.

— Зонъяс, зільджыка! Дась рӧмыдӧн колӧ эштӧдны ставсӧ. Вишкун оз радейт джынвыйӧ вӧчӧм.

— Вернӧ, зонъяс, вернӧ: сералыштны кӧ, мед нин прамӧя ӧти сайысь.

Балуйтысьясӧс нӧйтӧм пыдди Илья ачыс лои нырщикӧн.

— Мый нӧ эськӧ ещӧ ми вермам вӧчны? А? — юаліс сійӧ.

Том йӧз бара видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: налӧн эм дьӧгӧдь сора сир, вайлісны сьӧрсьыс, кӧсйисны сійӧн гижны Вералысь ним да сы дорӧ мисьтӧм кывъяс содтыны. Но тані вӧлі Илья, и некод эз лысьт висьтавны та йылысь.

— Вот эськӧ мавтыштны кӧ кытсюрӧ.

— Мавтыштны? Позьӧ. Мавтасыс миян эм.

— Да гижыштны интереснӧйджык кывъяс.

— Вернӧ, вернӧ.

— А ті эн гораа сёрнитӧй. Кӧзяиныс абу сэтшӧм-татшӧм. Колӧкӧ, зарни вӧтъяс вӧталӧ.

— Мый нӧ гижам?

— Вайлӧй татчӧ мавтастӧ, — корис Илья. — Кильчӧ ӧдзӧсас ми гижам со мый: «Тані олӧ купеч, тӧргуйтӧ сісь нойӧн».

— Вот тайӧ бур! Став йӧзыслы кажитчас, — ошкыштісны сійӧс.

— А ёна кӧ скӧрмас таысь?

— Морт сійӧ тӧлка, керъяс ваялӧм серти гӧгӧрвоас, мый тані вӧлӧмаӧсь унаӧн. А унатӧ сьӧкыд накажитны.

Мавтісны кыкнан керкаыслысь кильчӧ ӧдзӧсъяссӧ, керка стенъяссӧ.

— А ӧні ветламӧй лэбулас. Сэні мыйсюрӧ тожӧ позьӧ вӧчыштны...

Кодыр Илья локтіс бӧр асланыс звӧз помӧ, сараяс пыртӧдз сійӧ ещӧ на видзӧдліс вичко дорлань. Пилько керка весьтті тыдаліс, кыдзи петысь шонді югӧръясын ӧшаліс нывбаба дӧрӧм. И сы вылӧ видзӧдӧмысь Ильялы бара лои сьӧлӧм вылас сьӧкыд.

3

Коми йӧз пӧвстысь ылі муясӧ ветлысьяс частӧ шулӧны: ветлі паськыдінъясӧ, вӧлі паськыдінъясын. И татшӧм гӧгӧрвоӧмыс зэв лӧсялӧ налы. Ӧд гортас найӧс кытшалӧ помтӧм вӧр, паськыд эрдъяс найӧ оланінын абуӧсь. Мортӧн вӧчӧм кушинъяс вӧліны сӧмын сиктъяс гӧгӧр. Быд сиктлӧн аслас куштор, кӧні вӧлі быттьӧ став мирсьыс торйӧн олӧм. Кӧть и кӧсъян, он видзӧдлы паськыдджыка, синъясад век нин пыкӧ тшем сулалысь вӧр, а вӧр саяс — код тӧдас мый эм да мый вӧчсьӧ.

Кузь туйӧ мӧдӧдчытӧдз Вера эз сяммы вежӧртны, мый жӧ сэтшӧм паськыдіныс. Киевӧ мунігӧн сійӧ аслас синъясӧн аддзыліс сійӧс. Вӧлӧмкӧ, паськыдінъяснас шусьӧны не сӧмын помасьлытӧм эрдъяс, но и быд выль сикт, выль вӧлӧсть, выль кар, выль фабрика либӧ завод, кӧрт туйяс... Вера муніс и шензис аслыс: быдлаын олӧны йӧз, быдлаын вӧліны гӧльджыкъяс, озыръяс, корысьяс да Вера кодь жӧ «позтӧм кӧкъяс».

Мунны ковмис уна сикас йӧзкӧд, узьлыны быдсяма йӧз ордын, уджыштавны кынӧмпӧт вылӧ разнӧй удж. Сюрлісны сылы и лёк йӧз, кодъясысь колӧ повны, и бур йӧз, кодъяс кажитчисны важӧн нин тӧдсаяс кодьӧн.

Киево-Печорскӧй лавраӧ вӧлі чукӧрмӧма быдладорсянь воӧм сы мында йӧз, мый Вералы ковмис овны сэні некымын лун чӧж, мед кӧть ӧтчыд окыштны главнӧй соборысь богородицасӧ, коді, висьталӧмъяс серти, медся ыджыд милӧстя да весиг ачыс лэччывлӧ кевмысьяс дінӧ. Тайӧ ен дінӧ сибӧдчывны ассьыс ӧчередьсӧ виччысигкості Вера кевмис вичкоясын, удитіс ньӧбны святӧй ва, пернаяс, святӧйяс олӧмысь мича картинкаяс, Христослы горт вӧчӧм бӧрын кольӧм стружки да мукӧд кевмысьяскӧд тшӧтш лэччывны пещераӧ видзӧдлыны мощияс.

Пещераас пырисны пӧкатаинӧ вӧчӧм помещениесянь, кӧні пыр жӧ заводитісны сюравны мича гортъясӧ водтӧдӧм святӧй мощияс. Кыдзи и вичкоясын, тані сідз жӧ сотчисны сисьяс да лампадкаяс, быдлаын моз ставнас веськӧдлісны манакъяс да манакиняяс, тожӧ быд пельӧсын ӧшалісны енлы вылӧ сьӧм чукӧртан дозъяс.

Вера киын сотчис сись. Сійӧ помасьӧ нин, а йӧз ньӧжйӧникӧн восьлалӧны му розьӧд век водзӧ и водзӧ. Тайӧ розьыс судтанас мортся джуджыдджык да аршин куим пасьта. Мощияс сюралісны пещера кузяла. Мича гортъяссӧ тані пукталӧма му горсъясӧ, и быд мощи дінын бара жӧ сулалісны манакъяс да висьталісны мученикъяс йылысь, кодъяс ӧні лоӧмаӧсь святӧйясӧн. И кутшӧм мощи дінын кымын мичаа да кымын жалӧстливӧяджык висьталіс манак, кевмысьяслӧн сымын унджык ки сибӧдчыліс сьӧм чукӧртан доз дорӧ.

Вера первойсӧ жертвуйтіс быд мощи дінын, чайтіс регыд петасны му пытшкӧсысь, а му розь век кытшлаліс, мощияс некыдз эз бырны, и сылӧн ӧдйӧ чиніс чышъян помас кӧртыштӧм деньгаыс. Манакъяс висьталӧны, мый татшӧм му розьыс нюжалӧ самӧй Ерусалимӧдз, кӧні рӧдитчыліс ачыс Христос. Но мунны сэтчӧдз мупытшса туй кузя вермӧны сӧмын дзикӧдз гректӧм йӧз. Вера, дерт, эз вӧв святӧй, и сылы эз мӧд тырмыны мыйӧн лолавны, ловсӧ пӧдтіс му да сотчысь сисьяслӧн дук, окота лои пуксьыштлыны да кӧть ичӧтика ойбыртлыны. Мудзӧмаӧсь и мукӧд кевмысьяс: ӧтиӧс шогӧдіс нин, мӧд уси кок йывсьыс, воштіс садьсӧ, — найӧ, тыдалӧ, вӧліны ёнджыка грекаӧсь. Вера кутчысис мыйта вермис да муніс водзӧ. Татчӧ пыртӧдз на сійӧ кывліс, мый пещераын олӧны затворникъяс, кодъяс некытчӧ петавтӧг лун и вой кевмӧны енлы, мед кулӧм бӧрас сюрны райӧ. Но Вера некыдз эз чайт, кутшӧм страшнӧй ӧткалунын да страшнӧй местаын найӧ олӧны. Тӧдӧмысь, Вера эз аддзыв асьнысӧ, затворникъяссӧ, — найӧ ӧткажитчӧмаӧсь став мирскӧйысь, оз петкӧдчывны йӧзлы, — сійӧ аддзыліс сӧмын му стенӧ вӧчыштӧм кык ки пыдӧс пасьта розь, кодӧс вевттьӧма буса стеклӧторйӧн. Тайӧ дзоля ӧшинь сайын, кыдзи висьталіс манак, муас кодйӧма ӧти мортлы муртса тӧрмӧн оланін. Эз вӧв ни ӧдзӧс, ни джодж, ни мукӧдтор, коді колӧ мортлы. Розьӧдыс затворниклы сетӧны ичӧтика нянь, ичӧтика ва — унджыксӧ сійӧ оз босьт.

«Но ӧд сійӧ ловъя морт, — повзьӧмӧн думыштіс Вера, кодыр прӧйдитіс тайӧ дзоляник ӧшинь дорті. — А ловъя мортлы колӧ шонді, сӧстӧм воздух, йӧзкӧд волысьӧм».

Затворник йылысь висьталіс бара жӧ кузь юрсиа манак:

— Миян грешнӧй му вылын олӧм сійӧ сӧмын мӧдар югыдӧ пыран ӧдзӧс. Быд раб божий кымын ёна страдайтӧ му вылын, сымын ёнджыка вермӧ надейтчыны вечнӧй блаженство вылӧ небеснӧй царствоын. Эн ропкӧй асланыд олӧм вылӧ, эн завидьтӧй озыръяслы. Озырлуныс — смиреннӧй душаын.

...Локтіс и сійӧ здукыс, кодыр Коми муысь кевмыны локтӧм ныв тӧрӧдчис главнӧй соборӧ. Собор пытшкыс ставнас югъяліс еджыд мраморӧн да зарниӧн; сотчисны зарни лентаясӧн гартӧм сэтшӧм гырысь сисьяс, кутшӧмъясӧс Вера эз на аддзыв таӧдз. Кӧнкӧ сьыліс певчӧйяслӧн хор. Дзик немтор эз вӧв му вылын кодь.

Богородица ӧшаліс вӧлтарӧ пыран джуджыд ӧдзӧс весьтын да мукӧд енъяс моз жугыля, грешнӧй йӧзӧс жалитӧмпырысь, видзӧдіс увлань.

Вералы кажитчис, мый богородица видзӧдӧ сӧмын сы вылӧ и таысь вӧлі страшнӧ. Вера зільджыка тэчис поклонъяс да быд раз плешнас инмӧдчыліс кӧдзыд джоджӧдз.

Соборысь Вера петіс сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧ шыбитіс ас вывсьыс кутшӧмкӧ сьӧкыд груз. Сійӧ лэччыштіс поскӧд чой горувлань, кежис паськыда быдмысь каштанъяс улӧ да шыбитчис кымыньӧн веж турун вылӧ.

Каштанъяс вылын мичаа сьыліс соловей. Сійӧ казьтыштіс колипкайӧс, кодӧс Вера пыр радейтліс кывзыны ылӧ кольӧм войвывса вӧръясысь.

Ӧні сэні татшӧм жӧ гожӧм, но не татчӧскодь пемыд войяс; татшӧм жӧ югыд шонді, но не танікодь сотысь. Ок, эськӧ, вӧліны кӧ бордъяс!..

Чужан муысь гажтӧмчӧмыс Вераӧс шымыртіс ставнас, и Вера ӧдйӧджык веськӧдчис туйӧ.

Мунны ковмис кынӧмпӧт вылӧ нажӧвитышталӧмӧн.

— Клеба надӧ. Работа надӧ. Сё работать могу, — сиктъясті да хуторъясті прӧйдитігӧн рочасьліс сійӧ. А кутшӧмтор эз сяммыв висьтавны кывнас, гӧгӧрвоӧдліс кияснас, мый сійӧ вот тадзи кужӧ ытшкыны, этадзи — вундыны, кужӧ песласьны, кыны-печкыны, вурсьыны-вышивайтчыны. — Сё могу. Скажи, и сё могу.

Кадыс вӧлі буретш страда: пуктісны турун, заводитісны вундыны, донтӧм донысь уджӧдысьыд век сюрліс. Лун уджалас — кык лун мунас, кык лун уджалас — нёль-вит лун мунас. Тадзи мӧдіс кольны бӧрӧ Украина — садъяс пытшкын еджыдик хатаяс, гажаа цветитысь подсолнечникъяс. Кытчӧ он видзӧдлы, быдлаын шыльквидзис сыла сьӧд му, кодӧс юклӧма то векньыдика нюжалысь коськӧм вылӧ, то берегъястӧм море кодь шобді му вылӧ, то вежӧдіс бара ичӧтик лӧскут либӧ шеныштчӧма уна верст пасьта межаястӧм коськӧм. Ичӧтик муторъясыс — крестьяналӧн, гырысь муясыс — помещикъяслӧн.

Вера тӧдіс нин, коді сэтшӧм помещикыс: эз ӧтчыд сувтлы помещикъяс овмӧсӧ уджавны. Сувтіс и ӧні уджалыштны кык лун кежлӧ.

Вундісны уна дас морт — Вера кодь жӧ пӧденщикъяс да матігӧгӧрса гӧль крестьяна. Шобді вӧлі бур, Вера окотапырысь уджаліс кыкнан лунсӧ — сы бӧрся мича радӧн сувтісны чумалияс. Сійӧ эз тӧдлы, но сылысь тэрыба вундӧмсӧ приметитӧма найӧс уджӧдысь да висьталӧма управляющӧйлы, кор тайӧ управляющӧйыс локтіс татчӧ кокньыдик тарантасӧ доддялӧм вӧлӧн.

— Кыдзи тэнӧ шуӧны, бур ныв? — юаліс управляющӧй, кодыр матыстчис Вера дінӧ.

Вера висьталіс ассьыс нимсӧ.

— Кытысь тэ сюрин миянӧ?

— Коми я, — вочавидзис Вера. — Киев кодила.

Управляющӧй, кажитчӧ, эз велав.

— А мый сэтшӧм «комияыс?»

— Коми зырянка... Люди такой есь. Далеко-далеко. Лесу.

— Чорт побери, аддзывтӧм на экземпляр, — серӧктіс управляющӧй да, надсмотрщикыслы мыйкӧ висьталӧм бӧрын, муніс мӧдлаӧ.

— Сійӧ тшӧктіс юавны тэнсьыд, — Вералы висьталіс сійӧс уджӧдысь, — он-ӧ кольччы миянӧ гожӧмбыд кежлӧ.

— Ой, не!.. Время нет. Далеко дом.

Вера ещӧ висьталіс, мый аски сійӧ оз нин мӧд уджавны, да тарыт жӧ тшӧктіс вӧчны рӧштшӧт.

— Ладнӧ, — сӧгласитчис уджӧдысь. — Удж бӧрад лок усадьбаӧ, юась управляющӧйӧс.

Помещиклӧн усадьба вӧлі паськыд сад пытшкын. Сулалісны куим каменнӧй керка: шӧрсаыс кык судта, гӧгрӧс колоннаяса. Ставныс найӧ видзӧдісны клумбаясӧн мичмӧдӧм площадка вылӧ, кӧні мачасисны кокньыдика, но мичаа пасьтасьӧм разнӧй арлыда том йӧз да нывъяс. Тайӧ жӧ площадка пельӧсын ворсісны еджыд бобувъяс кодь гоз-мӧд челядь. Накӧд ноксис ӧчкиа нывбаба. Водзынджык, садйӧ мунан туй кузя, пӧрысь старука гӧгыльтіс никелевӧй детскӧй коляска, кодӧс эжӧма енэж рӧма шӧвкӧн, а ещӧ ылынджык гуляйтісны праздничнӧя пасьтасьӧм параяс.

Сад пасьтала кыліс сьӧд ракаяслӧн да чавканъяслӧн быдтысян шум — джуджыдджык пуяс вылын тыдалісны налӧн позъяс.

Рытъя лӧньыс эз вӧрзьӧд пуяс вылысь ни ӧти кор, лэччысь шонді муртса краситыштіс йӧв еджыд керкаяссӧ ӧмидз рӧмӧн, лунся жарыс удитӧма нин вежсьыны сэтшӧм небыдик ыркыдӧн, мый позис овны дзик пасьтӧг.

Став тайӧ серпас вылас Вера видзӧдіс кӧрт ӧграда сайсянь. Жар шонді улын кузь лун чӧж вундӧм бӧрын да ещӧ тшыг кынӧм дырйи сылы кажитчис, мый аддзӧ сэтшӧм пӧтӧс да тӧждысьтӧм олӧм, кутшӧм, колӧ чайтны, овлӧ сӧмын небеснӧй царствоын. Но Вера эз кӧсйы завидьтыны, сійӧ ӧні бура тӧдіс: му вылын олӧм — мӧдар югыдӧ дасьтысян кад, и колӧ терпитны, оз ков ропкыны аслад олӧм вылӧ, кӧсъян кӧ сюрны райӧ. Сылы эськӧ сӧмын пӧлучитны кык лунысь удждон да ӧдйӧджык эновтны тайӧ местасӧ. Лоас, тыдалӧ, юавны нывъяслысь, код керкаын олӧ управляющӧй. Но кыдзи пыран на дінӧ этатшӧм паськӧмнас? Вералӧн дзикӧдз нин сьӧдасис ас кыӧм дӧраысь вурӧм сарапаныс, а бурджыкыс нопъяс. Он ӧд мӧд тані пӧрччысьны да пасьтасьны.

Бӧрланьсяньыс мӧдіс кывны телегаа вӧлӧн воысь. Вера эз удит бура видзӧдлыны, кыдзи вӧла рӧдтӧмӧн пырис ворота ӧдзӧсӧ. Тайӧ вӧлі буретш ачыс управляющӧй.

«Слабог, кӧть ме дырйи локтіс», — думыштіс Вера да пыр жӧ мӧдіс вӧтчыны сы бӧрся. Но воротаӧд пырӧм бӧрын кыліс понлысь нем виччысьтӧм эралӧм. Сэк жӧ увтыштісны мӧдлаын, коймӧдлаын. Мачӧн ворсысьяс пӧвстысь кодкӧ усьӧдыштіс понъяссӧ, и найӧ уськӧдчисны тӧдтӧм ныв вылӧ.

— Босьт сійӧс, босьт! Ату! — горзісны и мукӧдъяс. Ышӧдӧм понъяс кутісны нетшкыны Вералысь паськӧмсӧ, нопторсӧ, а Вера сулаліс да сӧмын лёк ногӧн горзіс.

Код тӧдас, мыйӧн эськӧ помасис тайӧ, эз кӧ вӧвны тані и понъясӧс ӧлӧдысьяс.

Сэк кості локтіс татчӧ управляющӧй. Сійӧ тӧдіс Вераӧс да лӧньӧдыштіс йӧй руа том йӧзӧс.

— Господа, — став дінас шыасис управляющӧй. — Тайӧ нывсӧ тшӧкті ыстыны татчӧ ме. Тіян водзын шоча веськавлысь экземпляр. А быд шочтор радейтӧ чукӧртны поместьеас миян благодетель Юлиан Христофорович. Таысь кындзи, Парижӧ мунігас сійӧ меным висьталіс, мед ме босьталі уджавны сахарнӧй заводӧ кыдз позьӧ унджык пӧлӧс кыв вылын сёрнитысь йӧзӧс. — Управляющӧй та дырйи содтіс французскӧй кыв вылын: — Мед вӧчны эксперимент ӧти научнӧй трактат гижӧм вылӧ.

— О, тайӧ интереснӧ!

— Юлиан Христофорович — оригинальнӧй морт!

— А позяс тӧдны, кутшӧм трактат сійӧ кӧсйӧ гижны да мыйын мӧдас петкӧдчыны экспериментыс?

Та вылӧ управляющӧй вочавидзис бара французскӧй кыв вылын, мед та йылысь эз вермы гӧгӧрвоны век на садьтӧгыс повзьӧм Вера.

— Проблемаыс социальнӧй: мӧдасны оз разнӧй кывъя йӧз ӧтувтчыны кӧзяевалы паныд сідз жӧ ӧдйӧ, кыдзи найӧ ӧтувтчӧны сэки, кор ставыс сёрнитӧны ӧти кыв вылын.

Вера кӧ сяммис донъявны сы гӧгӧр чукӧрмӧм йӧзӧс, сійӧ эськӧ аддзис, мый эз став ныв-зоныс вӧвны ӧткодьӧсь асланыс думъяс серти. Ӧтияс на пӧвстысь вӧліны дасьӧсь выльысь усьӧдны Вера вылӧ понъясӧс, мӧдъяс видзӧдісны сы вылӧ веськодя, коймӧдъяс — жальпырысь. Тадзи жӧ не ӧткодя найӧ примитісны управляющӧйлысь кывъяссӧ. Но Вералы ӧні кажитчис, быттьӧ сійӧ сюрис не сӧмын скӧр понъяс син улӧ, но и лёк йӧз кытшӧ, да дум вылас вӧлі сӧмын ӧтитор — кыдзи эськӧ ӧдйӧджык пышйыны татысь.

— Ті шуанныд, господин управляющӧй, мый субъектыс — шоча овлысь экземпляр...

— Стӧч тадзи, господа. Тіян водзын — зырянка... Ме, дерт, кывлі — кӧнкӧ олӧны гилякъяс, чукчаяс, самоедъяс, зыряна... Но ог дзеб тіянысь сійӧс, мый ачым ог тӧд. Висьталӧй, пӧжалуйста, велӧдчӧм том йӧз, кутшӧмджык местаын найӧ олӧны.

Вопросыс, тыдалӧ, вӧлі виччысьтӧмджык, но эз вӧв лӧсьыд не вочавидзны. Ӧд тані збыльысь велӧдчысь зонъяс да нывъяс — ӧтияс помалӧны разнӧй гимназияяс, мӧдъяс велӧдчӧны институтъясын нин. А татчӧ чукӧрмӧмаӧсь каникулъяс колльӧдны.

— Зыряна пырӧны монгольскӧй расаӧ, — заводитіс ӧти том морт. — Найӧ олӧны не то Ямал полуостров вылын, не то Баренцово море дорын, не то Таймырланьын. Тайӧ — йиясӧн дорӧм пустыннӧй страна, кӧні йӧзлӧн жалкӧй хижинаяс дінті ветлӧдлӧны тшыг кӧинъяс, еджыд ошъяс да мукӧд хищникъяс.

— Вернӧ, вернӧ, — быттьӧ радлыштіс мӧд зон. — Зыряна йылысь Фетлӧн эм татшӧм стихотворение:

В Сыртах не встретишь Геликона,

На льдинах лавр не зацветет.

У чукчей нет Анакреона,

К зырянам Тютчев не придет.

— А ме мый шуи?.. Сӧмын прозаӧн висьталі. Мися, сэні йиясӧн дорӧм дикӧй страна, йӧзыс олӧны первобытнӧй состояниеын, ӧдйӧ йывмӧны, и сёрнитны кутшӧмкӧ культура йылысь весьшӧрӧ.

Студент заводитліс висьтавны сідз жӧ сы йылысь, кыдзи эз нин ӧтиысь сувтлы правительство водзын вопрос вуджӧдны бӧрӧ кольӧм татшӧм племенаяссӧ центральнӧй Россияӧ, мед найӧ мӧдісны сетны ыджыдджык доход государстволы. Но сійӧ эз удит помавны та йылысь висьталӧмсӧ: параднӧй кильчӧланьсянь йӧз чукӧр дінӧ ӧдйӧ восьлаліс кузь шӧвк платьеа том нывбаба.

— Кодӧс пурисны? Кутшӧм сэтшӧм нищенка? — ылісянь на кыліс сылӧн чилӧг гӧлӧс. — Кыдзи сійӧ вермис сюрны ӧграда пытшкӧ? Коді разрешитіс? Ме тіянлы кымынысь шулі: гӧгӧр лютуйтӧ дизентерия. Кӧсъянныд заразитны менсьым челядьӧс, асьныдтӧ, ставнымӧс миянӧс? Пыр жӧ вӧтлӧй татысь сійӧс, заразаӧс. А сулаланінсӧ да кок туйсӧ тшӧктӧй киськавны хлороформӧн.

Чилӧг гӧлӧса нывбабалӧн, тыдалӧ, вӧлі сы мында власть, мый Вера дінысь чукӧр размуніс пыр жӧ.

— Марш татысь, марш! — Вера вылӧ горӧдіс управляющӧй, кӧть эськӧ ачыс сійӧс корис татчӧ.

Вера уськӧдчис котӧртны вороталань; том йӧз, кылӧ, кутісны усьӧдны понъясӧс. Но Вераӧс ӧні вӧлі сьӧкыд нин суӧдны весиг нёль кокаяслы.

Ас садяс сійӧ воис столба туй вылӧ петӧм бӧрын нин. Матын эз тыдав ни ӧти хутор, ни ӧти кусттор. Гӧгӧр куйлісны помасьлытӧм кӧдза муяс.

Кутіс ӧдйӧ пемдыны. Дугдісны паныдасьлыны туй вывті ветлысь-мунысьяс. Мудз кокъяс эз кӧсйыны нуны водзӧ, Вера шуис узьмӧдчыны сэні, кӧні суас дзурс пемыд.

Ёна сюмаліс кынӧмыс, косьмис горшыс. Но быттьӧ нарошнӧ матын эз тыдав ни дзузвидзысь битор, ни эз кыв дзольгысь шор. Лои кежны туй вылысь да узьмӧдчыны вундытӧм шобді му борйын.

Медся лӧсьыдтӧмыс вӧлі сыын, мый Вера вӧлі дзик ӧтнасӧн. Но тайӧ век жӧ кажитчис бурджыкӧн мичаа пасьтасьӧм йӧз пӧвстын узьмӧдчӧм дорысь.

Небесаын дзирдалісны тӧдса кодзувъяс: комиын моз пӧшти юр весьтын ӧшаліс Большая Медведица, сы дінсянь неылын — сылӧн пиыс; тыдалісны «Утка поз», «Безьмен»; самӧй войвылас ӧтнасӧн моз югвидзис Полярнӧй кодзув.

«А ме пыр на чайтлі, мый гожӧм шӧрын найӧ кытчӧкӧ вошлӧны, — мыш вылас куйлігӧн нин думыштіс Вера. — Вӧлӧмкӧ, оз тыдавны миянладорын югыд войяс вӧсна».

Сылӧн юр улас нопторйыс, жакетканас вевттьысис, а муыс кажитчис шоныдӧн на. Сӧмын век на ёна косьмис горшыс, да та вӧсна сійӧ весиг эз вермы сёйны нянь кусӧк, коді сылӧн вӧлі сьӧрсьыс. Унмовсьӧм бӧрас дыр вӧталіс, быттьӧкӧ юӧ шорысь ва, да некыдз оз вермы пӧтны. Вӧтасис унатор йылысь: сы бӧрся вӧтлысисны пурсьысь понъяс; Пекла тьӧткаыс быд ногыс сійӧс видіс; кузь юрсиа манак кыйӧдчис му пытшкӧ пыран розь дорын...

Синъяссӧ восьтӧм бӧрын медся водз Вера аддзис сы весьтӧ ӧшӧдчӧм шобді шепъяс. Тайӧ шепъясыс пыр жӧ казьтыштісны сылы, кӧні сійӧ узьӧ да мый вӧлі тӧрыт рыт. Зэв жаль, мый эз ло пӧлучитӧма уджалӧмысь сьӧмтор, кытчӧкӧ бара на ковмас сувтыштлыны вундыны.

Кылыштіс, кыдзи сы дінті маті кодкӧ ичӧтик котӧртыштіс. Вера эз кӧсйы повзьӧдны сійӧс да важ моз куйліс вӧрзьӧдчытӧг. Шобді пиас кӧнкӧ матын горзіс кватькан: «Квать-квать, квать-квать». Кӧнкӧ шутьӧктіс суслик, сылы воча шыасис мӧд суслик. Навернӧ, на пӧвстысь ӧти и котӧртыштіс Вера дінті.

Садьмысь асыв чужтіс век выль и выль шыяс. Межа вылысь вывлань жбыр лэбис жаворонок да ӧшйис сынӧдас Вера весьтӧ. Дзоля лэбач сьыліс сы мында гӧлӧсӧн да сэтшӧм кыпыда, а тіралысь бордъясыс сідз мичаа югъялісны кыпӧдчысь шонді югӧрын, мый, жаворонокӧн любуйтчиг, Вера эз и тӧдлы, кыдзи аслыс тожӧ лои гажаджык.

Природа некор оз торйӧдлыв йӧзӧс налӧн положение серти: югвидзӧ кӧ шонді, — ставлы ӧткодя, зэрӧ кӧ, — кӧтӧдӧ ставсӧ. Морт ачыс нин лӧсьӧдӧ аслыс либӧ мӧдлы бурджыкӧс либӧ лёкджыкӧс. Вера тані вӧлі ӧтнас, да сылы некод эз торк аддзыны ас гӧгӧрсьыс ставсӧ сідзи, кыдзи петкӧдчис вӧля вылыс.

Кыпӧдчысь шонді кажитчис сэтшӧм свежӧйӧн, быттьӧ сійӧ мыйтакӧ быгыльтчӧма туруна видзьяс кузя да лысванас мыссьӧма. Сылӧн югӧръясыс вӧліны небыдикӧсь на да шонтісны сідз нежнӧя, мый эз вӧв окота вӧрзьӧдны места вылысь ки ни кок. Тайӧ югӧръясыс тырмисны быдлаӧ да быдӧнлы — шобді шепъяслы, межавывса турунлы, цветъяс вылын ноксьысь мазілы, быд лысва войтлы, кодъяс дзирдалісны би киньясӧн. Воздухын ӧні сьыліс эз нин ӧти жаворонок, — тильгисны, чипсасисны, тюргисны уна жаворонок, и ставныс найӧ быттьӧ купайтчисны шонді югӧрын. Вӧлі мыйкӧ сэтшӧм ышӧдана да водзӧ овны кыскана, мый Вералы лоис окота чеччыштны куйланінсьыс резина мач моз, быгыльтчыштны зарниасьысь лысва кузя да сӧмын та бӧрын мӧдӧдчыны водзӧ, чужан мулань, кӧні сійӧс виччысьӧ сылӧн мусукыс.

Тыдаліс паськыда. Рытыввывті визувтіс кутшӧмкӧ ютор. Сійӧ берег пӧлӧн тыдаліс не то кар, не то ыджыд сикт. Шонділы паныда пӧкатын керкаяс кажитчисны садъяс пытшкӧ тэчӧм гырысь сакар кусӧкъяс кодьӧн, ӧшиньясас ворсіс шонді югӧр. Тыдалісны сиктъяс, поместьеяс да торъя хуторъяс и мукӧдлаын. Тыдалісны век на помасьлытӧм паськыд муяс, кӧні быдмис ставыс, мый колӧ сёйны мортлы, а медся нин пӧтӧс шобді, фруктаяс, град выв пуктасъяс, кодъясӧс Вера весиг эз тӧдлы ас чужан муас. Майбыр, быдтор жӧ рӧдитӧ муыс, быдтор жӧ сы вылын эм. Но мыйла абу пыр татшӧм шондіа асыв кодь гажа да кыпыд? Мыйла ветлӧ йӧзкӧд шог-печаль, тшыгъялӧм да корысялӧм?

Вера чӧвтіс нин мыш саяс нопторсӧ, видзӧдліс туй кузя бӧрвыв, оз-ӧ кодкӧ лок пӧпутчик. Сійӧ пыр жӧ аддзис — неылын локтісны йӧз. Туйыс вӧлі кос да буса, локтысьяс юр весьтӧ ӧшӧдчӧма сьӧдов кымӧртор.

«Унаӧн, тыдалӧ, — думыштіс Вера. — Гашкӧ, Киевсянь жӧ локтӧны. Накӧд лоӧ гажаджык мунны».

Тадзи думайтіс, а пельыс кыліс нин кутшӧмкӧ аслыснога сьылӧм шы. «Али нӧ кодкӧ кулӧма, сійӧс колльӧдӧны гу дорӧ?»

Тайӧс позис чайтны ещӧ сы вӧсна, мый унджыкыс мунісны топыд чукӧрӧн самӧй туй шӧрті, быттьӧ кутчысьӧмаӧсь мыйкӧ ӧтиторйӧ, а чукӧрсьыс бӧрын и водзын восьлалісны ӧтка йӧз. Но сьӧдов бусысь артмӧм кымӧртор улын, коді некутшӧма эз кӧсйы кольччыны йӧзысь, эз тыдав ни горт, ни ещӧ мукӧд сэтшӧмтор, кодӧс эськӧ коліс кутны йӧз чукӧрлы. Кодкӧ мыйкӧ скӧрысь моз горӧдіс, и нора сьылӧм шы ори. И сэки, о енмӧй, сэки Вера кыліс кӧртӧ кӧртӧн зяльскӧм шы; сэки аддзис торйӧн мунысь мортъяс ордысь чургӧдӧм штыкъяса ружьеяс. Ружьеа салдатъяс нуӧдісны чепъясӧн дорӧм йӧзӧс.

— Кодъясӧс тадзисӧ? Мыйысь? — шӧпкӧдыштіс Вера да мӧдіс видзӧдны мунысьяс вылӧ места вывсьыс вӧрзьытӧг.

Быд радын восьлалісны нёль мортӧн, а татшӧм радыс вӧлі сизим. Ӧтияс вылын руд сукманъяс, мӧдъяс мунісны дӧрӧм кежсьыныс, коймӧдъяс — шапкатӧмӧсь, кӧмтӧмӧсь, но ставӧн ӧткодя буссьӧмаӧсь. Воськов сё бӧрынджык кык гӧрд ӧш кыскисны кӧлуйӧн тыр телега — мунысьяслысь да нуӧдысьяслысь паськӧм да сёян-юан.

Йӧз чукӧр лои Вера весьтын нин, воськов дас вит сайын и эм, позис бура аддзыны, кыдзи шонді водзын югъялісны чеплӧн звенояс. Тайӧ чепнас йитлӧма йӧзӧс ӧта-мӧдыскӧд, и мунігӧн сійӧ помся зялькӧдчис. Югъялісны салдатъяс пельпомъяс весьтын чурвидзысь штыкъяс, югъяліс ставыс, мый вермис югъявны, — шонділы вӧлі веськодь, кытчӧ инмӧ сылӧн югӧрыс.

— Господи, кутшӧм мыжысь найӧс тадзисӧ? Мый найӧ вӧчӧмаӧсь сэтшӧмторсӧ, мед дорны чепъясӧ?

Асывлӧн мичлуныс быттьӧ эз и вӧвлы. Вера сьӧлӧмӧ поздысис кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс тӧждлун. Сылы лои зэв окота тӧдны чепъясӧ дорӧм йӧз йылысь.

«Юала ямщикыслысь. Сійӧ, дерт, тӧдӧ».

Вера петіс туй бокысь бӧрынджык да мӧдіс суӧдны ямщиксӧ, коді пукаліс телега вылын да кадысь-кадӧ горӧктыліс ӧшъясыс вылӧ.

Став сертиыс тӧдчис, мый подводаыс вежласяна: тайӧ вӧлӧксӧ нуӧ тайӧ подводаыс, мӧд вӧлӧк мӧдас нуны выль подвода.

Ямщик — кузь сьӧд усъяса мужичӧй — вӧлӧма варов мортӧн. Сійӧ пыр жӧ паніс Веракӧд сёрни да весиг жалитыштіс, мый «арестантъясӧс» колльӧдысь начальник эз тшӧкты пуксьӧдны телегаӧ некодӧс.

Телегакӧд орччӧн верст-мӧд мунігкості Вера удитіс тӧдмавны: арестантъясыс политикъяс, таӧдз найӧс пукӧдӧмаӧсь тюрьмаясын, а ӧні нуӧны Сибырӧ ссылкаӧ.

Та йылысь тӧдмалӧм быттьӧ восьтыштіс Вералысь синъяссӧ: ӧд и Комиын эмӧсь ссыльнӧй политикъяс. Вералы пыр жӧ уси тӧд вылас Вано Масашвили да кыдзи сійӧ сьыліс аслас кыв вылын мича песня, кор найӧ, Веракӧд кыкӧн, мунісны верзьӧма вӧвъяс вылын. Вӧлі ставыс вунӧдны позьтӧмӧн: кыдзи Вера гӧнитіс докторла, кутшӧм ласкӧва сійӧс примитіс доктор да мый шуис сэк, кор Вера пыравліс Ильяӧс лечитігӧн.

— Тэ, гашкӧ, тӧдан, дядя, — ямщиклысь юаліс Вера, — мыйысь найӧс пукӧдӧмаӧсь тюрьмаясас да мыйла нуӧны Сибырас?

— Политикаысь, — пыр жӧ вочавидзис ямщик да видзӧдліс гӧгӧрбок, збыль-ӧ некод найӧс оз кывзы. — Политикъяс, видзӧдтӧ, уджалысь йӧз дор. Найӧ кӧсйӧны, мед эз вӧвны помещикъяс, а налӧн муыс мед вӧлі юклӧма крестьяналы. Царӧс тожӧ оз радейтны. Оз радейтны некодӧс, коді олӧ уджалысь йӧз тшӧт весьтӧ. Вот таысь найӧс и мучитӧны. Политикъяс — супрӧтив царлы да помещикъяслы, а царь да помещикъяс — супрӧтив политикъяслы. А коді вынаджык? Ачыд думышт...

Ямщик частӧ кутчысьліс аслас кузь ус дорӧ, гартіс сійӧс чепӧльнас. Мӧд кинас сійӧ кузь ньӧрйӧн ӧвтіс ошъяслы, мед найӧ эз ылӧ кольччыны водзын мунысьяс дінысь.

— Мися, вынаыс му вылын царь, — век висьталіс ямщик. — Сы киын тюрьмаяс, катаргаяс; сы дор сулалӧны помещикъяс; сылы служитӧны салдатъяс, станӧвӧйяс, приставъяс.

Вера ӧні кывзіс омӧля нин. Сійӧ син водзысь некыдз эз вешйы докторлӧн мыгӧрыс. Ссыльнӧй доктор Масашвилиӧс тӧд вылас кутӧм пыр Вера донъяліс и найӧс, кодъяс ӧні мунісны сы водзын. Чепъясӧн дорӧм арестантъяс, сідзкӧ, сэтшӧм жӧ бур йӧз, кыдзи доктор. Арестантъясӧс мучитӧны уджалысь йӧз дор сулалӧм вӧсна, сідзкӧ и Масашвилиӧс ыстывлӧмаӧсь ссылкаӧ тожӧ прӧстӧй йӧзлы бур вӧчны кӧсйӧмысь.

Но татшӧм сяма думъяслы паныд сувтісны и мӧд пӧлӧс казьтылӧмъяс. «Политикъяс — антихристъяс», — тадзи эз ӧтчыд шулы Важгорт сиктса Гервасий поп, та йылысь жӧ висьталісны Киево-Печорскӧй лавраын. Кодлысь нӧ эскыны? Кодарас правдаыс?

Вера ӧддзӧдіс воськовъяссӧ. Сылы лои окота видзӧдлыны арестантъяс вылӧ ещӧ на матысяньджык.

Кымын сійӧ матыстчис на дінӧ, сымын ёна зяльскисны чепъяслӧн звенояс. Кодӧскӧ дугдывтӧг кызӧдіс. Бӧръя радас мунысь ӧти арестант чотіс, сылӧн шуйга кокыс омӧля кыпӧдчыліс воськовтігас да торъя нин уна бус кыпӧдіс туй вылысь.

— Эй, тэ, барышня, — друг горӧдіс медся бӧрас мунысь салдат. — Ордйӧд бокитіджык.

Вераӧс быттьӧ кучкисны тайӧ кывъясыс, но сійӧ эз вудж канава мӧдарӧ да кутіс ньӧжйӧ панйыны туй бокті.

Арестантъяс, кыдз ӧти, видзӧдлісны Вера вылӧ.

— Ай-ай-ай!.. Оз жӧ позь горзыны татшӧм мича ныв вылӧ, господин сопровождающӧй, — не то шуткаӧн, не то збыль кӧритыштіс салдатӧс ӧти арестант.

Вера паныдасис сыкӧд воча син. Тайӧ вӧлі дӧрӧм кизьяссӧ разьӧм паськыд морӧса том морт. Ставыслысь моз жӧ юрсисӧ шырӧма, мукӧдъяс моз жӧ сійӧс дорӧма чепӧн, но том морт быттьӧ ставсӧ тайӧс эз кӧсйы пуктыны пыдди. Сійӧ нюммуніс Вералы, и руд бусӧн сьӧдасьыштӧм паръяс костас тыдыштлісны рӧвнӧя пукалысь йӧв еджыд пиньяс.

Вералӧн ёнтыштіс сьӧлӧмыс: паськыд морӧса зон вылӧ видзӧдлӧм сылы казьтыштіс Ильясӧ.

«Гашкӧ, и юрсиыс талӧн вӧлі гӧгыляссьӧма», — ӧдйӧ думыштіс Вера да быттьӧ мырдысьӧн веськӧдіс том морт вылӧ ассьыс видзӧдӧмсӧ.

Чукӧрын мунісны разнӧй арлыда да разнӧй чужӧма йӧз. Том морткӧд орччӧн сьӧкыда восьлаліс ыджыд тошка старик; наысь водзынджык — олӧма морт жӧ, но бурджык паськӧма да неважӧн на бритӧм чужӧма; ӧтарӧ кызӧдіс ар комына мужичӧйӧс.

— Бур ныв, тэнад оз-ӧ аддзысь нянь кусӧк? — шыасис ыджыд тошка старик.

Вера видзӧдліс бӧрвыв. Ӧти салдат муніс сы бӧрся кык-куим воськов сайын.

— Разрешит, господин сопровождающӧй, — бара шыасис старик. — Ог аслым кор, висьысь ёртлы кора.

Но Вера мездіс нин пельпомъяс вывсьыс ноп кӧвсӧ. Сылӧн вӧлі шобді нянь кусӧк.

— Первой татчӧ сійӧс вай, — Вералы стрӧгапырысь тшӧктіс салдат. — И висьтав, коді тэ сэтшӧмыс.

Вера повзьыштіскодь, ӧдйӧ чургӧдіс нянь кусӧксӧ салдатлы да висьталіс ас йывсьыс, мый сійӧ ветліс Киевӧ кевмыны.

Колонна ставнас сувтіс.

— Богомолка, сідзкӧ, — веськодя шуис салдат да став син водзын кутіс крӧшитны нянь кусӧксӧ. Сійӧ, тыдалӧ, мыйкӧ корсис сэтысь. — А пернаяс эмӧсь тэнад?

— Пернаяс?.. Да. Эмӧсь.

— Тэ налы пернаяс сет. Тайӧ лоӧ бурджык, — шуис салдат да нянь торпыригсӧ ставнас койыштіс канаваӧ. — Ми найӧс вердам пӧттӧдзныс.

Вера эз куж шуны татчӧ нинӧм. Сійӧ сӧмын видзӧдліс арестантъяс вылӧ да аддзис, мыйта лӧглун вӧлі салдат вылӧ найӧ чужӧмъяс вылын.

— А ті мый сувтінныд? — колонналаньӧ равӧстіс тайӧ жӧ салдатыс. — Али кӧсъянныд, мед нуӧдім тіянӧс лун шӧр шонді улын?..

Арестантъяс эз уськӧдны ни ӧти кыв. Зялькнитіс чеп, колонна мӧдӧдчис водзлань.

Вера ньӧжйӧ кутіс бӧр нопъясьны.

Мӧдысь найӧс Вера аддзис лун куим-нёль мысти, кодыр нянь вылас уджалыштӧм бӧрын сійӧ вӧлі мунӧ водзӧ.

Лунтыр ёна пӧжис шонді. Торъя нин пӧсь лои пажын кад гӧгӧр. Кӧдзыд ва да вуджӧр сай ӧні кажитчисны медся мусаторъясӧн.

Тыдовтчис ӧтка керка. Керка гӧгӧр быдмисны пашкыр пуяс, ылісянь тыдаліс юкмӧс.

«Вот тані и шойччышта», — думайтіс Вера. А кодыр локтіс керка дорӧ, сэні вӧліны нин йӧз — керка вуджӧрын чукӧрӧн куйлісны арестантъяс.

— А! — радлыштісны найӧ. — Тӧдса ныв! Локыв, локыв! Шойччышт. Ыркӧдчышт.

— Юкмӧсас тані сэтшӧм чӧскыд ва, веськыда, быттьӧ йиа.

— И вуджӧрыс мыйта.

Вера сулаліс и эз тӧд, мый сылы вӧчны, да полӧмӧн видзӧдліс салдат вылӧ, коді пукаліс пашкыра быдмысь пу улын. Мӧд салдат вӧлі мӧд пу улын.

— Тэ наысь эн пов, — салдатъяслань довкнитіс юрнас тӧдса том морт. — Тайӧяс — мортъяс.

Скӧр салдат, кӧнкӧ, эз вӧв. Эз тыдав йӧз чукӧрын ӧтарӧ кызысь арестант. Вера, дерт, эз вермы тӧдны, но висьысь морт эз нин вӧв ловъя, смерть сійӧс мездіс чепысь.

Юкмӧс ва збыльысь вӧлӧма кӧдзыдӧн. Вера юис ведра помысь мыйта колӧ да пуксис торйӧн моз сулалысь пу улӧ.

— Ылісянь и волӧмыд Киевас, бур ныв, — Вера дінӧ шыасис паськыд тошка старик, коді первойысь аддзысьлігас корис сылысь нянь кусӧк.

Унатор йылысь юасьны, тыдалӧ, эз позь, да тайӧ жӧ старикыс мӧдіс висьтавны ёртъясыслы, кыдзи сійӧ коркӧ важӧн нин ветлӧма жӧ Киево-Печорскӧй лавраӧ кевмыны.

Тайӧ вӧлі ставлы интереснӧ, но медся окотапырысь мӧдіс кывзыны Вера. Пӧрысь морт вомысь сійӧ кӧсйис кывны выль пӧв ставсӧ сійӧс, мый аддзыліс да пережитіс ачыс.

Но мый тайӧ? Мый йылысь сёрнитӧ грекъясысь повтӧм старик?

— Дерт, ме сэки тожӧ унаторлы эски, — водзӧ висьталіс старик. — Но бӧрынджык, кор мӧді овны ас вежӧрӧн, друг лои гӧгӧрвоана, мый енлы эскысьяс ставсӧ принимайтӧны сідзи, кыдзи налы висьталӧны попъяс да манакъяс. Да, ті асьныд думыштлӧй: вузалӧны святӧй стружки, сійӧ пӧ Христослы горт вӧчӧм бӧрас кольӧма. Но ӧд тайӧ стружкинас вузасьӧны уна нэм чӧж нин быд лун да оз сӧмын ӧтилаын. Вузалӧны сійӧс Киевын, Иерусалимын, Соловецкын, Афонын, Меккаын — му пасьталаыс. Колӧ жӧ эськӧ гӧгӧрвоны, — сы мында стружки эз вермы лоны Христослы горт вӧчӧмысь... Либӧ босьтам мӧдтор: главнӧй соборас эм богородицалӧн ӧбраз, сійӧ ӧшалӧ вӧлтарӧ пыран ӧдзӧс весьтын да «ачыс» лэччывлӧ кевмысьяс дінӧ. Сідз ӧд, бур ныв? — друг бергӧдчыштліс Вералань старик. Вера довкнитіс сылы юрнас, дзик пӧ сідзи — лэччывлӧ ачыс. — Но вот: лэччывлӧ... Помнита, ми дыр кевмим богородицалы, мед сійӧ вӧчас милӧсть — лэччылас грешникъяс дінӧ. Мичаа сьыліс хор, сотчисны гырысь сисьяс, ставыс югъяліс зарниӧн. А ми кевмим пидзӧсъяс вылын да унджыкыс бӧрдісны. И вот миян кевмӧмным воис енмӧдз: сійӧ вӧрзьыштіс места вывсьыс да мӧдіс лэччыны увлань. А ми ставӧн сутшкысим юръясӧн джоджӧ, сӧмын и тыдалӧны чурвидзысь мышъясным. Но, кыдзи тӧдса, мышкад синъяс абуӧсь... Ок, и грубӧя ставсӧ вӧчӧма. Бӧрыннас, некымын во мысти, меным ӧти морт висьталіс, мый сы дырйи весиг кылӧма, кыдзи дзуртӧма ӧбразсӧ лэдзан блокыс. Навернӧ, кутшӧмкӧ дыш манак вунӧдӧма мавтыштны блоксӧ. Но тайӧ ылӧдчӧм вылас видзӧдтӧг, богородицаӧс окалысьяс быд лун тыртӧны сьӧмӧн гырысь урнаяс кодь кык ящик.

Вера ӧні видзӧдіс старик вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ ставсӧ тайӧс висьталіс эз морт, а ӧти джын выяс — сюра дьявӧл, мӧд джын выяс — бордъя ангел. Окота вӧлі пышйыны татысь, но ещӧ на окотаджык — кывзыны. А старик висьталіс водзӧ:

— Сьӧм чукӧртан ящикъяс — быд пельӧсын, быд вичкоын, быд мощи дорын. Сьӧм дозъясӧн ветлӧны манакъяс, манашкаяс, послушникъяс. Сьӧм чукӧртӧны лун и вой. Та вӧсна артмӧ сідзи, мый кевмыны волысьяс эновтӧны лаврасӧ грӧш деньга сьӧрас кольтӧг. А на местаӧ локтӧны век выль и выль грешникъяс.

Старик эз агитируйт некодӧс, сійӧ сӧмын висьталіс сійӧс, мый эм. Та вӧсна и салдатъяс эз ӧлӧдны сійӧс: мед висьталӧ, колӧкӧ; налы ӧд тайӧ интереснӧ жӧ.

— Но вот. Лэччим ми пещераӧ...

Старик бура помнитӧ ставсӧ: кымын мощи сійӧ аддзылӧма, кутшӧм святӧйяс сэні куйлӧны. Дерт, кытсюрӧ ас ногысджык висьталіс: Иерусалимӧдз пӧ пещера мунны оз вермы, а кевмысьяслы сійӧ кажитчӧ кузьӧн сы вӧсна, мый манакъяс найӧс кытшлӧдлӧны ӧти и сійӧ жӧ местаясӧд. Медбӧрас сійӧ чинтыштӧм гӧлӧсӧн содтіс ёртъясыслы:

— Чайтӧны, пещералӧн ылынджык пельӧсъясын видзсьӧны вичколӧн да царлӧн политическӧй противникъяс.

Бӧръя кывъяссӧ Вера эз жӧ вермы велавны, но вӧлі тырмымӧн и надзӧникӧн шуӧмыс, мед пузувтны сы пытшкысь ставсӧ, мыйӧн сійӧ оліс бӧръя кадсӧ. Ыркӧдчанінысь Вера чеччис сэтшӧм чувствоӧн, быттьӧ сійӧс кодкӧ мыйӧнкӧ рӧзӧритіс...

— Аддзысьлытӧдз, мича ныв! — горӧдіс сылы том морт.

— Да эн вош туй вывсьыс, — содтіс старик. — Тэныд мунны ковмас зэв на ылӧ.

Вера эз кӧсйы видзӧдлыны бӧрвыв. Но ӧд найӧ сэтшӧм прамӧй йӧз — чепӧн дорӧм тайӧ арестантъясыс, и сійӧ вель ылісянь нин ӧвтыштіс налы кинас.

— Бур туй и тіянлы!..

4

Войвывса ар пом таво эз радуйт унаӧс: омӧлик вӧлі гожӧм, тыртӧм жытник кодь — ар. Гӧльджык олысьяслы ковмис водзвыв думыштны бокын уджалӧм йылысь, мед не сюрны тшыглун кабырӧ.

Бур ещӧ сійӧ — вӧлі кытчӧ мунны. Сиктъяс кузя ветлісны нин Богословӧ вербуйтысь агентъяс. Сортовка лэдзысь подрядчикъяс донъясисны нин довереннӧйяскӧд, мед ас кадӧ артмӧдчыны ӧта-мӧд костас.

Эз позь эновтчыны сёрнитчӧмысь и Матвей Степан гозъялы.

— Тэ, старука, ӧнӧдз на чӧв олан, — кыдзкӧ ӧти рытӧ гӧтырыслы шуис Степан. — Ачыд тӧдан, няньыд таво зэв этша чукӧрмис. Вит пӧрнӧй мортыдлы тӧдан мыйта ковмас... Мися, Мишка гозъятӧ оз-ӧ ков пес пилитны ыстыны.

Марпалы эз вӧв окота кольччыны кузь тӧв кежлӧ ӧтнаслы да сійӧ пыр жӧ сувтіс верӧсыслы паныд.

— Шуан жӧ, мый оз ков: кутшӧм нӧ сійӧ, миян ичмоньыд, этатшӧм пыстаыс, заводӧ мунысь... Кын пестӧ йирӧмыд абу сылӧн удж. Да ӧд и меным пӧльзаыс ичӧт. Мед кӧть ӧти тӧв печкас да кыас. Новлынытӧ тіянлы нинӧм лоис.

— Сідзкӧ, ӧтнассӧ Мишкаӧс ыстам.

— Чӧв, старик, чӧв. Йӧзыс дивитасны: первойя вонас пӧ и торйӧдісны гозъяӧс.

Степан скӧрмыштіскодь гӧтырыс вылӧ:

— Миянлы али мый тэкӧд мунны ковмас?

— Мыйла нӧ миянлы, — вензис Марпа. — Жӧникыд нӧ мыйла?

— Ильяӧс ог лэдз, — пыр жӧ гӧтырсӧ потшис Степан. — Сортовка вӧчны заводитчытӧдз ми сыкӧд вӧравны мӧдам. Став зверыс ӧд эз жӧ пышйы, мыйтакӧ колис жӧ вӧрас.

Ильяӧс гортӧ кольӧм вылӧ Степанлӧн вӧлі и мӧд сикас помка: сійӧ поліс, мед эськӧ, бать-мам дінсьыс торъялӧм бӧрын, пиыс дзикӧдз эз жӧ балуйтчы.

— Эн ӧмӧй кывлы, — тӧдчӧдыштіс Степан. — Вишкунлы пӧ бара на дӧсадитчӧмаӧсь: кильчӧсӧ дзоньнас косявлӧмаӧсь.

— Да ӧд некод оз тӧд, кодъяс тайӧс вӧчӧмаӧсь, — та вылӧ вочавидзис Марпа. — Кутшӧмкӧ тӧдтӧм ним улын дзебсясьӧны. Дубровский ли мый ли пӧ ставсӧ тайӧс вӧчӧ.

Степан друг серӧктіс аслыс:

— Висьталӧны сэтшӧм тештор... Белоштык ордӧ пыравлӧмаӧсь ӧти войӧ — тӧдтӧм паськӧмӧ вӧччӧмӧн. Асьсӧ кыскылӧмаӧсь вольпась вывсьыс улич вылӧдзыс, быд ногыс стращайтӧмаӧсь, кутас кӧ урадник водзӧ корлывлыны правлениеас том йӧзӧс.

— Адӧй, адӧй, — шензьыштіс Марпа. — Оз жӧ повны ӧнія том йӧз. Он и тӧдлы, беда вӧчасны. Мыйла кӧть прамӧйджыка он ӧлӧд питӧ.

Гозъя вӧліны сӧмын кыкӧн: Марпа печкис, Степан кыис ветель. На костын пеша. Сартас сотчис югыда.

— Кутшӧм ӧд тӧлка тэ, старука, — чӧв олыштӧм бӧрын гӧтырсӧ дивитыштіс Степан. — Ме нӧ сідзи и шуа сылы — ставсӧ вӧчан тэ?

Марпа сӧмын ышловзис та вылӧ. Но сылы вӧлі окота висьтавны верӧсыслы ставсӧ, мый тӧдіс пи йывсьыс.

— Ме ӧд сыкӧд сёрнитлі нин та йылысь. Мися, воштан юртӧ, детина, дугды балуйтнытӧ.

— А сійӧ мый шуӧ?

— Мый нӧ шуас: ме пӧ, мамӧ, ог балуйт. — Марпа друг чинтыштіс гӧлӧссӧ. — Видзӧдтӧ, старик... Эг эськӧ кӧсйы висьтавны, да ковмас, тыдалӧ, шуны... Ныв вӧсна лӧг Ильяыд. Первой ставӧн сёрнитісны: Бобыль Веракӧд пӧ сійӧ неладнӧ олӧма. Вераыс пӧ та вӧсна и пышйӧма гортсьыс, мед дзебны грексӧ. А ӧні мӧдарӧ висьталӧны: Киевас мунны Вераыс быттьӧкӧ кӧсйысьлӧма миян пи вӧсна, мед сылӧн сойыс оз косьмы ош курччалӧмысь.

Степан дугдіс кыны, шензьӧмӧн видзӧдліс гӧтырыс вылӧ. Сійӧ кӧсйис мыйкӧ шуны, но, кыдзи кажитчис Марпалы, сылы мешайтіс неногӧн кызӧктӧм. Степан пыр жӧ чеччис да мӧдӧдчис ӧдзӧслань.

— Тэ кытчӧ? — горӧдіс Марпа.

— Вӧвлы свежӧй турун сетыштны, — ӧдзӧс восьтігӧн нин вочавидзис Степан, но сылы, кылӧ, век на мешайтіс кызӧктыны кӧсйӧм.

Вералӧн поступокыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмъяс уналысь, торъя нин сы бӧрын, кор лӧжнӧя паськавліс Вера йылысь мисьтӧм сёрни. Ӧд быдӧн вӧліны коркӧ томӧн, ас ногыс быд морт радейтліс кодӧскӧ явӧ либӧ ас думсьыс, и ӧні ставлы кажитчис гӧгӧрвоанаӧн, кутшӧм ыджыд сьӧлӧм пессьӧ радейтысь нывлӧн.

Дерт, вӧлі сьӧкыд эскыны, мый ныв морт муніс кевмыны зон ради. Но ӧд та йылысь висьталӧ весиг ачыс Чамаш Пекла...

Веськыда кӧ шуны, Пекла первойсӧ кывзыны эз кӧсйы Матрен пӧчӧс. Сійӧ ёрис Вераӧс медся лёк ногӧн. Купеч гӧтыр эз тӧр ку пиас, кор кывліс «аслас» ныв йылысь лёк славасӧ. Но ӧд скӧралӧмнад он вуштышт лёктортӧ. Торъя нин Чамаш повзис сы бӧрын, кодыр том йӧз смелмӧдчисны балуйтыштны найӧ керка-карта гӧгӧр. Шуӧны, Ласей Спиридонович пӧ ачыс медся зіля новлӧма кильчӧ вывсьыс керъяссӧ бӧр карта мышкас. Смекыс мыйта вӧлі — став вӧлӧсть кодьын! Сэки, зон, Чамашлы прамӧякодь Вишкунсянь сюрӧма, быть вӧлі котӧрт Матрен пӧч дінӧ ас кокӧн. Дыркодь юасис и Педӧралысь.

Педӧра нинӧм эз соссьы. Казьтыштіс весиг сэтшӧмтор, кыдзи ачыс, Пекла тьӧткаыс, суліс Вераӧс ен водзын кевмигӧн. Вера сэки буретш кӧсйысис ветлыны Киевӧ.

— Помнита, кыдзи нӧ ог помнит, — радліс ӧні Пекла. — Ок тэ, Вера, Вера... Эз жӧ ков меысь соссьыны. Ме ӧд мам сылӧн. Господи, да ме ӧмӧй эськӧ пинялі делӧ вылӧ вӧв босьтлӧмысь. Мыйла лючки эз юав, докторла пӧ колӧ ветлыны...

— Тэ, гӧлубушка, тадзи и висьтав йӧзыслы, — сылы сӧветуйтіс Матрен пӧч. — Ыштӧ ставсӧ ме тӧді: Вера муніс кевмыны Илья вӧсна. Тэ ӧд сылӧн збыльысь мам пыдди. А ныв эз вермы не висьтавны мамлы ассьыс став гусяторсӧ.

Та бӧрын лун-мӧд мысти став нывбабаыс нин тӧдісны Вера йылысь правдасӧ. Медся ёна та кузя старайтчисны, тӧдӧмысь, Кӧзяин Пашколӧн семьяыс.

Вӧв сёӧданінысь пырӧм бӧрын Степан бӧр пуксис кыны лӧвушка. Сійӧ пыр жӧ мӧдіс водзӧ нуӧдны орӧдлӧм сёрнисӧ.

— Интереснӧйтор тэ меным висьталін, кӧзяйка. Збыль кӧ татшӧм делаяс, дасьтысь выль свадьба котыртӧм кежлӧ. Дерт, не таво. Тавотӧ нинӧмӧн лоӧ.

Марпа быттьӧ ӧзйыштіс татчӧ.

— Тэ, тыдалӧ, кӧсъян, мед миянӧс тэкӧд бара лэптісны йӧз смек вылӧ? Ме пайысь тырмас сэсся. Корасигӧн ӧтчыд менӧ вӧтлылісны нин Вишкунъясыд. Муртса эг усь джуджыд кильчӧ поскӧдыс лэччигӧн...

Степан гыжйыштіс кыан рӧжнас ассьыс балябӧжсӧ. Збыль тайӧ ставыс: вӧтлісны кӧ кольӧм во, вӧтласны и мӧд во. Вишкун Ласейлӧн овмӧс кыптӧ мойдын моз ӧдйӧ. Власий Спиридонович Сирвойтов заводитӧ нимавны век паськыдджыка и паськыдджыка. Рӧдняасьны прӧстӧй мужикъяскӧд, тӧдӧмысь, оз мӧд.

— Ме тай сійӧ и шуа, — ышмыштіс Марпа, кор аддзис, мый йылысь ӧні думайтӧ сылӧн кӧзяиныс. — Мися, торйӧдны найӧс колӧ кыдзкӧ-мыйкӧ. Вера вотӧдзыс и колӧ ыстыны Ильятӧ Богословас. Ӧта-мӧд дінсьыс торйӧдӧм ӧгыръяс ӧдйӧджык куслӧны.

Степанлӧн вӧлі мода: эз кӧ вӧв тырвыйӧ гӧгӧрвоана мыйкӧ — овны чӧв. Ӧні артмис тадзи жӧ. Сійӧ дугдіс сёрнитны, кутіс думайтны ас кежсьыс.

Марпа пыдісянь ышловзис:

— Пиянтӧ быдтігӧн сьӧкыд-сьӧкыд, а кор быдмасны — ещӧ на сьӧкыд бать-мамыдлы.

Но ставыс артмис ёна кокниджыка. Илья ачыс мӧдіс вӧзйысьны мунны пес пилитны, сійӧ эз кӧсйы кольччыны аслас другъясысь. Уралӧ дасьтысисны мунны пӧчинӧкса Мирон, Чугун Ӧльӧш Митрей, Проня Петра кык вок, Лаврень Семӧ.

Илья поліс сӧмын ӧтиторйысь: удитас-ӧ воны Киевысь Вера, аддзӧдлас-ӧ сійӧс мунтӧдзыс.

Илья ӧні тӧдіс жӧ, кутшӧм помка вӧсна Вера мунӧма кевмыны, да радейтіс ассьыс мусасӧ ещӧ на ёнджыка. Сійӧ ӧні весиг думайтны эз кӧсйы, мый кодкӧ вермас мешайтны найӧ шудлы.

Кадыс коли ӧдйӧ. Унаӧн мӧдісны мунавны Богословӧ лымъя туй виччысьтӧг. Тэрмасисны сідз жӧ Ильялӧн другъясыс. Пӧчинӧксьыс петавліс Мирон, медым сёрнитчыны мӧдӧдчан лун йылысь. Илья дасьтысис кын сьӧлӧмӧн.

Локтіс туйӧ петан вечерня. А Вера век эз вӧв. Мый вӧчны Ильялы? Аслас нэм чӧж на сійӧ эз шогсьыв тадзи ёна, кыдзи шогсис ӧні.

Мирон, дерт, тӧдіс, мыйла жугыль сылӧн другыс. Тӧдісны и мукӧдъяс. Да ӧд он шу: эновтлӧй пӧ ӧти недель кежлӧ туяд петӧмтӧ, ме нылӧс виччыся. Серам вылӧ лэптасны.

Ильялӧн эз юсьы ни эз сёйсьы. Сійӧ войбыд эз куньлы синъяссӧ — куйліс пӧлатяс да видзӧдіс пемыдас.

Асывнас батьыс тӧждысьӧмӧн юаліс пиыслысь:

— Тэ он-ӧ вись, Илья?

На ордын жӧ узис Мирон. Сійӧ тожӧ повзис Илья чужӧм вылӧ видзӧдлӧм бӧрын.

— Висьӧмӧн туйӧ петны некутшӧма оз позь, — шуис сійӧ.

Илья эз куж пӧръясьны.

— Менам некыт оз вись, — веськыда висьталіс том морт. — Но талун ме ог на кӧсйы мӧдӧдчыны.

Мамыс шензьыштіс:

— Он жӧ кольччы йӧзсьыс? — Сійӧ гӧгӧрвоис жӧ, мыйын делӧыс. Мед кӧть дзикӧдз оз ӧткажитчы мунӧмсьыс. Мат тайӧ пиӧн, ыджыд мат.

— Ог на мӧдӧдчы, — ещӧ ӧтчыд быттьӧ керыштіс Илья да, кыв ни джын водзӧ шутӧг, петіс керкаысь.

— Нинӧм, Марпа тьӧтка, — радлыштіс Илья вӧсна Мирон. — Туйыс тӧдса. Службаӧдз ме кыкысь нин ветлі пестӧ пилитны. Ог вошӧ. Ме ӧд Ильятӧгыд ог мӧдӧдчы. А найӧ, мукӧдъясыс, мед мунӧны. Туяс кӧ ог суӧдӧй, места вылас век нин аддзысям.

— Тайӧтӧ, дерт, сідзи, — сӧгласитчис Степан да видзӧдліс гӧтырыс вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кӧсйис шуны тайӧн Илья да Вера йылысь: «А тэ ещӧ торйӧдны кӧсъян найӧс! Менам пиыд, братӧ, прӧстатӧ оз лэдзчысьлы мый дінӧ кутчысяс».

5

Сійӧ лунсянь, кор Вера кывліс старик арестантлысь святӧй места йылысь висьт, сійӧс быттьӧ кодкӧ мӧдіс вӧтлыны гортланьыс кузь плетьӧн. Быд лун Вера муніс пемыдсянь пемыдӧдз. А сувтліс кӧ нажӧвитыштны кынӧмпӧт вылӧ, то сӧмын ӧти лун кежлӧ.

Киевлань мунігӧн моз жӧ ӧні вочасӧн колисны бӧрвыв сиктъяс, вӧлӧстьяс, каръяс; ӧтарӧ паськыдджыкӧсь лоины вӧр діяс; пыр векняммисны кӧдза муяслӧн эрдъяс. И кымын матын лои ылі войвыв, сымын ёна думайтіс ас кежсьыс Вера. То сылы мӧдлас кажитчыны, быттьӧ старик вомӧн збыльысь сёрнитіс мути, то век выльысь и выльысь уськӧдліс тӧд вылас ставсӧ, мый аддзыліс ачыс, и медся страшнӧйыс вӧлі буретш тайӧ, ас синъясӧн аддзылӧмыс, — ӧд ставыс сідзи, кыдзи висьталіс паськыд тошка пӧрысь морт, ставыс правда. Оз вермы лоны сы мында стружки ӧти горт вӧчӧмысь, некыдз оз вермы лоны. Ӧд тайӧ стружкиыс, кодӧс ньӧбис Вера, вӧлі дзик на свежӧй... Сійӧ бура помнитӧ и сэтшӧмтор: кодыр богородицаӧс окалӧм бӧрын лэдзис ассьыс деньгасӧ первой ӧти ыджыд дозъяс, сэсся мӧдас, дозъясыс збыльысь вӧліны тырӧсь нин. «Да коді нӧ мӧдас видзӧдны, коді кутас донъявны, кутшӧм ногӧн лэччӧ кевмысьяс дінӧ ӧбраз, кор став кевмысьяслысь синъяссӧ тупкӧма синва, а пельяссӧ чунӧдӧма молитва гораа сьылӧм!.. Но ӧд ставыс кӧ тайӧ ылӧг, о господи, ставыс кӧ ылӧг, мый видзӧдӧ ачыс енмыс?..»

Кор кӧсъян вунӧдны кузя дӧзмӧдчысь дум, оз мешайт лыддьыны ас кежсьыд лыдпасъяс. Вера тайӧс эз тӧд. Но сійӧ зілис пӧдтыны тайӧ казьтылӧмъяссӧ мукӧдторъяс йылысь думайтӧмӧн. Вот сійӧ локтас гортас, Важгорт сиктӧ. Вералысь мӧдасны юасьны, кутшӧма сійӧ ветліс-муніс, мый аддзыліс, мый кывліс, збыль-ӧ сэтшӧм мича Киево-Печорскӧй лавра, кутшӧмӧн сійӧс рисуйтӧны картинкаяс вылын. Вера кутас висьтавны рыт, висьтавны мӧдӧс — первой ӧтияслы, сэсся мӧдъяслы. Кывзысьяс шензьӧны, ышлолалӧны, завидьтӧны Вералы, мый сійӧ сы ылнаӧ ветліс, сы мындатор аддзыліс, кывліс... Вера думайтіс и сэк жӧ поліс, мый сылӧн висьталӧмыс ӧні оз ло мичаӧн...

Ещӧ вӧлі со мый: кык лун чӧж Вера вундіс ӧти помещиклы, локтіс босьтны удждон, а сы вылӧ усьӧдісны понъясӧс, уджысь мынтысьӧм пыдди сійӧс нимтісны заразаӧн, роскӧн моз чышкыштісны-вӧтлісны весиг ӧшинь увсьыс. Тӧдӧмысь, висьтавны та йылысь йӧзлы кыдзкӧ абу лӧсьыд. Вера, гашкӧ, оз и казьтышт тайӧс. Но тайӧ ӧмӧй правильнӧ — удждон мынтӧм пыдди усьӧдны понъясӧс? Асьныс нинӧм оз уджавны, олӧны райын моз, и тэ жӧ мыжа! Найӧ, небось, оз повны некутшӧм грекысь, оз тӧждысьны кулӧмбӧрса олӧм вӧсна. Самӧй пӧсь уджъяс дырйи, видзӧдтӧ, мачасьӧны, гуляйтӧны садйын, ставӧн вӧччӧмаӧсь, быд лун налы праздник. А тэ уджав на вылӧ! Да ещӧ тэнӧ жӧ быд ногыс омӧльтӧны. Сандра, кӧнкӧ, тадзи жӧ гожӧмбыд бара каникулаліс. Вӧсни коска платьеа, чуня кепыся, шляпатора, джуджыд каблука туфлияса — чирк моз чеччалӧ. А тэ уджав, уджав ныр вылад усьтӧдз. Пекла тьӧткалы век этша, век тэнӧ видӧ медся мисьтӧм кывъясӧн. Тайӧ ӧмӧй олӧм?

Унаысь думайтліс сідз жӧ Илья йывсьыс. Кутшӧмкодь бара сійӧ эм ӧні! А друг вежсис, вунӧдіс Вераӧс, ыштіс мӧд ныв вылӧ? Тадзи кӧ лои, бурджык нин ваӧ пырны. Вера видіс асьсӧ ӧтиторйысь: мыйла сійӧ соссис Ильяысь Киевӧ мунігас, мыйла эз висьтав веськыда, мый мунӧ сы ради. Сэки эськӧ местаынджык вӧлі ныв сьӧлӧм. Да мый керан: кольӧматӧ он бергӧд.

Вера восьлалӧ коми му кузя нин. Кымӧра да кӧдзыд лунъяс. Туй дорын шувгӧны дзор козъяс. Чизыр вой тӧв бордъяс вылын лунвылӧ лэбӧ гожся пӧтка. А сьӧлӧм век ёнджыка пессьӧ, мудзӧм кокъяс оз кӧсйыны шойччыны. Ой тэ, муса чужанінӧй, дона оланінӧй! Тэнад морӧс вылын и кӧдзыд — абу кӧдзыд, и мудзӧм — абу мудзӧм.

Типӧ сиктӧ вотӧдз на паныд сюрисны Уралӧ мунысьяс — Ильялӧн другъясыс. Первой делӧ Вера найӧс топыда кутліс, а сэсся кузь здук кывзіс Важгорт сиктын выльторъяс йылысь. Кывліс и ас йывсьыс сёрнияс да баснияс. Но шогсьыны нинӧмысь: Илья сійӧс радейтӧ на, Илья сійӧс виччысьӧ енмӧс моз!

Важгорт сикт дорӧ матыстчигӧн нин Вералы воис юрас мӧвп: пырны не Вишкунъясӧ, а Пашко пӧль ордӧ, пыр жӧ корны ас дінас Ильяӧс.

Вӧлі сёр рыт нин. Войпукӧ пыравлӧм бӧрын Илья да Мирон шӧйтісны сикт кузя. Ӧти керка пельӧс сайсянь нем виччысьтӧг на дінӧ петкӧдчис Педӧра, мыйкӧ вашнитіс Ильялы да сідз жӧ ӧдйӧ воши пемыдас.

— Мый сэтшӧмыс? — другыслысь юаліс Мирон.

Илья муртса вермис кутны ассьыс радлунсӧ.

— Локтӧма пӧ. Мӧдӧдчим. Сӧмын вот мый: пӧпуттьӧ пыравлы ичӧтик дозла, гӧрд юраысла...

Зилькнитіс кильчӧ иган, ыджыд вынӧн нетшыштчис туктӧм ӧдзӧс, пырис Илья.

Пашко пӧль делӧвӧя пешліс сартас, Матрен пӧч эз вӧв пыр новлан сарапана, Педӧралӧн чужӧмыс радліс. Занавес сайысь котӧртыштіс ичӧтик Педӧр.

— Илья дядь, — пыр жӧ горӧдіс сійӧ, — ме преник сёя. Тётя Вера сетіс. Тонӧсь сійӧ, паччӧрын шойччӧ.

Педӧрӧс ӧлӧдӧм пыдди некод нинӧм эз шу. Ставӧн видзӧдісны Илья вылӧ. Но, а Илья — мый? Кыдзи сувтіс джодж шӧрӧ, сідзи и сулалӧ. Сӧмын киясыс кажитчисны не местаын да чужӧм мускулъясыс ёна вӧрисны.

Кылӧ, дзуртыштіс гӧбӧч выв. Илья босьтіс юрсьыс картузсӧ, ӧшӧдіс тувйӧ...

Ставсӧ кыліс Илья: кыдзи шарӧдчис сарапан, кыдзи дзуртыштіс гӧбӧч выв пос, кыдзи Вера воськовтіс пос тшупӧд вылӧ.

Вера удитӧма нин вежны туй паськӧмсӧ, выльысь кыӧма кӧсасӧ, гожъялӧм чужӧмыс пӧсялыштӧма да быттьӧ цветитіс.

Вӧлі ёна окота уськӧдчыны кутлыны ӧта-мӧдсӧ. Но Ильяӧс панйис ичӧтик Педӧр, и Вера сійӧс босьтіс кияс вылас.

— Тэ, Илья, омӧльтчыштӧмыд, буди? — шыасис Вера.

— Илья дядь, — звӧнитіс Педӧр, — ме со тэ судта лои.

Педӧра уськӧдчис пиыс дінӧ.

— Ыджыд эськӧ, да тӧлктӧм на...

Илья, век на чӧв, потшис кинас Педӧралы туй, воськовтіс Вера дінӧ, здук мында видзӧдыштіс сылы синъясас да вӧлисти шыасис.

— Давай, Педӧр, ӧтвылысь кутлам тётя Вератӧ!

— Давай! — горӧдіс Педӧр да сэн жӧ кутіс чирзыны Илья сывйын.

Пашко пӧль гозъя ошкӧмӧн довкйӧдлісны юръяснас. А Педӧра кутіс лӧсьӧдны пызан вылӧ.

Аддзысян рыт бӧрын кык лун мысти Важгорт сиктысь петісны кузь туйӧ куимӧн. Мунысьяс вылӧ ӧшиньяссянь видзӧдісны бабаяс да шензисны Бобыль Вера вылӧ: милӧйыскӧд сійӧ муніс Богословӧ пес пилитны.

«ЗИМӦГОРЪЯС»

1

Коммуӧ ^Комму — тадзи комияс шулісны Шӧр Урал да Кама бердса муяс./^ пес пилитны комияслӧн ветлӧм заводитчӧ важысянь, пӧшти сійӧ кадсянь, кор Шӧр Уралын чужис да мӧдіс паськавны кӧрт вӧчӧм. Эжва да сылӧн вожъяс кузя эмӧсь сиктъяс да весиг дзонь вӧлӧстьяс, кытысь верстьӧ йӧз ветлісны тайӧ удж вылӧ быд тӧв. «Зимӧгоритісны» батьяс, батьяслӧн пияныс, пияныслӧн пиян. Уралӧ ветлӧм лои дзонь поколениеяслӧн традицияӧн, а уралса заводъяслы, кодъяс воысь воӧ жӧритісны век унджык и унджык пес да пу шом, — надежнӧй рабочӧй вынӧн. Вӧлі уна мунан туй, мунӧм вылӧ уна помка. Эжва катыдсаяс туй помсӧ дженьдӧдлісны ва кузя: пыжъясӧн найӧ катісны Эжва да войвыв Кельтма паныд, прӧйдитісны сідз шусяна екатерининскӧй канал пыр да кывтісны лунвыв Кельтма да Кама кузя. Шӧр эжвасаяс да Сыктыв вожсаяс мунлісны подӧн Мураши тракт кузя да Вятка пыр Перымӧ. Котласӧдз кӧрт туй нюжӧдӧм бӧрын лоис кокниджык — Эжва кузя кывтісны пароходӧн, мунісны кӧрт туйӧн. Тӧвся туй дырйи — тожӧ подӧн чугунка вылӧдз. Быд туй вожлӧн кузьтаыс вӧлі уна сё верст, да места вылӧ вотӧдз гырысь сукар нопъяс тыртӧммылісны кушӧдз. Эз ӧд прӧста сьывсьы:

Коньӧрӧй дай Ванькаӧй,

Кытчӧ жӧ тэ мӧдӧдчин?

— Кузь туй помсӧ дженьдӧдны,

Паськыд туйсӧ векньӧдны,

Тыртӧм нопсӧ кокньӧдны,

Кильчӧ содъяс лыддьыны,

Шудӧс корсьны-туявны,

Йӧзлысь олӧм аддзывны.

«Шудсӧ корсьны» коми йӧзӧс ёнджыкасӧ вӧтлывлісны няньтӧм да прӧмыстӧм вояс. Но унаӧн вӧліны и сэтшӧмъяс, кодъяслы эз отсавны чужан муас шочиника овлысь «озыр гожӧмъяс».

Коньӧрӧй дай Ванькаӧй,

Кодлы колин овмӧстӧ,

Ассьыд керка-картатӧ,

Скӧттӧ, кумтӧ, жытниктӧ?

— Важ керкаӧй киссьӧма,

Выльыс — вывлань вожа на.

Менам скӧтӧй — шыр да кань —

Ставыс тшыгла кулісны;

Став олӧмӧс-вылӧмӧс

Кыскала ноп пыдӧсын.

Вӧлі и татшӧм помка: нажӧвитыштны. Батьяс да мамъяс кӧсйисны лӧсьӧдны овмӧслы коланаторъяс, пиян да нывъяс — вӧччыштны, ньӧбны вурсян машина, гудӧк, колош да камаш...

Сьыланкывйын правильнӧ сьывсис сідз жӧ сы йылысь, мый ылӧ ветлӧм-мунӧмыд йӧзӧс озырмӧдӧ выльторъясӧн, паськӧдӧ налысь кругозорсӧ, и тайӧ вӧлі ёна донаджык сійӧ грӧшъясысь, кодъясӧс пес пилитысьяс вичмӧдлісны вайны гортас.

Буретш тайӧторйыс — «шудӧс корсьны-туявны, йӧзлысь олӧм аддзывны» кӧсйӧмыс Ильялы кажитчис медся интереснӧйӧн. Унатор, вӧлӧмакӧ, не сідзи, кыдзи чайтліс некытчӧ ветлытӧм на том морт. Выль вӧлӧстьяс аддзылӧм, Вятка карӧ нарошнӧ сувтлӧм, кӧрт туй кузя мунӧм, Перым карӧд прӧйдитӧм восьтісны сылысь синъяссӧ не сӧмын аддзывлӧмторъяс вылӧ, но лоины гӧгӧрвоанаджыкӧн тшӧтш и сійӧторъясыс, кодъяс йылысь туйын удитісны нин висьтавны Мирон да Вера. Найӧ ӧд Илья дорысь ёна паськыдджыка ветлісны. Торъя нин Мирон. Сы дінын Илья кажитчис кага кодьӧн, кодлы, сэтчӧ жӧ, окота вӧлі тӧдны быдтор йылысь. Важ дорысь ёна вежсьӧма и Вера. Илья видзӧдіс пӧдругаыс вылӧ да мукӧд дырйи шензис — этатшӧма збоймӧма Вера! Да энлӧй, нӧрӧвитыштлӧй: велалас и ачыс Илья — ветлыны йӧзӧд, шуны колана кыв.

Ассьыныс ёртъяссӧ найӧ сідзи и эз суӧдны туйын. Но Важгорт сиктын на сёрнитчылісны ас костаныс, кутшӧмджык местаӧ мунны. Мирон вайӧдіс Ильяӧс да Вераӧс стӧч сійӧ лесничествоӧ, кытчӧ волӧмаӧсь нин Проня Петра кык вок, Митрей да Лаврень Семӧ, но удитӧмаӧсь мунны пес вӧчан участокса контораӧ.

— Найӧ тшӧктісны висьтавны тіянлы, — юӧртісны лесничествоын, — мед ті локтінныд на дінӧ. Контораас стӧчмӧдасны, кутшӧм кварталӧ найӧ сувтісны.

Пес вӧчан участоклӧн контора вӧлі неыджыд сиктын. Тайӧ жӧ сиктас олісны леснӧй стражалӧн медся посни чинъяс, кодъяс сійӧс и кыйӧдісны, кыдз эськӧ крукасьны пес пилитысьяс дінӧ да составляйтны протоколъяс лесонарушениеяс йылысь.

Но Важгортсаяслы, тыдалӧ, везитіс: сійӧ кварталын, кытчӧ мунӧмаӧсь Проня Петраяс, лесникнас служитіс коми морт.

Миронъяс сыкӧд паныдасисны пыр жӧ, кыдз сӧмын локтісны тайӧ сиктас.

— Тӧда важгортсаясӧс. Кык лун сайын на ме найӧс катӧді вӧрӧ, — висьталіс сійӧ да та бӧрын содтіс гусьӧн моз, кӧть эськӧ эз вӧв бокӧвӧй мортыс: — Медся бур вӧраинӧ сувтӧді. Тшӧтш и тіянлы инді места. Аттьӧавны кутанныд.

Тайӧ вӧлі ар нелямын вита ён мужичӧй — жебиник руд тоша, брезентӧвӧй плаща да кузь гӧленя сапӧгъяса. Овыс сылӧн Чукылев, ним-вичыс — Фёдор Варламович.

Чукылев коркӧ вӧвлӧма пес пилитысьӧн жӧ. Сэсся некымын во чӧж абу ветлӧма комиӧ, гожӧмъяснас караулитӧма пес чипасъяс, ветлывлӧма таксаторъяскӧд прӧсекъяс керавны, а бӧръя кадсӧ — некымын во чӧж нин — лесникын служитӧ. Тані жӧ сылӧн семьяыс — гӧтыр да гоз-мӧд челядь. Шӧркост пиыс уджалӧ контора бердын пӧсыльнӧй пыдди. То ӧтилаӧ ветлас, то мӧдлаӧ. Мукӧд дырйи петас лесничествоӧ, а сійӧс сэсянь водзӧ ыстасны — нуны бумагаяс, кодлыкӧ мыйкӧ висьтавны, кыськӧ мыйкӧ вайны. Оз этшаысь карӧдз волы.

Да со и ачыс котӧртӧ кытчӧкӧ.

— Кежавлы, Прохор, тӧдмась, — шыасис сы дінӧ батьыс. — Землякъясыд заводитӧны воны.

— Драсте! — коми войтыркӧд чолӧмасис Прохор. — Важӧн виччысям, гажаджык лоӧ.

Прохорлӧн истанлӧн кодь вӧсни ныр, сычлӧн кодь ӧдйӧ котралысь синъяс. Сійӧ удитіс нин нуӧдны юрсяньыс да кок улӧдзыс Миронӧс да Ильяӧс, кодъяс ӧні сулалісны контораӧ пыран кильчӧ дінын; донъялыштіс потшӧс бокын пукалысь Вераӧс.

— Менам пиӧй омӧля и помнитӧ коми мутӧ — детинканас вайлі татчӧ.

— А меным веськодь, — пинь пырыс чилснитіс-сьӧлыштіс Прохор. — Кӧні деньга сетӧны, сэні и горт.

— Кыланныд, кутшӧм востер лоӧма, — писӧ быттьӧ дивитыштіс батьыс да мӧд гӧлӧсӧн нин юаліс: — Тэ, гашкӧ, тэрмасян?

— Нечово, виччысьыштасны, — юрнас кодлыкӧ тракнитіс Прохор. — Кывйыс нӧ мыйла менам... — Сійӧ эз висьтав ставсӧ, мый кӧсйис, да ӧдйӧ мӧдӧдчис туй кузя.

— Ок и дошлӧй, — ошкыштіс писӧ лесник. — Аслыс ӧд дас квайт арӧс на. Менӧ ы-ылӧ коляс.

— Визув детинка, — веськодя чӧвтыштіс Мирон да юаліс лесниклысь, тӧдӧ-ӧ сійӧ, колӧ оз мыйкӧ нуны делянкаӧ пӧпуттьӧ мунігмоз.

— Пыравлӧй контораӧ. Сэні ставсӧ висьталасны.

Контораын гижисны выльӧн воысьяслысь ним-овъяс, пасйисны кутшӧм кварталӧ да делянкаӧ мунӧны, а став мукӧдторйӧдз налы эз вӧв мог. Быд пес пилитысь тӧждысьӧ ас вӧснаыс ачыс. Но Миронлы век жӧ удайтчис тӧдмавны, мый Петра да сылӧн ёртъясыс абу на ньӧбӧмаӧсь пӧжасян пач тэчӧм вылӧ кирпич. Мирон ньӧбис сиктысь ветымын штука, куим ёрт сӧвтісны тайӧ кирпичсӧ тыртӧммӧм нопъясас, мыйта вермисны нуны, да рытъявылыс нин мӧдӧдчисны вӧрӧ. Сиктсянь делянкаӧдз лыддисны вит верст.

Местаыс тані ёна торъяліс коми вӧръясысь. Комиын кӧ му веркӧсыс кызвыннас рӧвнӧй, сійӧс юклӧдлісны сӧмын юяс да шоръяс, то тані бара жӧ кызвыннас вӧліны гӧраӧсинъяс. Кварталӧ мунігӧн Миронъяс эз ӧтчыд кыпӧдчывны джуджыд пӧкатъяс паныд либӧ лэччывны крутӧй чой горувъясӧ, — тӧдчис уральскӧй гӧраяслӧн матыслуныс.

Бӧръя кык верстсӧ лои мунны прӧсек кузя да та вӧсна найӧ кыпӧдчисны ӧти сопка йылӧдз. Вӧр вылын корйыс эз нин вӧв, позис аддзыны ылысь. Асыввывладорас тыдалісны ещӧ на гырысьджык сопкаяс, а сопкаяс саяс кӧнкӧ зэв на ылын чурвидзисны уральскӧй грядалӧн гӧра йывъяс, кодъяс удитӧмаӧсь нин вевттьысьны тӧвся лымйӧн да ӧні дзирдалісны рытъя кыа югӧрын.

— Быттьӧ ӧмидз ваӧн муртса киськалыштӧма, — гӧра юръяс вылӧ видзӧдігӧн образнӧя донъялыштіс Вера.

— Мича местаяс, — содтыштіс Илья. — Синмыд кылалас видзӧдӧмсьыс.

Мирон сулаліс мусянь петыштӧм гранитнӧй глыба йылын. Сійӧ, кыдзи и куимнанныс, пӧсялӧма жӧ, восьтӧма татуируйтӧм морӧссӧ, шапкатӧм.

— А сынӧдыс! Кыланныд, кутшӧм кокни да сӧстӧм сійӧ!

Пӧчинӧкас олӧм бӧрын паськыдджык «фарватер» вылӧ петӧм тӧдчымӧнъя вежис вӧвлӧм матросӧс. Сійӧ быттьӧ збыльысь мездысьӧма кытыськӧ дзескыдінысь да ӧні ыджыд радлунӧн апаліс сопкайывса вӧр сынӧдсӧ.

— И тыдалӧ ылӧджык, и ловлы кокниджык. Аддзанныд, — друг сійӧ нюжӧдіс кисӧ лунвывлань. — Тасянь весиг заводскӧй тшынъяс тыдалӧны. Кайлӧй татчӧ, видзӧдлӧй.

— Да ӧд кыдзи ещӧ каян сэтчӧ мудз кокнад, — пыр жӧ мӧдіс кавшасьны из глыба вылӧ Вера.

— Кутчысь ме дінӧ, — бергӧдчыштіс Илья, но кутыштӧм пыдди Вераӧс босьтіс кияс вылас. — Тэ тай зэв ёна кокняммӧмыд?

— А тэ быттьӧ он тӧд: ме ӧд ӧні дзик гректӧм, сійӧн и кокни.

— Вот тайӧ правильнӧ! — ошкыштіс Мирон. — А то йӧзыс чайтасны — кузь туйяс талялӧмысь пӧ омӧльтчӧма... Вайлы татчӧ китӧ. Сувт тайӧ тшупӧд вылас.

Из вылӧ кайӧм бӧрын Вера лӧсьӧдыштіс чышъянсӧ.

— Он тай небось жалитӧ: кирпич ноп сӧвтінныд. А мыйла эськӧ изйысь эз позь пачсӧ тэчны?

Илья юалӧмӧн видзӧдліс Мирон вылӧ. Но Мирон эз кӧсйы вензьыны та кузя: места вылас лоӧ тыдаланаджык.

Ставӧн кутісны видзӧдны муртса тыдалысь тшынъяс вылӧ.

— Ок, и ломтӧны, загреки! Кымын верст кузя тшын бӧжъясыс нюжалӧны.

— Гашкӧ, ми тайӧ заводъяслы и мӧдам вӧчны пессӧ?

— Навернӧ, тайӧяслы. Абу кӧ матынджыкъяс.

— Верст кызь лоӧ сэтчӧдз, оз кӧ унджык.

— Коді бара кӧзяиныс-а?

— Вӧрсаыс тӧдӧ. Кутшӧмкӧ компаньонъяслӧн, навернӧ, заводъясыс, абу кӧ иностранецъяслӧн. Олыштам — тӧдмалам.

Мирон пуктіс вом бокъясас кияссӧ, горша кыскыштіс воздухсӧ да мый вынсьыс горӧдіс:

— Охо-хо-хо-о-о!

Быттьӧ уна Мирон — сэтшӧм жӧ кыз да гора гӧлӧсаӧсь — кутісны нерсьыны быдладорсянь:

— Охо-хо-хо-о-о! Охо!.. Хо-хо-хо! Хо-о-о!

— Но и дружнӧйӧсь татчӧсъяс! — серӧктіс Илья. — Ӧти гӧлӧслы кымынӧн шыасисны.

— Гӧраясыс чуксасьӧны, — стӧчмӧдыштіс Мирон. — Гӧраяс костын йӧлӧга шы век ёнджыка кылӧ.

— А эстӧні, чой горулас, кодъяс кылӧны? — пель весьтсьыс вештыштіс чышъянсӧ Вера.

— Кӧні?

— Со, веськыдаыс. Кыланныд?

— Вернӧ.

— Да ӧд тайӧ... Сё ерӧмакань... Петраясыд! Охо-хо-хо-о!

Чуксасьыштіс йӧлӧга, а сы бӧрын лючки кылісны гӧлӧсъяс.

— Найӧ. Кылісны. Мӧдӧдчимӧй.

Из глыба вылысь эз лэччыны, а чеччыштісны. Ӧдйӧ волысалісны кирпич нопъяссӧ да мӧдісны шаргыны-лэччыны чой горув.

Водзынджык татчӧ воысьясӧс медся ёна шензьӧдіс Вералӧн петкӧдчӧмыс.

— Вӧт али вемӧс, — медся водз горӧдіс Лаврень Семӧ. — Небесасянь али му пытшсянь?..

— Вот дак нумер!

— Волӧй, ёртъяс! Личӧдчӧй, шойччӧй.

— Ми тіянӧс кыклаын заводитлім виччысьны. Шуам, гашкӧ, суӧданныд. Да кысь нин...

— Тӧдӧмысь, — эз вермы лючки сулавны Семӧ да вӧчыштліс кияснас. — Найӧ ручку-подручку... а ми виччысям.

— Эн бызгы ёнасӧ, — Семӧӧс ӧлӧдыштіс Митрей. — Лучшӧ вала котӧртлы. Сідз ӧд, Петра?

— Шабаш кӧ, мед шабаш, — кер плакаӧ черсӧ сӧтіс Петра. — Пусьыны мӧдам.

Мирон сьӧкыда лэдзис мыш вывсьыс нопсӧ.

— Ковмас оз кирпичыс?

— Кирпич?.. — радлыштіс Петра. — Кыдзи нӧ кирпич оз ковмы. Аски ме вӧлі кӧсъя нин мӧдӧдлыны войтырӧс ньӧбны кирпич. Пачтӧгыд пӧжасьнытӧ некӧн лоӧ. Сідз ӧд, Вера?

Вера тожӧ ректіс аслас нопйысь груз. Воча кыв пыдди сійӧ ачыс юаліс:

— Изйыс нӧ эз туй эськӧ?

— Код сійӧс тӧдас... Шогмис кӧ из, кирпич эз ньӧблывны.

Илья пыр на виччысис кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧм сёрни сы вӧсна, мый сійӧ кольччыліс ёртъяс дінсьыс ныв вӧсна. Но татшӧм сёрниыс ӧні сідзи эз и пансьы. Сӧмын Иван гусьӧникӧн мигнитыштіс сылы: молодеч пӧ, нылӧс сьӧрсьыд вайӧмыд. Да ӧд найӧ удитасны на сёрнитны быдтор йылысь.

Гӧгӧр куйлісны поткӧдлӧм кыз плакаяс. Наысь лоӧ вӧчӧма керка, кодӧс тані шуисны куреньӧн. Тані жӧ вӧліны налӧн мыръясыс. Лыскысь вӧчӧм временнӧй чом водзын тшынасис бипур. Гӧгӧр сулаліс вӧрзьӧдлытӧм на гырысь вӧр — козъяс, пожӧмъяс, ниа пуяс, кыдзьяс.

— Вӧр абу шыбитана, — Миронкӧд тшӧтш чатрасис Петра. — Омӧльӧс эг корӧй лесниклысь. Мися, бурджык нин калым сетыштны... Бур вӧраинысь унджык пес позяс вӧчны.

— И босьтіс?

— Шуан жӧ! Сідзи и видзӧдӧ синмад. Тыдалӧ, этша на сылы кажитчис...

— Аддзылі сиктсьыс... Земляк мортлы унджык вӧлі позьӧ сетны, — лесникӧс дивитыштіс Мирон.

— Нинӧм, зон, он кер накӧд! Ставыс ӧткодьӧсь. Деньгатӧ любитӧны.

Сёрнитантор чукӧрмӧма уна. Сійӧ тырмис рытывбыд кежлӧ — первой бипур дорын ноксигӧн, сэсся чомйӧ нин водӧм бӧрын.

Асывнас войтырӧс садьмӧдісны таръяс. Найӧ кургисны кӧнкӧ зэв матын. Том йӧз ёна жалитісны, мый эз вӧв ружье.

Но вӧтлысьны таръяс бӧрся кадыс, дерт, эз жӧ вӧв. Коліс ӧдйӧджык стрӧитыштны курень да пывсян — коми мортлы пывсяныд первой делӧ. Коліс ветлыны сиктӧ кольӧм кирпичьясла, ньӧбны пызь мешӧк, шыдӧстор, кос треска либӧ вобла, — заптыны медся коланаторъяс, мыйтӧг эз позь ни овны, ни уджавны.

Тӧдӧмысь, командуйтіс Петра, кыдзи медся пӧрысь морт. Нёльӧн — медся ёнъясыс — сувтісны курень тшупны, куимӧн мунісны сиктӧ ньӧбасьны да ньӧбӧмторсӧ вайны.

Татчӧ воӧм бӧрын витӧд лунас сулаліс нин сьӧд вӧр шӧрын выль керкатор — кык ичӧтик ӧшиня, вевт пырыс чурвидзысь кӧрт трубаа. Ӧдзӧсыс кӧть кажитчис ичӧтикӧн, а пырны-петны кусыньтчӧмӧн позис; ставыс свежӧй да выль — джодж плакаяс вольсалӧма медся веськыда потлӧм вӧрысь, наръяс лӧсйӧма черӧн, быттьӧ стружитӧма, стенаяс нитшкалӧма; сулалӧ паськыд плакаысь вӧчӧм пызан, пызан пӧлӧн ӧтарас и мӧдарас плакаясысь жӧ скамьяяс; ӧдзӧслы паныда пельӧсын снитки выль кӧрт пач...

— Мый нӧ ещӧ оз тырмы, зонъяс?

— Потшъяс оз тырмыны — кӧтасьӧм паськӧмтӧ косьтыны.

— Стенаясас тувъяс оз тырмыны — пилаястӧ ӧшлыны.

— Пусян-пӧжасян кӧлуй колӧ вӧчыштны.

— Мирон, — сеталӧ дженьыдик индӧдъяс Петра, — видзӧдлы жӧ, мый нин керӧны пывсян дінас. Семӧ, ветлы потшъясла. Эн кызӧс вай. Митрей, дасьты тувъяс да пӧвъяс — джаджъяс вӧчны. Тэныд нӧ, Вера, ыджыд-ӧ ковмас нянь шомӧс дозйыс? Час, ветла вӧрысла. Кос козйысь, буракӧ, вӧчлӧны сійӧс.

Вера тэрмасис уберитны керкаысь чаг, мед котӧртны пывсян вӧчысьяс дінӧ да видзӧдлыны, кутшӧмджык изйысь тэчӧны горсӧ. Горйӧ кӧ сюрасны еджыд изъяс, сідзи и тӧд, лоӧ курыд пывсян. Колӧ, мед вӧлі ставыс сера из.

Ичӧтик пывсян сулаліс визув шор берегын, керка дінсянь комын-нелямын воськов ылнаын.

— Позьӧ оз нин ломтынысӧ? — Ӧдзӧсын мыччысис Вералӧн юрыс.

— Тарыт думайтам пывсьыны. Здук мысти верман примитны миянлысь удж да ломтыны.

— Эн на тэрмасьлӧй, — пытшкӧсас жӧ пырис Вера. — Первой видзӧдлам бурджыка.

Пывсян вӧчӧма ӧкуратнӧя. Эмӧсь нин ва шонтан воръяс. Горйыс чача кодь мича да ён, кӧть йӧкты выліас. Еджыд изъяс эз тыдавны.

Но Вералы медся ёна воисны сьӧлӧм вылас асьныс йӧзыс. Найӧ ӧд сэтшӧм зільӧсь да киподтуяӧсь! Вераӧс лыддьӧны тырвыйӧ кӧзяйкаӧн. Сыкӧд ставӧн ласкӧвӧсь, вӧчӧны окотапырысь ставсӧ, мый тшӧктас Вера. Тадзитӧ нӧ мый не овны белӧй свет вылас! Бур кыв дырйи уджыд шедӧджык, лолыдлы кокниджык. Да ӧд налы, том йӧзыслы, тожӧ любӧ. Кыдзи эськӧ найӧ мӧдісны вӧчны нывбаба уджсӧ?.. Вералы весиг мӧдіс кажитчыны, мый том йӧз яндысисны сыысь шуны мисьтӧмджык кыв, зілисны лоны авъяджыкӧн, тӧлкаджыкӧн, мичаджыкӧн. Сӧмын вот бӧръя лунъясас Илья синъясын кутіс дзебсясьны мыйкӧ сэтшӧмтор, коді повзьӧдліс Вераӧс. «Оз-ӧ нин вежӧгты? — мелькнитіс юрас лӧсьыдтӧм мӧвп. — Оз-ӧ нин лыддьы менӧ кокни мывкыдаӧн?»

— Тэ, Илья, вот мый, — мусукыс дінӧ шыасис Вера. — Ветлы ва шонтан изъясла. Тӧдан, кутшӧмъяс колӧны?

Тӧдтӧг ог ов, — тожӧ пыр дась мӧдӧдчыны кесйӧдӧминӧ Илья. — Да ӧд код тӧдас, кужа ог бӧрйынысӧ. Гашкӧ, кыкӧн ветлам?

— Ветлам бара, — радпырысь сӧгласитчис Вера. — Велӧда из корсьны.

Ылӧ мунны эз ковмы: шор пыдӧсын куйлісны быдсикас изъяс, бӧрйы кутшӧмӧс тэд колӧ.

Вералы кажитчис, быттьӧ Илья кӧсйӧ мыйкӧ висьтавны сылы, но оз лысьт. Лоас, тыдалӧ, отсыштны:

— Ме ӧд мортыс гӧгӧрвоысь. Нинӧм эн таит меысь, ставсӧ висьтав.

Илья быдӧн синъяссӧ паськӧдліс: сійӧ ӧд збыльысь кӧсйис ӧлӧдыштны пӧдругасӧ, мед сійӧ эз ёна ласкӧвит мукӧдъяскӧд. «А то найӧ сійӧс и видзӧдӧны, кытчӧ мый слабджыка пуктӧма». Илья тадзи думайтіс на, а Вера, вӧлӧмкӧ, удитӧма нин лыддьыштны сылысь думъяссӧ. «Сыысь, тыдалӧ, нинӧм он дзеб». Но лэдзчысис гӧгӧрвотӧм мортулӧ: вӧлі яндзим висьтавны ассьыс думсӧ.

— Тэ мый йылысь тайӧ?

— Нинӧм абу йывсьыс на, — долыда серӧктіс Вера. — Мися, гашкӧ, лоас коркӧ. Водзвыв кӧсъя шуны: ог мӧдӧ таитны ӧта-мӧдысь нинӧм.

— А лоас кӧ таитанторйыс? — нюммуніс Илья.

Оз вермы тайӧ лоны, — быттьӧ вундыштіс Вера. — Миян сьӧлӧмъясным тэкӧд ӧтувъяӧсь. Наысь нинӧм оз позь соссьыны. Век нин тӧдласны.

Шор пыдӧсысь Илья судзӧдіс кык кулак ыджда кымын выль из, кутіс видзӧдны сы вылӧ, а збыльысьсӧ думсьыс корсис Вералы воча кыв.

Интереснӧ век жӧ артмӧ: кӧть кор он босьтчы сёрнитны Веракӧд ас костын, век нин лоӧ первой думыштны, та бӧрын вӧлисти шуны... Тыдалӧ, сэтшӧм нин модаыс Вералӧн — водзвыв тӧдны Ильялысь думъяссӧ. Али нӧ збыль тайӧ: кык мортлӧн вермӧны лоны ӧтувъя сьӧлӧмъяс? Тӧждысьӧ кӧ ӧтиыслӧн сьӧлӧм, тайӧс кылӧ и мӧдыслӧн; доймӧ кӧ ӧти сьӧлӧм, висьӧ и мӧдыс. Та дырйи кутшӧм нин вермас лоны соссьӧм. Бурджык лоӧ — не мудеритны.

— Тэ шуан «век нин тӧдласны»... Гашкӧ, и сідз, — шыасис Илья. — А, сідзкӧ нин збыльысь, дерт, лӧсялӧджык не таитны ӧта-мӧдысь дзик нинӧмтор. Сӧгласен абу?

— Юасян ещӧ!

— Пыр кежлӧ?

— Сӧгласитчыны кӧ — пыр кежлӧ, дерт.

— Вот и бур: артмӧдчим!

— Артмӧдчим, колӧкӧ!

Найӧ бӧр локтісны пывсян дінӧ, изъяссӧ кисьтісны пывсян кӧджас.

— Мирон! — ӧдзӧс пыр горӧдіс Вера. — Пывсян водзыд нӧ сідзи и лоас джоджтӧм?

— Кыдз нӧ сідз — джоджтӧм? — пывсянысь петіс Мирон. — Ставыс лоӧ — джодж, лабичьяс, тувъяс... Давай, ломты. Иванӧс кос песла ысті.

— Ок, и мыссьыштам ми тэкӧд, муса друг! — Миронлы кулакнас тувкыштіс Илья.

— Ок, и ниртыштам мышкуястӧ ӧта-мӧдлысь! — Ильяӧс водзӧссӧ мӧдіс тувкӧдны Мирон.

Пывсян водз вӧлі дзескыд. Кык друг петісны ӧшинь улӧ да мӧдісны дурны сэні. Татчӧ удитісны воны Иван да Семӧ, керкаысь петіс Петра.

— Митрей! Кӧні Митрейыс?

— Тані ме.

— Да мый тэ видзӧдан? Талун ӧд праздник миян: кутам узьны выль керкаын, пывсьыны — выль пывсянын. Кӧні тальянкаыд?

— Ак, сё морӧн лыйӧм: збыль ӧд!

Дзаж воссьыштісны гудӧклӧн мекъяс, тринькерыштісны кӧлӧкӧльчикъяс, дрӧгнитіс вой кежлӧ лӧньыштӧм вӧр-ва.

— Матросскӧйӧс, буди, заводитлы!

— Матросскӧйтӧ? Позяс! — Митрей ӧні кужис нин ворсны тайӧс.

Свежӧй мыр вылӧ лэбыштісны Миронлӧн сукманыс, шапкаыс; свежӧй мыръяс костын — йӧктанін.

— Тэрыбджыка, позяс кӧ!..

Вера сюяліс пывсян горйӧ пес да кыліс, кыдзи ставыс заводитіс йӧктыны — му, вӧр, выль пывсян и йӧлӧга шы, — ставыс, мый вӧлі матігӧгӧрын.

2

Выль йӧз — пес пилитысьяс — локтісны кварталӧ дыша, найӧс мӧдӧдалісны мӧд кварталъясӧ. Делӧыс вӧлі сыын, мый, кыдзи кывсис, матыса заводлӧн важ кӧзяиныс не то кувсьӧма, не то мунӧ заграницаӧ, а заводыс вузавсьӧ. Леснӧй ведомство, коді контролируйтіс заводлы вузалӧм вӧр площадь, ньӧбис сійӧс важ кӧзяинлысь бӧр, мед не ӧшыбитчыны выль кӧзяинкӧд контракт заключитігӧн. Та вӧсна тайӧ кварталын ӧні пес кералісны омӧля. Но налы, кодъяс уджалісны нин тані, вӧлі веськодь, кутшӧм кӧзяинлы кутас вузавны вӧрсӧ леснӧй ведомство, — пес пилитысьяс старайтчисны ас вӧснаыс: мыйта вӧчасны, сы мында и пӧлучитасны.

Некор на татшӧм зіля эз вӧчлы пес Проня Петра. Мукӧд воясӧ сылӧн напарникнас вӧвліс йӧз морт, нажӧткасӧ ковмыліс юкны шӧри, а таво сійӧс юкны оз ковмы. Сэтчӧ жӧ, Иван вокыс уджаліс бура, кӧть эськӧ первойя кадсӧ сылы вӧлі сьӧкыдджык вӧтчыны Петра бӧрся. Проня Петра думайтіс воны гортас прамӧй деньгаторйӧн. Та вӧсна сійӧ эз жалит ни асьсӧ, ни воксӧ.

Налӧн делянкаыс заводитчис самӧй курень дінсянь: пасьтанас — ветымын сажень, кузьтанас — мыйта удитасны вӧчны тулысӧдз. Татшӧм жӧ делянкаяс нюжалісны и ёртъясыслӧн: Миронлӧн да Ильялӧн, кодъяскӧд ӧтвылысь уджаліс Вера, — веськыдвылас; Митрейлӧн да Семӧлӧн — шуйгавылас. Быд делянка костӧ вӧрзьӧдтӧг кольсисны делянкаяс пасьта жӧ вӧр полосаяс. Та вӧсна параяс уджалісны ӧта-мӧднысӧ аддзытӧг, кыліс сӧмын пуяс пӧрлӧдлӧм.

Уси нин тӧвся лым. Кык воклӧн делянка вылас тшӧкыда сулалісны пес чипасъяс. А водзын вӧрыс сукджык да джуджыдджык. Тайӧ бара на ышӧдіс уджавны.

Чизыр лун вылӧ видзӧдтӧг Петра вылын куш дӧрӧм. Иван тожӧ шапкатӧм и кепысьтӧм, но кокньыдик дӧра пинжака. Талун найӧ шуисны вӧчны морт вылӧ вит батӧгӧн ^Батӧг — пес объёмлӧн мера; ӧти батӧгын лоӧ куим кубометр гӧгӧр./^ пес. Куреньысь петісны дзурс пемыдӧн на. Ӧзтісны ув чукӧр, би югӧрын первой тэчисны чипасӧ поткӧдлӧм пес, кодӧс кольлісны тӧрыт рыт. Югдӧм бӧрын заводитісны пӧрӧдчыны. Ставсӧ артыштӧма Петралӧн. Пӧстатьсӧ юкӧма куим завал вылӧ — пуяс пӧрисны ӧти чукӧрӧ да сэтшӧм ногӧн, мед найӧс вӧлі лӧсьыд пилитны да эз ков ылӧ новлыны чуркаяссӧ.

Тутш-татшкерыштасны кын пуӧ черъяс, чирскыштас лэчыд пила, гамӧн тракнитчасны пуяс чукӧр вылӧ век выль и выль сывтыръя пожӧмъяс, дзор козъяс, тшап пипуяс, лёзь увъя кыдзьяс; пӧрӧдсьӧ ставыс, мый сулалӧ пӧстать вылын, — вырубкаыс сплошнӧй.

Кык воклӧн сёрнитны нинӧм йылысь дай некор изны кывйӧн, сӧвсем некор. Сӧмын и шуласны ӧта-мӧдныслы:

— Тырмас тайӧ чукӧрӧ.

— Пилаыс мед оз чег.

— Аттӧ пеж кучик: черлӧн пинь чеччыштӧма.

Став мукӧдторсӧ позьӧ гӧгӧрвоны кыв шутӧг. Мӧдарӧ кӧ нёрӧма кыз пу, дасьты пыкӧд, уськӧдчы йӧткыны пусӧ пыр жӧ, кодыр Петра вывлань чатӧртыштлас дзиръястӧм сьыліа юрсӧ.

Кылӧ, дугдісны пӧрӧдчыны Миронъяс, тыдалӧ, пуксисны пажнайтны. Налӧн пӧстатьыс некутшӧма оз кольччы кык воклӧн пӧстатьысь. Дерт, найӧ куимӧн — Вера ёна отсасьӧ. Но Петралы окота кольны найӧс.

— Ми сёйыштам бӧрынджык, — вокыс видзӧдлӧм вылӧ вочавидзис сійӧ. — Сёрӧнджык пажнайтам — дырджык позяс уджавны биа рытнас.

Тадзи найӧ кутасны уджавны ӧти лун, мӧд лун. Гашкӧ, и удайтчас бӧрӧ кольны матросӧс. А Митрей да Семӧ йылысь весиг сёрнитны нинӧм: колисны тшын-бус, — велавтӧмӧсь кын пу йирны. Кысь нин Семӧ помысь, кывбӧритны и сяммӧ мортанӧй.

Увйыссис нин. Иван чукӧртіс увъяссӧ, Петра вӧчаліс пуяс кузяла пасйӧдъяс: пес чуркаяслы колӧ лоны сизим весьт кузяӧн — не кузьджык ни не дженьыдджык, он кӧ кӧсйы мынтыны штрап.

Бара кутіс чирскыны пила. Пилаыс налӧн кӧкъямыс весьт кузя. Абу пила, а веськыд би! Торъя нин Петра дӧзьӧритӧмӧн. Та вӧсна сійӧ и чирскис пилитігас, а эз шаргы, кыдзи овлӧ омӧлик пилаяслӧн. Нинӧм эз вӧв страшнӧ тайӧ пилалы — ни кыдз пу дін, ни куим сывтыръя ниа.

Заводитіс лӧзӧдны лым — тадзи тані му вылӧ сибӧдчывлӧ кодзула рыт. Колӧ ас кадӧ ӧзтыны ув чукӧр, мед сійӧ удитас ломтысьыштны рӧмдігас. Ӧддзӧм бипурйӧ позяс шыблавны выль увъяс, сэки пемыдыс югдас лунъюгыд кодьӧдз.

Пуяс орйӧдлӧм помасис сӧмын рӧмдігӧн нин — пӧрӧдсьылӧма унджык сыысь, мыйта вӧлі колӧ. Но тайӧ нинӧм. Поткӧдлынысӧ, век жӧ, удитасны рытнас. Тэчны чипасъяс позяс аски асыв.

— Сёйыштам, буди, Ваньӧ, — медбӧрын шыасис Петра да пельпомъяс вылас чӧвтыштіс шойданиксӧ.

— А ме чайті — он и кӧсйы нурйӧдыштны. Тадзитӧ, зон, кысъясыд нюжаласны, кок йывсьыд усян.

— Прамӧй пес пилитысь абу на усьлӧма кок йылысь. Гашкӧ, тулысланьыс. Сэки, видзӧдтӧ, шондіыс нежитны заводитӧ, небзьӧдӧ морттӧ.

Ув чукӧр ыджыд. Ӧтар боксяньыс сійӧ ӧзйӧма тырвыйӧ нин, да лысъяс сотчисны дзажгӧмӧн. Билӧн кутшӧм фигураяс сӧмын эз артмывны увъяс костас! И ставныслӧн аслас рӧм: то пурпурнӧй, то лӧзоват, то зарниасьысь... А дзоньнас — бипур. Кынмылӧм нянь ӧдйӧ сыліс, бидорса лым вазис, сійӧс позьӧ сёйыштны, кӧтӧдыштны косьмӧм горш.

Аслас вокӧн Петра дӧвӧлен — крепыд детина дай регыд велаліс пес вӧчны. Локтан воясӧ такӧд позяс босьтны ещӧ на ыджыдджык норма.

— Мися, арнадтӧ — мый! Мудзтӧм на мортыд, — кӧсйис лоны варовджыкӧн Петра. — Тулысыс вот ставсӧ портитӧ. Сэтшӧма дышӧдас тані овны, мый мускыд шоммылас... Оз этшалы кӧвъясьлы мыт висьӧм; заводитлӧ слепӧкуралӧм, будь тэ неладнӧ... Местаыс, навернӧ, тані сэтшӧм.

Иван эз жӧ вӧв варов, торъя нин сэки, кор ёна тшыгъялӧма. Сійӧ ӧні азыма сёйис, зіля нёняліс сӧніка лым, мед кылӧдны кынмылӧм джагыд нянь.

Найӧ пукалісны пес чуркаяс вылын, билы паныдӧн. Кыкнанныслӧн кокъясас гын юра пимияс, пельпомъяс вылас шевгӧдӧм дукӧсъяс, кыкнанныс гӧрдӧдӧм чужӧмаӧсь. Иванлӧн, дерт, быдлаті на нэрджык. Но и ӧні нин позис аддзыны, мый некымын во мысти сійӧ лоас вокыс кодь жӧ кыз сьыліа да сояс пӧльтчӧм мускулъяса.

— Тэ шуан, местаыс пӧ тані сэтшӧм, — шыасис Иван. — Кутшӧм нӧ сэтшӧмыс? Мыйӧн торъялӧ мукӧдлаын серти?

— Вӧрсаыс кӧ нин тӧдӧ, — ӧвтыштіс кинас Петра. — Йӧзыс тай сёрнитӧны, тайӧ местаыс пӧ быттьӧкӧ ёна джуджыдджыкинын, море серти кӧ босьтны. Да и лымйыс тані вермас лоны не сэтшӧм... Тэ, зон, ёна эн сёй лымсӧ, — друг вежис сёрнисӧ Петра. — Пӧсялӧм йывсьыд уна оз позь сёйны. Тӧдан, кыдзи тшыклӧны вӧвъяс, юкталан кӧ найӧс пӧсь йывсьыс.

— Нинӧм повны, — ӧвтыштіс кинас жӧ Иван. — Ми ӧд бара на пӧсялам. Вӧлыд тай, мунігӧн кӧ юкталан, нинӧм оз ло. Медтыкӧ выльысь пӧсявлас-а.

— Тайӧтӧ вернӧ, — быттьӧ радлыштіс Петра да мӧдіс висьтавны олӧмын вӧвлӧм случайяс, коді да корджык юктавлӧма пӧсь йывсьыс ассьыс вӧвсӧ да кыдзи найӧс лечитлӧмаӧсь.

Лои нин дзурс пемыд. Би югӧрын сулалысь вӧрыс быттьӧ ещӧ на джудждаммис, пес чуркаяслӧн грудаяс — гырсяммисны.

Петралӧн и тайӧ здук кежлӧ ставсӧ артыштӧма. Лоана пес чукӧр местаас сійӧ кольлывліс пӧрӧдтӧг бур потшъяс кызта кык пу, мед тэчны на костӧ чипассӧ. Би югӧр татчӧ инмис лӧсьыда, и сёйыштӧм бӧрын кык вок заводитлісны поткӧдчыны, бурджык шуны — Иван матысталіс чуркаяс, а Петра поткӧдліс.

Поткӧдлыны сизим весьт кузя кын чуркаяс коліс не сӧмын вын, но и кужӧмлун. Петралӧн поткӧдчан черыс сьӧкыд, садитӧма сійӧс кузь чер пу вылӧ. Кыдз пу нӧшкыс — пудӧвӧй. Кызджык чуркаястӧ Петра сувтӧдӧ нарошнӧ вӧчӧм гуранӧ, ачыс сувтӧ вылынджыкинӧ, пельпом гӧгӧрыс ӧвтыштӧ колун чернас да крап сӧтӧ первой ӧтар манӧдас, сэсся мӧдарас. Коймӧд раз сӧтӧмысь веськыд слӧя чурка колсмунӧ-потӧ, кӧть кутшӧм кыз сійӧ эз вӧв. А пинёв чуркаяслы — нӧш да кос кыддзысь вӧчӧм тувъяс.

Ещӧ на ярджыка ломаліс ув чукӧрын би; сылӧн югӧрыс гажаа ворсіс куимладорсянь тшем сулалысь вӧр вылын, судзӧдчис кольӧм лунъясӧ вӧчӧм пес чипасъяслань, кодъяс мичаа сярвидзисны паськыд прӧсек кодь пӧстать вылын; ёнджыка югдӧдіс уджаланін. Быд чурка шыбитӧмысь кӧнкӧ пемыдас кылыштіс йӧлӧга шы; черӧн выльысь быд ӧвтыштігӧн Петра отсыштіс аслыс гораа кракнитӧмӧн; клёнӧдчисны йи кодь чорыд песъяс. Бокысянь видзӧдігӧн кажитчис, быттьӧ тані, сьӧд вӧр шӧрлӧн тайӧ би югӧрас, уджалісны мойдса багатыръяс, кодъяслӧн вӧлі сӧмын ӧти мог — пӧртны пескӧ дзик став вӧрсӧ.

Курень дорӧ важӧн нин воисны Митрей да Семӧ. Сёрмӧмӧнджык локтісны Мирон, Илья да Вера. Найӧ ӧшӧдісны ывласа бипур весьтӧ пусян пӧртъяс да чайникъяс, мӧдісны виччысьны Петра кык вокӧс.

— Миян горӧдӧм вылӧ найӧ эськӧ мыйкӧ шуисны, да ме эг велав. Навернӧ, ва тшӧктісны ӧшӧдны, — би дорын ноксигӧн шуис Вера. — Час, сідзкӧ, ӧшӧда налы тшӧтш. Гашкӧ, дыр оз воны.

— Озырмыны кӧсйӧны пес пилитӧм помысь, — кык вокӧс быттьӧ дивитыштіс Мирон, но збыль вылассӧ лӧгаліс ас вылас: кӧть кыдз найӧ, куимӧн, эз зільны уджавны, а Петраясӧс кольны уджнас некыдз эз вермыны. Сӧмын и вӧлі кокниджык, мый Митрейӧс да Семӧӧс лои кольӧма бӧрӧ куим пӧв нин. Да ӧд найӧ, тыдалӧ, оз и вермыны унджыксӧ вӧчны. Семӧлӧн бара нин гӧгйыс вӧрзьӧма. Митрей сійӧс бара нин личкалӧмӧн бурдӧдӧ.

— Мый, зон: тані абу ыж ку вӧчӧм кодьыд? — Семӧ вылын шмонитыштіс Илья, кор пырис куреньӧ.

— Ог каитчы, — нар вылӧ бӧр пуксьӧм бӧрын шуткаӧн жӧ вочавидзис Семӧ. — Кӧть ыж ку дукӧй ме дінысь тӧлалыштас. А то быдӧн вӧлі шуӧны — срам дук пӧ тэ дінысь петӧ.

— Вернӧ, Семӧ, вернӧ, — сійӧс ышӧдыштіс Мирон да бара жӧ бергӧдіс шуткалань. — Гӧг вӧрзьытӧг тані колоштӧ да камаштӧ он нажӧвит.

— Натӧг гортӧ воӧм делӧяс оз лоны, — эз усь шогӧ Семӧ. — Колош-камаштӧгыд нӧ ме кутшӧм зимӧгор лоа.

Сійӧ кывбӧритіс, а Митрей водзӧ кесліс пиласӧ.

— Тэ кӧть эськӧ бисӧ меным югыдджыкӧс пестін, Семӧ, — дӧзмытӧг ёртыслы тшӧктіс Митрей.

— Тайӧс ме верма... Ичӧтысянь кужлі битӧ видзны. Батьӧй да ыджыдджык чой вӧлі ыж ку ниртӧны, а ме налы югдӧда. Та помысь и вердчи дас арӧдз... Ӧти сартас али кыкӧс песта, Митрей?

— Меным ӧткодь. Мед сӧмын югыд вӧлі-а.

Митрейлы пыр шань да ладнӧ. Оз бара лӧгась либӧ горӧд Семӧ вылӧ! Да мый пӧльзаыс скӧралӧмсьыд? Сійӧ ӧд аддзӧ — Семӧ абу пес вӧчны чужлӧма. Бур кӧть нин сійӧ — гажа сыкӧд. Ачыс оз няргы, Митрейӧс гажӧдӧ.

— Тэ лучшӧ вот мый, — юрсӧ лэптывтӧг тшӧктіс ёртыслы Митрей, — висьтав йӧзыслы, кыдзи талун сёрнитін удмуртъяскӧд да чувашъяскӧд.

Мирон вӧлі буретш мыссьӧ.

— Кутшӧм удмуртъяскӧд да чувашъяскӧд? — пыр жӧ юаліс сійӧ.

— Выль йӧзӧс Чукылев вайис, — стӧчмӧдыштіс Митрей.

— Ни ӧти коми морт абу, висьтавны кӧ веськыда, — содтіс Семӧ, мед та бӧрын заводитны, кыдзи вӧлі делӧыс.

— Да энлы тэ, Семӧ, энлы, — пуджӧм сойяссӧ да сьылісӧ чышкӧдӧн ниртігмоз Митрей дінӧ матыстчис Мирон. — Унаӧн локтісны?

— Зэв унаӧн. Чукылев шуӧ, быд лун пӧ мӧдасны воны тайӧ кварталӧ.

— Главнӧйыс мыйын, ме шуа, — век жӧ сюйыштіс ассьыс кывъяссӧ Семӧ. — Ӧтияс сёрнитӧны ӧти кыв вылын, мӧдъяс — мӧд кыв вылын, коймӧдъяс — бара аслынысног. Ме, тӧдӧмысь, тожӧ ас ног... Интереснӧ вӧлі артмӧ. А век жӧ гӧгӧрвоан мыйтакӧ.

— Найӧ нӧ мый — сувтлісны тіян дінӧ?

— Ыхм. Ӧти весиг жалитыштіс менӧ. Этатшӧм пӧ ичӧтик да сьӧдіник, а кӧсйӧ поткӧдны та кызта пес чурка... Ме сылы куті висьтавлыны, мися, тайӧ шусьӧ ниаӧн, а ниа пуяс омӧля кывзысьӧны ичӧтъясӧс. Сійӧ, кӧнешнӧ, делӧ, серӧктіс да босьтіс менам киысь нӧш. «Кымын пунта пӧ нӧшкыд?» Мися, дас гӧгӧр лоӧ. «О-о!» — шензьыштіс сійӧ да ки пӧвнас некымынысь кучкис сибдӧм чер ӧбукӧ. Сэсся шыбитіс менсьым нӧшкӧс, босьтіс вель кыз кыдз пу чурка да кыдз тай сетыштас сійӧн — ниа чуркаӧй быттьӧ ӧрешки... «Со пӧ кыдзи колӧ!» Мися, сполностью правильнӧ! А йӧз бара ыз серӧктісны... Меным быдӧн яндзим кодь лои. Сэні ӧд зэв мича нывъяс вӧліны. Ӧти вылӧ удиті нин радейтчыны со этатчӧдз, — горшӧдзыс петкӧдліс Семӧ. — Да. Муртса эг вунӧд, — тэрмасьыштіс содтыны сійӧ. — Кылан, Мирон? Меным отсалысь роботниклӧн сояс тэ кодь жӧ татуировка эм.

— Матрос? — шензьыштіс Мирон.

— Матрос-ӧ абу, а якӧр да лента рисуйтӧма.

— Братишка, сідзкӧ, — киас чера да зудъя, сартаса би дорӧ матыстчис Илья. — Гашкӧ, тӧдса ещӧ.

— Вермас, зон, лоны.

Пырис Вера, кутіс пӧрччыны вылыс паськӧмсӧ.

— Позяс лӧсьӧдчыны сёйны, пиянӧй. Юква — гӧтов. Сійӧс сёйигкості рокыд удитас пӧжсьыштны. Да ті тай вунӧдӧмныд пачсӧ лӧдсалыштны!.. Али пескыс абу керкаас?

— Песла ме петавла, — ӧдзӧсӧ мӧдӧдчис Мирон.

— А тэ, Илья, ва пуктышт мыссян дозйӧ. Мыссьышта неуна.

— Дзик пыр пукта, — эновтіс зудъявны черсӧ Илья.

Семӧ инмӧдчыштіс кокнас Митрей кокӧ: аддзылін пӧ, кыдзи котралӧны Вера команда серти. Вот и ныв! Регыд ставнымӧс велӧдас ветлыны кок чунь йылын.

Но Вера йылысь Митрейлӧн вӧлі мӧд сяма тӧлкуйтӧм. Вера сылы кутіс воны сьӧлӧм вылас век ёнджыка и ёнджыка. А мый ради тадзи — ачыс эз тӧд. Навернӧ сы вӧсна, мый Вера зіль да ӧкуратнӧй, шуас кывтӧ — быттьӧ вурыштас стӧч. Да вӧлі ӧмӧй эськӧ ӧнія кодь сӧстӧм керка пытшкӧс, не кӧ Вера! Вӧлі ӧмӧй татшӧм чӧскыда пӧжалӧм нянь, не кӧ сійӧ. Орас дӧрӧм кизь, косяссяс гач либӧ ещӧ мыйкӧ лоӧ — Вералӧн тэрыб киясыс вӧчыштасны, он и тӧдлы. Аннаӧс — Митрейлысь пӧдругасӧ — ылӧ оз позь ӧткодявны Веракӧд! Абу сэтшӧм вӧрасыс сылӧн, абу сы мында мелілуныс, кӧть эськӧ Митрей радейтӧ ассьыс кыз морӧса Аннасӧ. «Эк-эк-ей! — пиласӧ водзӧ кеслігӧн аслыс ышловзис Митрей. — Мыйджык бара вӧчлӧны гортын-а. Ӧні, рытнас, батьӧ, навернӧ, пукалӧ ен ув пельӧсын да чери кыян лӧвушка кыӧ, Микит велӧдӧ урокъяс; Сергей гозъяӧс батьыс, дерт, бара ыстіс сортовка лэдзны; Васька гозъя горт гӧгӧрын каньяс моз жыкруйтӧны...»

— Петралӧн ӧзтӧма сы ыджда би, — Митрейлысь думъяссӧ торкис пес пыртысь, — небесаыс быдӧн югдӧма!

— Петраыдлытӧ нинӧм оз ло, да Иваныс меным жаль, — тӧждысьыштіс Вера. — Гӧрб чужтас томджык вокыслы — таысь ме пола... Митрей, ме тэныд ог мешайт? Сыланьӧ кӧсъя пыравлыны.

— Мыйкӧ колӧ али мый? — юрсӧ лэптыштліс Митрей.

— Ковтаӧй сэні кӧнкӧ вӧлі. Юрлӧс дінын.

— Семӧ, нолтӧ видзӧдлы.

— Ме дзик пыр! — Семӧлы нӧ мый — кытчӧ тшӧктас Митрей, мед сӧмын оз скӧрав... — Моим поштением, Вера, — ковтасӧ чургӧдіс Семӧ. — Гашкӧ, ещӧ мыйкӧ колӧ?

— Сэсся нинӧм оз ков. Пасибӧ!

— Наздоровью!

— Ок, и культурнӧй лои миян Лаврень пиным, — шмонитыштіс Илья.

— Лоан ӧд культурнӧйӧн, — ышловзис Семӧ, — пес чуркаыд, да и сійӧ кӧ тэнӧ оз кывзысь.

Та вылӧ ызнитіс керка тыр серам.

— Гажа морт тэ, Семӧ, — стӧчмӧдыштіс Мирон. — Тэныд эськӧ циркын выступайтны ёна лӧсяліс.

— Верма и сэні, — тыдалӧ, эз гӧгӧрво Семӧ, но яндысис юавны, мый сійӧ лоӧ циркыс.

Миронъяс пуксисны сёйны. Юкваӧдз кушман, юква бӧрын — зӧр шыдӧса рок шабді выйӧн. Мый ещӧ колӧ арся видзын! Семӧ эськӧ роксӧ сёйис жӧ, но выйтӧг. Эз вӧв налӧн, Митрейкӧд, и кушман. Да кысь нин нывбабатӧгыд. Колӧма нин ӧтувтчыны Миронъяскӧд: тшӧктісны ӧд. Ставсӧ дзугис Петра — торйӧн пӧ мӧдам сёйны-юны. А нывбабаыд тай век нин нывбаба. Вера со кушман ньӧбыштӧма, шабді выйтор... Семӧ видзӧдіс ужнайтысьяс вылӧ да завидьтіс. Бур семья кодь найӧ: Мирон — бать пыдди, Илья да Вера — пи-ныв пыдди. Вера, тыдалӧ, весиг шаньмыны мӧдіс. Воӧм мыстиыс чужӧм вылас омӧльджыкӧн кажитчис.

Митрей дугдыштіс лэчтысьны.

— Вот тэ шуан, — сійӧ видзӧдліс Миронлань, — ыштӧ, миян Семӧлы бурджык лоӧ чиркын... Мыйся нӧ сійӧ сэтшӧм дивӧ — чиркыс?

— О, циркыд!.. — горӧдіс Мирон, но сёйигӧн сёрнитны эз вӧв лӧсьыд, да сійӧ кӧсйысис висьтавны та йылысь водӧм бӧрын.

Пӧшти быд рыт тадзи. И век заводитчӧ Митрей вопроссянь. Сійӧ кывлас кутшӧмкӧ выльтор, думайтыштас ас кежсьыс да юалас, оз кӧ ачыс сяммы гӧгӧрвоны, — Митрейлӧн век на важ характерыс. Ёнджыкасӧ, дерт, Миронлысь юасьӧ. Но ковмыліс и Вералы висьтасьны Киевас ветлӧм йылысь. Интереснӧйторъяс, вӧлӧмкӧ, аддзылӧма Вера...

— Значит, цирк йылысь окота тіянлы кывзыштны? — вольпась вылӧ нюжӧдчӧм бӧрын заводитіс Мирон.

— Моим поштением кывзам, — пыр жӧ топӧдчыштіс Мирон дінӧ Семӧ.

Ок, и лӧсьыд тадзитӧ — куйлыны Мирон дінын да кывзыны сылысь висьталӧмсӧ. Лыньгӧ шоныдӧн пач дінысь моз, гӧлӧсыс мургӧ морӧс йӧрышас, быттьӧ вичко кӧлӧкӧл пытшкын. А кодыр Мирон висьталӧ аслас служба йылысь, паськыд мореяс кузя корабльясӧн ветлӧм йылысь, ыджыд штормъяс йылысь, сэки Семӧ быттьӧ тожӧ матрос да Мирон кодь жӧ повтӧм.

— Но вот. Петім ми, братва чукӧр, берегӧ, эновтім порт, мӧдӧдчим карӧ. А колӧ шуны — лунвывса каръяс быттьӧ сад пытшкынӧсь. Тулысъяснад гӧгӧр цветитӧ. Ароматнӧй воздух, тӧдан кӧ!..

Миронлӧн татшӧм модаыс: висьтавны первой не сы йылысь, мый йылысь кӧсйӧ, а петкӧдлыны местасӧ, кытӧні мунӧ делӧыс. И цирк здание дінӧ вотӧдз сійӧ ӧні нуӧдіс кывзысьясӧс ыджыд кар кузя код тӧдас мый ылнаӧ, кабакӧ и быдӧн пыртліс, цветъяс вузалысь нывкӧд тӧдмӧдіс. А циркас пыран поскыс мый пасьта!

— Кӧнешнӧ делӧ, пуксялім креслӧясӧ, миянысь улынджык — нумеръяс петкӧдланін, и вот заводитісны...

Семӧлы медся тешкодьӧн кажитчис йӧзлысь серам петкӧдлысь артистыс, кодӧс шуӧны клоунӧн. А мый? Думайтанныд, оз куж Семӧ петкӧдлыны серам? Гач пыдди кокъясас сюяс сарапанъяс, кӧмалас ньӧр кӧрӧбъяс, юр вылас пуктас сюмӧдысь вӧчӧм ёсь йыла шапка, чужӧмсӧ мавтас саӧн да гӧрд сёйӧн. Он кӧсйы, да сералан, содтыны кӧ та дінӧ дельнӧйджык кывъяс. Семӧ кывзӧ и нюмъялӧ аслыс. Сійӧ ӧні быттьӧ ачыс клоун, и кодыр крукасьӧ ньӧр кӧрӧбъясӧ да усьӧ, сэки сылӧн шапкаыс лэбыштӧ юр вывсьыс, а шапка пытшкас вӧлӧма дзонь шыр поз, быдладорӧ котӧртӧны еджыд шыръяс.

Ильяӧс ёнджыка интересуйтісны зверьяс: кыдзи тигрлӧн кӧзяиныс вӧлі сюйӧ ассьыс юрсӧ горзысь тигр вомӧ, кыдзи ошкӧд вермасьӧ морт...

— Вӧрын кӧ паныдасин накӧд, эськӧ, эн ёна артистав да! — серӧктіс Илья.

— «Вӧрын кӧ», — шыасис Митрей. — Тані, зон, учёнӧй зверьяс. Ставсӧ гӧгӧрвоӧны.

Митрейлӧн узьланіныс пызан мӧдарса нар вылын, Петра кык воккӧд орччӧн. Но кывзыны сійӧ бергӧдчӧма юрнас Ильялы паныд да ӧти сайысь пешліс сартас.

Вералӧн уберитсис нин тасьті-пань. Сійӧ мыськыштіс пызан плакаяс да пуксис би дорӧ кыны прӧшви.

— Тэ, Митрей, верман бергӧдчыны, дышӧдіс кӧ пешлысьны.

— Бергӧдча и эм, инӧсь.

— А вот ещӧ ӧти нумер, медся интереснӧйыс, — водзӧ висьталіс Мирон.

Интереснӧй номер висьталан кадӧ локтісны Петра да Иван. Семӧ лэптыштліс кисӧ, мед найӧ оз шумитны. Но кывзас ӧмӧй Семӧӧс Петра.

— Тэ, Вера, эн али мый кыв менсьым горзӧмӧс? — дӧзмӧмпырысь чӧвтыштіс Петра. — Мися, ӧшӧд миянлы шыд да рок.

— Ойя жӧ нин, — чеччис пукаланінысь Вера. — Горзӧмтӧ эськӧ кылі, да эг велав, мый вӧлі шуан. Ме чайті — ва тшӧктін ӧшӧдны. Час, отсышта. Кӧні чериыд да шыдӧсыд!

— Рок пуны сёр нин... Пасибӧ — васӧ шонтӧмыд. Черилы уна кад оз ков, ӧтчыд кӧ жваркнитас и.

Колис неуна кад, и, збыльысь, Петралӧн вобла юкваыс вӧлі дась нин.

Кык вок панясисны сэтшӧм азыма, мый налӧн сӧмын пельясыс вӧрисны. Кык ыджыд нянь кӧрыш — пунт дас кымын — быттьӧ эз и вӧвлы.

— Дыр тай уджалін, Петра.

— А мыйкӧ эз вӧв окота кольны уджсӧ эштӧдтӧг, — ылӧдчыштіс Петра, мед эз гӧгӧрвоны мукӧдыс, мый сійӧ чорыда шуис кольны Миронъясӧс пес вӧчӧмын.

Сёйӧм бӧрас Петра чӧвтыштіс гоз-мӧд пернапас, малыштіс пӧльтчӧм кынӧмсӧ да пӧрӧдчис вольпась вылас.

— Мыйджык висьталін, Мирон?

— Чирк йылысь, — Мирон пыдди удитіс вочавидзны Семӧ. — Но и антикуреснӧй!..

— Эг на кывлы татшӧм мойдтӧ. Выль мойд, сідзкӧ.

— Тайӧ сӧвсем абу мойд. Збыльтор тайӧ.

— Збыльтор? — шензьыштіс Петра. — Збыльторйыд абу интереснӧ. Мойд кӧ-а?

Шуис и сэн жӧ шкоркнитіс нырнас.

— Петра узьӧ нин.

— Но и мед стынитас.

Керкаын лои мыйлакӧ сэтшӧм гажтӧм, мый некод эз мӧд корны Миронӧс висьтавны водзӧ.

Мирон дыр видзӧдіс шкоргысь Петра вылӧ да кыліс, кыдзи морӧс пытшкас чукӧрмӧ буретш сэтшӧм жӧ буйнӧй чувство, кутшӧм коркӧ вӧвліс нин ӧтчыд — пӧкрӧв лунӧ Матвей Степан ордын пируйтігӧн.

— Полу-у-у-ундра! — вӧлі бара окота горӧдны ӧні. — Полу-у-ундра!

3

Вӧскресенньӧ асылӧ Мирон первой делӧ юаліс ёртъясыслысь:

— Коді кӧсйӧ мекӧд ветлыны соседъясӧс видлыны?

— Вот тайӧ правильнӧ! — Миронӧс ошкыштіс Илья. — А то олам шышъяс моз.

— Моим поштением ветлам, — радлыштіс Семӧ. — Пӧдругаӧс меным колӧ жӧ вӧлі аддзӧдлыны. Коньӧр, кӧнкӧ, сэтшӧма гажтӧмчис меысь... Митрей, ветлам ӧд?

Но Митрейлӧн луддзис балябӧжыс.

— Позяс ветлыны, но ӧд ми тэкӧд талун кӧсйим сиктӧ петавлыны. Сёян запасыд бырис.

— Ми лӧсьӧдчам жӧ петавлыны, — шыасис Петра. — Мыйсюрӧ колӧ ньӧбыштны. Уджалан лун он кут воштыны ньӧбасьӧмъяс вылӧ.

— А кыдзи нӧ пӧдругаӧй? — век на дурис Семӧ.

— Кутшӧмджык ачыс?

— Тӧдӧмысь, медся мичаыс.

— Сідзкӧ тай, тӧдса ныв, позяс йӧз сьӧрысь поклон ыстыны.

Сёрниыс помасис сійӧн, мый соседъяс ордӧ ветлыны колисны кыкӧн. Вера талун эз жӧ вермы ветлыны — сылӧн дасьтӧма песласьны.

— Но и чӧрту тіянӧс ставныдтӧ, — дӧзмыштіскодь Мирон. — Думайтанныд луныс сэсся оз нин ло? Мӧдӧдчим, Илья.

— Гудӧктӧг али мый?

— Митрей, сетлан ӧд тальянкатӧ?

— Босьтӧй.

Илья кӧть эз на сяммы уна ног гудӧкасьны, а походнӧйтӧ ворсіс мичаа. Параллельнӧй прӧсек кузя мунігӧн, кыті йӧзыс ветлісны кварталлӧн рытыввыв пельӧслань, вӧрыс быттьӧ ловзис гудӧк шыысь. Первойя жӧ курень дінӧ воигӧн паськыда воссис курень ӧдзӧс, паныд петісны томъяс и пӧрысьяс.

— Волӧй, бур йӧз, волӧй!

— Кытысь усинныд, кытысь вошинныд?

— Локтім ми этайӧ мыльк сайысь. Сэні олам да тіян моз жӧ пес вӧчам.

— Зэв лада, сідзкӧ: гудӧка соседъяс!

Сёрнитісны рочӧн. Сідзкӧ, удмуртъяс да чувашъяс кӧнкӧ водзынӧсь на. Сэні и матрослы колӧ лоны, кодӧс аддзылӧма Семӧ.

— Ті миянӧс извинитӧй, — Мирон ӧд кужӧ сёрнитны культурнӧя. — Ми ветлам водзланьӧ.

— Бӧр воигад кежавлӧй.

— Аттьӧ! Волӧй асьныд миян ордӧ.

Гудӧк шы то гораммылас, то заводитлас кывны омӧльджыка, то дзикӧдз тшӧкмунлас, быттьӧ йӧрмылас лымъя вӧр пытшкас, — тайӧ тадзи ылӧдчӧ татчӧс местаыс. Куреньяс тані уна. Сы мында йӧз локтӧма, сы мында йӧз! Уралысь, Сибырысь, Волга вылысь, войвывса да рытыввывса Двинаяс вылысь.

— Гӧльлуныс жӧ, тыдалӧ, найӧс вӧтлӧма татчӧ. Тӧдчӧ паськӧмныс серти, — чӧвтыштіс Илья.

— А тэ кыдзи чайтан?.. Вишкун кодьяслы, мельник Иван пиян кодьяслы вӧчны тані нинӧм. Налӧн гортас кынӧмыс пӧт.

Миронлӧн кывъяс правильнӧйӧсь, Ильялӧн та кузя вопрос сэсся абу. Сійӧ век дзажгӧ-ворсӧ да мунігмозыс чатрасьӧ вӧр вылӧ.

— Ылӧдлӧма миянӧс Чукылевыд: вӧрыс тані бурджык.

— Ме та йылысь жӧ вӧлі думайта... Вот тэныд и земляк!

— Калым босьтны — земляк.

— Певсӧ мед ассьыс нёнялас, — скӧрмис Мирон. — Ми воксянь калымъяс сылы оз лоны.

Ӧти делянкаын кодъяскӧ зіля уджалісны вӧскресенньӧ вылӧ видзӧдтӧг.

— Эй, чувашъяс да удмуртъяс сэні абуӧсь?

— Абуӧсь. Кержакъяс ми.

— Извинитӧй, сідзкӧ.

Водзӧ мунігӧн нин Мирон висьталіс на йылысь.

— Кержакъяс — старӧверъяс. Налӧн асланыс законъяс, асланыс праздникъяс.

Туй вылысь тшӧкыда сюравлісны йӧз. То сэні, то тані тшынасисны куреньяс либӧ прӧстӧ чомъяс. А Семӧлысь матроссӧ некод оз тӧд.

— Матросӧс? Ме тӧда. Здрасте!

Чукылевлӧн пиыс петкӧдчис Миронъяс водзын — быттьӧ пу йывсянь лым тукта уси юр вылӧ.

— А-а! Прохор. Чолӧм, чолӧм! Кытчӧ ветлін? Кытчӧ мунан?

— Делаяс век, делаяс! — не стӧча вочавидзис Прохор да сэк жӧ кутіс висьтавны, кыті колӧ мунны чувашъяс да удмуртъяс дінӧ.

— Аттьӧ, туйдӧдӧмсьыд, Прохор, ыджыд аттьӧ!

— Нинӧмысь, землякъяс, нинӧмысь... Аддзысьлытӧдз!

Ковмис муныштны бӧрвыв, мӧдӧдчыны визир кузя. Тані, вӧлӧмкӧ, тожӧ делянкаяс, пес чипасъяс, керавтӧг кольӧм вӧр полосаяс.

Матросӧс аддзисны ӧдйӧ. Пыр жӧ сетісны вопрос:

— Татчӧ воан лунӧ тэ поткӧдін пес чурка миян Семӧлы? Помнитан, ичӧтик, сьӧдіник?..

— Комиысь?

— Комиысь! Ми сылӧн ёртъяс. Олам ӧти куреньын.

— О, сідзкӧ, тӧдсаяс!

Уна юасьӧмъяс эз ковмыны: матрос матросӧс вермӧ тӧдны кӧрталӧм синъясӧн.

— Кытӧні служитлін?

— Черноморскӧйын. А тэ?

— Балтиец.

Здук мысти кӧзяин да гӧстьяс пукалісны нин плакаясысь жӧ вӧчӧм пызан сайын.

Вӧвлӧм балтиец вӧлі Миронысь пӧрысьджык кык-куим арӧсӧн, джуджыдджык тушаа, гырысьджык лысера. Сійӧ лэдзӧма усъяс, гӧрд тошсӧ талун на бритӧма. Видзӧдіс неуна кымӧс увсяньыс, кажитчӧ, эз на тырвыйӧ эскы тӧдтӧм йӧзлы.

Куреньын вӧліны и мукӧдъяс. Ичӧтик ӧшинь дорын дӧмліс валегияс ар квайтымына старик. Мӧдар ӧшинь дорын мыйкӧ вурис том ичмонь либӧ ныв. Но стенаясӧ ӧшлӧм паськӧм серти, узьлан кӧлуй серти тӧдчис — тані олӧны унджыкӧн.

— Илья, мед эськӧ эз вун, — ёртыслань бергӧдчыштліс Мирон. — Семӧыд ыстіс миян сьӧрысь мусаыслы поклон.

— Удитӧма радейтчыны?.. Тэ кылан, Марина? Эз-ӧ тэ вылӧ?

— Тэ, Филипп, век шутитан, — чувашскӧй кыв вылын збоя вочавидзис Марина. — Коді нӧ кутас радейтчыны дӧва морт вылӧ. Миян ӧд нывъясыс на тырмасны. Ӧні кордонӧ мунісны. Рытнас локтасны бӧр.

Мариналысь кывъяссӧ матрос висьталіс Миронъяслы рочӧн. Сэсся аслас кыв вылын мыйкӧ тшӧктіс вӧчны Мариналы да та бӧрын юаліс Ильялысь, позьӧ оз ворсыштны гудӧкӧн.

Филипп киын тальянка быттьӧ вежсис. Кутшӧмтор сӧмын эз ворс матрос. И ставыслы сеталіс нимъяс: чечотка, баруня, полька, краковяк...

— А вот походнӧйяс! — И кутіс ворсны дженьыдджыкаӧн. Астраханскӧй, саратовскӧй, казанскӧй, ярославскӧй, тверскӧй... Ӧти кывйӧн, волжскӧй походнӧйяс — самӧй устьесяньыс да йылӧдзыс. — Ме ӧд служба бӧрын быд гожӧм на бурлачиті. Радейта Волга-матушкаӧс. Эрдъяссӧ сылысь радейта.

Илья сӧмын кывзіс да видзӧдіс. Сылы мӧдіс кажитчыны, мый тайӧ мортыс мыйӧнкӧ зэв ёна торъяліс ставсьыс, кодъясӧс Илья аддзывліс аслас нэм чӧжӧн. Но юалісны кӧ сылысь, мыйын петкӧдчӧ тайӧ торъялӧмыс, сійӧ эськӧ висьтавны эз на куж.

Марина тайӧ кадӧ удитіс нин пузьӧдны чайник, мыськыштны сола треска. Шӧраліс нянь. Кытыськӧ петкӧдіс бутылка вина. Ставсӧ тайӧс вайис пызан вылӧ.

— Савельич, — старик дінӧ шыасис Филипп. — Эновтлы дӧмсьынытӧ, гӧстьяс дырйи уджавны оз позь. Да ещӧ кутшӧм гӧстьыс — братишка! Быд воськолын матросъясыд тані оз паныдасьны.

Кыдзи тыдовтчис бӧрынджык, Савельич тожӧ бурлак, а Марина сылӧн ныв.

— Мый вӧсна юам? — лэптіс кружкасӧ Филипп.

— Унджык пес вӧчӧм вӧсна, — тыдалӧ, нарошнӧ дельӧдыштіс матросӧс старик. — Бикмедовлы, ой, уна пес ковмас.

Филипп та вылӧ нинӧм эз шу, но сы серти, кыдзи сійӧ видзӧдліс Савельич вылӧ да кыдзи Марина муртса гӧрдӧдыштіс, позис гӧгӧрвоны, мый стариклӧн кыв йывсьыс петіс шуны ковтӧмтор.

— Ми юам аддзысьӧм вӧсна, — быттьӧ стӧчмӧдыштіс матрос. — И мед тайӧ аддзысьӧмыс эз вӧв медбӧръяысь!

Чокнитчисны. Юисны. Закуситыштісны.

— Тэ, папаша, шуин, мый пессӧ вӧчам Бикмедовлы. Абу-ӧ заводыслӧн выль кӧзяиныс? — юаліс Мирон.

Но ӧні став вылас кутіс вочавидзны Филипп да позис чайтны, мый сійӧ тайӧс вӧчӧ нарошнӧ.

— Тайӧ вернӧ, — Мирон вылӧ видзӧдліс Филипп. — Заводлӧн кӧзяиныс ӧні — Бикмедов.

— Ок и дошлӧйӧсь Бикмедовъяс, — шензьыштіс Мирон. — Найӧ быдлаӧ тырмӧны. Весиг комиӧдз волӧны... Ме сёрнита купеч Бикмедов йылысь... Казань карсянь миянӧ волывлӧ. Вӧралысьяслысь прӧмыссӧ ньӧбны.

— Тайӧ купеч жӧ. Да ӧд вермис ӧмӧй ньӧбны дзонь завод сэтшӧм морт, кодлӧн эз вӧв ыджыд капитал?

— А кыдзи сылӧн ним-овыс? — юаліс ӧнӧдз на чӧв пукалысь Илья.

Филипп довкнитіс юрнас стариклань.

— Со коді тӧдӧ Волга кузя став купечсӧ. Нолтӧ, Савельич, кыдзи тайӧс ыдждӧдлӧны?

— Тотарскӧй ним эськӧ да.

— Абу Гафар Макарович?

— Во! Правильнӧ: Гафар Макарович.

— Дженьыдик тушаа да тшӧг, ичӧтик тошка, векньыдик син потасъяса, — лыддьӧдліс Илья.

— Сійӧ. Стӧч сійӧ.

— Зэв мудер, — содтыштіс Мирон. — Прӧмыса воясад Комиӧ воӧ кыйсьыны заводитчытӧдз на; вермас кӧ, став вӧралысьяскӧд киасяс; вӧзъяс быд бурсӧ да медся ыджыд донӧн кӧсйысяс ньӧбны прӧмыс.

Илья эз вӧв сӧгласен Миронкӧд: сылӧн другыс вывтіджык омӧльтӧ Бикмедовӧс. И сійӧ бара шыасис:

— Но оз пӧръясь. Шуас ньӧбны прӧмыстӧ медся ыджыд донӧн — и ньӧбас. Абу миян Сирвойтов кодь.

Филипп пыр жӧ юаліс Сирвойтов йылысь, коді сійӧ сэтшӧмыс.

— Ӧти вир юысь миян эм. Тожӧ купеч, — пинь пырыс лӧгысь сӧдзӧдыштіс Илья, и Мирон аддзыліс, кыдзи Филипплӧн синъясыс быттьӧ бурмыштісны.

— Кутшӧм нӧ лёктор сійӧ вӧчис тэныд, Илья? — вӧлі окота тӧдны матрослы.

Илья видзӧдліс Мирон вылӧ:

— Да, висьтав, — сійӧс ышӧдыштіс другыс. — Кокниджык лоас сьӧлӧм вылад. — Но ачыс жӧ заводитіс висьтавны Илья йылысь, кыдзи Илья кык вок казачитісны Вишкунлы, кыдзи тайӧ Вишкуныс ылӧдліс ая-пиа котырӧс налысь прӧмыс ньӧбигӧн. Илья сӧмын содтышталіс Мирон кывъяс дінӧ. А Филипп сеталіс вопросъяс сэтшӧм кужӧмӧн, мый вина бутылка помасигкежлӧ Илья весиг удитіс нин петкӧдлыны ошкӧн курччалӧм сойсӧ.

— Шу спасибо, — шензьыштіс вӧвлӧм балтиец, — абу ещӧ косьмӧма.

— А мыйла, думайтанныд, эз косьмы? — эз вермы кутчысьны водзӧ висьталӧмысь Илья. — Ссыльнӧй доктор лечитіс. Операция вӧчис.

— Марина! — та бӧрын гажаа шыасис Филипп. — Кӧть кытысь, а корсь миянлы мӧд доз.

Марина мӧдліс пыксьыны. Но батьыс сылы шуис:

— Тэ, нылук, ачыд аддзан, кодъяскӧд ми гажӧдчам. Петав соседка ордад. Сылӧн овлӧ. Донысь эн сулав.

Мӧд бутылка юигӧн Миронъяс тӧдмалісны унджыктор и кӧзяева йылысь. Найӧ, вӧлӧмкӧ, куимнанныс бурлачитӧны ӧти пароход вылын. Арнас пароходыс кынмӧма Кама ю шӧрӧ, а командаыс разӧдчӧма, коді кытчӧ сяммӧма. Найӧ локтӧмаӧсь татчӧ дженьдӧдны кузь тӧвсӧ да ёна нин гажтӧмчӧмаӧсь тані олӧм вӧсна. Филипп, кыдзи висьталіс ачыс, сэсся эз вермы терпитны, мед не петавны пемыд вӧр пытшкысь вӧля вылӧ.

— Нинӧм он кер, братишка, — та йылысь жӧ мӧдіс висьтавны Мирон. — Сэтшӧм нин, тыдалӧ, душаясыс вӧвлӧм морякъяслӧн, паськыдінъяс корсьӧны, оз кӧсйыны миритчыны овны дзескыдінын. Вот ме тэныд висьтала Петра йылысь. Земляк менам. Ӧні олам ӧти куреньын. Дак сылы — мый! Сылы куимтор и колӧ олӧмсьыс: уджавны ныр вылас усьтӧдз, тыртны рушкусӧ лов пӧдтымӧн, узьны пыктытӧдзыс. Тайӧ ӧмӧй олӧм!.. Эм ещӧ вок менам — Прокопей. Пӧчинӧкын ми сыкӧд олам. Ошлӧн вок — со коді сійӧ!

Савельич быттьӧ лӧдсалыштіс татчӧ:

— Кынӧмпӧтыд мортыдлы этша. Гагъяс тожӧ олӧны кынӧмпӧт вӧсна. Мортлы колӧ слобода. Эк, кутшӧма колӧ! А вот сійӧ и абу... слободаыс.

Старик ӧвтыштіс кинас, быттьӧ вӧтліс ас дінсьыс дӧзмӧдчысь гутӧс, гыравыласис пызан плака вылӧ да мӧдіс мыйкӧ думайтны ас кежсьыс.

— Ті сы вылӧ эн видзӧдӧй, — стариклань довкнитіс юрнас Филипп. — Тайӧ сылӧн поговорка. Ӧкмыссё витӧд восянь нин твердитӧ быд юыштӧм бӧрын: «Слобода, слобода».

— Чӧвлы тэ, Филипп, чӧвлы, — лэптыштіс юрсӧ Савельич. — Тэ меным эн мешайт. Менам синъяс оз ылӧдчыны, аддза кодъяскӧд сёрнита. — Друг сійӧ сувтӧдіс синъяссӧ Илья вылӧ. — Хорошӧй тэ морт: повтӧм да ён. Но... эн лӧгась... олӧм вылас видзӧдан кага синъясӧн на. Эн эскы Бикмедовлы. Сійӧ ылӧдлӧ.

— Ылӧдлӧ ли оз, а ур куяс вылӧ донсӧ сетіс медся ыджыдӧс, — смелмӧдчис шуны Илья.

— А эз кӧ сет? Мый сэки лои? Та вылӧ тэ вочавидз! Эз кӧ сет?..

Мирон да Филипп видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас сэтшӧм ногӧн, быттьӧ тайӧн висьталісны: аддзан пӧ, лад вылӧ заводитӧ воны старик.

— Эз кӧ сет, дерт, сэки вӧлі мӧд делӧ, — аслыс эскытӧгджык нин вочавидзис Илья. — Сэки эськӧ вӧралысьяс эз мӧдны вузавны ассьыныс прӧмыссӧ гусьӧн моз, мед та йылысь эз тӧдлы асланыс сиктса купечыс.

— А ме мый йылысь шуи? — радлыштіс старик. — Эз кӧ сет унджык, и прӧмыссӧ эськӧ ньӧбис этшаджык. Тіянлы, вӧралысьяслы, сетіс кӧпейкаяс, а ачыс босьтіс рубъяс. Рӧскодуйтіс сёяс, а нажӧвитіс тысячаяс, миллионъяс. Тайӧ прибыль вылас ньӧбис дзонь завод. Тэ вӧралін — тэнад вӧралӧм вылын сійӧ озырмис. Тэ ӧні сылы пес кералан, а барышсӧ мӧдас босьтны сійӧ. Ньӧбас либӧ стрӧитас ещӧ ӧти завод. Уджавны мӧдам сы вылӧ ещӧ на унджыкӧн. Сійӧ ӧтарӧ пӧльтчӧ, озырмӧ, а ми мый?..

— Вообщӧ тадзи, — бара торкис старикӧс Филипп, — ог кутӧй паськӧдчыны... Кӧні миян тальянканым? Окота ещӧ ворсыштны.

Миронлы мӧдіс кажитчыны, мый Филипп торкӧ старикӧс сы вӧсна, мый оз на тырвыйӧ эскы налы, Миронлы да Ильялы. И тайӧ вӧлі збыль.

Ас йывсьыс Филипп эз ставсӧ висьтав выль ёртъясыслы. Дай татчӧ, вӧрас, эз прӧста лок. Та вылӧ вӧлі помка. Волжскӧй пароходъяс вылын грузчикӧн да матросӧн уджалігас вӧвлӧм моряк ӧдйӧ тӧдмасис социал-демократъяскӧд. Первой сылы сетлывлісны торъя поручениеяс, а бӧрынджык примитісны членӧ. Регыд сійӧ сюрис охранкалӧн тайнӧй агентъяслы подозрение улӧ. Но кутчысьны налы вӧлі нинӧм дінӧ. Ковмис петкӧдлыны асьсӧ сідзи, мед бырӧдны тайӧ подозрениесӧ. Та вӧсна жӧ сійӧ локтіс и вӧрӧ уджавны, кӧть эськӧ организацияыс сы водзӧ пуктіс мог — бурджыка тӧдмавны пес вӧчысь рабочӧйяслысь условиеяссӧ, пыртны на пӧвстӧ большевикъяслысь кыв, мыйта лоӧ позяна.

Филипп гӧгӧрвоис нин, мый сы водзын буретш сэтшӧм йӧз, кодъяскӧд позьӧ уджалыштны, кодъяслы колӧ отсавны петны паськыдджык туй вылӧ. Но сійӧ лыддис коланаӧн лоны видзчысьысьӧн, эз кӧсйы ӧшыбитчыны. Сійӧ ворсіс гудӧкӧн и сэк жӧ сюся видзӧдіс то Мирон вылӧ, то Илья вылӧ.

Опытнӧй синлы эз вӧв сьӧкыд лыддьыны Ильялысь думъяссӧ. Илья вензис аскӧдыс. Сійӧ некыдз эз вермы эскыны, мый вӧралысьяскӧд Бикмедовлӧн варовлуныс, на водзын ас мортӧн асьсӧ петкӧдлӧмыс да налысь прӧмыссӧ донӧнджык босьтӧмыс сылы ковмис сӧмын сы могысь, мед воис унджык прибыль, а тайӧ прибыль вылас ньӧбны дзонь завод, кодлы куш пессӧ вӧчӧны эта мында йӧз! Колӧ чайтны, мый тайӧ завод ньӧбӧм вылӧ збыльысь ковмис сетны уна деньга, кодлысь лыдсӧ Илья весиг оз сяммы вежӧртны. Но энлӧй жӧ. Ильялӧн мыйкӧ эз на эскыссьы. Кыдз нӧ сідз! Кольӧм ар да тӧв чӧжӧн Важгорт вӧлӧсть кодьын мыйта зверь-пӧтка кыйлісны, но некод эз озырмы, а Бикмедов найӧ прӧмыс вылӧ вермӧма ньӧбны дзонь завод. Тані, зон, куш кывлы эскыны оз позь. Первой делӧ заводсӧ видзӧдлыны колӧ.

Илья матыстчис стариклань, мед Филипп ворсігкості юасьыштны сылысь. Но сӧмын на удитіс сетны ӧти вопрос, кыдзи тальянка дугдіс ворсны.

— Мый йылысь сёрниыс? — юаліс гудӧкасьысь.

— Илья кӧсйӧ тӧдны, ыджыд-ӧ заводыс Бикмедовлӧн, — вочавидзис Савельич.

— А ті ӧмӧй эн завод дінтіыс локтӧй татчӧ?

Мирон висьталіс Филипплы, кыдзи вӧлі делӧыс: найӧ локтісны веськыда лесничествоӧ асланыс ёртъяс бӧрся.

— Таысь кындзи, ми эг тӧдӧй, — содтіс Илья, — мый заводыс Бикмедовлӧн. Ми эськӧ и асьсӧ, Бикмедовсӧ, аддзӧдлім.

— Весиг асьсӧ? — серӧктіс старик. — Асьсӧ, пиӧ, тэ он аддзы татысь. Тані пукавны сійӧ оз мӧд. Заводнас веськӧдлӧ сылӧн управляющӧй. А волас кӧ коркӧ, и бӧжсӧ сылысь он аддзыв.

Филипп стӧчмӧдыштіс:

— Тіян воигӧн заводыс эз на сылӧн вӧв. — И юаліс: — Кӧсъянныд ветлыны видзӧдлыны заводсӧ?

— Окотапырысь ветлам, — радлыштіс Илья. — Сӧмын вот кутшӧмджык кадӧ.

— Рӧштво лунъясӧ медся бур, — висьталіс Филипп, и сыкӧд ставӧн сӧгласитчисны.

Мирон петавліс ывлаӧ. Вӧлӧмакӧ, заводитӧ нин рӧмдыны, колӧ мӧдӧдчыны гортӧ.

— Ыджыд аттьӧ, другъяс, — мӧдісны прӧщайтчыны Мирон да Илья.

— Кутам тіянӧс виччысьны миян ордӧ.

— Марина, обязательнӧ волы. Миян эм Вера нима ныв, и ті сыкӧд, дерт, кутанныд ладмыны.

Выль другъяс кӧсйысисны волыны регыдъя кадӧ.

— Да эн вунӧдӧй босьтны сьӧрсьыныд Семӧлысь пӧдругасӧ! — туй вывсянь нин горӧдіс Мирон.

— Мед виччысяс. Вайӧдам!..

Тайӧ лунсянь том йӧз мӧдісны волывлыны ӧта-мӧд ордас.

4

Рӧштво ӧдйӧ матысмис. Но пес вӧчан кварталын сёрниыс муніс не та йылысь. Пес пилитысьяслысь пессӧ кутісны примитны выль пӧв, ёнджыка видлалісны пес керасъяссӧ, быдтор дінӧ крукасисны.

Помкаыс вӧлі татшӧм: леснӧй ведомство удитіс нин артмӧдчыны заводлӧн выль кӧзяинкӧд сдайтны сылы кварталсӧ, а вӧчӧм пессӧ индысис вузавны, кыдзи ассьыс гӧтӧвӧй продукция. Местнӧй лесничестволы воссис ыджыд позянлун зептавны вель ыджыд сьӧм чукӧр: примитны рабочӧйяслысь пессӧ ёна чинтӧмӧн да мынтысьны договор серти, а заводыслы вузавны сы мында кубическӧй сажень, мыйта лоас збыльысь, дай, дерт, ыджыдджык донысь.

Мудеритісны быд ногыс, мед сӧмын кыдз позьӧ унджык кубатура чинтыны пес чипасъясысь. Шочджыка кӧ тэчӧма пессӧ — шыбитӧны мыйта кӧсйӧны, дженьыдджыка либӧ кузьджыка сійӧс вӧчӧма — штрап. Штрапуйтісны муртса кузьджыка кольӧм мырйысь, соттӧм увъясысь, вӧр полосаысь пӧрӧдӧм пуысь... Мыйысь сӧмын оз штрапуйтны! И артмис: сдайтан, шуам, сё кубическӧй сажень, а гижасны сизимдас, уна вылӧ — кӧкъямысдас.

Татшӧм штрапъясыс, дерт, эз вӧвны сӧмын таво и тайӧ кварталын. Тадзи жӧ чиркисны рабочӧйяслысь и сэки, кор пессӧ вӧчӧдіс ачыс заводыс. Сылӧн довереннӧйяс, леснӧй надзирательяс кужисны жӧ нажӧвитчыны пес пилитысьяс тшӧт весьтӧ. Гашкӧ нӧ, артмис налӧн мудерджыка, кузьджык кад вылӧ нюжӧдӧмӧн да, та вӧсна омӧльджыка шыбитчис синмад. Но тані, тайӧ кварталын, коліс тэрмасьны, и став мошенничайтӧмыс муніс ӧти сайысь.

Приёмкаыс заводитчыліс рытыввывса квартальнӧй прӧсекладорсянь. Пес пилитысьяс лунбыдъясӧн ропкисны асланыс делянкаясын. Но тайӧ ропкӧмыс вӧлі быдӧнлӧн ас кежсьыс. Быд пара чайтіс, мый приёмка дырйи торъя ёна ӧбӧдитісны сӧмын найӧс. Мыйӧн нӧ тӧдан, мый вӧчсьӧ орччӧнса делянка вылын. Пӧрӧдтӧг кольӧм вӧр полосаяс кажитчисны йӧзӧс торйӧдысь стенаясӧн, быд курень вӧлі ас куас йӧршитчӧм ичӧтик царствоӧн. Он ӧд кут ветлӧдлыны уджалан кадӧ делянкаысь делянкаӧ, куреньысь куреньӧ, мед тӧдмавны, кодлысь кыдзи примитӧмаӧсь пессӧ, абу та вылӧ татчӧ воӧма. Дай кутшӧм нӧ делӧ, шуам, кержаклы тӧдны «вотякъяс» йылысь, а сибыраклы — вологдаса йылысь. Быдӧн олӧ ас радиыс.

И век жӧ мыйсюрӧ кывсис. Вӧлӧмкӧ, уналысь чинтӧмаӧсь кубатурасӧ сы вӧсна, мый найӧ, быттьӧкӧ, оз кужны уджавны: лёка пӧрӧдчӧны, шогмытӧма орйӧдлӧны чуркаяс, некытчӧ туйтӧг тэчӧны пес чипасъяс, оз кӧсйыны пыдди пуктыны леснӧй ведомстволысь техническӧй требованиеяс. А вот эмӧсь комияс — лесник Чукылевлӧн землякъяс — дак налӧн ставыс бур. Найӧ и пессӧ вӧчӧны унджык, и нинӧм дінӧ оз позь крукасьны. Примерсӧ босьтны колӧ налысь, тайӧ комиясыслысь, — тадзи уналы висьталӧма ачыс Чукылев.

Ӧтияс эскисны татшӧм сёрниыслы, мӧдъяс — эз.

— Да мый нӧ тані эскытӧмыс? — тӧлкуйтісны ӧта-мӧд костаныс пес пилитысьяс. — Земляк землякӧс оз мӧд ӧбижайтны, оз мӧд и лёкӧдны.

— Да ещӧ синмад наӧн зурӧдӧны — пример пӧ налысь босьтӧй, раз туды твою...

— Ӧбиднӧ, дерт, тадзи кӧ. Страсть ӧбиднӧ.

— Дзикӧдз немӧ воштасны. Нинкӧм шульястӧ он ну гортад, непӧштӧ сьӧм.

Пес примитысьяс локтісны и комияс дінӧ. Митрейлысь да Семӧлысь пессӧ примитісны сэтшӧм ногӧн, быттьӧ найӧ, пес сдайтысьясыс, тані эз и вӧвны. Делянкаысь мунігас приёмщикъяс сӧмын и шуисны налы, зэв пӧ тай этша вӧчӧмныд пессӧ, лёка тэчӧмныд чипасъястӧ, быд воськолын нарушениеяс.

Петраӧс ылӧдны вӧлі сьӧкыдджык. Сійӧ уна во нин воліс татчӧ пес пилитны да уналы и пессӧ сдайтліс. Но, кор аддзис, мый тайӧяс кубатурасӧ чинтӧны весиг сійӧ чипасъясысь, кодъясӧс вӧлі примитлӧма нин, вашнитіс Чукылевлы, мед сійӧ висьталас главнӧйыслы кыв-мӧд... Петра лыддис бурджыкӧн бара сетыштны калым.

Приёмщикъяс пӧвстын главнӧй пыдди ветлӧдліс леснӧй кондуктор — лесничӧйлӧн довереннӧй морт — кок улӧдзыс сьӧд пася, кузь пельяса пыжикӧвӧй шапкаа, замшевӧй перчаткиа. Сылы отсасьысьясӧн вӧліны объездчик да лесник.

— Мый тэ шуин? — друг горӧдіс кондуктор, кор Чукылев смелмӧдчис шуны сылы Петралысь «кыв-мӧдсӧ». — Нолтӧ выльысь висьтав, гораджыка, мед ставӧн кыласны!.. Тэ — мый, кӧсъян, мед талунсянь жӧ тэнӧ чӧвтісны удж вывсьыд?

Лесник сулаліс начальникыс водзын кулӧм нисьӧ ловъя, эз позь гӧгӧрвоны, кыті сылӧн рудджык — жебиник тошкыс али чужӧмыс.

— Ме тэнӧ, сукин сынӧс, велӧда татшӧмторъяссьыд! Ме тэ вылӧ талун жӧ гижа жалӧба, а аски мӧдан нин сдайтны ассьыд участоктӧ.

— В-в-винӧват, го-господин кондуктор, — дрӧжжитіс Чукылев, — ви-винӧват...

— Ланьт!.. Аслад поступокӧн тэ лякӧсьтан дзоньнас миянлысь ведомствонымӧс. Мый шуас лесничӧй, кор кывлас, мыйӧн занимайтчӧны сылӧн подчинённӧйясыс. Мерзавец! Идиот!..

Петралӧн тожӧ кутісны дрӧжжитны пидзӧсъясыс. Петра поліс Чукылев вӧсна. Земляк ӧд. Збыльысь вермасны чӧвтны удж вывсьыс. Некутшӧм мыжтӧг. Петра кывъяс вӧсна.

— Го-господин ста-старшӧй, — мыктӧдіс жӧ Петраӧс. — Чучукылев абу мыжа. Мы-мыжа ме... необ-необразованнӧй мо-морт. Ме ча-чайті...

— Мый тэ чайтін? — Кондукторлӧн чужӧмыс кажитчис ёна скӧрӧн да ӧбиженнӧйӧн. — Тэ чайтін, мый леснӧй стража сійӧс и вӧчӧ, мый ветлӧдлӧ пес пилитысьяс дінті да чукӧртӧ калымъяс? Абу тадзи, уважаемӧй. Тэ ӧшыбайтчан. Ми служитам государстволы. Государство миянлы мынтӧ жалӧвание. Калым босьтысьясӧс миян наказывайтӧны. И вообщӧ колӧ лоны сӧвестьтӧмӧн, мед мырддьыны мортлысь трудӧвӧй кӧпейка. — Кондуктор друг бурмыштіс. — Вот тэ, — клопвартіс Петра пельпомӧ сійӧ. — Тэ локтӧмыд татчӧ зэв ылысь. Думайтан, ми ог тӧдӧ, мыйла тэ эновтін ассьыд овмӧстӧ, гӧтыртӧ, чужанінтӧ? Тэ локтін буретш тайӧ кӧпейкаясла, рубъясла. Сідз ӧд?

Петра нюммуныштіс.

— Стӧч тадзи, господин старшӧй.

— Ещӧ ме шуа: правильнӧ вӧчӧмыд, мый локтӧмыд. Тэ кодь багатыръясыс колӧны миянлы. Лолыд нимкодясьӧ, кор локтан тэнад кодь делянкаясӧ. Тэ настӧящӧй пес кералысь. Мукӧд делянкаясын ми тэнӧ пример пыдди вайӧдлім. Уна уджалан — уна и пӧлучитан.

Петралысь пессӧ примитӧм помасис сійӧн, мый ставӧн колисны дӧвӧленӧсь: кондуктор сяммис зептавны Петра делянкаысь эз этша кубическӧй сажень пес. Чукылев радліс, мый начальникыс бурасис, Петралы лои долыдджык сійӧс ошкӧмысь, а объездчик кутіс бурджыка тӧдны ассьыс начальниксӧ. Мудер начальник: кужӧ мый висьтавны кывйӧн, кужӧ кыдзи вӧчны делӧ вылын, пример петкӧдлӧ подчинённӧйяслы.

Миронъяс делянкаын приёмка муніс сьӧкыдджыка. Мирон эз ӧтчыд босьтлы лесник киысь мерайтчан бедьсӧ да выль пӧв мерайт пес чипасъяссӧ. Быд раз сылы удайтчис дорйыны асьсӧ. Но Чукылевлӧн вӧлі дасьтӧма мӧдтор. Делӧыс сыын, мый лесник ӧнӧдз на эз получит Миронлысь калым «бур делянкаӧ» найӧс сувтӧдӧмысь. Та вӧсна сійӧ татчӧ быд волӧмӧ гусьӧн моз ёна корсис делянкаысь нарушениеяс да ставсӧ тэчис пель саяс, мед, лымйӧн тыртыштӧм бӧрын, ковмас кӧ, аддзыны найӧс пыр жӧ. Мудер лесник кӧсйис повзьӧдны штрапӧн ассьыс землякъяссӧ, кодъяс эз кужны донъявны сыӧн вӧчӧм бурсӧ, да та ногӧн век жӧ перйыны калым, дерт, воддза дорысь ыджыдджыкӧс нин. Сійӧ эз кӧсйы вӧчны тайӧс йӧз дырйи. Но талун, начальниклӧн сы вылӧ скӧрмылӧм бӧрын, зэв вӧлі лӧсялӧ петкӧдлыны ассьыс старание. И Чукылев заводитіс: кытысь оз гурйышт, сэтысь и аддзӧ нарушение. То мыр кольӧма кузьджык, то лым улӧ тырӧма лыс чукӧртор, то мыйкӧ ещӧ. Ставыс посньыдик, но позьӧ лыддьыны нарушениеӧн.

— Ай-ай-ай! — Миронӧс дивитіс кондуктор. — А меным ещӧ висьталісны, мый ті уджаланныд бура. Оз позь тадзи, том морт, оз позь. Тіян вывті уна нарушениеяс. Весиг лым улысь сюрӧ быд воськолын. Тэ гӧгӧрвоан, том морт, кутшӧм серпас тані петкӧдчас лым сылӧм бӧрын — помся нарушениеяс.

Мирон заводитліс вензьыны. Но Чукылев аддзис век выль и выль нарушениеяс.

Кондуктор шуис:

— Ковмас составитны торъя акт став делянка вылас.

Шуис — и мунісны. А Миронлы эз вӧв окота мӧдӧдчыны ёртъясыс дінӧ, кодъяс уджалісны неуна водзынджык. Сійӧ некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, кутшӧм ногӧн вермӧма кольны та мында нарушение. Мирон скӧрысь заводитліс чужъявны мыръяс дінысь лым, корсьны соттӧм увъяс... Но некутшӧм нарушениеяс сылы эз сюравны. Ставыс вӧлі лючки.

Пес сдайтӧм йылысь сёрни выль вынӧн пансис рытнас, куреньӧ воӧм бӧрын. Дӧвӧлен вӧлі сӧмын Петра. Сійӧ ёна тӧждысис аслас земляк Чукылев вӧсна, мед жӧ эськӧ кондуктор збыльысь эз чӧвт сійӧс удж вывсьыс.

— Сволочь сійӧ, тэнад Чукылевыд, — та вылӧ шуис Мирон. — Некод оз аддзы некутшӧм нарушение, а сійӧ быттьӧ ныриса пон. Ӧд таӧдз Чукылевыд кымынысь воліс миян дінӧ, пыр ошкис уджнымӧс, а талун этатшӧма солаліс.

— Солалан, зон, небось, аслад кӧ куыд донаджык, — долыда сераліс Петра. — Весиг менӧ, бокӧвӧй мортӧс, дрӧжжитӧдіс, кор старшӧйыс топӧдліс сійӧс. Ок, и пывсьӧдіс куш гӧликӧн!

Петра эз висьтав, кутшӧм мыжысь кондуктор «пывсьӧдіс» лесникӧс. Но сылӧн кывъясыс тӧдчымӧн небзьӧдісны ёртъясыслысь Чукылев вылӧ скӧралӧмсӧ. Кӧть кыдз эн шу, а лесник тожӧ ичӧт морт, сы вылын тешитчывлӧны жӧ прамӧякодь.

— Сідзкӧ, кондукторыс сэтшӧм сӧбака, — чӧвтыштіс Илья.

— Вот тайӧ вернӧ, — содтіс Семӧ. — Ми вокӧс мортӧн оз лыддьы. Ок, зон, кутшӧм важнӧй!.. Ветлӧдлӧ, быттьӧ быд воськолысь деньга пӧлучайтӧ. — И кутіс петкӧдлыны, кыдзи ветлӧдлӧ кондуктор.

— Эн дур, — Семӧӧс торкис Петра. — Кондуктор абу шыбитана морт. Ставсӧ гӧгӧрвоӧ. Пес пилитысьяс кӧпейкаӧн дӧрӧжитӧ.

— Иван, — эз вермы чӧв овны и Митрей, — ноко висьтав жӧ, друг морт, кутшӧм сэтшӧм милӧсть тіянлы вӧчис тайӧ кондукторыс?

— Ме бара ог тӧд, — нюжӧдыштіс Иван. — Ме эг вӧв на дінын. Ме сэки пес поткӧдлі да тэчи.

Петра друг скӧрмис.

— Тіянлы эськӧ ёнджыка лытайтны, помся кывбӧритны да таысь унджык деньга босьтны. Вывті озырӧсь лоанныд!

Митрей видзӧдліс ёртъясыс вылӧ, донъялыштіс, мый найӧ думайтӧны Петра кывъяс йылысь, да сӧмын сэки вочавидзис:

— Тэ, тыдалӧ, полан рӧзӧритчӧмысь, ми кӧ, Семӧкӧд, этшаджык пес вӧчам. Эн пов, Петра, тэнсьыд кык воблаа юкватӧ панявны ог пуксьӧй. Виньдан ещӧ!

Семӧ да Иван пыльснитісны-серӧктісны. Иванлы ӧд дышӧдіс нин быд лун больскыны-панявны «жаритӧм ватӧ».

Митрей кывъяс да вокыслӧн пыльснитӧм вӧсна Петра ещӧ на ёна скӧрмис. Сійӧ ӧдйӧ уськӧдчис ӧдзӧсӧ содтыны ӧшӧдӧм пӧртйӧ воблаяс. Но буретш тайӧ, воблаяс содтӧмыс, лои ещӧ на гажаджык серам петкӧдланторйӧн. Помасис сійӧн, мый Петра дзикӧдз пузис да сёйигкостіыс чеччис пызан сайысь. Тадзи торксис артельлӧн дружнӧя олӧмыс.

Та бӧрын лун-мӧд мысти случитчис мӧд лёктор: Семӧлы кочкӧма коскас. Митрей сійӧс вайис куреньӧ мыш вылас. Ни пукавны, ни лолавны прамӧя эз позь.

— Тайӧ, гашкӧ, прӧйдитас коркӧ, — бара на заводитліс шмонитны Семӧ. — Да ӧд... ой... эстшӧма сутшкӧ... Да ӧд карас ветлытӧм лоӧ. Рӧштвоыс... м-м... талявны мӧдіс. Ой, сутшкӧ... Лучшӧ ланьтӧдча.

Сёр рытын нин локтісны Филипп да Марина — сёрнитчыны рӧштво лунъясӧ ветлыны матысса карӧдз, кытӧні вӧлі Бикмедовлӧн заводыс.

— А тэ мый сэтшӧм рам талун, ичӧт вокӧй? — Семӧ дінӧ шыасис Филипп, кор сійӧс аддзис вольпась вылысь.

Сылы висьталісны Семӧлӧн висьӧм йылысь.

Филипп видзӧдліс Марина вылӧ, коді удитӧма нин пуксьыны Веракӧд орччӧн да видлаліс Вера киясысь прӧшви.

— Волы татчӧ, лекар. Видлы, мый лоӧма коскыс Семеныслӧн.

Марина збыльысь вӧлӧма вӧрзьӧминъяс да чегӧминъяс бурдӧдысь лекарӧн. Тайӧторйӧ сійӧ велалӧма синтӧм мамыс дінын, код дорӧ вӧлӧсть пасьтаысь волывлӧмаӧсь веськӧдны вӧрзьӧминъяс.

Ставӧн тӧждысисны Семӧ вӧсна. Сӧмын Петралы тайӧ вӧлі веськодь. Сійӧ зунясьӧма ломтысьысь кӧрт пач водзӧ да дӧмліс ассьыс кепысьяссӧ.

Коссӧ быд малыштӧмысь Семӧ ружтіс, но сэк жӧ кыліс, кыдзи Мариналӧн шоныдик чунь помъясыс кутісны кытшлавны ӧтиджык местаті, а коссӧ дойдны мӧдіс ещӧ на ёнджыка.

— Терпитышт, сӧкӧл, терпитышт, рӧднӧй, — ласкова шуаліс Марина, и тайӧ кывъясысь Семӧлы вӧлі кокниджык.

Керкаын мӧвкъяліс кӧрт пач дука шоныд. Марина пукаліс нар вылын жӧ, кокъяссӧ джоджлань ӧшӧдӧмӧн. Сы вылын прӧстӧй ситечысь юбка да ковта, сосъяссӧ гырддзаӧдзыс пуджӧма. Сартаса би водзын, кодӧс югыда кутіс Митрей, бура тыдаліс чужӧмыслӧн быд чукыртор, пистиӧн висьлӧмбӧрса быд чуттор. Марина малаліс Семӧлысь челядьлӧн кодь вӧсни коссӧ сэтшӧм зіля, мый бокысянь видзӧдігӧн кажитчис, быттьӧ сійӧ ӧні аддзис да кыліс сӧмын чунь помъяснас.

— Регыд нин, дона пи, регыд.

Филипп бара чӧвтыштліс синъяссӧ Петралань да гусьӧник юаліс Миронлысь, мыйла сэтшӧм зумыш Петра.

— Споруйтыштім, — вочавидзис Мирон, но паськӧдчыны та кузя лыддис ковтӧмӧн.

— Но, кыдзи сэні, Марина? — бергӧдчыштіс Филипп. — Мыйын делӧыс?

Марина чышъян помнас чышкыштіс пӧсялӧм чужӧмсӧ.

— Сюрса лыыс дзонь, — эскӧдана шуис Марина. — Нюжалыштӧма ӧти жила. Сы вӧсна и ёна висьӧ.

— И кор жӧ сійӧ бӧр дженьдаммас? — ӧдйӧ юаліс Семӧ, и тайӧ юалӧм вылӧ ёртъясыс гажаа серӧктісны: налы вӧлі нимкодь сыысь, мый сюрса лыыс Семӧлӧн дзонь.

— Тэ, Лаврень пи, виччысь ӧні гӧрб чужӧм.

Ставӧн видзӧдлісны Петра вылӧ. Гажа серам быттьӧ орыштіс.

Петралӧн кывъясыс и самӧй шуанногыс вӧліны сэтшӧм виччысьтӧмӧсь, мый дзонь здук кежлӧ куреньын пуксьывліс чӧв-лӧнь.

— Ок, и олӧм эськӧ босьтчас тэнад, Петра, менам кӧ лоас... ыджыд гӧрб, — сьӧкыда чӧвтыштіс Семӧ.

Бара олыштісны чӧв. Татшӧм кадъясӧ чӧв олыштӧмыд висьталӧ кывйӧн шуӧм дорысь унджык.

— Сэкитӧ, эськӧ, дерт, олыштім...

Петра ӧні кажитчис лӧг порсь кодьӧн, коді быттьӧ мыйкӧ ныръяліс да скӧрысь рукӧстывліс аслыс.

Шыасис Мирон:

— Абу лӧсьыд тадзи радлыны йӧз беда вылӧ, Петра, да ещӧ бокӧвӧйяс дырйи.

Вокыс вӧсна яндзимла Иван нюжӧдчис аслас узьланінӧ да кутіс видзӧдны сьӧдасьны нин удитӧм пӧтӧлӧкӧ.

Марина дінӧ матыстчис Вера.

— А мый колӧ вӧчны, мед ӧдйӧджык бурдас коскыс? — Мариналысь юаліс сійӧ.

— Да, да: мыйджык колӧ вӧчны?

— Кыдзиджык лечитны?

— Кос висигъясӧн ӧд кушман и быдтор пуктывлӧны коскас, — ӧта-мӧд вежмӧн шыасисны Семӧлӧн ёртъясыс да тайӧн тшӧтш янӧдісны Петраӧс.

— Позьӧ и зыртӧм кушман кӧртавлыны, мед разалыштас пузьӧм вирыс, — сӧгласитчис Марина. — Но татшӧм доймӧмъяс дырйиыд медся ыджыд лекарствоӧн овлӧ спокой. Тадзи висьтавліс менам мамӧ. Колӧ куйлыштны мыйкӧ дыра, и прӧйдитас.

— Куйлыштнытӧ ме моим поштением: верма, — нюммуніс Семӧ да видзӧдліс напарникыс вылӧ. — Сӧмын ӧд Митрейлы гажтӧм лоӧ метӧг.

Илья пыр на думайтіс, мыйӧн эськӧ сійӧ вермас отсавны Семӧлы.

Сійӧ шуис:

— Тэ эн шогсьы таысь, Семӧ. Митрейлы ми отсыштам пӧрӧдчыны да чуркаяссӧ орйӧдлыны. А мукӧд уджсӧ ӧтнас вермас вӧчны.

— Вот тайӧ правильнӧ, — ошкыштіс Ильяӧс Мирон. А Филипп содтіс:

— Бедаӧ сюрлӧм морт ас сертиыс кужӧ гӧгӧрвоны мӧд мортӧс.

Куреньын друг лои гажаджык. Аддзыссис и кушман. Сійӧс ӧдйӧ зыртісны, тэчисны чышкӧд пиӧ да кӧрталісны Семӧ коскӧ.

Здук мысти Семӧ кутіс нин акйӧдлыны кушманӧн мышсӧ сотӧмысь.

5

Рӧштво кежлӧ ёна кӧдздӧдіс. Ӧтарӧ шковгис-потласис вӧр. Куреньлӧн ортсы стенъясыс гыӧртісны пӧсялӧм вӧв моз, наръяс улӧ поздысисны гырысь «кӧчьяс». Ковмис помся ломтыны пач.

Петра чеччис вольпась вывсьыс пыр жӧ, кыдз сӧмын том йӧз мунісны карӧ. Сійӧ шыбитіс пачӧ содтӧд песъяс, петавліс ывлаӧ порсь яйла, кодӧс ньӧбліс праздник лунъяс кежлӧ, кералыштіс сэтысь вель ыджыд кусӧк да пуктіс пуны кӧрт пач вылӧ, кӧть эськӧ тайӧ пач вылас пес пилитысьяс некор эз пусьывлыны. Но талун яндысьны вӧлі некодысь, не кӧ лыддьыны Семӧӧс.

Дыр эз мӧд югдыны. Весь олігмозыс Петра удитіс нин некымын пӧв сьывны «Рождество твое, Христе боже наш», кодӧс талун асыв сьылӧны став крещенӧй мирас, казьтыштіс гортсаяс йывсьыс и, колӧ шуны, лои гажтӧмкодь. Сэтчӧ жӧ, эз вӧв лӧсьыд артелькӧд лӧгасьӧм вӧсна. Оз гӧгӧрвоны том йӧз, ньӧти оз гӧгӧрвоны олӧмсӧ! Лои ӧмӧй Петра скупӧн, эма сайысь кӧ? Да, сійӧ эськӧ тӧдан мый кутіс сёйны арся видз чӧж! Черинянь, тэсь, анькытша кисель, проса рок... О, Петраыд, зон, эськӧ тӧдіс, мый ньӧбны. А мыйла думайтанныд оз ньӧб?..

Пачын важӧн нин удитісны сотчыны песъяс. Петра видзӧдіс ӧгыралысь шомъяс вылӧ, а аддзис дзик мӧдтор: сійӧ син водзті ӧні прӧйдитіс сылӧн став олӧмыс. Колис батьтӧг, детинкаӧн на, кӧзяин пыдди. Быдмигчӧжыс ковмис пыклыны важмӧм керкасӧ да ичӧтик овмӧссӧ, мед найӧ кыдзкӧ-мыйкӧ эз пӧрны. Сэсся бур йӧз отсӧгӧн стрӧитіс выль керка. Паськӧдыштіс кӧдза му — кыті гӧрыштӧмӧн, кыті коканӧн кокыштӧмӧн. Страдуйтігъясад киас — коса, коскас — чер: пуктӧ турун и паськӧдӧ видзьяс. Зіль мортлы сюрис зіль гӧтыр. Гожся асывъяснад йӧзыс узянінысь на чеччӧны, а Петра гозъя кытчӧкӧ ветлӧмаӧсь нин. Да и кузь тӧвъясыд эз кольлыны тыртӧг — нажӧтка вылысь Петра некор эз волыв грӧштӧг. И бара жӧ, мыйла эз волы грӧштӧг? Да сы вӧсна, мый уджаліс зіля, а рӧскодуйтіс кыдз позьӧ этша. Пес пилитысьясыдлӧн, зон, гӧрбыс пӧт, да кынӧмас гажтӧм. Нэмсӧ тадзи вӧвлӧма. А том йӧз, видзӧдтӧ, ныръяссӧ лэптӧдлӧны. Быттьӧкӧ ми пӧ и йӧзыс. Карӧ мунісны. Дзонь вӧлӧк сайӧ. А мый эськӧ корсьӧны сэтысь, тӧдтӧм карсьыс?

Петра видзӧдліс Семӧлань, коді тавой, некымын узьтӧм вой бӧрын, весиг эз на садьмыв. Дерт, бурӧн кӧ, эськӧ, колӧ чукӧстны Семӧӧс, юавны сылысь, вермас оз ачыс пусьыны, гашкӧ, и вердыштны коліс пуӧм шыднас — уна-ӧ колӧ Семӧлы! Но лӧгасьӧм мортыд мукӧд дырйи весиг асьсӧ оз жалит, и Петра кинас ӧвтыштіс висьысь вылӧ — меным пӧ ичӧт могыс сы дінӧдз, кывйыс тай зэв лэчыд, мӧдысь озджык мӧд воны пӧрысьджыкъяс вылӧ.

Дыр пӧжсьӧмла порсь яя шыд веркӧсӧ чӧжсьӧма чунь судта гос, а ачыс тшӧгыс лоӧма майтӧг кодь нильӧг. Праздник кежлӧ Петра водзвыв дасьтыліс вина. Петра эз окотит виччысьны йӧзлысь воӧмсӧ да заводитіс пируйтны ӧтнас.

Семӧ садьмис нырас веськалӧм уллюнъя дукысь. Сійӧ вештыштіс юр вывсьыс пась пӧласӧ да, кыв шутӧг, кутіс видзӧдны Петра вылӧ.

Петра пукаліс пызан сайын ӧтнас, сідзкӧ, Иван тожӧ мунӧма, абу кывзысьӧма пӧрысьджык воксӧ. Петра водзын пӧртйын шыд, сулалӧ бутылка вина, кытысь джынсӧ кымын юӧма нин. Кыдзи и пыр, сійӧ сёйис азыма, а тшӧг кусӧкъяссӧ ньылаліс сідз кокниа, быттьӧ найӧ вӧліны нӧкйӧн жаритӧм гобъяс — сӧмын и шливмунісны. Семӧлы уси тӧд вылас чожиньясас коркӧся гӧститӧм да кыдзи сійӧ порсь тшӧг кусӧкъястӧ шыблавліс пызан улӧ. Петра сёйӧм вылӧ видзӧдӧмысь ӧні неуна весиг кезйӧдыштіс. Казьтыштіс и мӧдтор: мамыс талун, дерт, пӧжаліс пирӧгъяс, рыська шаньга, быд пӧлӧс чӧскыдторсӧ, а сійӧ, Семӧ, видзӧдтӧ, куйлӧ курень наръяс вылын да оз лысьт вӧрзьӧдчыны, мед не дойдны коссӧ. Но талун, гашкӧ, озджык нин вись? Бергӧдчыштліс ӧтарӧ, мӧдарӧ. Оз! Талун ньӧти оз доймы. Вот шудыс!

Тайӧ кадӧ Петра выльысь кисьтіс кружкаас вина да кутіс матыстны вом дорас. И друг Семӧлӧн лэчыд гӧлӧс:

— Будь здоров, Петра!

Петра сідзи и чеччыштліс места вылас.

— Чӧрту тэнӧ... Садь быртӧдз повзьӧдін.

— Чӧвлы, Петра, чӧвлы. Тэ нинӧм на он тӧд: менам коскӧй, буракӧ, бӧр важкодьыс лоӧма. Али мый?.. — аслыс нин мӧдіс сёрнитны Семӧ. — Доймыштӧ на? М-м... Неуна доймӧ на. Кылан, Петра?

Но Петракӧд мыйкӧ лои. Сійӧ ӧдйӧ пуктіс кисьыс вина кружкасӧ, малыштіс кынӧмсӧ да уськӧдчис ӧдзӧсӧ.

Семӧ сідзи и коли пукавны вольпась вылас вомсӧ восьтӧмӧн.

Вель дыр кежлӧ петавлӧм бӧрын Петра пырис видчигтырйи:

— Сир пинь горшад тэныд, Лаврень пи... Став утроба вӧрзьӧма. Кутшӧм йӧй тэнӧ чужтылӧма этатшӧмсӧ?..

Семӧ ӧні гӧгӧрвоис нин, мыйын делӧыс: дыр кад чӧж кослунъя сорва бӧрад порсь тшӧгыд вывтіджык сыла...

— Ме ӧмӧй тӧді, Петра, мый тэнад кутӧдъясыд слабӧсь, — серамсӧ муртса пӧдтігмоз шуис Семӧ.

Но Петралы споруйтны вӧлі некор: сійӧ выльысь котӧртіс ывлаӧ.

Лун шӧр гӧгӧр кылыштіс код йӧзлӧн сьылӧм шы. Тайӧ кадӧ Семӧ бара нин куйліс, а Петра век на гӧститӧдіс ачыс асьсӧ.

Сьылысьяс, кылӧ, локтісны курень ӧшинь улӧ да ланьтісны. Став сертиыс тӧдчис, мый найӧ эз вӧвны ас йӧз.

— Эй, ті, зырянъяс, — друг кыліс стрӧг мужичӧй гӧлӧс. — Эм сэні кодкӧ али абу?

— Эмӧсь. Пырӧй давай, — пызан сайысь чеччытӧг шыасис Петра. Сійӧ вӧлі рад йӧз воӧмлы.

Куреньӧ пырисны ӧкмыс мужичӧй — ёнысь-ёнӧсь, зумышысь-зумышӧсь.

— Волӧй, — сувтіс Петра да сэн жӧ шатовтчис. — Вот ме — кӧзяин, а ті — менам гӧстьяс.

— А кӧнӧсь мукӧдъясыд?

— Мукӧдъяс?.. Ог кӧсйы найӧс тӧдны. Абуӧсь. Карӧ мунісны.

Семӧ аддзыліс, кыдзи тӧдтӧм йӧз видзӧдлісны ӧта-мӧд вылас: найӧ эз вӧвны дӧвӧленӧсь Петра кывъясӧн. Дубъя пася шӧр арлыда морт довкнитіс юрнас Семӧлань.

— А тайӧ мыйла куйлӧ?

Петра висьталіс Семӧ йылысь медся ӧбиднӧй ногӧн. И тайӧ жӧ пася мортыс быттьӧ пасйыштіс аслыс:

— Ыхм... Значит, висьӧ.

— Да кӧть и эз вись, — шуис Петра. — Шогыд петӧ сыкӧд пукавны вина румка сайын. А тіянкӧд — окотапырысь. Пӧрччысьӧй, пуксьӧй... Мый менам эм — ставсӧ юам. Ме абу скуп морт.

Гӧстьяс эз пӧрччысьны, но кодсюрӧ пуксисны пызан сайӧ.

— Тыдалӧ, бура нажӧвитан, та вӧсна и лышкыд, — кыдзкӧ небурысь чӧвтыштіс ыджыд тошка дядьӧ да сэк жӧ гусьӧн моз тувкыштіс дубъя пасяыслы.

— О, ме моз некод оз вермы уджавны, — ошйысьыштіс Петра. — Менам сы мында пес нин вӧчӧма, мый этайӧяслы, — сійӧ индыштіс Семӧлань, — вит воӧн не вӧчны. Ставсӧ правилӧ серти вӧчӧма... Эмӧсь миян ещӧ куимӧн, дак налысь делянкасӧ дзоньнас штрапуйтісны приёмщикъяс. Вот ме и спорӧ вои накӧд.

— Приёмщикъясыскӧд?

— Мед ен видзас накӧд споруйтны! Ті тӧданныд лесник Чукылевӧс?.. Сійӧ менам земляк — Чукылев Федот Варламович!.. Оз, меным накӧд оз лӧсяв споруйтны. Аслам ёртъяскӧд споруйті... Висьтавны, мый шуис меным главнӧй приёмщикыс? Тэ пӧ, Петра, багатыр. Ми пӧ тэнӧ ставлы пример пыдди вайӧдалам. О, дошлӧй морт! Главнӧй приёмщикыс быттьӧ.

Но тані лои дзик виччысьтӧмтор.

— А тэныд уна-ӧ мынтісны таысь, сука? — Петралы дзик пеляс сӧдзӧдыштіс сулалысьяс пӧвстысь ӧти.

— Коді «сука»? Ме? — пыр жӧ кутчысис бутылка дінӧ Петра. Но сійӧ эз на удит кыпӧдны кисӧ, кыдзи сылы кучкис сыкӧд орччӧн пукалысьыс.

— Нӧйтӧй сійӧс! — горӧдіс кодкӧ ещӧ, и Петраӧс заводитісны зымӧдны кулакъяснас.

— Нӧйтӧй, мед кутас тӧдны, кыдзи лоны миянлы примерӧн.

— Тэ вылӧ ыстысьӧмӧн миянлысь мыйта пес чиркисны. Та йылысь тэ тӧдан он?

— Нӧйтӧй ставсьыс, мый вӧчис миянлы лёксӧ.

— Да ывлаас кыскӧй, ывлаас.

— Небзьӧдыштӧй бокъяссӧ!

Петра вӧлі лишнӧйджык код да водзсасьны эз сяммы. Дай позис ӧмӧй дорйысьны ӧкмыс мужикысь.

— Караул, виисны, — мӧдіс горзыны Петра. — Караул!

Петраӧс уськӧдісны джоджӧ. Коді кучкӧ, коді тальччӧ, коді чужйӧ. Сэсся сійӧс кыскисны ӧшинь улӧ.

— Караул, мездӧй! Караул!..

Семӧ петіс нар улысь, кытчӧ уськӧдчыліс тышкасьны заводитчигӧн. Видзӧдліс ӧшиньӧ. Но ӧшиньтор кынмӧма чунь кызта йиӧн.

А ывлаын, кылӧ, быттьӧ вартісны. Петра кутіс лёкысь горзыны. Сэсся горзӧмыс заводитіс орласьны. А сійӧс век нӧйтісны. Сэсся дугдіс горзыны. Сэк воссис курень ӧдзӧс да Петраӧс, сёй мешӧкӧс моз, быгыльтісны порог вомӧн курень пытшкӧ. Ещӧ здук мысти ставыс лӧнис. «Гӧстьяс», тыдалӧ, мунісны.

Семӧӧс сэтшӧма дрӧжжитӧдіс, мый сылӧн весиг эз артмы бӧрдӧмыс.

— Ой-ой, мый лои! Ой-ой, мый керисны! — сӧмын и артмис Семӧлӧн.

Сійӧ то матыстчылас Петра дінӧ, то кайлас нар вылӧ, то бара волас Петра дорӧ. А Петра оз вӧрзьӧд ни киӧн, ни кокӧн, сӧмын ньӧжйӧникӧн ымзіс. Сылысь чужӧмсӧ сьӧкыд тӧдны, ставнас лӧз печатӧсь. Дӧрӧмыс косяссьӧма, морӧсыс и мышкыс тожӧ лӧз печатӧсь.

Мый вӧчны Семӧлы? Джоджын зэв кӧдзыд, Миронъяс вотӧдз Петра вермас дзикӧдз кынмыны. Петраӧс колӧ лэптыны нар вылӧ, водтӧдны вольпась вылас, тубравны кӧлуйӧн. Но кытысь сы мында выныс Семӧлӧн, мед лэптыны этатшӧмсӧ нар вылӧ? Сэтчӧ жӧ, бара кутіс ёнджыка висьны коскыс. Но ӧд Петра вермас кувны, эновтан кӧ сійӧс джоджӧ. Вӧлисти бӧрддзис Семӧ ыджыд гӧлӧсӧн. Да кутшӧм пӧльзаыс татшӧм бӧрдӧмсьыс? Бӧрдны дугдіс. Пась соснас чышкыштіс синвасӧ. Копыртчис вӧрзьӧдны Петраӧс. Киыс зэв ёна мыйӧнкӧ лякӧссис. Чайтіс — петӧма вир. А вӧлӧма дзик мӧдтор. Семӧ муртса кутчысис серӧктӧмысь.

Час, мыйкӧ колӧ думыштны. Оз вермы лоны, мед Семӧ эз лэпты Петраӧс нар вылӧ! Гашкӧ, первой кокъяссӧ лэптыны, сэсся кияссӧ, на бӧрын ставнас тушасӧ. Семӧ заводитліс. Но ӧтилаті лэптӧ, а мӧдлаті бӧр шлявгысьӧ увлань. Петралӧн яйыс збыльысь сёй кодь сьӧкыд да уль кишка кодь нильӧг.

— Срамнӧй делӧ тайӧ порсь тшӧгыд, — аслыс ышловзис Семӧ. Сійӧ бӧр нин заводитӧ лоны ас кодьыс — шмониттӧг овны сылы сьӧкыд. — А ӧд Петра некутшӧма оз мӧд эскыны, мый ставыс вӧлі тадзи. Петра, тэ мыйкӧ вежӧртан он ӧні? Кылан, Петра?.. Да кысь нӧ, шу, вежӧртан татшӧм ёна небзьӧдӧм бӧрад.

Семӧ характерын вӧлі и мӧдтор — регыд вунӧдны ӧбида. Дай лӧгасьлӧ сійӧ кыдзкӧ аслысногӧн, шутка сор.

— Аттӧ, зонмӧ! Тыдалӧ, ковмас быгыльтӧмӧн заводитлыны пес чуркаӧс моз.

Семӧ ӧдйӧ пӧрччис пасьсӧ, перйис нар пӧвъяс да вӧчис накат.

— Тэ сӧмын, Петра, ёнасӧ эн чужъясь. Ноко, бласлӧ кристос, заводитлам быгыльтны.

Самӧй выліас нин Петра кыдзкӧ виччысьтӧг песовтчыштіс, пӧвъяс размуныштісны, и Семӧлӧн катӧданторйыс ӧшӧдчис нар дорӧ. Семӧ кватитіс сійӧс, мый вынсьыс зэвтчыштіс и ачыс лёк ногӧн горӧдіс — коскас быттьӧ кодкӧ керыштіс.

Куйлӧ Семӧ, сы весьтын ӧшалӧ Петра. Но тадзи дыр лоны оз вермы. Семӧ повзис сыысь, мый Петра вермас усьны бӧр и сэки нинӧм нин думайтны сійӧс выльысь лэптӧм йылысь.

Кос доймӧмла Семӧ синъяс водзын плавайтісны виж кругъяс. Вӧлі вывті и вывті сьӧкыдторйӧн — вештыны Петраӧс ӧти аршын кузя да водтӧдны сійӧс вольпась вылӧ.

Медбӧрын Семӧ вежӧртіс, мый пачыс важӧн кӧдзалӧма, куреняс лоӧма ывлаынкодь. Пач дорӧ сійӧ кыссис сьӧкыда ранитчӧм морт моз. Ок, кутшӧм сьӧкыд вӧлі сюявны пачӧ ичӧтик песъяс! Тайӧ дыр оз вун Семӧлӧн. Но ещӧ на дырджык кад кежлӧ коляс паметяс сійӧ кадыс, кыдзи Семӧ виччысис ёртъясыслысь воӧмсӧ.

А найӧ, карӧ ветлысьясыс, локтісны сӧмын сёр рытын.

— Семӧ! — горӧдіс весел юра Мирон, кор воськовтіс куреньлысь порогсӧ. — Ми, тӧдан, мый вайим тэныд!.. Давай, зонъяс, биасьӧй. А тэ, Филипп, эн и думайт мӧдӧдчыны гӧститтӧг. Вера, пӧрччӧд Маринасӧ.

Чирснитіс истӧг, ломзьӧдісны сартас, би югӧрын тыдовтчисны гыӧрӧн вевттьысьӧм йӧз.

— Семӧ, тэ садьмин эн на?

Друг Ильялы синмас шыбитчис косялӧм нар.

— Ёртъяс, — горӧдіс сійӧ, — тані мыйкӧ неладнӧ!

Уськӧдчисны Петра дінӧ. Петра вылын ловъяин абу.

— Тышкасьӧмаӧсь.

— Кодкӧд?

— Мыйысь?

— А кӧні Семӧыс?

Семӧ ставсӧ кыліс. Но сійӧ ёна повзис, кор унйывсьыс моз кыліс курень дінӧ йӧзлысь воӧмсӧ, чайтіс — бара локтӧны тышкасьысьяс да ланьтӧдчис пач сайӧ. Колӧ эськӧ шыасьны, а гӧлӧсыс сибдӧма. Кад петны сэтысь, а оз вермы, коскыс оз сет вӧрзьӧдчыны.

Медбӧрын, артмис не то икӧстӧм, не то ещӧ кутшӧмкӧ лёк гӧлӧс шы.

Семӧӧс аддзисны, лэптісны нар вылӧ, кутісны юасьны. А Семӧ сӧмын ойзӧ да бӧрдӧ.

— Часлы, сідзкӧ... Ми тэныд дона вина вайим. Тэ сійӧс юышт. Лоас лӧсьыдджык.

Кисьтісны кружка джын кагор. Семӧ сійӧс юис, и сылы збыльысь лои лӧсьыдджык. Кос доймӧмла век ружтігсор сійӧ висьталіс кызвыннас, мый вермис. Колӧ вӧлі аддзывны кывзысьяслысь чужӧмъяссӧ, мед гӧгӧрвоны, мый вӧчсис найӧ морӧсъясын. Иван уськӧдчис черла.

— Кодӧс аддза, сійӧс и керала.

Митрей сюйис валеги гӧленяс пурт. Ильялӧн синъясыс страшнӧя ӧзйисны.

— Налы ковмас на каитчыны!

— Ставнас кварталсӧ пузувтам!

Мирон тшӧтш эз вермы кутны асьсӧ.

— Дзик ӧні жӧ мӧдӧдчам.

Сылы воча сувтіс Филипп.

— Спокойнӧ, матрос, спокойнӧ, — Миронӧс пельпомӧдыс кутыштігмоз шуис сійӧ. — Первой делӧ, оз ков воштыны юр садьтӧ. Мӧд-кӧ, колӧ разберитчыны.

Мирон стрӧга видзӧдліс Филипп вылӧ. Филипп вочавидзис сылы тайӧн жӧ. И кажитчис, быттьӧ найӧ паныдасисны векньыдик трӧпа вылын да вермасны мӧдӧдчыны водзӧ коднысӧкӧ бокӧ тойыштӧм бӧрын, — вӧлі здук, кодыр видлавсис не сӧмын кык матрос костын регыд кадся на дружбалӧн выныс, но и решайтчис кутшӧмкӧ ыджыдджыктор.

— Тэ шуан, колӧ лоны спокойнӧйӧн? — пинь пырыс сӧдзӧдыштіс Мирон да довкнитіс юрнас Петралань. — Мортыс ӧд кулан выйын. Ми сылӧн ёртъяс.

— А гашкӧ, сідз вӧлі, — веськыда Филипп вылӧ зырӧдіс Иван, — миянӧс нарошнӧ нуӧдісны карӧ, а менсьым вокӧс тайӧ кадӧ шуисны нӧйтны? Семӧӧс тай мыйлакӧ абу вӧрзьӧдӧмаӧсь.

Та вылӧ Филипп жальпырысь нюммуніс. Мирон кыдзкӧ аслысногӧн паськӧдыштліс кияснас, мукӧдыс видзӧдлісны Иван вылӧ, быттьӧ эз гӧгӧрвоны, мый сійӧ шуис.

— Тайӧ тэ ӧтнад тадзи думайтан? — Иван вылӧ синъяссӧ сувтӧдіс Филипп. — Али тадзи жӧ думайтанныд и ті, ёртъяс?

— Нинӧм сэні думайтны... — бара заводитліс Иван. Но сы вылӧ лёкысь горӧдіс Мирон.

— Пукты чертӧ!..

Марина заводитіс шаллясьны.

— Филипп, ми, гашкӧ, мӧдӧдчам гортӧ? Кадыс сёр нин.

— Пукав, Марина, — та вылӧ вочавидзис Филипп. — Ми талун узям тані.

— Но ӧд тэ кӧсйин кежавлыны здук кежлӧ?

— Бурджык лоӧ, тэ кӧ прамӧйджыка видзӧдлан Петрасӧ.

Мирон заводитіс ньӧжйӧ пӧрччысьны. Илья восьтыштліс пач ӧдзӧс, пӧльыштіс сэтчӧ. Эз вӧв ни ӧти ӧгыр.

— Пескыс эм? — юаліс сылысь Митрей.

Пес эз вӧв, и найӧ пыр жӧ петісны ывлаӧ. Здук мысти кутіс кывны пилитчӧм шы. А мукӧдыс заводитісны лӧсьӧдны нар, вежны Петра вылысь ставсӧ, мый коліс вежны.

Ещӧ недыр мысти мӧдіс гажаа ломтысьны пач. Керкаӧ пыравлӧм кӧдзыд вочасӧн лэччис наръяс улӧ да жмитчис гыӧр «кӧчьяс» дінӧ, кодъяс век на кыйӧдчисны пельӧсъясын.

Филипп кольччис татчӧ узьны медсясӧ сы вӧсна, мед бурджыка тӧдмавны тышкасьӧмлысь помкасӧ. Семӧлӧн первойя висьталӧмсьыс нин сійӧ гӧгӧрволіс, мый ӧкмыс «гӧсть» волӧмаӧсь татчӧ нӧйтны комиясӧс ставнысӧ, но эз вӧв гӧгӧрвоана, кутшӧм мыжысь найӧ кӧсйӧмаӧсь вӧчны тайӧс.

— Тэ висьталін, Семён, мый найӧ кажитчисны скӧрӧн первойсяньыс? — нар вылӧ нюжӧдчӧм бӧрын нин прамӧйджыка заводитіс юасьны Филипп. — Либӧ, висьтав первойсяньыс.

— Самӧй асывсяньыс?

— Давай асывсяньыс.

Семӧ, дерт, висьталіс первой делӧ сы йылысь, кыдзи сійӧ садьмис да кутшӧма радлыштіс, мый сылӧн коскыс пӧшти дугдӧма висьны.

— Ӧд сэтшӧм вӧлі лӧсьыд, сэтшӧм лӧсьыд... Веськыда кӧть «присядку» гындышт.

Петралӧн ас кежас пируйтӧм йылысь Семӧ абу вунӧдӧма ни ӧти поснитор, ни ӧти кыв, и кывзысьяс син водзӧ сувтіс стӧч серпас. Вӧлі гӧгӧрвоана и сэтшӧмтор, мый висьысь Семӧлы отсалӧм пыдди Петра сы вылын сералӧма, да ещӧ праздник лунӧ.

— Сэсся кылыштіс код йӧзлӧн сьылӧм шы. Первой чайті тіянӧс, да кысь нин...

Кор Семӧлӧн помасис висьталӧмыс, Филипп кутіс сетавны сылы вопрос бӧрся вопрос: ошйысис-ӧ Петра мыйӧнкӧ ещӧ, вӧлі-ӧ висьталӧма код йӧзӧн содтӧд помкаяс, мыйысь найӧ нӧйтісны Петраӧс, кутшӧмджык приметаяс вӧліны быд «гӧстьлӧн».

Мирон тожӧ сетіс кымынкӧ вопрос, а бӧрыннас висьталіс Филипплы, кыдзи налысь, Миронъяслысь, примитісны пессӧ приёмщикъяс да кутшӧм сёрнияс на костын вӧліны. Лои висьтавны паськыдджыка и Петракӧд лӧгасьӧмлысь помкаяс.

Ставсӧ тайӧс кывзӧм бӧрын Филипп дыр чӧв оліс. Сылы вӧлі унатор гӧгӧрвоана да медся водз сэтшӧмтор, мый тышкасьны волысьяс олӧмсӧ гӧгӧрвоӧмын абу вылынджыкӧсь сыысь, кодӧс нӧйтӧмаӧсь. Гӧгӧрвотӧмыс вӧлі мӧдторйын: эз-ӧ тайӧ тышсӧ котырт кутшӧмкӧ провокатор, мед водзвыв торкны пес пилитысьяслысь ӧта-мӧдныскӧд ӧтувтчӧм да та ногӧн нартитны найӧс торйӧн-торйӧн. Но та йылысь коліс на тӧдмавны, и Филипп сетіс Семӧлы ещӧ ӧти вопрос.

— Висьтав, Семен: асывнас закуситӧм бӧрад тэ сёйлін эн на?

— А мый эськӧ? — лэптыштліс юрсӧ Семӧ, но сылы бара зургис коскас. — Кутшӧм нин сёйӧм. Пасибӧ — ловйӧн коли.

И сӧмын ӧні карӧ ветлысьяслӧн уси тӧд вылас, мый найӧ ньӧбисны Семӧлы калбас да булки, а гӧститӧдны сійӧс вунӧдісны.

Гӧснечыс Семӧлы кажитчис сэтшӧм чӧскыдӧн, мый сійӧ муртса ставсӧ эз сёй ӧтчыдысьӧн.

— Аски кежлӧ ми кольыштім на. Сёй ставсӧ, — тшӧктіс сылы Мирон. Но Семӧ видзӧдліс Петра вылӧ, коді буретш бергӧдчыштіс боквыв.

— Тайӧ мед кольыштас Петралы. Сійӧ ӧд, ме чайта, аски мӧдас сэтшӧма ружтыны...

Ставӧн, коді эз на узь, видзӧдлісны Семӧ вылӧ: Семӧ кӧть ачыс ичӧтик, а сьӧлӧмыс вӧлӧма ыджыд.

6

Тӧвлӧн мӧд джынъяс уси зэв джуджыд лым. Пӧрӧдчигӧн быд пу дінын ковмис зыръясьны, пилитчигӧн — собавны киняулӧдз, чуркаяс новлігӧн — посйысьны ва вылын моз. Пес пилитысьяслы тайӧ содтӧд сьӧктӧдіс, и на пӧвстысь унджыкыс таво мудзисны ёна водз мукӧд воясын дорысь. А кодыр сэзьмӧм небесаті кутіс ветлӧдлыны тувсовъя ногӧн нин оньыштӧдысь шонді, сэки заводитіс дышӧдны тані овны збыльысь мус шоммытӧдз, кыдзи коркӧ вокыслы шуліс Петра.

Эз везит тавося туй помӧ Проня Петралы. Нӧйтӧм бӧрас дзонь недель быглясис куреньын, мӧд недель чӧж ветлывліс делянкаӧ сӧмын мода пыдди, а бӧръя кадас сы дінӧ кӧвъясис слепӧкуралӧм. Слепӧкуръясӧн лоины сідзжӧ Иван да Митрей. Ӧд веськыд чудеса! Луннас быттьӧ прамӧй йӧз, но кыдзи заводитас рӧмдыны сідзи и синтӧммӧны. На вылын мыйкӧ эштас шмонитны Семӧ, кодлӧн коскыс, медбӧрын, кыдзкӧ бурдіс жӧ. Шмонитіс, дерт, привычка серти. Збыль вылас ӧні Семӧ вӧлі Митрейлы да Петра кык воклы медся колана мортӧн.

«Семӧ, пусьышт, зон, абу кӧ дыш», «Семуш, вайлы жӧ менсьым чер да зуд». «Семен, эн на кӧ вод, юктӧдышт, бур пиӧй», — сӧмын и кыліс рыт-асывъясын.

Семӧлы нӧ мый: «моим поштением», медтыкӧ морттуйӧ пуктісны-а. Ӧд мортыдлы сьӧкыд не сійӧтор, мый ӧтторъя кесйӧдлӧны, а кыдзи кесйӧдлӧны. Бур кывйыд чӧскыд преникысь донаджык.

Эз вӧв гӧгӧрвоана вот мый: ӧтияс слепӧкуралісны, а мӧдъяс эз.

— Тэ, Петра, век долян миянлы, быттьӧкӧ местаыс тані аслыссикас дай лымйыс — тожӧ, — тӧлкуйтліс Семӧ, кор лӧсявлісны Петракӧд ӧтнанныс. — А мыйла слепӧкурнас оз висьмыны Мирон, Илья, Вера да, кӧнешнӧ делӧ, ме? Та йылысь тэ висьтав меным.

— Хм, — йӧрмывліс татшӧм вопросъяс вылад Петра да вочавидзліс: — Ме эг на велӧдчыв попас... Тадзи тай йӧзыс висьталӧны.

— Йӧзыд — ог тӧд. А Мирон вот шуӧ: ставыс пӧ сёйӧм сайын. Мортлы пӧ колӧ топыдджык вӧлӧга. Сэки сы дінӧ нинӧм оз сибав.

Миронкӧд Петра сідзи и эз бурасьлы прамӧя, да Семӧлӧн Мирон йылысь гарыштӧм век нин лӧгӧдліс Петраӧс.

— Уна тай тӧдӧ тэнад Мироныд... Слабог, тшыгйӧн узьны эг водлы.

— Сійӧ ещӧ шуӧ, — эз лэдзчысь Семӧ, — мортлӧн пӧ эм органис и тайӧ органисыслы колӧ жирность.

— Кампет ещӧ оз-ӧ ков?.. — скӧраліс Петра. — Видзӧдлам, мый кутас сьывны медбӧръя рӧштшӧт дырйиыс. Сэки ставыс лоӧ тыдалана тыв матичын моз — мый шедіс и мый бокӧ муніс.

Тайӧ кывъяснас Петра бара жӧ кӧсйис дорйыны асьсӧ: видз костӧ кӧ сійӧ ещӧ на некымынысь пуліс порсь яя шыд, то ыджыд видзӧ, воблаысь кындзи, нинӧм эз кӧсйы тӧдны.

— А тэ сэні кутшӧмкӧ органис йылысь кывтӧ песан, — Семӧӧс бара дивитыштіс Петра. — Ставыс кынӧм сайын. Бура кӧ уджалӧ кынӧм, мортлы нинӧм оз ло. Сӧмын вот бӧръя кадас менам кынӧмлы эз ло лӧсьыд. Дай анъяс личавны кутісны, быд вой вир сӧдзӧдчӧ. Старикъяс шулісны — тайӧ пӧ мыт висьӧм водзвылын тадзи овлӧ. Лешакыд, мед кӧть нин сійӧ эз кут дурны. Лыястӧ он ну гортад.

Семӧкӧд ӧні Петра сёрнитіс и мукӧдторъяс йылысь. Кыдзкӧ ӧтчыд сійӧ друг юаліс сылысь.

— Мый нӧ лоӧма гӧтрасьтӧм гозъяыслы? Сьӧд кань али мый вуджӧртӧма на костӧд?

Семӧ эськӧ ачыс приметитліс нин, мый бӧръя кадас Вера лои жугыльӧн, но Петра юалӧм вылӧ быттьӧ шензьыштіс:

— Сьӧд кань, шуан? — Да содтіс: — Ильяыс тай эськӧ зэв гажа да... Ог тӧд, зон, Петра, мый налӧн сэтшӧмыс.

Сійӧ эз кӧсйы паськӧдчыны та кузя сы вӧсна, мед не шуны Вера йылысь мыйкӧ омӧльтор. Семӧ висигӧн Вера эз ӧтчыд жалитыштлы сійӧс, эз ӧтчыд сетлы Семӧлы гусьӧн и явӧ чӧскыдджык кусӧк. Вера ӧд вердіс Миронӧс да Ильяӧс гортын моз, весиг пирӧг-шаньга пӧжавлывліс.

— Мися, гашкӧ, мӧд кузь юрсиаӧс нин аддзӧма Степан пиыс? — содтіс Петра. — Мыйкӧ тай Мирон да сійӧ зэв ёна кӧртасисны тайӧ чувашъяс да вотякъяс дорас.

Аслас ёртъяскӧд Филипп частӧ волывліс комияс дінӧ рытъясын да праздник лунъясӧ. А комияс — Мирон, Илья, Митрей, Вера, мукӧд дырйи весиг Семӧ да Иван — ветлывлісны на ордӧ. Сьылісны-йӧктісны, гудӧкасисны, донтӧминика ворслісны картіӧн. Но Семӧ ни ӧтиысь эз приметитлы, мед эськӧ Илья коркӧ гоньяліс мӧд ныв бӧрся. Сійӧ ӧні шуис:

— Абу кӧ йӧй Ильяыс, татшӧм нылӧс оз жӧ веж кодкӧ вылӧ.

— А тэнад башкаыд варитӧ, детина, — Семӧлысь кывъяссӧ аслысног гӧгӧрвоис Петра. — Оз быд купеч семьяысь ныв заритчы пес пилитысь том морт вылӧ. Налы озырджыкъяс сюрасны. — И серӧктіс: — Чамаш Пекла, кӧнкӧ, приданнӧйяс нин дасьтӧ «аслас нывлы»...

Вера тожӧ некор на эз аддзыв другыслысь мӧд нывъяскӧд ноксьӧм. Но Илья да Мирон корсюрӧ ветлывлісны кытчӧкӧ ӧтнанныс. Найӧ висьтавлісны то ӧти могтор, то мӧдӧс, и он гӧгӧрво — ылӧдчӧны али збыль. Вера эз ӧтчыд гӧгӧрволы и сэтшӧмтор: шуам, уджалӧны делянкаын, Вера чукӧртӧ увъяс, Илья да Мирон пӧрӧдчӧны, друг найӧ заводитӧны сёрнитны ньӧжйӧджык, Вера аддзӧ син бӧжъяснас, кыдзи кык друг вочасӧн быттьӧ ӧзйӧны, заводитлӧны вензьыны, содтавны ӧта-мӧд сёрни дінӧ, а кодыр татшӧм кадъясас Вера друг матыстчас на дінӧ, найӧ пыр жӧ вежӧны сёрнисӧ... Но ӧд Вера да Илья костын эм кӧсйысьӧм — не таитны ӧта-мӧдсьыс дзик нинӧмтор. Вера тай ставсӧ висьталӧ Ильялы — мый тӧдӧ и мый кывлас. Илья, сідзкӧ, абу кӧзяин аслас кыв вылын.

Вералӧн сьӧлӧмыс, кодӧс сійӧ лыддис Илья сьӧлӧмкӧд ӧтувъяӧн, лунысь лунӧ кутіс жугыльмыны. Повзьӧдліс и мӧдтор: Илья эз кут лоны ас кодьнас. Мукӧд дырйи волас кад, кор сійӧ дурӧ ичӧт челядь моз. А овлӧ и сідзи: друг сетчас думъяслы да быттьӧ вунӧдчылас ставтор йылысь, ачыс ньӧжйӧник шутьлялӧ кутшӧмкӧ выль песняяслысь мотивъяс. Вера эз ӧтчыдысь заводитлы видзӧдны мусукыслы веськыда синъясас, мед тӧдмавны сылысь думъяссӧ, но Ильялӧн быттьӧ синъясыс тшӧтш лоӧмаӧсь мыйкӧ таитанаӧсь.

Оз, тадзи кольччыны водзӧ оз позь. Кӧть кыдз, а Вера тӧдмалас, мыйын делӧыс. Илья кӧ ветлӧдлӧ выль пӧдруга дінӧ, Вера оз сувт нинӧм водзын, мед велӧдыштны ылӧдчысьӧс. Омӧльтор вӧчысьлы мынтывлӧны омӧльторйӧн жӧ.

Кыдзкӧ ӧтчыд удж помасян кадӧ Мирон поткӧдіс медбӧръя пес чурка, видзӧдліс Илья вылӧ да шуис:

— Ми ӧд тэкӧд талун кӧсйим ветлыны сиктӧ. Гашкӧ, письмӧяс эмӧсь. Важӧн нин эг пӧлучитлӧй.

— Ме тшӧтш ветла тіянкӧд, — шыасис Вера. — Менам эмӧсь жӧ могъяс: колӧ мыйсюрӧ ньӧбны. — А ачыс сюся видзӧдіс ёртъясыс бӧрся.

Мирон да Илья явӧ шӧйӧвошлісны. Но ас кадӧ сюрисны колана кывъяс.

— Мый тэныд колӧ, закажит миян сьӧрысь.

— Абу шутка делӧ — ветлыны бӧра-водза дас верст, да ещӧ удж бӧрын. Миян ветлігкості тэ пусян, шойччыштан.

— Меным ёна колӧ ветлыны, — эз кӧсйы лэдзчысьны кӧсйӧмсьыс Вера. — Тіян дорысь ме ёнджыкасӧ эг мудз.

Мый керны ёртъяслы? Босьтны сьӧрсьыс некутшӧма эз позь, а ӧткажитны эз вӧв лӧсьыд. Курень дінӧ воигчӧж Мирон думайтіс ас кежсьыс.

Петра кык вок да Митрея-Семӧа эз на вӧвны курень дорын.

— Ветлам инӧсь, Вера, — друг шуис Мирон. И Вера бара аддзыліс, кыдзи Илья шензьыштіс Мирон кывъяс вылӧ.

Сиктӧ веськыда мӧдӧдчӧм пыдди кежисны Филипп дінӧ.

— Сійӧ вӧлі кӧсйӧ жӧ ветлыны, — ылӧдчыштіс Мирон, и та серти Илья гӧгӧрвоис, мый сылӧн другыс Вераӧс кӧсйӧ инавны Марина дінӧ.

Сідзи и лои. Филипп ӧткажитчис ветлыны сиктӧ да висьталіс, быттьӧкӧ сылӧн тарыт эм мог — аддзӧдлыны ӧти пес пилитысьӧс, коді кӧсйис мыйсюрӧ висьтавны Петраӧс нӧйтысьяс йылысь.

— Тайӧ зэв интереснӧ, — Филиппӧс гӧгӧрвоис Мирон да нарошнӧ кутіс вӧзйысьны ветлыны тшӧтш.

— Позяс и тіянкӧд ветлыны. Лёкыс нинӧм оз ло... Марина, гӧстясӧ чайӧн юктав, ужнайтӧд... Ми ог дыр ветлӧй.

— Ладнӧ, Филипп. Кыдзкӧ-мыйкӧ асьным гӧгӧрвоам, мый колӧ вӧчны, — вочавидзис Марина да кутіс пӧрччӧдны Вераӧс. — Пасибӧ локтін, Вера. Ме вӧлі кӧсъя жӧ аддзӧдлыны тэнӧ. Некыдз ог куж кыны прӧшвилысь ӧти узор.

— Кутшӧмӧс нӧ? — пыр жӧ чукӧстчис отсыштны пӧдругаыслы Вера. — Нолтӧ видзӧдлам. — И кодыр аддзис, мыйын делӧыс, содтіс: — Миян Педӧра вӧлі вӧчлывлӧ тадзи...

Филипп талун чукӧртіс йӧзӧс зэв важнӧй вопрос кузя. Старшӧй ёртъясыс сылы юӧртісны, мый регыд локтӧ видлыны заводлысь уджсӧ ачыс Бикмедов. Заводса рабочӧйяс шуӧмаӧсь вӧчны заводчик дырйи забастовка да сувтӧдны сы водзын ассьыныс требованиеяс. Пес пилитысьяс уджалісны Бикмедовлы жӧ. Найӧ нартитсисны сыӧн эз омӧльджыка заводса рабочӧйясысь, и налы зэв вӧлі лӧсялӧ ӧтувтчыны забастовка дінӧ да тшӧтш предъявитны ассьыныс требованиеяс. Вӧлі и мӧдтор, кодӧс Филипп кутіс тӧд вылас. Сы бӧрын, кор сійӧ тӧдмаліс рӧштвоӧдзса приёмка дырйи лесничестволысь жульничествосӧ, пес пилитысьяс нимсянь гижліс леснӧй ведомстволӧн вылынджык инстанцияӧ жалӧба. Тайӧ жалӧба вылӧ воча кывйыс сідзи эз и волы. Важ пессӧ лесничество важӧн нин сдайтліс заводлы, а выльысьсӧ вӧчӧдіс ачыс заводыс аслас довереннӧйяс да приказчикъяс пыр, кодъяс тожӧ бура кужисны чиркны пес пилитысьясӧс. Жалӧба ыстӧм йылысь кварталын унаӧн тӧдісны, но на пӧвстысь этшаӧн эскисны, мый Филиппӧн ыстывлӧм ичӧтик бумагатор вермас кодӧнкӧ пуктыссьыны пыдди. Збыль вылас жӧ тайӧ жалӧбаыс муртса эз вӧч ыджыд шум. Лесничестволы ковмис зепталӧм сьӧмӧн юксьыны ревизоркӧд, кодӧс ыстывлісны вылісянь. Лесничестволы удайтчис ӧні кежлӧ петны ваысь косӧн, но партия кузя Филипплӧн ёртъясыс кутшӧмкӧ ногӧн тӧдмалӧмаӧсь и тайӧ махинация йылысь да юӧртісны Филипплы. Йӧз пӧвстын водзӧ уджалӧм вылӧ Филипп лыддис татшӧм юӧрсӧ зэв ыджыд кӧзырӧн: вӧрын уджалысьяслӧн удждон вӧсна водзӧ тыш нуӧдігӧн сійӧ вермас котыртны ас гӧгӧрыс кыдз позьӧ унджык пес пилитысьӧс да выступайтны найӧ нимсянь митинг вылын, кодӧс лоас котыртӧма заводса рабочӧйясӧн. Господа заводчикъяс, леснӧй ведомствоса чиновникъяс, а накӧд тшӧтш и царскӧй охранка паськӧдасны синъяссӧ, кор аддзыласны либӧ кывласны, мый ассьыс ӧтувъя вын петкӧдлӧ не сӧмын промышленнӧй пролетариат, но и отходникъяс, кодъясӧс найӧ ӧнӧдз на лыддисны надежнӧй рабочӧй скӧтӧн. Унджык на таысь. Пес пилитысьяслӧн заводса рабочӧйяскӧд весиг регыд кадся йитӧд вӧлі нартитысьяслы сэтшӧм жӧ опаснӧ, кутшӧм опаснӧ овлӧ лунъюгыд гусясьысьяслы. Дерт, тайӧ вӧлі сьӧкыдторйӧн — кыпӧдны организованнӧй тыш вылӧ сэтшӧм йӧзӧс, кодъяслӧн интересъясыс кызвыннас эз петны асланыс делянкаяс да куреньяс сайӧ. Делӧыс сьӧктаммис ещӧ сійӧн, мый кварталын, кыдзи тӧдса, уджалісны уна местаысь воӧм да уна сикас кывъя йӧз. Но Филипплӧн эм нин актив, код вылӧ позис мыджсьыны.

Ичӧтик курень ӧдйӧ тырис йӧзӧн. Водзынджык воысьяс картіасисны нин — тадзи вӧлі шуӧма дзебны делӧвӧй сёрни, локтас кӧ татчӧ кортӧм морт. Филипп да Мирон тожӧ пуксисны плакаясысь вӧчӧм пызан сайӧ да тшӧктісны юклыны карті. Ворсісны очкоысь. Илья кайис нар вылӧ, кытысянь сылы тыдалісны пӧшти ставӧн. Вӧліны выль йӧз, да Ильялы эз терпитсьы, мыйсянь жӧ талун рыт заводитас Филипп.

Стенын ӧшалысь лампа омӧля югдӧдіс пызан мӧдарын пукалысьяслысь картіяс. Но та вылӧ видзӧдтӧг зилькакылісны ыргӧн да эзысь деньгаяс, кутіс нин чукӧрмыны ыджыдкодь банк, видзӧдысьяс топыдджыка кытшовтісны ворсысьясӧс. Илья эз и тӧдлы, кыдзи нюжӧдчис жӧ видзӧдны. Сійӧ весиг эз пукты пыдди Миронлысь кывъяссӧ. А Мирон шуис:

— Ті, зонъяс, кутінныд ворсны сэтшӧм чорыда, быттьӧ надейтчанныд Бикмедов зеп вылӧ.

Миронлы паныд пукаліс выль йӧз пӧвстысь ӧти. Сійӧ кажитчис тӧдса кодьӧн, но Илья некыдз эз вермы уськӧдны тӧд вылас, кытысь сійӧс аддзыліс.

Тӧдтӧм морт йӧзӧдіс, мый вылӧ ворсӧ, да, картісӧ видзӧдлігмоз, быттьӧ вочавидзис Миронлы:

— Рӧзӧритчӧмысь огӧ полӧй: миянлы уджйӧза лесничество. — Сійӧ кедзовтана серӧктіс да содтіс: — Колӧ чайтны, казна лыддьӧ нин сьӧмсӧ, кодлы мыйтаӧн сетны.

Тайӧ вӧлі ыстылӧм жалӧба йылысь лӧг шутка. Но Филипплы тайӧ и коліс.

— Васька Кержак правильнӧ висьталӧ, — шыасис сійӧ: — лесничество миянлы уджйӧза. Сӧмын Васька Кержак оз тӧд, мый тайӧ сьӧмыс важӧн нин юкӧма мукӧд йӧз зепъясӧ.

— Мукӧд йӧз зепъясӧ?

— Мыйкӧ кывсьӧ али мый? — Филипп вылӧ сувтӧдісны синъяссӧ картіӧн ворсысьяс.

— Интереснӧ тӧдны.

— Нолтӧ, зонъяс, ланьтыштлӧй.

Филипп, тӧдӧмысь, эз висьтав, кытысь кывліс. Эмӧсь пӧ сёрнияс — сідзтӧ и сідзтӧ: жалӧба кузя ыстывлӧмаӧсь ревизорӧс, а тайӧ ревизорсӧ лесничество ньӧбӧма.

— Вот сволочьяс: жулик вылын жулик!

— Вирӧн-пӧсьӧн нажӧвитӧм грӧшъяс, и сійӧс мырддьӧны.

— Ставсӧ эськӧ найӧс — вот тадзи! — Васька Кержак кучкис пызанӧ, банкысь чеччыштісны деньгаяс. Банкуйтысь ӧдйӧ нюжӧдіс кияссӧ чукӧртны найӧс.

— Тэ, Васька, киясыдлы вӧля эн сет. Тӧдам ми тэнсьыд кулакъястӧ, — Кержакӧс ӧлӧдыштісны сылӧн ёртъясыс.

Илья аддзыліс, кыдзи Филипплӧн рыжӧй ус улас артмыштліс нюм.

— Тайӧ збыль, — Васькаӧс быттьӧ ошкыштіс Филипп. — Кержаклӧн кулакъяс ёнӧсь. Сӧмын вот вӧдитчынысӧ наӧн сійӧ омӧля кужӧ — нӧйтӧ не найӧс, кодъясӧс эськӧ колӧ нӧйтны.

Васька Кержак мыйлакӧ повзьыштіс тайӧ кывъясысь. А Илья бара думыштіс Васька йылысь: «Да, кытысь нӧ ме сійӧс аддзылі?»

Банк сідзи ыджыдӧн и коли. Карті юклыны кутіс мӧд. Но ворсӧмлысь интерессӧ вӧлі торкӧма.

— Сідзкӧ тай, зонъяс, збыль вӧлӧма: миянлысь пес примитлісны выль пӧв сы вӧсна, мед чинтыны сажень лыд, а заводлы вузавны мыйта эм. Мудера вӧчӧма, — кутісны шумитны пес пилитысьяс.

— Заводса приёмщикъяс тожӧ оз зевайтны.

— А леснӧй стража ещӧ на ёна вельмис.

— Медбӧръя рӧштшӧт дырйи миян пӧвстысь уналы ковмас бӧрдны. Вот аддзыланныд.

Филипп лэптыштліс кисӧ.

— Ас выланыд увганныд.

— Ас выланым?.. Кыдз сідз ас выланым? — эз гӧгӧрвоны кодсюрӧ.

— Тэ, Филипп, эн нюжӧд. Заводитін кӧ, висьтав.

Мирон гусьӧникӧн мигнитыштіс Ильялы: аддзан пӧ, кыдзи колӧ заводитны — асьныс кутісны тшӧктыны.

Но Филипп эз на и думайт сёрнитны ачыс. Сійӧ шыасис Мирон дінӧ.

— Нолтӧ, матрос, висьтав йӧзыслы, кыдзи да мыйысь нӧйтісны тэнсьыд земляктӧ рӧштво лунӧ.

— Бурджык шуны, — пыр жӧ гӧгӧрвоис другсӧ Мирон, — лӧсьӧдчылӧмаӧсь нӧйтны ставнымӧс... — Сійӧ друг быттьӧ торкыштіс асьсӧ. — Дерт, тайӧ абу важнӧ. Важнӧджыкыс — нӧйтӧм вылӧ помкаыс. Висьтала, кыдзи вӧлі делӧыс...

Кывзісны эз ӧткодя: ӧтияс — зумыша, мӧдъяс — интересӧн. А Васька Кержак пукаліс быттьӧ емъяс йылын: Мирон ӧд висьталіс сы йылысь да сылӧн ёртъяс йылысь, кӧть эськӧ ни ӧтиысь на эз казьтыв налысь нимъяссӧ. Сідзкӧ, со мый вӧсна Филипп, вӧлӧм, казьтыштіс Васька кулакъяс йылысь! Сійӧ, сідзкӧ, ставсӧ тӧдӧ и вермас индыны веськыда Кержак вылӧ: со пӧ сійӧ ачыс, нӧйтӧй водзӧссӧ. Но Васька Кержак — мортыс абу полысь. Ас думсьыс сійӧ лӧсьӧдчис нин водзсасьны. А бӧрынджык котыртас ас гӧгӧрыс сэтшӧм вын, код отсӧгӧн сетас противникъяслы сэтшӧм сдача... Кержакъяс пӧвстын Васька вӧлі ваын ыджыд сир кодь: кыдзи кӧсъяс, сідзи и лоӧ.

— Но и мый? — скӧрысь югнитісны синъясыс Кержаклӧн, кор Мирон помаліс ассьыс висьталӧмсӧ.

— Тэ, тыдалӧ, омӧля кывзін, Васька, — Мирон пыдди вочавидзис Филипп. — Сёрниыс мунӧ сы йылысь, мый ми, пес пилитысьяс, синтӧм кутюяс кодьӧсь... Думайтан, аслад уджысь тэ пӧлучитан этшаджык сы вӧсна, мый тайӧ жӧ кварталын мырсьӧны комияс, удмуртъяс, чувашъяс да мукӧд кывъяс вылын сёрнитысь йӧз?

— Меным дзик веськодь, — сёрнисӧ заводитліс торкны Кержак да корис карті.

Но ӧні тадз кокниа эз нин позь дугӧдны та йылысь сёрнияс. Шыасисны унаӧн.

— Тэныд веськодь, мӧдлы веськодь... А збыль вылас артмӧ табак.

— Вернӧ тайӧ, вернӧ: тышкасьӧны кӧ ас костаныс пастукъяс — кӧинъяслы вӧля.

Кержак скӧрысь заводитліс чеччыны пызан сайысь. Филипп пуктіс сійӧ пельпом вылӧ ассьыс сьӧкыд кисӧ.

— Пукав да кывзы.

Тайӧ кадӧ Ильяӧс кодкӧ быттьӧ кучкыштіс: сійӧ тӧдіс Кержакӧс. Став приметаыс, кодъяс йылысь висьтавліс Семӧ, вӧлі стӧч: дубъя пась, ош ку шапка, жебиник тош, веськыдладор бан бокас зӧртусь... Со, вӧлӧм, код веськӧдлӧм улын нӧйтӧмаӧсь Петраӧс!.. Илья пӧшти горӧдіс:

— Ме кӧсъя висьтавны со мый!.. — И сэк жӧ тшӧкмуніс. Сійӧ гӧгӧрвоис — эз тадзи ков. Первой коліс сӧветуйтчыны Миронкӧд.

Ставӧн бергӧдчисны Ильялань.

— Давай, висьтав.

Но Ильялы ковмис дугдыны сідз жӧ ӧдйӧ, кыдз ӧдйӧ ыпнитліс кӧсйӧмыс. Сійӧ дзикӧдз джӧмдіс, кыліс, кутшӧма сотчӧ чужӧмыс, а киас лӧсялысь пеля шапкаыс кыткӧ резьдыштіс сійӧс чабралӧмысь.

Ызнитіс серам. Медся гораа вакъяліс Кержак.

— Тэ, зон, эн-ӧ ун йывсьыд горӧд?..

Кутісны лӧньӧдны ӧта-мӧдсӧ, тшӧктыны Ильялы висьтавны кӧсйӧмторсӧ. Но Илья уськӧдчис ывлаӧ.

Сійӧс тӧбыштіс нырӧ чазгысь ыркыд, кутшӧм овлӧ рытъясын волӧн сэтшӧм кадӧ, кор сьӧд тӧлыс прӧйдитӧма нин, а веж тулысӧдзыс зэв на ылын. Кодзула енэжын ӧшаліс тӧлысь джын. Сійӧ блед югӧрын тыдалісны кузя нюжалысь пес керасъяс, сулавны кольӧм вӧр полосаяс. Шуйгавывса вӧр дорын куткырвидзис курень.

Вӧлі янӧдӧм детинкалӧн кодь чувство. Но Илья эз нин вӧв детинкаӧн да скӧраліс ас вылас. Мый думыштас Илья йылысь Филипп? Кутшӧм синмӧн Илья ӧні пырас куреньӧ бӧр? Гӧгӧрвоас-ӧ сійӧс Мирон?

Восьлалӧмысь омӧлика дзуртіс лым юж. Тӧвбыдӧн юждӧма паськыда. Туй юж муніс и курень сайӧ. Дась петӧм сайысь Илья мӧдӧдчис сэтчӧ. Курень мышса пуяс сайын кодкӧ вуджӧртчыштіс. Тыдалӧ, тожӧ ас могӧн. Сыкӧд лӧсьыдджык лоӧ пырны куреньӧ. Кутіс виччысьны кильчӧ помын. Курень сайсянь некод эз петкӧдчы. Коді нӧ сэтшӧмыс? Мый сэн вӧчӧ? Ильяӧс босьтіс интерес. Колӧ видзӧдлыны, но вуджӧр быттьӧ абу и вӧвлӧма. Илья уськӧдчис туй кузя, саяліс вӧрӧ. Туй южыс муніс водзӧ, вӧр полосалы пӧперег. Навернӧ, матынӧсь орчча куреньяс. Навернӧ, мортыс вӧлі орчча куреньысь. Но мыйла сійӧ тані вуджрасьӧ? Мый сылы татысь колӧ? Кокъяс котӧртісны асьныс. Ветымын сажень пасьта вӧр ді абу нин сэтшӧм паськыд. Пуяс костті тыдовтчис орчча пес кераслӧн кушин. И тайӧ кушинас быттьӧ бара мелькнитіс. Ӧні кык вуджӧр нин.

— Сулавлӧй! — мыйлакӧ горӧдіс Илья. — Кыланныд?

Некод эз вочавидз.

Делянка вылын тожӧ сярвидзисны лым шапкаа чипасъяс, найӧс сідз жӧ югдӧдіс тӧлысьлӧн блед югӧр. Шор дорын сулалісны куреньяс.

— Йӧй али прӧсуж ме, — сьӧлыштіс Илья. — Вӧтлыся вуджӧръяс бӧрся. Ми ӧд картіӧн ворсам. Дай кодӧс нӧ позяс ӧлӧдны ӧта-мӧд ордӧ волӧмысь.

Илья чайтіс, мый вуджӧръяс моз мелькайтысь йӧз — тайӧ куреньясын олысьяс. Но сійӧ ӧшыбитчис: кварталын кыньяліс Чукылев Прохор найӧ сиктысь жӧ ӧти том морткӧд.

Куреньӧ Ильялысь пырӧмсӧ быттьӧ некод эз и аддзыв — кывзісны Филиппӧс.

— Вӧрын уджалысьясӧс, — водзӧ висьталіс Филипп, — нартитӧны медся грубӧя, медся яндысьтӧм ногӧн. Грабитӧны кодлы абу дыш — лесниксянь чиновникӧдз, довереннӧйсянь заводчикӧдз. Миян дор оз сулав ни ӧти закон, а миянлы паныд — мыйта колӧ. Аддзӧй меным кӧть ӧти курень, кӧні эськӧ эз вӧвны слепӧкуралысь йӧз, цингаӧн висьысьяс, уджалігӧн доймалӧмъяс. Коді тӧждысьӧ на вӧсна? Некод оз. Ми олам квайт аршын кузя да квайт аршын пасьта куреньясын, дзескӧдчам дас вит мортӧдз, пӧдам тшынысь да ва руысь. Найӧ олӧны дворецъясын! Найӧ вообщӧ оз кӧсйыны тӧдны, кыдзи ми олам.

Филипп сёрнитіс ньӧжйӧпырысь, джын гӧлӧсӧн, и кажитчис, быттьӧ буретш та вӧсна, мед кывны сылысь быд кыв, йӧз вӧлі топӧдчӧмаӧсь пызан дорӧ ещӧ на ёнджыка.

— Да, ёртъяс! Удж вылын ми збыльысь багатыръяс, и ньӧти оз позь дивитны Миронлысь земляксӧ, мый сійӧ лыддьӧ асьсӧ багатырӧн. Но багатыръяс ми ас куяс пытшкын, быдӧн ачыс аслыс. Ылӧ-ӧ ми колим тайӧ Петрасӧ сы боксянь, мыйӧн вынаӧсь заводса рабочӧйяс? А ӧд ми уджалам заводлы жӧ.

Рабочӧйяслӧн организованнӧй тыш йылысь Филипп сувтліс паськыдджыка. Сійӧ вайӧдаліс сэтшӧм примеръяс, кодъяс йылысь кывзӧм бӧрын пес пилитысьяс кутісны сетавны вопросъяс. Бара кыптіс арся приёмка да жалӧба йылысь сёрни. Йӧзлӧн чужис эскӧм, мый босьтчыны кӧ ӧтув, позяс на бергӧдны вошӧм деньга. Но кыдзи вӧчны тайӧс бурджыка?

— Колӧ аддзыны вынаджык оружие, — вочавидзис ёртъясыслы Филипп. — Колӧ вӧчны сэтшӧм ногӧн, мед ни леснӧй ведомство да сылӧн чиновникъяс, ни некутшӧм калымъяс эз вермыны пӧдтыны миянлысь справедливӧй гӧлӧс. Тайӧ — ӧтитор. Оз ков вунӧдны и мӧдтор. Сійӧ пессӧ, код йылысь мунӧ сёрниыс, лесничествоӧн вузалӧма нин Бикмедовлы, буретш сійӧ заводчикыслы, кодлы ми пессӧ вӧчам водзӧ да кодлӧн довереннӧйяс чиркӧны миянлысь песнымӧс сідз жӧ яндысьтӧг, кыдзи тайӧс вӧчисны воддзаджыкъясыс. Мед гӧгӧрвоны, кутшӧм сьӧкыд лоӧ тышкасьны Бикмедовкӧд, колӧ бурджыка тӧдны тайӧ ручсӧ. Коді сэтшӧм Бикмедовыс?

Илья мырдысьӧн моз тӧрӧдчис сулалысь йӧз костӧ, нарошнӧ инмӧдчыштіс Мирон гырддзаӧ.

«Мый тэкӧд лоліс? — Ильялысь юалісны Миронлӧн синъясыс. И содтісны: — Оз позь тадзи лэптыны асьтӧ серам вылӧ».

Филиппӧс кывзісны ыджыд интересӧн. Филипп тӧдӧ Бикмедов йылысь ёна унджык сыысь, мыйта висьтавліс коми другъясыслы водзджык. Казань карса купеч, вӧлӧмкӧ, ньӧбӧма татчӧс заводсӧ не сӧмын коми вӧралысьясӧс нартитӧм тшӧт весьтӧ, но и Волга кузя олысь народъясӧс нартитӧм тшӧт весьтӧ, кодъяс лыдӧ пырӧны и тотара — Бикмедовлӧн землякъясыс.

Кывзігмозыс Илья видзӧдіс то юклӧм картіяс вылӧ, то Васька Кержак вылӧ, коді коймӧдысь нин тэчліс да бӧр разӧдліс сы водзын куйлысь деньгаяс. Васька, тыдалӧ, волнуйтчис. Илья тожӧ волнуйтчис — Бикмедов сылы век на кажитчис не сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс серпасалӧ Филипп.

— Мудер заводчик, тӧдӧмысь, сувтас лесничество дор. Ковмас кӧ, сійӧ кутас петкӧдлыны сыӧн ньӧбӧм пес йылысь сэтшӧм документъяс, кутшӧмъясӧс окотитас лесничество либӧ вылынджык инстанцияясса ревизоръяс. Найӧ артмӧдчасны. Колӧ артмӧдчыны и миянлы ас костаным. Ми абу нин сэтшӧм вынтӧмӧсь, кыдзи думайтӧны господа. Миян дор сувтасны заводса рабочӧйяс. А ми, ёртъяс, сувтам на дор!

Колис висьтавны медся главнӧйтор йылысь. Но кыдзи? Веськыда али бара жӧ кытшовтӧмӧн?

Филипп нюжӧдіс кисӧ корны карті — ӧчередьыс вӧлі сылӧн. Ильялы эз вӧв лӧсьыд сулавны дзескыдінын, да сійӧ бӧр пуксис важ местаас, ӧдйӧ видзӧдліс ичӧтик ӧшинь вылӧ, код пыр, колӧ чайтны, ортсысянь видзӧдісны Ильяысь повзьӧм йӧз.

«А мый найӧ вермисны аддзывны картіасьӧм кындзи? — бара дивитыштіс асьсӧ Илья. — Коліс кӧ сувтӧдны караулитчысьясӧс, Филипп эськӧ эз вунӧд сувтӧдны. Дай колӧ-ӧ сувтӧдны? Кутасны серавны, висьтала кӧ аслам котралӧм йылысь. Гашкӧ, и видны на кутасны. Бурджык нин чӧв овны».

Сеталісны вопросъяс:

— Шуан, «сувтам рабочӧйяс дор»... Кыдзи колӧ гӧгӧрвоны тайӧс, Филипп?

— И найӧ мыйӧн отсаласны миянлы?

— Омӧля кывзанныд, другъяс, — шыасис Мирон. — Абу ставсӧ гӧгӧрвоӧмныд. Рабочӧйяс миянлы вокъяс кодьӧсь. Найӧс нартитӧны миянӧс моз жӧ. Ми уджалам ӧти кӧзяинлы.

— Но и мый?.. Тайӧс ми важӧн тӧдам.

— Тӧданныд, да он ставсӧ...

Водзӧ нюжӧдны сэсся эз позь. Филипп лэптыштліс кисӧ, ещӧ на чинтыштіс гӧлӧссӧ.

— Ме тіянлы висьталі нин, колӧ аддзыны оружие. Тырмас сэсся лоны кывтӧм пемӧсъяс кодьӧн. Правдаыс миян дор. Ми гораа йӧзӧдам лесничестволӧн жульничество йылысь — тайӧ ӧти. Мӧд-кӧ, Бикмедов водзӧ сувтӧдам пес пилитысьяс нимсянь требование: содтыны дон быд выль сажень пескысь, выль пӧв мерайтны пес чипасъяс миян делянкаясысь, корны мӧд комиссия, а тайӧ комиссияас мед вӧліны миян пиысь выборнӧй йӧз; колӧ тшӧктыны, мед заводчик тшӧт весьтӧ ыстісны кварталӧ лечитны висьысь йӧзӧс фельдшеръясӧс да врачьясӧс, да ещӧ мыйсюрӧ.

Кержак серӧктіс:

— Тэ шуан — сувтӧдам требованиеяс Бикмедов водзӧ... Сійӧ, значит, нарошнӧ локтас Казань карысь — веськыда миян кварталӧ, мӧдас копрасьны миянлы: «Но, муса вокъяс, мый тіянлы колӧ?»

Кодсюрӧ серӧктісны жӧ.

— Уна кӧсъян, Васька!

— Сійӧ, вокӧ, ылын олӧ.

Филипп стӧчмӧдыштіс:

— Бикмедов регыд локтас видлыны ассьыс заводсӧ. Сэки и аддзӧдлам сійӧс!.. Ог ми сы дінӧ, а сійӧ локтас миян дінӧ...

Мирон кызвыннас тӧдіс нин Филипплысь плансӧ: заводса рабочӧйяслӧн демонстрация лунӧ нуӧдны том йӧзӧс карӧ, ӧтувтчыны рабочӧйяс дінӧ, выступитны пес пилитысьяс нимсянь, предъявитны условиеяс веськыда Бикмедовлы. Но Миронӧс шензьӧдіс мӧдтор: тайӧ план йылысь Филипп ӧні висьталіс том йӧзлы сӧвсем мӧд кывъясӧн, унатор не веськыда; рабочӧйяс йылысь сёрнитіс вообщӧ, гӧтӧвитчысь демонстрация йылысь казьтывтӧг, — эз позь, тыдалӧ, висьтавны та йылысь кадтӧг. Могыс тайӧ чукӧртчылӧмлӧн — водзвыв дасьтыны йӧзӧс зэв ыджыд делӧ вылӧ. Тӧдӧмысь, чукӧртчылӧмыс гуся, паськыд вома йӧзлы висьтавны оз позь.

Разӧдчисны сёрмӧдчытӧг. Вера эз на виччысь том йӧзӧс. Маринакӧд найӧ пукалісны пызан сайын да лампа югӧрын видлалісны морта книга. Тайӧ вӧлі роч букварь. Та кузя Марина велӧдчис лыддьысьны да гижны. Вера кӧсйӧ жӧ велӧдчыны. Унджык буквасӧ сійӧ тӧдмавліс водзджык нин, Сандра дінын. Сійӧс кокни велӧдны.

— Аддзылінныд сійӧс, кодӧс кӧсйинныд аддзӧдлыны? — том йӧзлысь юаліс Вера.

— Кодӧс «сійӧс»? — Илья вунӧдіс мунтӧдзыс сёрни йылысь.

Мирон заводитліс веськӧдны другыслысь ӧшыбкасӧ, но тайӧн сӧмын ёнджыка тӧдчӧдіс сійӧс. Шӧйӧвошис Илья, муртса эз бӧрддзы Вера — ылӧдлӧны сійӧс ичӧтик нывкаӧс моз, дзебӧны мыйкӧ сыысь. Но мый сэтшӧмторйыс налӧн, кодӧс колӧ дзебны? Мыйла тадзи найӧ вӧчӧны? Марина, тыдалӧ, тожӧ тӧдӧ мыйкӧ. Тӧдӧ и оз висьтав. Вералӧн морӧс пытшкыс быттьӧ сотчӧ. Сэні ӧзйӧ ӧбида и скӧрлун.

Чӧв сулалӧ пемыд вӧр, кымӧр сайӧ дзебсьӧма тӧлысь, чужӧмъяссӧ чазгысь воздух вӧлі вынтӧм кӧдздӧдны тайӧ бисӧ.

— Вера, тэ дзик прӧста скӧралан, — заводитліс суӧдны пӧдругасӧ Илья. — Эскы меным: нинӧм лёксӧ тэныд огӧ вӧчӧй.

Но Вера содтіс воськовъяссӧ. Сійӧ ӧні вӧлі шедтӧм вӧв кодь. Илья гӧгӧрвоис, мый дзебны Вераысь водзӧ сы йылысь, кытчӧ да мыйла ветлӧдлӧ Миронкӧд, лои позьтӧм.

— Дай колӧ-ӧ дзебны? — шыасис сійӧ Мирон дінӧ. — Ми ӧмӧй сылы омӧльджыка эскам Кержаклы дорысь?

— Ме та йылысь думайтлі нин, — пыр жӧ вочавидзис Мирон. — Мый позьӧ висьтавны, колӧ висьтавны. — И ещӧ юаліс куреньын Ильялӧн мӧмъялӧм йылысь.

Илья висьталіс Васька Кержак йылысь. Мирон нюммуніс аслыс: та йылысь сійӧ тӧдіс нин. Но другыслы шуис:

— Тайӧ интереснӧ. Колӧ висьтавны Филипплы. — Сылы вӧлі окота гӧгӧрвоӧдны Филиппӧс, кутшӧм помка вӧсна Илья тшӧкмунліс куреньын да лоліс серамтуйын.

Петраяс водӧмаӧсь нин узьны. Воысьяс эз мӧдны торъя шумитны. Мирон чорыда шуис не висьтавны Петра кык воклы да Семӧлы сы йылысь, мый шуисны талун рыт. Но Митрейысь соссьыны нинӧмла, сылы позяс висьтавны, детинаыс тӧлка, гӧгӧрвоас.

Ильялӧн вольпасьыс Вера вольпаськӧд орччӧн. Вера пӧльыштіс жӧч лампаысь би да, быттьӧ Ильяысь гусьӧн, водіс жӧ. Илья куйліс да нюмъяліс аслыс: пӧдругаыс дзикӧдз лӧгасис. «Он тӧд тэ, Вера, нинӧм он тӧд!»

Петра узис чорыд ныргорӧн. Семӧ, тыдалӧ, мыйкӧ вӧтасис. Илья видзӧдіс пемыд пӧтӧлӧкӧ да век нюмъяліс. «А оз кӧ гӧгӧрво Вера? Сэки мый?» — мелькнитіс юрас. Эз эскыссьы. Вера гӧгӧрвоас. Нюжӧдіс кисӧ сылань да дрӧгнитіс — Вералӧн пельпомъясыс тіралісны шытӧг бӧрдӧмысь.

Вера эз вешйышт стенлань ни эз шыбит ас вывсьыс Ильялысь кисӧ, сійӧ сӧмын пӧдтіс лов шысӧ да ставнас быттьӧ измис.

— Йӧюк тэ, Вера, дзик йӧюк! — шӧпкӧдыштіс Илья. — Сосси ӧмӧй тэысь, позис кӧ. Ылӧдлі ӧмӧй. Тайӧ ӧд меным кузь пурт. — Водзӧ кывъяс эз сюрны. Но киыс кыліс нин, кыдзи муса нывлӧн пельпомыс муртса личмуныштіс. А висьтавны колӧ. Дерт, не ставтор йылысь, а мый йылысь позьӧ.

— Тӧдан, кӧні ми вӧлім тарыт да мый йылысь артмӧдчим?..

Илья шӧпкӧдіс вывті гусьӧн, но Вера велаліс быд кыв, кыліс Ильялысь пӧсь лов шысӧ. Выльысь гӧрддзасис горш, пӧдтіс Вералысь ловсӧ, ортсӧ вӧзйысис синва. Мыйла? Али оз эскы Илья кывъяслы?..

— Эскы, Веруш, и эн думайт мукӧдторъяс йылысь. Ме абу сэтшӧм.

Вералы сьӧкыд шуны весиг кыв джын. Но Илья кылӧ нин став вир-яйнас — Вера сылы эскӧ. Сійӧ кыкнан кинас босьтіс Вераӧс чужӧмбанъясӧдыс да сибӧдіс аслас чужӧм дінӧ.

— Ог ылӧдлы ме. Ог ылӧдлы...

7

Некымын лун нин эз уджав Бикмедовлӧн кӧрта кӧлуй вӧчан заводыс. Чӧв, быттьӧ ёрӧмаӧсь, сулалісны заводлӧн сьӧд корпусъяс, заводоуправление. Эз тшынасьны тшӧг домнаяс, эз куритны кузь папиросъяс кодь трубаяс. Турӧбалысь лым вынсьӧдіс кулӧм царстволысь серпас. Но тадзи вӧлі сӧмын тані. Орчча посёлокын, коді лыддьыссис неыджыд карлӧн пригородӧн, пуис не пыр кадся олӧм: рабочӧйяс дасьтысисны мӧдӧдчыны заводса площадь вылӧ петкӧдлыны ассьыныс вын да кӧсйӧм шедӧдны победа. Ставӧн тӧдісны — Бикмедов воӧма Казань карысь тӧрыт рыт. Управляющӧйыс — рочӧ нин пӧрӧм швед, коді шедіс Бикмедовлы заводыскӧд тшӧтш, — дерт, удитіс нин висьтавны кӧзяиныслы, мый вӧчсьӧ тані: рабочӧйяс требуйтӧны содтыны удждон, чинтыны уджалан лунлысь кузьтасӧ, стрӧитны ӧтка йӧзлы выль общежитие, паськӧдны больнича... унатор кӧсйӧны рабочӧйяс. Найӧ требуйтӧны сідз жӧ чӧвтны удж вывсьыс ӧти инженерӧс, кык мастерӧс... Ас йывсьыс управляющӧй, колӧ чайтны, эз висьтав. Сы вылӧ рабочӧйяс шуасьӧны жӧ.

Мый вӧчсис кварталын — тӧдісны сӧмын забастовка котыртысьяс. Войнас вӧлі ыстӧма Филипплы юӧр — вайӧдны завод дінӧ ассьыс йӧзсӧ лун шӧр кежлӧ. Пес пилитысьяс чукӧртчисны ӧдйӧ — ставсӧ вӧлі дасьтӧма водзвыв. Асъя пемыд да турӧба лун дзебисны лёк синъясысь унатор, мый эз ков аддзывны кадтӧг.

Тракт кузя мунісны посни чукӧръясӧн. Карын нин ӧтувтчасны ӧти колоннаӧ. Тайӧ колоннаыс ӧтувтчас рабочӧйяс колоннакӧд.

Быд чукӧрын вӧлі кыв кутысь. Мирон кыв кутӧм улын восьлалісны Илья, Вера, Марина, Митрей, Васька Кержак да сылӧн куим ёрт.

Илья абу дӧвӧлен: мыйла Филипп индіс накӧд мунны кержакъясӧс? Комияс водзын найӧ мыжаӧсь. Эз ӧмӧй Васька Кержак аслас ёртъяскӧд нӧйт Петраӧс? Эз ӧмӧй сійӧ медся ёна серав Илья вылын, кор Илья кӧсйис эрдӧдны сійӧс став йӧз водзын, но эз эрдӧд.

Васька раз-мӧд нин заводитліс панны сёрни Ильякӧд. Но Илья быттьӧ эз кыв сійӧс. Сійӧ, дерт, гӧгӧрвоӧ, мыйла бурмӧма Кержак: Мирон, тыдалӧ, висьталӧма Филипплы Илья кывъяс йылысь; Филипп янӧдӧма кержакъясӧс, Васька кӧсйӧ небзьӧдны Илья водзын ассьыс мыжсӧ. Но Ильяӧс он ылӧд. Кержакъяс, колӧкӧ, мед мунӧны ӧтилаын, а Илья найӧс оз лыддьы ёртъясӧн.

Сикт прӧйдитӧм бӧрын, кор найӧс бара сайӧдісны вӧр да турӧб, Мирон шыасис:

— Давай сьывны. Тувччавны мӧдам песня шыӧ. Рас-два, рас-два! Шуйга коксянь. Рас-два, рас-два! — Вӧвлӧм матрослы вӧлі окота нуӧдны ёртъяссӧ стройӧн. Но найӧ некор на эз ветлывны тадзи, да ковмис велӧдны. Бур сійӧ, мый регыд велалісны.

— Заводитам:

Наверх вы, товарищи! Все по местам!

Последний парад наступает.

«Аттӧ, кутшӧм мича гӧлӧс сылӧн вӧлӧма!» — Мирон йылысь ӧдйӧ думыштіс Вера. И шензьыштіс ещӧ на ёнджыка...

Врагу не сдается наш гордый «Варяг»,

Пощады никто не желает.

Тӧдтӧм песнясӧ, вӧлӧмкӧ, кужӧны сьывны Илья, Марина, Кержак Васька.

Митрей бергӧдчыштіс бӧрлань, видзӧдліс юалӧмӧн:

— Кытысь найӧ кывлӧмаӧсь татшӧмсӧ?

«Ог тӧд», — вочавидзисны Вералӧн синъясыс.

А песня, быттьӧ коддзӧдысь сур, разаліс нин морӧс пытшкӧ, визувтыштіс сӧнъяс кузя, кокньӧдіс став вир-яй, кокъяс асьныс мӧдӧдчисны песня серти.

Все вымпелы вьются, и цепи гремят.

Наверх якоря поднимают...

Но, энлӧй, сьыланногыс тӧдсакодь... Кытысь тайӧс кывліс Вера? Кодыр кывліс? Сэтшӧм тӧдса мотив, а кывъясыс тӧдтӧмӧсь. Али мый?.. Кутыштіс Ильяӧс сойбордӧдыс. Илья гогнитыштіс сылы юрнас: велӧдчы пӧ. Торксис восьлалӧм. Ильялӧн — тюнияс, Вералӧн — валегияс, некыдз оз ладмыны. Вера ӧшйыштіс Илья сой вылӧ, пӧлӧстчис тӧвся жакетыс, зэлалыштіс шальыс, шаль улас алӧй ленточка — мед жӧ эськӧ оз нӧйтчы!.. Но кытысь кывліс мотивсӧ?.. Кывъяс асьныс пырӧны юрӧ. Вера ладмыліс нин сьывны. А песня помасис.

— Кӧсъян кӧ, велӧда тайӧс сьывны, — кӧсйысис Илья.

Сійӧ разис дубъя пасьыслысь кизьяссӧ. Мирон петыштіс водзӧ, кутіс восьлавны бӧрӧн.

— Шуйга! Шуйга!.. Заводитлам выльӧс.

— Мирон, — шыасис Митрей. — Давай первойсӧ мӧдысь.

— Сійӧс бӧрынджык. Удитам на. Видлам выльӧс. Рас-два, рас-два.

Запевала ӧвтыштіс кинас.

Вихри враждебные веют над нами,

Тёмные силы нас злобно гнетут.

И бара отсыштісны Илья, Марина, Васька Кержак.

В бой роковой мы вступили с врагами,

Нас еще судьбы безвестные ждут.

И бара мотивыс вӧлі тӧдса Вералы. Друг Вера ставнас дрӧгнитіс: тӧд вылас усис Ильялӧн тӧдтӧм мотивъяс шутьлялӧм, Вераысь мыйкӧ таитӧм. Со тай мый вӧлӧма! Гусьӧн велӧдӧны песняяс, гусьӧн сьылӧны. Вераысь гусьӧн? Мыйла тайӧ ковмис налы? Мыйла? Вералысь сьӧлӧмсӧ быттьӧ кодкӧ кутыштіс чорыд киясӧн. Ӧд сійӧ тӧдіс — мунӧны карӧ висьтавны заводчиклы асланыс нуждаяс йылысь, корны сылысь кокньӧд.

А песняын сьывсьӧ:

На бой кровавый, святой и правый.

Марш, марш вперед, рабочий народ!

Но ӧд тайӧ сӧмын песня — гора да кыпыд песня, кодӧс сьылӧм шы улӧ зэв кокни мунны. Ильялӧн кокъясыс некытчӧ оз мытшасьлыны. Чужӧмыс ставнас ыпъяліс выль югӧрӧн, кутшӧмӧс Вера таӧдз эз на аддзыв сылысь. Тырвыйӧ-ӧ гӧгӧрвоӧ ачыс Илья кывъясыслысь став джудждасӧ? Тӧдӧ-ӧ сійӧ, кытчӧ нуӧ сійӧс кокувса туйыс?..

Миронлысь чукӧрсӧ суӧдіс Филипп. Сійӧ мунӧ вӧла доддьын. Миронӧс пинялыштіс гораа сьылӧмысь, сетіс сылы кутшӧмкӧ индӧдъяс. Бӧр пуксис доддьӧ да саяліс чукыль сайӧ. Филипп, тыдалӧ, тадзи суӧдлас став чукӧрсӧ, налы сеталас индӧдъяс да медся водзын локтас карӧ.

Сьывны кутісны джын горӧн. Ӧти песнясӧ некымын пӧв. Велалісны и Митрей, Вера, Васькалӧн ёртъясыс. Кар дорӧ локтігӧн содісны туйӧд ветлысь-мунысьяс. Ӧдйӧ панйис вӧла доддьӧн Чукылев Прохор, сійӧ весиг эз видзӧдлы землякъясыс вылӧ.

Кар кузя Мирон нуӧдіс ассьыс чукӧрсӧ, кыдзи вӧлі тшӧктӧма: синмӧ торъя шыбитчытӧг. Тадзи жӧ мунісны пес пилитысьяслӧн мукӧд чукӧръяс. Посёлок дорын нин — выль индӧд: локны веськыда заводскӧй площадь вылӧ, чукӧртчыны ӧтилаӧ.

Збыль вылас тайӧ вӧлі заводлӧн паськыд двор, кодӧс куимладорсянь потшӧма постройкаясӧн. Двор пельӧсъясын туплясисны кӧрт шыбласъяслӧн чукӧръяс, радъясӧн сулалісны выль парӧвӧй котёлъяс да дӧскаясӧн упакуйтӧм мукӧд сикас кӧрта кӧлуй, кодӧс вӧчӧ завод. Ставсӧ тайӧс тыртыштӧма лымйӧн. Но ӧні эз нин позь шуны, мый тані ыджыдаліс кулӧм царстволӧн серпас. Миронъяс воигкежлӧ тані гыаліс нин уна сё лыда йӧз чукӧр.

Миронлӧн ӧзйисны синъясыс.

— Аддзанныд — выныс! Эм мый йылысь думыштны заводчик Бикмедовлы.

Илья гораа шутёвтіс:

— И тайӧ ставыс уджалӧ Бикмедовлы?

Орччӧн кодкӧ дивитана серӧктіс:

— Тайӧ зонмыс, тыдалӧ, тӧлысь вылысь усьӧма.

Шыасис Мирон:

— Ми пес пилитысьяс, локтім кварталсянь.

— Ого! Пес пилитысьяс тшӧтш миянкӧд!

— Ёртъяс! — быттьӧ эз вӧв гӧгӧрвоана висьталӧмыс. — Кыланныд? Миян дінӧ ӧтувтчӧны пес пилитысьяс! Паськыд туй вылӧ петӧны и пес пилитысьяс!

Не эскыны эз позь: вӧля вылын ӧжигайтӧм чужӧмъяс, вӧр дукӧн ӧвтысь паськӧм, гаддя кияс.

— Унаӧн?

— Вель унаӧн. Со локтӧны чукӧръясӧн.

— Пролетарскӧй чолӧм пес пилитысьяслы!

Лоис сійӧ, мый эз сяммыны думыштны вӧрын уджалысьяс: найӧс збыльысь примитісны вокъясӧс моз — киасисны, кутлісны, окалісны, шуалісны ошкана кывъяс и такӧд тшӧтш быттьӧ лолыштісны на пытшкӧ некор на вӧвлытӧм ышӧдана вын. Ӧні позис ӧмӧй думайтны мыйкӧ мӧдтор йылысь! Вошис Митрей чужӧм вылысь сійӧ мурыштчӧмыс, коді вӧлі татчӧ воигӧн; нывка моз радліс Марина; тӧдтӧм зонъяскӧд киасис Вера.

— Ёртъяс, — кылыштіс Филипплӧн вына гӧлӧс, — ланьтыштлӧй. — Филипп тывйыштіс синъяснас пес пилитысьясӧс. — Так вот, другъяс: стачечнӧй комитет тшӧктіс бӧрйыны миян пӧвстысь куим делегатӧс. Тайӧ ёртъясыс сетасны Бикмедов киясӧ миянлысь, пес пилитысьяслысь, требование. Кодъясӧс бӧръям?

— Тэнӧ, Филипп.

— Миронӧс.

— Васькаӧс.

Ставӧн сӧгласенӧсь. Прӧтив сӧмын Илья: эз ков бӧрйыны Васька Кержакӧс, сійӧ оз сулав татшӧм ыджыд честь доныс. Но чӧв оліс. Ещӧ думыштасны: аслыс пӧ окота лоны делегатӧн. Ок, кутшӧм окота вӧлі аддзӧдлыны син-на-син Бикмедовӧс — не сійӧ заводчик Бикмедовӧс, кодлы паныд ӧні сулалӧны эта мында йӧз да на пытшкын и ачыс Илья. Сійӧ кӧсйис аддзӧдлыны варов да ас морт кодьӧн кажитчывлысь Гафар Макаровичӧс. Тӧдіс-ӧ эськӧ ош кыйысь зонмӧс купеч, кутіс-ӧ юасьны Важгорт сикт йылысь, тӧдса вӧралысьяс йылысь? Мый эськӧ шуис сылы, Ильялы, кор сійӧс аддзис делегатъяс пытшкысь?..

Гыаліс заводскӧй двор, дзӧрисны кепкаяс, выль и важ чышъянъяс, шальяс, пеля шапкаяс, шляпаяс; йӧз костӧд котралісны зонпоснияс; котёлъяс вылӧ, упакуйтӧм кӧрта кӧлуй вылӧ кавшасисны том йӧз; омӧля эскана надеяӧн видзӧдісны заводоуправление вылӧ; уна гӧлӧсӧн мургис площадь.

— Найӧ ӧмӧй гӧгӧрвоасны, мый сэтшӧм гӧльлуныс?

— Виччысь налысь милӧсть.

— Шедӧдам! Вот аддзыланныд. Уджавтӧм завод прибыль оз вай. А налы колӧ прибыль, колӧ мед ми уджалім. Кутам бастуйтны сэтчӧдз, кытчӧдз оз ло могмӧдӧма миянлысь требованиеяс.

— Тэныд лӧсьыд тадзи сёрнитны. Тэ ӧтка морт. А менам сьылі вылын квайтӧн. Мыйӧн мӧдам овны?

— Кирилл, ланьт...

Илья ӧдйӧ бергӧдчыштіс сёрнитысьяслань. Кирилл нима рабочӧй — кыз чужӧма пӧрнӧй морт — ӧвтчис кинас.

— Кыдз сідз — «ланьт»? Вомыс аслам. Тупкыны кӧсъян? Тӧдам ми ті вокӧс...

— Кирилл, вунӧдӧмыд енмӧс, — суитчис сё чукырӧсь чужӧма старик. — Тэнад эм овмӧс, аслад керка. Тэныд отсасьӧны гӧтырыд, челядьыд. А Яковлӧн нинӧм абу аслас, киясыс кындзи. Грешитан, Кирилл: Яков вердӧ оз сӧмын асьсӧ — сылӧн эм пӧрысь мам, висьӧдчысь чой...

— Да ладнӧ, ёртъяс, — торкис пинясьӧмсӧ Яков. — Ог кутӧй кӧритны ӧта-мӧдӧс ковтӧмторъясӧн. Миянлы важнӧ мӧдтор — лоны ставлы ӧтвыв.

— Лоан такӧд, — эз бурась старик. — Сійӧс и виччысь — штрейкбехерӧн лоас.

Кывйыс Ильялы вӧлі тӧдтӧм, но сійӧ аддзыліс, кыдзи тайӧ кывсьыс, быттьӧ дон кӧртысь, йӧжгыльтчыштліс Кирилл, мыйкӧ заводитліс шуны да сідзи мӧмъялӧмӧн и муніс татысь. Илья думыштіс аслыс: «Вӧлӧмкӧ, рабочӧйяс пӧвстын эмӧсь жӧ миян Петра кодь кыз кучикаясыс».

Кылісны ӧта-мӧдсӧ ланьтӧдӧм, став йӧзыс кутісны видзӧдны управлениеысь петан кильчӧ вылӧ — сэні сулалісны рабочӧйяслӧн да пес пилитысьяслӧн делегацияяс. Делегатъяс удитӧмаӧсь пыравлыны Бикмедов дінӧ да ӧні кӧсйӧны мыйкӧ висьтавны. На пӧвстысь петіс водзӧ шӧр арлыда рабочӧй, скӧрысь моз босьтіс юр вывсьыс кепкасӧ.

— Рабочӧй ёртъяс, — заводитіс сійӧ негораа, но ставлы кывмӧн. — Господин заводчик примитіс миян киясысь бумагаяс, но ӧткажитіс могмӧдны миянлысь требованиеяс.

Тайӧ кывъяслы воча став площадьыс сідзи и акнитіс. Сёрнитысь лэптыштліс кисӧ.

— Господин заводчик эз горзы миян вылӧ ни эз кучкав пызанӧ кулакъяснас. Сійӧ весиг шмонитіс миянкӧд да тшӧктіс висьтавны, мед ставным ми талунсянь жӧ сувтім асланым уджалан местаясӧ синны мышъяснымӧс сылӧн унджык прибыльяс ради, мед сійӧ вермис восьтыны выль магазинъяс, ньӧбны выль заводъяс, нартитны ещӧ на унджык миян кодь жӧ уджалысь йӧзӧс.

— Уна кӧсйӧ, мудер руч.

— Корлыны асьсӧ татчӧ.

— Позо-о-ор!

Илья юаліс сыкӧд орччӧн сулалысьлысь, коді тайӧ сёрнитысьыс.

— Рабочӧй кузнеч.

— Кузнеч? — шензьыштіс Илья. Важгорт сиктын эм жӧ кузнеч, но дзик абу татшӧм.

— Господин заводчик ещӧ тшӧктіс висьтавны тіянлы... — Кузнечлӧн гӧлӧсыс чорзис, сёрнитанногсьыс кыліс явӧ лӧг серам, кодӧс веськӧдӧма заводчик вылӧ. — Бикмедов тшӧктіс висьтавны тіянлы, мый ті кӧ и водзӧ он кӧсйӧ лоны рабочӧй скӧтӧн да думайтанныд збыльысь тышкасьны морт ногаджык олӧм вӧсна, сійӧ вермас тупкыны заводсӧ дзикӧдз и ті колянныд...

Бӧръя кывъясыс вӧйисны скӧрмӧм йӧзлӧн шум пытшкӧ.

— Оз лысьт.

— Тайӧ аслыс абу выгӧднӧ.

— Ми абу полысьяс рӧдысь.

— Господин заводчик вунӧдӧ ӧтитор, — шумсӧ вевтыртіс кузнечлӧн гӧлӧсыс: — ми эг шмонитны чукӧртчӧй татчӧ. Миянӧс вайӧдіс тайӧ площадь вылӧ ыджыд нужда, кодӧс бырӧдтӧг оз позь овны водзӧ. Ми ог кевмӧй. Ми требуйтам!

Рабочӧйяслӧн правояс йылысь кузнеч быттьӧ лыддис книга вылысь. Му вылын став ценностьсӧ создайтӧны уджалысь йӧз. Найӧ киясӧн стрӧитсьӧны каръяс, заводъяс, кӧрт туйяс, вӧчсьӧ и быдтыссьӧ сёян-юан, паськӧм. Рабочӧйяс имеитӧны право овны бурджыка. Та вӧсна найӧ мӧдасны тышкасьны.

Кузнеч шыасис бастуйтысьяс дінӧ нюжӧдны забастовкасӧ сэтчӧдз, кытчӧдз заводчик оз примит налысь условиеяссӧ.

— Правильнӧ! — горзісны йӧз чукӧрсянь. — Правильнӧ!

— Ми дасьӧсь водзӧ нуӧдны тыш.

— Оз позь не лыддьысьны миянкӧд.

Йӧз шумитісны на, а кильчӧ посъяс кузя котӧрӧн кайис нин руд кепкаа, демисезоннӧй пальтоа рабочӧй. Илья сійӧс пыр жӧ тӧдіс — тайӧ вӧлі Яков — да юрнас довкнитіс ёртъясыслы:

— Навернӧ, кывъясыдла тожӧ оз пыр йӧз зептӧ.

Но Яков, вӧлӧмкӧ, кӧсйӧма висьтавны сӧмын ӧтитор, код йылысь Илья тӧдіс нин: янӧдны няргысьясӧс, не сетны налы торкны рабочӧйяслысь ӧтувъялун.

Выльысь кутіс сёрнитны кузнеч. Сійӧ тӧдмӧдіс йӧзӧс сы йылысь, мый рабочӧйяслӧн забастовка дінӧ ӧтувтчисны пес пилитысьяс, да сетіс кыв Филипплы.

Филипплӧн первойя жӧ кывъясыс, кодъясӧн сійӧ чолӧмаліс рабочӧйясӧс, содтісны на пӧвстӧ ыджыдджык эскӧм, кыпӧдыштісны асьнысӧ, пес пилитысьясӧс. Филипп сёрнитіс пӧшти сы йылысь жӧ, мый йылысь вӧлі висьталӧма нин кварталын. Но Илья ӧні гӧгӧрвоис ставсӧ пыдӧджык да паськыдджыка. Сы пытшкын пузласис кутшӧмкӧ выль, ӧтарӧ содысь чувство, коді чуксаліс сійӧс мыйкӧ ыджыдджыктор вылӧ. Дай ачыс Филипп петкӧдчис бара на выль ног — сійӧ кажитчис ӧні ещӧ на вынаджыкӧн да тӧлкаджыкӧн.

Но мый тайӧ сэтшӧмыс? Мыйла дугдіс сёрнитны Филипп? Кодъяс сэтшӧмъясыс петкӧдчисны кильчӧ вылӧ?

— Ш-ш-ш, — друг кылыштіс йӧз пӧвстын.

— Ачыс Бикмедов.

— Управляющӧйыскӧд.

— Ш-ш-ш.

Заводчик, тыдалӧ, мыйкӧ шуис кильчӧ вылын сулалысьяслы да кутіс лэччыны поскӧд. Некод сійӧс эз сувтӧд. Некод нинӧм эз шу. Йӧзысь артмӧм стена заводитіс потны. Тайӧ потасас пырис Бикмедов. Кӧзяин бӧрся восьлаліс управляющӧй, а управляющӧй мышкын потасыс бӧр тупкысис.

Ильялы первой тыдаліс сӧмын юръяслӧн юковтчӧм да тайӧ юков шӧрӧдыс цилиндр шляпа йывлӧн кывтӧмыс. Мӧд шляпаыс эз на тыдав, но вӧлі гӧгӧрвоана, мый йӧзсӧ поткӧдӧ буретш тайӧ тыдавтӧм мортыс, а туй нырсӧ кутӧ веськыда пес пилитысьяс вылӧ.

«Со кытысь ме сійӧс аддзыла!» — думыштіс Илья. Но сэк жӧ ачыс асьсӧ кӧритыштіс: «И мый тэ сылы висьталан?»

Ӧд збыльысь: мый шуас Илья, паныдасяс кӧ воча чужӧм Бикмедовкӧд? Тӧдас-ӧ сійӧс заводчик? И колӧ-ӧ паныдасьны сыкӧд ӧні?

Колис дас воськов, колис вит воськов...

«Сувтӧдла. Видзӧдла сылы синъясас».

Юковтчисны и найӧ, кодъяс сулалісны Илья водзын.

Медся водз Ильялы шыбитчис синмас водзланьӧ чургӧдчӧм дженьыдик чуньяса госа китор, мед сійӧн, кыдзи штыкӧн, юковтны топыда сулалысь йӧзӧс.

— Туй меным, туй!.. — кинас легнитыштіс Бикмедов.

Илья эз вӧрзьы места вывсьыс. Сылӧн, тыдалӧ, вӧлі скӧр чужӧм, и Бикмедов ӧдйӧ дзебис ассьыс кисӧ пальто зептас да кутіс ордйыны Ильяӧс. Но тайӧ кадӧ кодкӧ аслас жӧ ёртъяс пӧвстысь Ильяӧс сойӧдыс чорыда кыскыштіс бокӧ.

— Аттьӧ таысь! — кодлыкӧ чӧвтыштіс Бикмедов да бара чургӧдіс кисӧ водзлань. — Туй меным, туй!..

Мортлы оз пыр удайтчыв висьтавны кывйӧн ставсӧ сійӧс, мый переживайтӧ ас кежсьыс. Илья эськӧ эз жӧ вермы висьтавны лючки, мый сыкӧд вӧчсис ӧні. Ставыс сорласис ӧти лӧсьыдтӧм чувствоӧ, и татшӧм чувствоыс, навернӧ, тэчсис унаторйысь: Бикмедов абу вӧлӧма сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧс чайтліс Илья — заводчик весиг эз окотит сёрнитны рабочӧйяскӧд; сійӧ, вӧлӧмкӧ, ёна вынаджык Ильяӧн чайтлӧм дорысь — прӧйдитіс лӧг йӧз пӧвстӧд синнас лапниттӧг, а Илья, видзӧдтӧ, ӧтнас кӧсйис сувтны сылы туй вылас, и, колӧ чайтны, таысь сійӧс дивитӧны рабочӧйяс.

Кодъяскӧ бара сёрнитісны — ӧні гораджыка да скӧрджыка; гыаліс площадь; решайтчис мыйкӧ ыджыдтор; а Илья видзӧдіс сыланьӧ, кодарӧ мунісны Бикмедов да сылӧн управляющӧйыс, кыдзи сэсся найӧ петісны йӧз чукӧрысь, пуксисны повозкаӧ да мӧдӧдчисны улича кузя.

— Тэ кылан, Илья, — сійӧс вӧрзьӧдіс Вера. — Кӧсйӧны мӧдӧдчыны карӧ. Ставӧн. Мирон тожӧ кӧсйысис миян нимсянь.

Илья кӧсйис юавны: «Карӧ? Мыйла?» Но сэк жӧ кыліс:

— Заводчиклы да ставлы налы, кодъяс вылӧ мыджсьӧны нартитысьяс, ми паныд сувтӧдам пролетариатлысь ӧтувъя вын. Миян дор став честнӧй йӧзыс, ставӧн найӧ, кодъяс олӧны асланыс трудӧн. И медым на пӧвстысь талун унаӧн на оз сувтны миян радъясӧ, но найӧ миянкӧд. Садьмӧ, кыпӧдчӧ уджалысь йӧз! Вӧвліс ӧмӧй войдӧрджык сэтшӧмтор, мед пес пилитысь сезонникъяс — медся ылі пельӧсъясысь локтӧм крестьяна, сортовщикъяс, вӧралысьяс — йитчылісны рабочӧйяскӧд ӧтувъя тышын? Эскӧй, дона ёртъяс, пес пилитысьяс! Тіян справедливӧй гӧлӧс миянлы гӧгӧрвоана. Рабочӧйяс кӧсйысьӧны вӧчны ставсӧ, мый лоас позяна, мед и тіян требованиеяс пӧртсясны олӧмӧ!

Сёрнитысь — сьӧд кучик тужуркаа, ёжикӧн шырӧм руд юрсиа мужичӧй — сулаліс кильчӧ перилӧ дінӧ шуйга кинас кутчысьӧмӧн. Веськыднас, кодӧн чабыртӧма каракулевӧй шапкасӧ, скупӧя чӧвтышталіс водзлань, быттьӧ тӧдчӧдаліс главнӧйджык местаяссӧ. И сы серти, кутшӧм топыд кругӧн сулалісны сы гӧгӧр кузнеч, Филипп, Мирон да мукӧдъяс, кутшӧм вниманиеӧн найӧ и став йӧзыс кывзісны выступайтысьӧс, позис гӧгӧрвоны, мый сёрнитӧ на пӧвстысь ӧти, коді веськӧдлӧ и кузнечӧн, и Филиппӧн, и ставӧн наӧн, кодъяс повтӧг сувтісны дорйыны ассьыныс правояс, ассьыныс достоинство.

И бара Илья, эськӧ, эз куж висьтавны кывйӧн сійӧс, мый переживайтіс. Сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи ораторлӧн кывъясыс тыртісны сылысь морӧссӧ аттьӧалан чувствоӧн да кыдзи тайӧ чувствоыс кыдзкӧ ачыс нин пӧрис кӧсйӧмӧ вӧчны мыйкӧ ыджыдджыктор. Илья видзӧдліс ёртъясыс вылӧ. Вералӧн синъясыс кажитчисны вӧвлытӧм гырысьӧн, а чужӧм вывтіыс визувтіс синва войт. Митрей видзӧдіс кильчӧ вывлань сэтшӧм ногӧн, быттьӧ лӧсьӧдчис кодӧскӧ люкавны. Марина чуньяснас ӧдйӧ чабраліс сера шальыслысь помъяссӧ...

— Дона ёртъяс! — водзӧ висьталіс кучик тужуркаа морт. — Быдторлы аслыс кад. Талун миян шествие — мирнӧй. Но не сэтшӧм, кутшӧм сійӧ вӧлі кӧкъямыс во сайын, кор унаӧн на надейтчисны царь милӧсть вылӧ. Январь ӧкмысӧд лун, кодӧс народ нимтіс кровавӧй воскресеньеӧн, миллионъяслы восьтіс синъяс. Ми ог вунӧдӧй сідз жӧ реакциялӧн сьӧд вояс йылысь, кодъяс пуксисны первой русскӧй революция поражение бӧрын. Но оз позь сувтӧдны асывлысь воӧм. Оз позь тупкыны чардбилысь югнитӧм. Лена ю вылын гымыштӧм юрӧбтіс йӧлӧга шыӧн став Россия пасьта. Вӧрзис, кутіс жугласьны кыз йи, кодӧн дыр кад чӧж вӧлі дорӧма уджалысь йӧзлысь вын-эбӧссӧ!

Вера ӧдйӧ юаліс Ильялысь:

— Мый йылысь сёрнитӧ?

— Кыдзи мый йылысь? — шензьыштіс Илья, но сэк жӧ гӧгӧрвоис, мый ӧд и ачыс кутіс тӧдны висьталантор йывсьыс сӧмын таво тӧв. Кровавӧй воскресенье йылысь, ленскӧй рудникъясын рабочӧйясӧс лыйлӧм йылысь, уна мукӧдтор йылысь висьтавліс Ильялы да сылӧн ёртъяслы Филипп, кор найӧ чукӧртчывлісны гусьӧн моз. Илья талун эз лыддьы коланаӧн таитны Вераысь сійӧс, мый тӧдіс, да шӧпкӧдӧмӧн сылы мӧдіс висьтавны казьтыштӧм событиеяс йылысь, а Вера кывзіс, но гӧгӧрвоис мӧдтор: «Со мый ради, вӧлӧмкӧ, Мирон да Илья уна рыт чӧж ылӧдчӧмӧн кольлісны сійӧс ӧтнассӧ; со мый ради Илья кутліс кажитчыны гӧгӧрвотӧмӧн...» Татшӧм вежӧртӧмыс Вераӧс не сӧмын дзикӧдз мездіс сыысь, мый прӧста думайтсьылӧма Илья йылысь лёка, но и чужтіс сы пытшкын кӧсйӧм лоны мӧд кодьӧнджык. Да, да. Илья збыльысь омӧля тӧдӧ ассьыс Верасӧ!

...Дворысь петӧм мысти сувталісны колоннаясӧ. Пес пилитысьяс лӧсялісны шӧрланьыс.

Вӧлӧмкӧ, важӧн нин дугдӧма турӧбалӧмысь, да ӧдйӧ лэбысь кымӧръяс костӧд петкӧдчис шонді — яръюгыд тувсовъя шонді! Ышмӧм тӧв зілис нетшкыны рабочӧйяс киясысь тэрмасьӧмӧн гижыштӧм лозунгъяс: «Рабочӧйяс имеитӧны право овны бурджыка — требуйтам содтыны удждон!» «Требуйтам кӧкъямыс часа уджалан лун!» Транспарантъяс нуисны и пес пилитысьяс: «Миянӧс ылӧдлӧны пес примитысьяс — требуйтам комиссия!» «Требуйтам вӧрын уджалысьяслы трудӧвӧй договор!»

Посёлок кузя мунігӧн колонна содіс. Кӧнкӧ водзынджык несмела кылісны песнялӧн кывъяс:

Вихри враждебные веют над нами...

Песняыс тӧдса. Мирон, коді ӧні муніс Ильякӧд ӧти радын, задорнӧя тракнитіс юрнас:

— Отсыштамӧй, зонъяс!

— Отсыштамӧй!

— Дружнӧйджыка!

Филипп тані эз вӧв, Васька Кержак муніс Маринакӧд орччӧн. Ильялы кажитчис — Васька ышнясьыштӧ сыысь, мый вӧлі делегатъяс лыдын, да Илья бара на видзӧдліс Васька вылӧ скӧр син бӧжъясӧн.

В бой роковой мы вступили с врагами...

Восьлавны вӧлі сэтшӧм кокни да кыпыд, мый кокъяс мунісны быттьӧ асьныс. Кар кузя мунігӧн нин Илья аддзыліс, кыдзи тротуар вылын сулалысь йӧз чукӧръясын кодсюрӧ ошкана ӧвтісны кияснас, и тайӧ ещӧ на кыпӧдіс настроение.

Вера видзӧдліс бӧрвыв. Первой, мый сылы шыбитчис синмас, вӧліны гӧрд лӧскутторъяс, кодъясӧс том рабочӧйяс вурышталӧмаӧсь морӧсъясас.

«Ми ӧмӧй омӧльджыкӧсь наысь!» — думыштіс Вера.

— Тэ мый кӧсъян вӧчны? — сійӧс кутыштіс киӧдыс Илья, кор аддзис, кыдзи кышан увсьыс Вера перйыштіс ленточкаа кӧсасӧ.

— Пурт тэнад эм?

— Пурт?..

Но Вера тшӧкмуніс. Вундавны алӧй ленточка?.. Ильялысь пӧдароксӧ?.. Кодӧн гӧрддзалӧма ӧтилаӧ кык том сьӧлӧм? Тэськассис горш. Сотчис чужӧм. Вера эз вермы аддзыны помка дорйыштны думышттӧм кӧсйӧмсӧ. И друг вопрос: «А кыдзи вӧчас Илья? Лыддьӧ-ӧ асьсӧ кӧрталӧмӧн ме дінӧ тайӧ лентаӧн нэм кежлӧ? Дӧрӧжитӧ-ӧ аслас пӧдарокӧн?»

Юавны кӧсйӧмыс кажитчис пӧсь ӧгырӧн — сійӧс эз позь видзны ас пытшкын. Вера довкнитіс юрнас бӧрвыв — рабочӧй том йӧз вылӧ, кодъяслӧн шуйга морӧсъясас ӧзйисны гӧрд кумач лӧскутъяс. Илья гӧгӧрвоис Вераӧс да радлыштіс:

— Тэ шуан, пурт? Эм.

— Но энлы... Тайӧ лентаыс...

— Тӧда. Ми ог ставсӧ вундалӧй. Лоас кӧ дженьыд, выльӧс ньӧба.

Ильялы ӧні вӧлі важнӧ не лентаыс, а ачыс Вера, мый сійӧ гӧгӧрвоӧ ассьыс мусуксӧ, тувччалӧ сыкӧд орччӧн — демонстрация вылын революционнӧй песняяс сьылігтыр.

Здук мысти алӧй ленталӧн лестукъяс кутісны красуйтчыны пес пилитысьяслӧн морӧсъяс вылын. Илья эз на тӧд, мый алӧй рӧм — бурджык олӧм вӧсна тышъясын киссьӧм вирлӧн символ. Тайӧ рӧмыс сійӧ вежӧрын йитчис лежнӧг цветкӧд, асъя кыакӧд, сӧстӧм любовкӧд, тулыскӧд!

Век выльысь юргисны сурӧвӧй рабочӧй песняяс, гыалысь потокӧн визувтіс улича кузя ӧтпомся колонна. И тайӧ визувсьыс Илья кыліс венны позьтӧм вын. Сылы усис тӧд вылас кольӧм гожӧмся дурачитӧмыс. Та йылысь лои окота висьтавны Вералы.

— Киевад ветлігкості миян Важгорт сиктын балуйтіс кутшӧмкӧ Дубровский...

— Кывлі, — нюммуніс Вера. — Шуӧны, зэв пӧ вильыш вӧлӧма...

Илья эз виччысь татшӧм кывъяссӧ Верасянь да эз тӧд, мый висьтавны водзӧ.

— Но и мый сэсся? — век нюмъяліс Вера. — Тэ, навернӧ, сійӧс унаысь аддзылін? Кутшӧмджык ачыс?

— Дубровскийыс? — тожӧ нюммуніс Илья. — Тэ, вӧлӧмкӧ, тӧдан нин... Меным сійӧ эз во сьӧлӧм вылӧ: кӧсйӧмыс уна, а вежӧрыс — не ёна. Дай кысь нӧ сылы уна вежӧрыс, некытчӧ ветлытӧм деревенскӧй мортлы. Балуйтны кужӧ, а оз тӧд, кутшӧм сыысь пӧльзаыс.

Илья дивитіс асьсӧ — Вера бура гӧгӧрвоис тайӧс... Но мый сэн водзас лои? Мыйла сувтіс колоннаыс?

Пес пилитысьяс весьтын сулаліс кык судта особняк. Гӧгрӧс колоннаяса параднӧй кильчӧланьсянь ӧграда вороталань котӧртіс верстьӧ мужичӧй. Сійӧ ӧдйӧ томналіс дворӧ пыран кӧрт воротасӧ да повзьӧмӧн видзӧдіс демонстрантъяс вылӧ.

— Эн пов, холуй, — йӧз чукӧрсянь кодкӧ чӧвтыштіс сылы. — Ми ог вӧрзьӧдӧ тэнсьыд кӧзяинтӧ.

— А сійӧ оз и пов тіянысь, — смелмӧдчис холуй. — Сылӧн эмӧсь сійӧс дорйысьяс. Тайӧс ті регыд асьныд аддзыланныд.

Виччысьны дыр эз ковмы. Недыр муныштӧм бӧрын колонна бара сувтіс. Йӧз пӧвстӧд электрическӧй ток моз прӧйдитіс тревожнӧй юӧр:

— Жандармъяс...

— Кыланныд?.. Жандармъяс пӧ...

— Оз лэдзны мунны водзӧ.

— Пустяк. Коді найӧс мӧдас кывзыны?

Шензьӧмас и ропкӧмас кыліс тревога. Мирон кутіс писькӧдчыны водзӧ — сылы вӧлі окота аддзывны ставсӧ аслас синмӧн. Мирон бӧрся — Илья, Илья бӧрся — Вера, Марина, Васька...

— Эй, ті! — горӧдісны на вылӧ. — Колоннаяс торкны оз позь.

Но водзӧ писькӧдчисны и мукӧдъяс.

— Унаӧн найӧ — жандармъясыс?

— Неыджыд чукӧр... Мыйла оз тодмышкавны?..

— Ок, и юр тэнад. Найӧ тайӧс и виччысьӧны — провокация вылӧ мастерӧсь.

Мӧдӧдчисны водзӧ. Миронъяс торъялісны асланыс колоннаысь. Некутшӧм жандармъясӧс Илья эз аддзыв. Юрӧбтіс выль сьыланкыв. Улича друг кутіс кажитчыны векниӧн. Ветлысь-мунысь йӧз жмитчисны керка стенъяс дорӧ, вӧла-доддяяс ӧдйӧ кежалісны переулокъясӧ. А Ильялы кажитчис, мый сійӧ ӧні медся вына морт му вылас, дерт, не ӧтнассӧ босьтӧмӧн, — вына став тайӧ колоннаыскӧд ӧтув.

Вера юаліс:

— Ми кытчӧ мунам ӧні?

— Кытчӧ мунам ӧні? — Илья пыдди шыасис Мирон. — Кӧсъям прӧйдитны сійӧ гостиница дінті, кӧні сулалӧ Бикмедов. Заводчик мед видзӧдлас миян вылӧ ӧні, мед яндысьыштас карса олысьясысь, мыйӧдз вайӧдіс делӧсӧ...

Мирон сідзи и эз помав ассьыс висьталӧмсӧ. Кодкӧ горӧдіс:

— Вӧла жандармъяс!..

Тайӧ вӧлі вель паськыд площадь вылӧ петігӧн. Площадь мӧдарсянь да бокыса кык уличасянь ӧтпырйӧ веськыда демонстрантъяс вылӧ уськӧдчисны верзьӧмаяс. Колонна дрӧгнитіс. Кылісны ёрччӧмъяс. Кодсюрӧ уськӧдчисны бӧрвыв, но улича вылын артмис пробка. Жандармъяс, кодъяс петісны веськыдвывсянь, навыскок уськӧдчисны керыштны колонналысь юрсӧ, шуйгаланьсянь воысьяс матыстчисны артмӧм пробка местаӧ, коймӧд чукӧрыс зурасис колонна юркӧд.

— Сулавлӧй! Морт виысьяс! Мый ті вӧчанныд?

Кодлӧнкӧ горӧдӧмыс воши шум пытшкӧ, кытысь кылісны нагайкаяслӧн швичйӧдлӧм, проклятиеяс, вӧвъяслӧн корскӧм, тышкасьӧмлӧн шум.

Илья муртса удитіс чеччыштны вӧв кок улысь да аснас сайӧдыштны Вераӧс, но сэк жӧ кыліс, кыдзи лэптыштӧм сойсӧ и сьылісӧ сотыштіс нагайкаӧн кучкӧм.

— Ок, сволочь!.. — пинь пырыс сӧдзӧдыштіс Илья да видзӧдліс жандарм вылӧ, коді пукаліс ыджыд рыжӧй вӧв вылын. Тайӧ жандармыс, йӧз чукӧрӧд водзӧ писькӧдчигмоз, лёкысь кучкаліс нагайканас то ӧтарӧ, то мӧдарӧ. Сыкӧд орччӧн воюйтіс оружиетӧм йӧзкӧд мӧд жандарм, ылынджык — коймӧд, нёльӧд...

— Илья, — повзьӧмӧн горӧдіс Вера, — виасны, котӧртам!..

— А кӧні ёртъясным?

Висьтавны эз ковмы. То сэні, то тані мелькайтісны алӧй ленталӧн лестукъяс. Васька котӧртіс Маринакӧд. Илья горӧдіс Вералы:

— Котӧрт на бӧрся.

Котӧртісны и мукӧдъяс. Вера первойсӧ эз гӧгӧрво, мый Илья кольччис, а кодыр видзӧдліс бӧрвыв, дрӧгнитіс... «Кӧні сійӧ!»

Жандармъяс лютуйтісны. Найӧ усьласисны разӧдчысьяс вылӧ — талялісны вӧвъясӧн, нӧйтісны нагайкаясӧн. Кӧнсюрӧ рабочӧйяс дорйысисны. Вера повзьӧмӧн горӧдіс: сыланьӧ вартӧдіс жандарм, пель дінтіыс швичнитіс плеть шы. Сулавны эз позь. Котӧртігас нин аддзис — сылы ӧвтісны кияснас Марина да Кержак — ӧдйӧнджык пӧ, ӧдйӧнджык.

— А кӧні Ильяыд? Кӧні Мирон?

— То кӧнӧсь. — Кержак аддзис нин найӧс. Мирон кыскис вӧв вылысь жандармӧс, кутіс нӧйтны сійӧс. Илья котӧртіс Миронлань.

— Ойя! — горӧдіс Вера.

— Час и ме! — уськӧдчис Кержак.

Чукӧр ӧдйӧ содіс. Кык-куим демонстрант вылӧ — вит жандарм. Вит демонстрант вылӧ — кӧкъямысӧн...

— Виасны, ой, виасны.

— Тэ кытчӧ?.. Сулав, Вера!

Кодкӧ горӧдіс ещӧ: «Вера!» Кодкӧ заводитліс сувтӧдны. Весьшӧрӧ. Сійӧс эз кут эськӧ би стена, эз кут джуджыд йир...

Жандармъяс чеччыштісны вӧвъяс вывсьыс. Эз ставӧн. Кержак вошис на пытшкӧ. Лым вылын мелькайтіс алӧй рӧм. Абу ленточка. Алӧй вир... Шумысь янсаліс Миронлӧн гӧлӧс.

— Илья, котӧрт!..

Но Илья дінӧ кутчысьӧмаӧсь кыкӧн — песовтӧны кияссӧ. Кержак ӧтисӧ йӧткыштіс, мӧдыслы вартіс ныртшакас. Воссьыштліс йӧз чукӧр — Миронӧс зіля кӧрталӧны витӧн.

— Илья! — страшнӧй гӧлӧсӧн горӧдіс Вера да уськӧдчис сылы паныд.

Найӧ котӧртісны нин. Куимӧн. На вылӧ ӧдӧбтіс гарцуйтысь жандарм.

— Гадина!.. — Кержаклӧн кӧрт нӧш кодь кулакыс инмис вӧвлы синмас. Вӧв кутіс йӧктыны места вылас.

Со и забор. Калитка. Марина сэн нин.

— Татчӧ... Вуджам мӧд улича вылӧ...

...Рӧмдіс ӧдйӧ. Чӧв сулаліс туйдорса вӧр. Пес пилитысьяс негырысь чукӧръясӧн бӧр мунісны кварталӧ. Вӧлі пӧкмелля дырйи кодь: ӧтияс каитчисны, мӧдъяс казьтылісны, коймӧдъяслы кажитчис, мый найӧ талун тӧдмалісны мыйкӧ зэв тӧдчанаӧс да выльӧс, и каитчыны оз шогмы — интереснӧйыс кӧнкӧ водзын на...

Вера сэтшӧма мудзис, мый сылы лои кутчысьны Илья сойӧ. На водзын тадзи жӧ кутчысьӧмӧн мунісны Марина да Васька. Кержак, тыдалӧ, зілис бурӧдны Маринаӧс, коді ёна тӧждысис Филипп вӧсна.

«А ме некымын здук сайын на вӧлі дась омӧльтны йӧз водзын Кержакӧс», — кӧритыштіс асьсӧ Илья. Ӧд не кӧ Васька, сійӧ эськӧ вӧлі жандармъяс кабырын. Он тай тӧд водзвыв, коді тэнад друг и коді враг. Илья ӧні тӧдіс тайӧс бура: другнас вӧлӧма Васька, врагнас — Бикмедов.

Вера ыджыда ышловзис:

— Сьӧлӧмӧй потӧ, кор думышта Мирон йылысь: вермасны йӧртны тюрьмаӧ, мӧдӧдны Сибырӧ.

— Гашкӧ, оз жӧ... — аслыс эскытӧма шыасис Илья.

Вера ёнджыка топӧдіс ас дінас Ильялысь сойсӧ да ньӧжйӧ, пӧшти шӧпкӧдӧмӧн заводитіс:

— Ме тэныд эг на висьтавлы, кыдзи Киевӧ ветлігӧн аддзылі каторжанаӧс... Ой, Илья, Илья!..

Вера висьталіс ставсӧ сідзи, кыдзи вӧлі делӧыс. Илья кывзіс и сэк жӧ сылӧн синъясыс быттьӧ воссьыштісны. Паськыдінъясӧ ветлӧм, разнӧй йӧзӧс аддзылӧм озырмӧдӧмаӧсь Вералысь вежӧрсӧ. Со мый вӧсна, вӧлӧмкӧ, Ильялысь думъяссӧ, сылысь кӧсйӧмсӧ сэтшӧм кокниа гӧгӧрвоис Вера.

Илья тожӧ топӧдыштіс Вералысь сойсӧ, кутіс ёнджыка отсавны мунны. Отсӧгыс ӧні вӧлі не сӧмын муса нывлы, но и матысса ёртлы.

А тайӧ рӧмдан кадас, кор пес пилитысь демонстрантъяс мунісны бӧр асланыс куреньясӧ, Мирон пукаліс кӧрт клеткаа ӧшиньяс сайын да виччысис чукӧстӧмлысь ӧчередь. Друг сійӧ быдӧн сувтыштліс:

— Прохор, тэнӧ — тожӧ?..

Но Прохор Чукылевлӧн чужӧм вылас эз вӧвны Миронлӧн кодь лӧз печатъяс, нӧйтчытӧм вӧлі паськӧмыс.

Лесник пи мудера жернитліс шырлӧн кодь векньыдик пиньяссӧ.

— Ок, и дурак тэ, земляк. Мый дыра кыйӧдчи тіян бӧрся, нинӧм эг тӧдмав, а, вӧлӧмкӧ, ачыд сюйӧмыд юртӧ петляӧ.

Мирон эз эскы аслас пельяслы.

— Тэ кыйӧдчин миян бӧрся?..

— Ёнджыкасӧ эг тэ бӧрся... Тэ ӧд мый — Филиппӧн ылӧдӧм морт.

Мирон ас кадӧ сяммис кутны асьсӧ Прохор вылӧ уськӧдчӧмысь, гӧгӧрвоис — «земляксӧ» татчӧ ыстӧма охранка. Колӧ виччысьны сыысь. Мирон весиг нарошнӧ нюммуніс.

— А тэ, Прохор Чукылев, важӧн нин сыщикалан?

Чукылев, кажитчӧ, дрӧгнитіс тайӧ кывъяссьыс.

— Вот мый, Мирон Хуторков... Ме тэныд ог кӧсйы вӧчны лёктор.

— Тэ? — шензьыштіс Мирон. И Прохор гӧгӧрвоис, мый эз ков тадзи шуны. Но нинӧм он кер: том сыщиклӧн этша на вӧлі опытыс.

Чукылевкӧд водзӧ сёрниысь Мирон гӧгӧрвоис сэтшӧмтор, мый Филиппӧс кутны жандармъяслы абу удайтчӧма, и таысь Миронлы лои ёна кокньыдджык.

ВИЗУВ ПАНЫД

1

Сувтӧм вӧв дудлӧ вӧлӧк помын, а лёк гожӧм сетӧ ас йывсьыс тӧдны локтан тулысын. Сэки ставыс эрдӧдчӧ сэтшӧм ёся да восьсӧн, быттьӧ лым сылӧмыскӧд тшӧтш ёнджыка сэзьсьӧны и сійӧторъясыс, мыйясысь повлӧны крестьяна. Кадтӧг тыдовтчӧны пызь кумъяслӧн пыдӧсъясыс, зэв водз чышкыссьӧны сарайясысь турун ӧбледь, страшнӧйӧн заводитӧ кажитчыны аския лун. Ставнысӧ, озырджыкъясӧс кындзи, шымыртӧ тшыглунлы паныд тыш. Унджыкыс, дерт, петӧны тайӧ тышас вермысьясӧн. Кодсюрӧяс лэдзчысьӧны: бырас кӧрым — сетӧны вӧля пуртлы, виӧны скӧтсӧ яй вылӧ; кутасны тшыгъявны — изӧдӧны кӧйдыссӧ. Бӧрыннас кӧть эськӧ юрсисӧ ассьыныс нетшкасны, да он тай отсав тайӧн!

Таво тулыс Матвей Степанлы сьӧкыд жӧ вӧлі: водз быри турун, тӧв шӧрсянь нин олӧ йӧз нянь сорӧн. Но сійӧ вермис кранитны вӧла-мӧска веж турунӧдз, муторъяссӧ кӧдзис бур ид да зӧр кӧйдысъясӧн, эз и думайт изӧдны сю кӧйдыссӧ, кодӧс страдаӧ петтӧдз на ковмас коявны тыла вылӧ. Ва воссьӧм бӧрын тӧдчымӧнъя отсаліс чери, сэсся лои пожӧм ли, видзьяс вылын быдмис гум пӧк, — ставыс вӧлӧга. Вӧлі ещӧ ньыв пу кач. Нэмтӧ кӧть сёй, оз быр коми вӧръясысь! Сійӧс рӧскодуйтісны нянь пыдди. Ваясны, косьтыштасны, гырйын тоясны, си пожйӧн пожналасны, — еджыд пызь дай сӧмын! Мыйкӧ эштыласны Важгорт сиктын ноксьыны тайӧн. Кутан мунны сикт кузя да сійӧс и кылан быд керкаысь: «Зырк, зырк!» — гырйын жуглӧны косьтӧм кач.

Марпа энькаа-моня талун рыт тайӧс жӧ керисны. Веськыда джодж шӧрын сулаліс кыдз пу гыр. Мишка гӧтыр киын свинеч кодь сьӧкыд пу тоин. «Зырк, зырк, зырк!» — быд зутшкӧмысь дрӧгйӧдліс керкаыс. Тракйысьӧ ставнас и ачыс Катьӧ. Сылӧн, тыдалӧ, ёна нин мудзӧмаӧсь вӧсньыдик сойясыс, майыштӧ пӧльтчӧм бокъяса коскыс. Катьӧ сувтовкерыштіс.

— Тайӧ, буди, ми этша косьтім качсӧ, матушка, — шыасис сійӧ энькаыс дінӧ, коді ӧні пачводзын пожналіс тойӧм качсӧ. — Мыйкӧ тай некыдз оз посняммы-а, уль идзас кодь, сӧмын шлапъялӧ.

Омӧль сёяныд некодӧс оз красит. Тшыглуныд ӧткодя мӧрччӧ комилы кӧть рочлы, удмуртлы кӧть тотаринлы. Ичмоньыслӧн му кодь сьӧд чужӧмыс казьтыштіс Марпалы тшыг йӧзӧс, кодъяс кык во сайын волісны татчӧ лунвылысь.

«О господьӧй, — ичмоньыс йылысь аслыс думыштіс Степан гӧтыр, — мед жӧ кӧть дӧвечӧн оз коль Мишкаӧс. Бара ковмас ветлӧдлыны — корасьны. Сэки ещӧ на сьӧкыдджык лоӧ аддзыны бур нывтӧ. Шуасны, ӧтиӧс пӧ виинныд нин...»

Марпа эз норась Катьӧ вылӧ. Ичмоньыслы ен сетӧма кыв-вор да энькасӧ кывзысьӧм. Тайӧ абу этшатор. Таысь кындзи, Марпа лоӧ регыд бабӧн. Сэкитӧ ов да кургы зыбка дорын.

Сійӧ дугдіс пожнасьны, локтіс Катьӧ дінӧ.

— Час, ме сэсся тойышта. Тэ мун нюжӧдчыштлы паччӧр вылӧ, веськӧдышт костӧ.

Паччӧрлань мунігӧн Катьӧ ёна шатовтчис: тыдалӧ, юр садьыс бергӧдчис. Марпа повзьӧмӧн колльӧдыштіс синъяснас сійӧс да сэк жӧ шуис думсьыс: «Оз позь сэсся вердны тайӧс кача няньӧн. Ковмас тшӧктыны сёйны йӧвтор. Оз пукты грек пыдди ен, кӧть ӧні и петыр видз. Оз ас вӧснаыс — кагаыс вӧсна грексӧ вӧчас».

Регыд локтісны удж вылысь Степан ая-пиа. Нянь тырмытӧм вылӧ видзӧдтӧг таво тулыс найӧ ёна уджалісны — паськӧдісны му-видз, справитісны тыла. Мишкаӧс, вӧлӧмкӧ, абу весь ошкӧма Вишкун Ласей — сьӧд уджтӧ нырӧ ош моз. Степанлы эз кажитчы сӧмын ӧтитор — пиыс тӧкӧтьӧ водзджык на кутіс пуксьыны кӧзяинтуйӧ. Сылы шуан ӧтитор, а сійӧ тэныд — мӧдтор. Бать ним пыдди «старик» ним сетіс. Весиг командуйтіс сы вылын. Старик пӧ, сэтчӧтӧ и сэтчӧ ветлы, сійӧстӧ и сійӧс вӧч. Степан, дерт, гӧгӧрвоис — Мишка олӧ тьӧща вежӧрнас. А мамыс быттьӧ оз аддзы тайӧс, пӧтакайтӧ пиыслы, кӧсйӧ честьӧ уськӧдчыны сы водзын. Да ӧд сяммас-ӧ Мишка донъявны татшӧмтортӧ! Сы дінын, зон, ой, сьӧкыд лоӧ овны пӧрысьӧ-нэмӧ, вывті сьӧкыд лоӧ... И бара уси тӧд вылас томджык пиыс. Эк, Илья, Илья! Сійӧ, тыдалӧ, сідзи и оз думайт локны гортӧ, нэмсӧ кӧсйӧ зимӧгоритны. Коді мыжа таын? Ачыс-ӧ бать, мый кольӧм ар лэдзис мунны радейтана писӧ Коммуӧ, али Бобыль Вера, кодкӧд Илья некыдз оз кӧсйы торйӧдчыны? Степанлы мыйсӧ эз висьтав Проня Петра, кор локтіс пес пилитанінсьыс! Эскыны кӧ сылы, Илья дзикӧдз нин тшыксьӧм морт. А тшыкӧдісны сійӧс Мирон да кутшӧмкӧ Филипп.

Збыль вылассӧ Илья кольччис Уралӧ со мый вӧсна: письмӧясысь сылы вӧлі тӧдса — гортас сьӧкыда олӧны няньӧн да, воӧм бӧрад, кӧть и он кӧсйы, быть ковмас гожӧмбыд казачитны кодкӧ ордын; гӧтрасьӧм йылысь сідзжӧ нинӧм думайтны — колӧ нянь запас, тырмымӧн сьӧм, — Мишкаӧс гӧтралӧмысь на со кыдзи чотӧ батьыслӧн овмӧсыс. Сійӧ кывліс и татшӧмтор: мамыс пӧ, быттьӧкӧ, оз кӧсйы сибӧдны Вераӧс весиг кильчӧ помас, кутас кӧ гӧтрасьны сы вылӧ Илья; а Чамаш Пеклалӧн сійӧ и сёрни — рӧзӧритіс пӧ миянӧс Марпалӧн томджык пиыс, пышйӧдіс верстьӧ роботничаӧс, дай водзӧ ещӧ на лёкджыкӧс вӧчасны, кутасны корны Вералы приданнӧй, и татшӧм мудерасӧ думыштӧма тожӧ Марпа.

«Но и мед йӧйталасны! — тайӧс кывлӧм бӧрын Веракӧд сёрнитігӧн шуис Илья. — Асланым юрӧн кутам овны».

Пес пилитысьяс пӧвстысь унаӧн эз мунны гортаныс. Ӧтияс медасисны вӧр кылӧдны, мӧдъяс — пес караулитны, коймӧдъяс — лесоустройство вылӧ.

На лыдын вӧлі и Васька Кержак да сылӧн ёртъясыс. Кодыр Васька кывліс, мый Илья Ошлапов да Вера оз кӧсйыны мунны гортас, локтіс на дінӧ.

— Миянлы ӧні оз позь уджавны торйӧн: пывсьӧдлісны ӧти и сійӧ жӧ нагайкаясӧн... — шуис сэки Кержак да юаліс: — Кӧсъянныд миян артельӧ — вӧр кылӧдны? Он каитчӧй.

Илья кӧсйысис и эз каитчы. Васька Кержак вӧлӧма сэтшӧм бур сьӧлӧма да збой морт, мый Илья и бурджыксӧ эз кӧсйы.

Марпа лӧсьӧдіс ужнайтны. Пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын Мишка босьтіс киас кыз сӧчӧн моз пӧжалӧм кача нянь, бертыштіс сійӧс да зывӧка бӧр чӧвтыштіс нянь чукӧрӧ.

— Этійӧ, мый нин... — скӧрысь сувтлісны синъясыс мамыс вылӧ. — Тэ, тыдалӧ, вины кӧсъян миянӧс.

— Мый тэ сёрнитан, дона пиӧй?.. — шензьыштіс Марпа. — Ме талун квайт тэлеб кача пызь дінӧ дзонь кык тэлеб ид пызь содті. Уналӧн и та мындаыс абу.

— Тэ пыр озыр, — скӧрысь бӧр босьтіс няньсӧ Мишка да кутіс сёйны. — А менам рушкуӧй из кодьӧдз нин дундіс, лолавны лои сьӧкыд.

— Нидзув вый колӧ юны. Сійӧ, зон, он и тӧдлы ставсӧ кизьӧртас, — не то збыльысь, не то шуткаӧн шуис Степан. Сылы, видзӧдтӧ, эз вӧв окота чирыштны писӧ. Мишка ӧд збыльысь ёна мучитчӧ кынӧм дундӧмысь.

Но том кӧзяин эз прӧста горӧд тадзи мамыс вылӧ. Сылӧн вӧлі на мый содтыны та дінӧ. Тьӧща ордас тӧрыт рыт пукалыштӧм бӧрын талун лунтыр думайтіс, кыдзи заводитны да мыйӧн помавны.

— Колӧма мунны казачитны Вишкунлы, — чӧвтыштіс Мишка. — Гожӧмбыд эськӧ бур нянь сёйи. Мортыс, милӧсти спросим, корис. Тэысь пӧ некор ог ӧткажитчы.

Степан пуктіс кисьыс няньсӧ: эз кӧсйы скӧрмыны, да лоӧ, тыдалӧ.

— Мый нӧ он мун, корис кӧ?.. Аслад овмӧслы уджалӧм дорысь Вишкун вылӧ мыш бертны, тӧдӧмысь, коланаджык... Эк тэ, чипан юр! Семьясьыд кӧть эськӧ яндысьыштін.

Мишка видзӧдліс гӧтырыс вылӧ, коді пукаліс пызан сайын жӧ джаджъя кынӧмсӧ кияснас тасалӧмӧн.

— Ыджыд тай семья: мортӧн-джынйӧн... Да мый тэ... этійӧ, мый нин... воан ме вылӧ? Томджык питӧ, небось, он мыжав! Быдмигчӧж ме сы вылӧ казачиті, ӧні му-видз вӧча, а пайсӧ мӧдас ӧткодя босьтны. Хм!.. Сійӧ зимӧгоритӧ, а тэ тані тшыгйӧн ов да сылы овмӧс паськӧд.

— Мишка! Яндысьтӧм! — сы вылӧ горӧдіс мамыс, мед небзьӧдыштны пиыслысь кывъяссӧ. — Тэ тай лыддьысьны нин кутін.

— Меным нинӧмысь яндысьнысӧ, — крапкис-шуис Мишка. — Меысь тай эн яндысьлӧй. Кычипитуйӧ видзинныд. Радейтана пиыс эг ме вӧв.

— Тэ ланьтан он? — пызанӧ кучкис Степан. — Кучиктӧ пӧрччӧда!

Батьсӧ Мишка бура тӧдіс — скӧрмӧм йывсьыс и кучиктӧ вермас пӧрччӧдны, да эз кут водзӧ вензьыны. Но став сертиыс тӧдчис — эз повзьы ни эз каитчы аслас кывъясысь Мишка. Сійӧ коркӧ петкӧдлас на пуж батьыслы и мамыслы. Важ ӧбидаясысь водзӧсъяс сылӧн мынтытӧмӧсь на.

Марпа кутіс чышкыны син доръяссӧ.

— Кутшӧм нӧ тайӧ олӧм, — лыддьӧдліс сійӧ. — Кузь нэм чӧж лои гӧльлун йитлыны да дӧмлыны, кыссьыны няйтысь моз. Думайті, быдмасны пиян — лоӧ кокниджык. А кокньӧдӧм пыдди век сьӧкыдджык. Да ӧд окота ӧмӧй вердны тіянӧс этатшӧм сёянӧн, эма сайысь кӧ. Ичмоньлӧн со куш лолыс коли. Ачым муртса жӧвъяла. Матыстчӧ турун пуктан кад... Ойя да ойя...

Степан зумыштчис, но чӧв оліс. Сійӧ эз тӧд, коді тані ёнджыка мыжаыс — ачыс али гӧтырыс. Гашкӧ, самӧй олӧмыс мыжа? Мыйкӧ тай Степан нэм чӧжыс мырсис-уджаліс, спокой эз тӧдлы, а воис со кача няньӧдз. Дерт, эськӧ позис и мӧд ног вӧчны — копыртчыны Вишкун Ласейлы ли мельник Иванлы, ли ещӧ кодлыкӧ, корны налысь уджйӧзӧн кык мешӧк пызь. Но ӧд йӧз амбарсьыд кокни петкӧдны, да сьӧкыд сэтчӧ бӧр пыртны.

И век жӧ, вӧлі сӧмын ӧти петан туй — кыськӧ корсьны нянь. Степан абу на сэтшӧм нямӧд, мед сійӧс мӧдісны кӧритны быд сёйигӧн. Некодлы нинӧм шутӧг сійӧ петіс гортсьыс да мӧдӧдчис вичко дорлань. Сылӧн киняулас тыдаліс тыртӧм пызь мешӧк.

Сирвойтов ая-пиа тӧргуйтісны на, пиыс — тӧвар лавкаас, батьыс — пызь складас. Ньӧбасьысьяс вӧліны вель унаӧн, заптысисны страда кежлӧ коланаторъясӧн — пызьӧн, косаясӧн, кос трескаӧн, табакӧн...

Степан прӧйдитіс веськыда пызь склад дінӧ, пырис пытшкас да акнитіс аслыс: пызьӧн тыр мешӧкъяс тэчӧма чипасъясӧн самӧй пӧтӧлӧкӧдз. Тайӧ няньыс эськӧ тырмис сёйны дзонь во чӧж ставнас Важгорт сиктлы.

«А ми кача няньӧн виньдалам, — думыштіс Степан. — Быд нянь кусӧк вӧсна дрӧжжитам, будь тэ проклят».

Ласей, тыдалӧ, тэрмасис. Сійӧ ачыс пуктіс вески вылӧ пудӧвӧй гира да коса чӧвтыштіс пызь босьтысь нывбабалы:

— Дыр кутін маласьны, ичмонь. Став пызьыс ӧткодь бур. Рочысь вайӧма. — И юаліс: — Сьӧмӧн мынтан али пасйыштам?

— Пасйышт, благодетель, пасйышт.

— Дас вит пӧденщина. Эн вунӧд. Страда лунъясӧ.

— Дас вит ӧмӧй? — лэптыштліс юрсӧ ньӧбасьысь.

— Ӧнӧдз на эг тӧдлы — сёй пеля вӧлӧмыд.

— Абу эськӧ сёй пеля да... Но ладнӧ, сёшайт... Мый нӧ керан. Ковмас нин уджыштны. Овныд тай быдӧнлы окота.

Ичмонь петіс, вески дінӧ локтіс мӧд морт. Тані жӧ вӧлӧма Лаврень Семӧ. Сійӧ матыстчис Степан дінӧ.

— Кольӧм рытсянь нин кӧсъя аддзӧдлыны тэнӧ, Степан дядь. Митрей пӧлучитӧма Ильясяньыд письмӧ.

— Но и мый сійӧ сэні гижӧ? — Семӧӧс кутыштіс Степан, быттьӧ поліс, мед оз пышйы висьтавтӧгыс.

— Кылӧдчан удж вылын прамӧй деньга нажӧвитӧма. Да ещӧ гижӧ, лесничествосӧ судӧ сетӧмаӧсь. Деньга мӧдасны перйыны пес пилитысьяслы.

— Энлы, энлы, Семӧ, — шыасис Ласей. — Тэ мый йылысь сёрнитан?

— Жульничайтӧм йылысь, Ласей дядь... А пес пилитысьяс абу дуракъяс — карӧдз ветлісны норасьны. Вӧла жандармъяскӧд и быдсӧн тышкасьӧмаӧсь. Пӧчинӧкса Миронӧс сэки жӧ тюрьмаас пуксьӧдлӧмаӧсь.

— Сылы сэтчӧ и туйыс, — Мирон йылысь шуис Ласей да бӧр бергӧдчис вескилань. — Колі унджыкӧс пуксьӧдны. Натӧг спокойнӧджык.

Степан гӧгӧрвоис, кодӧс кутӧ тӧд вылас Ласей, да Семӧкӧд сёрнисӧ орӧдіс, мед юасьны бурджыка ас кежсьыныс.

— Тэныд унаӧ, Лаврень пи?

— Менымтӧ? Нумӧн. Батьӧй эськӧ ӧти пуд тшӧктіс ньӧбны да — весит кыкӧс. Судӧ пӧ тай сетӧмаӧсь лесничествосӧ. Колӧкӧ, мынтыштасны неуна. Уна-ӧ таысь, Ласей дядь?.. Моим поштением, босьт. Ми вокӧс рӧзӧритны сьӧкыд. Ыж куястӧ мӧдан вӧчӧдны — бӧр бергӧдам, небось.

Ызнитіс серам. Эз лӧгась и Ласей: мый нӧ босьтан балагурлысь. Дай лӧгасьлӧны татшӧмторъяссьыд сӧмын матӧ аддзысь йӧз. Власий Сирвойтов, ой, ылӧ видзӧдіс. Сылӧн ставсӧ артыштӧма стӧча. Мед, колӧкӧ, босьтӧны пызь кодлы мыйта колӧ да коді мый вылӧ кӧсйӧ. Деньга кӧ — деньгаӧн, барышыс кык пӧв вевтыртӧ ньӧбӧм донсӧ; пӧденщинаӧн кӧ — ещӧ на вылӧджык каяс; оз дьӧбйӧ во и уджйӧзӧн сетӧмысь — прӧмысӧн мынтасны; а оз кӧ ло прӧмыса во — сортовка кутасны вӧчны. Локтан во кежлӧ Сирвойтов босьтас сы ыджда пӧдрад, мый быдӧнлы тырмас горшӧдзыс. Зарни во Власий Спиридоновичлы, зарни во!

— Отсыштны абу, Семӧ?

— Ок, зон, канальяыд, сьӧкыд вӧлӧма! Тайӧс нуӧм бӧрын войбыд ковмас гӧг веськӧдны.

— Мыйӧн кӧть веськӧдчан?

— Гырничӧн. Мукӧд дырйи ставнас кынӧмӧс кыскылас. Муртса и мездыся... Степан дядь, — ӧдзӧсті петігӧн нин бергӧдчыштліс Семӧ, — ме тэнӧ вичко ӧграда дорын виччысьла.

Степан нарошнӧ ньӧбис дзонь мешӧк пызь. Мед паськӧдлас синъяссӧ гӧтырыс! Мед и Мишкаыслы нинӧмӧн лоӧ кӧзырайтны. Ачыс уджйӧзасис — ачыс вештысяс. Ещӧ кутӧ надея Ильяыс вылӧ. Кӧть кыдз сійӧс эз ляк Петра, а бать сьӧлӧм кылӧ — эз вермы татшӧмӧдз лэдзчысьны Илья. Бур мортӧс вӧчны лёк мортӧн унаысь колӧ пӧсявлыны... Гижӧма тай со: кылӧдчӧм вылын пӧ прамӧй деньга нажӧвитӧма. Оз позь Степанлы, некутшӧм ногӧн оз позь воштыны томджык писӧ. Пӧрысьӧ-нэмӧ вердысьыс сылӧн сійӧ, Ильяыс.

— Сувтлы инӧсь татчӧ, Степан дядь, — вичко ӧграда дінсянь шыасис Семӧ. — Ме ӧд тайӧ письмӧтӧгыс уна тӧда, кыдзи ми сэні олім да вылім.

Аскинас Матвей Степан ветліс учительница дінӧ гижны пиыслы письмӧ. Тайӧ письмӧас Вералы тожӧ ыстыссис «юр вывсяньыс да кок улӧдзыс» поклон!

2

Кылӧдчӧм бӧрын Илья да Вера нажӧвитчисны разнӧй гожся уджъяс вылын, да Степанлӧн письмӧыс найӧс аддзис дыр мысти. Тайӧ письмӧсӧ пӧлучитӧмыс вӧлі налы ыджыд праздник кодьӧн. Письмӧ строчкаясысь Илья кыліс и гажтӧмчысь батьлысь кевмысяна гӧлӧс, и сэтшӧм ышӧдана чуксалӧм, кодӧс эз позь не пуктыны пыдди. Но Ильялӧн вӧлі нин олӧм опыт, сійӧ эз сетчы сӧмын аслас чувствояслы, эз вермы пыр жӧ мӧдӧдчыны гортас. Илья шыасис вежӧрыс дінӧ, тӧлкуйтыштіс Вераыскӧд. Кодыр кыкӧн артыштісны гӧгӧрбок, сэки гӧгӧрвоисны, мый гортас таво делӧяс омӧльӧсь: няньтӧмалӧм кындзи, абу артмӧма и вӧрын коль — арыс лоӧ омӧль прӧмыса. Бурджык нин ещӧ кольччывны Коммуӧ, тані уджалыштны локтан вося ыджыд видз костӧдз, воны гортӧ прамӧйджык нажӧткаӧн да тайӧ жӧ видз костӧ гӧтрасьны. Батьыслы Илья ыстіс ласкӧв воча кыв, мамыслы да Мишка гозъялы — «низкӧй поклон», почта кузя переводитіс деньгатор. Шуис дасьтысьны и Вера. Сійӧ первой ньӧбас бурджык сундук, сэсся — вурсян машина да вочасӧн кутас дасьтыны козин... Тадзитӧ озджык мӧдны кедзовтны бобыльӧс.

Татчӧ кольччӧм вылӧ Ильялӧн да Вералӧн вӧліны и мукӧд сикас помкаяс. Эз на вӧв судыс Миронлы. Сійӧ пукаліс Перым карса тюрьмаын да виччысис судлысь решение. Гашкӧ, и оправдайтасны. Гашкӧ, петас шуд кутлыны сійӧс вӧля вылысь да ӧтлаын мӧдӧдчыны чужан крайӧ. Век на кывсисны сідз жӧ лесничестволысь деньга перйӧм йылысь сёрнияс. Збыль кӧ могмас делӧыс, сулалӧ виччысьлыны. Ӧти кывйӧн, Илья да Вера чорыда шуисны кольччыны татчӧ мӧд тӧв кежлӧ.

Пиыслысь письмӧсӧ да переводсӧ Степан пӧлучитліс вундан кадӧ нин. Гожӧмыс вӧлі зэра, ӧзимыс усьліс му бердӧ цветитан кадас на, да сю кольтаяс кажитчисны бон кодь кокниӧсь. Тыртӧмӧн воис ид. Зӧр ӧдвакӧ удитас едждыны, сійӧ дзик на веж. Став сертиыс тӧдчис — нянь таво чукӧрмас бара этша. Та вӧсна Степан, кӧть и ёна гажтӧмчис письыс, но ас думсьыс ошкис сійӧс Коммуӧ мӧд во кежлӧ кольччӧмысь. Гашкӧ, Мишкасӧ тшӧтш ковмас ыстыны сэтчӧ. Ӧд оз кӧ ло прамӧй вӧралӧм, мыйӧн мынтан пӧдать, мыйӧн вештан Вишкунлы уджйӧз? Матвей Степан, видзӧдтӧ, эз на тӧд, кутшӧм зіля Власий Спиридонович дасьтысис тӧв кежлӧ «сетны йӧзлы удж».

Сирвойтов первой делӧ ветліс Сыктывдін карӧ, медым водзвыв туясьны, кутшӧмджык условиеяс тавося тӧв кежлӧ вермасны лоны сортовка лэдзӧмӧн. Уезднӧй центрын сійӧ тӧдмаліс зэв коланаторъяс йылысь: уезд кодьын сортовкасӧ лоӧ лэдзӧма ёна унджык кольӧм воын дорысь; Ласейлӧн другыс — Карп Пипуныров — удитӧма нин пырны лесопромышленнӧй акционернӧй обществоса членӧ, код йылысь тӧд вылас кутліс Русин-фон Стюарт, и тайӧ обществоыс ӧнісянь кутас шусьыны русско-англо-коми лесопромышленнӧй компанияӧн; Карплӧн пиыс — Константин Карпович — вӧлі сыӧн нин, кодӧн сійӧс вӧчны кӧсйысьліс тайӧ жӧ Русиныс; но медся ышӧданаыс вӧлі сыын, мый Карп Пипуныров примитіс Власий Сирвойтовӧс матыса рӧдняӧс моз, а тайӧ висьталіс унатор йылысь... Сідзкӧ, абу ылын прамӧй рӧдняасьӧмӧдз.

«Унатор ӧні миян киын, — будущӧй сватыслы ышнясьтӧг висьталіс Карп. — Колӧ кужны нуӧдны делӧсӧ сідзи, мед не сетны ӧбидитны асьнымӧс. Дерт, — та дырйи сійӧ эз вунӧд содтыны, — быдӧнлы колӧ тӧдны ассьыс места... Вӧч ставсӧ, мед вӧлӧстьсьыд кыдз позьӧ этшаджыкӧн мунісны Богословӧ да мукӧдлаясӧ. Ачыд тӧдан, кутшӧм сьӧкыд лоӧ налы кольччыны гортъясас. Лышкыдджыка сетав уджйӧзӧн тӧвар, деньга; ас йӧз пыр омӧльт пес пилитны ветлӧмъяс, ошкы сортовка дінын уджалӧм... Тэ вылӧ ме ёна надейтча. Отсала босьтны ыджыд пӧдрад».

Мудер лесопромышленниклӧн велӧдӧмыс эз вош весь. Вишкун Ласей старайтчис гожӧм чӧж и арбыд. А кор воис кад медавны йӧзӧс сортовка лэдзны, тыдовтчис: вӧчӧма унатор, сортовщикъяслы позяс вӧзйыны медся ичӧт дон, воштысьны налы некытчӧ, быть медась, он кӧ кӧсйы кувны.

Донъясьӧм заводитчис куйӧд петкӧдӧм бӧрын пыр жӧ. Чукӧртчылісны эз ӧтчыд нин.

Со бара кутісны таркӧдны керка стенъясӧ — скодка вылӧ пӧ, Вишкун Ласей ордӧ. Дерт, важ керкаас.

Мужикъяс чукӧрмисны ӧдйӧ. Регыд мысти найӧ пукалісны быдлаын — лабичьяс да скамьяяс вылын, веськыда джоджас, паччӧр тшупӧд вылын, гоньвидзисны пӧлатьын. Ставӧн нин тӧдісны, мый тайӧ разӧ Вишкун оз ло ӧтнас — локтӧма ачыс довереннӧй. Сідзкӧ, талун мыйкӧ да лоӧ!

Виччысигмозыс надзӧникӧн мургисны ас костаныс, зэв ёна куритісны.

Чугун Ӧльӧш страсть эз любит куритчысьясӧс да стрӧгпырысь чӧвтыштіс:

— Пӧдтыны али мый кӧсъянныд тані гидын ыжъясӧс моз?

Шыасисны и мукӧдъяс:

— Этшаджык колӧ куритны.

— Кодлы окота, мед ывлаын тшыналӧны.

Кутісны сьӧлавны чигарка помъясас, тальыштавны кокъяснас чигаркаяссӧ. Кодлӧнкӧ, кылӧ, чишкасьыштіс ыж ку пась сос помыс — ӧдйӧ паськаліс котшӧс дук.

— Видзӧдлӧй жӧ, оз-ӧ сотчы кодкӧ.

— Оз жӧ, буди-а...

— Мыйкӧкерыштіс... ичӧтика.

Ӧльӧш пукаліс кывтланьӧ нюжалысь лабич вылын. Сы гӧгӧр жмитчис сылӧн паськыд рӧдвужыс — сватъяс, шуринъяс, воча вокъяс. Татшӧм рӧдня чукӧръясӧн пукалісны и мукӧдъяс. А кодъяслӧн эз вӧвны паськыд рӧдвужъяс, ӧтувтчалісны сиктыслӧн торъялӧм серти: рыжӧй Василь тыдаліс катыдпомсаяс пӧвстын, Матвей Степан да Проня Петра латшвидзисны пачбокса джоджын кывтыдпомсаяскӧд, Певчӧй Денислӧн еджыд йӧга юрыс дзӧрис вичкодорсаяс кытшын. Вӧліны ещӧ некымын морт Типӧ сиктысь. Вель унаӧн воӧмаӧсь Ручпиян грездысь. Важгортсаяс видзӧдлывлісны на вылӧ лӧгпырысь: торкасны ещӧ лӧсьӧдчӧмсӧ, сӧгласитчасны уджавны ичӧтджык дон вылӧ. Ӧд кольӧм чукӧртчылӧмӧ эз артмӧдчывны Сирвойтовкӧд зэв нин этшатор кузя. Подрядчик содтіс вит кӧпейкаӧн кер вылӧ, а мужикъяс корисны содтыны кызь кӧпейкаӧн. Мед кӧть нин талысь джынсӧ содтас, оз кӧ позь ставсӧ.

Керкаӧ пырӧм мысти Костя Пипуныров табак тшынысь кӧрыштліс ляпкыдик нырсӧ, но радлыштіс уна йӧз чукӧрмӧмысь — будущӧй тестьыс, вӧлӧм, дӧза сюсь, эта мындаӧс кужӧма кутны бокӧ мунӧмысь.

— Чолӧм, мужикъяс! — букыд гӧлӧснас шыасис сійӧ.

— Чолӧм, Карпович, чолӧм!

— Зонъяс, сетӧ туйсӧ мортыслы.

Пипуныров вӧлі бара на кузь гӧленя кӧр ку пимияса, и сійӧ небыда тувччаліс йӧз пӧвстті. Ласей кыньксьӧдіс сы бӧрся кок чунь йылас, киняулас топыда кутіс папка.

— Сэсся нӧ мый мӧдам вӧчны, мужикъяс? — пызан сайӧ пуксьӧм бӧрын пыр жӧ заводитіс Ласей. — Константин Карпович вайис миянлы сэтшӧм юӧр, код йылысь ковмас думыштлыны тіянкӧд ӧтвыв. Константин Карпович шуӧ, мый Дінъёльысь сортовка лэдзны сувтӧ зэв дона. Сійӧ думайтӧ нин вуджӧдны сортовка лэдзӧмсӧ мӧд местаясӧ.

Тайӧ вӧлі яндысьтӧг ылӧдчӧм, мед будущӧй сортовщикъясӧс повзьӧдыштны да выгӧднӧйджыка артмӧдчыны накӧд. Но Ласейлысь кывъяссӧ мужикъяс гӧгӧрвоисны ас ногыс.

— Оз кӧ позь Дінъёльысь, позьӧ и матысьджык. Тайӧ бурджык на.

— Тайӧ миянлы нинӧм. Позьӧ и мӧдлаысь. Мед сӧмын доныс вӧлі туяна.

— Ті, тыдалӧ, эн гӧгӧрвоӧй менӧ, — мужикъясӧс торкис Ласей. — Константин Карпович кӧсйӧ вуджӧдны сортовка лэдзӧмсӧ мӧд юяс кузя. А сэні, дерт, кутасны уджавны мукӧд вӧлӧстьяс.

Йӧз тӧдчымӧнъя педзыштісны места вылас: виччысьтӧм юӧрыс, тыдалӧ, шензьӧдіс и повзьӧдыштіс найӧс.

— Кыдз нӧ сідз — мӧд юяс кузя?

— Кымынысь нин чукӧртчылім, мыйта донъясим...

— Сортовка вылӧ надейтчӧм вӧсна пес пилитны эг мунӧй.

— Оз позь тадзи мыйкӧкертны.

Пипуныров зыраліс кияссӧ, быттьӧ мыссис: скодка заводитчис сідзи, кыдзи шуис нуӧдны сійӧ. Да, да, Костялӧн батьыс прав: колӧ кужны дасьтыны «пӧтшва», татӧг он ньӧб ни он вузав. Лесопромышленник пилӧн вӧліны и книжнӧй тӧдӧмлунъяс: быд социальнӧй группалӧн, быд класслӧн аслас психика, аслас интересъяс. Правильнӧ вӧчис том довереннӧй, мый шуис кытшовтны вӧлӧстьясӧд, паныдасьлыны воча чужӧм этайӧ тшыг нисьӧ пӧт мужикъясыскӧд. Згӧдитчас водзӧ кежлӧ.

— Тэ, зон, Ласей Спиридонович, шмонитан, буди? — шыасис Чугун Ӧльӧш. — Эта мында нин вӧлі сёрнитӧма сортӧвӧй лэдзӧм йылысь и друг — мӧдлаӧ!

Ӧльӧш эз прӧста тадзи шу: оз кӧ ло сортӧвӧй лэдзӧм, сылӧн куим пи кутасны весь овны тӧвбыд. А Богословӧ ветлӧмысь, тыдалӧ, пӧльзаыс ичӧт: Митрейыс воліс таво тулыс — пась ни кӧм.

— Шмонитлӧны войпукын, Ӧльӧксей Петрович, — тожӧ ним-вичнас Ӧльӧшӧс ыдждӧдлыштіс Вишкун. — Ме ӧд тіян вӧсна жӧ старайтча.

Кылӧ, ропкисны и кӧтшас пельӧсын:

— Сідзкӧ, эз и ков гожӧмбыд бӧбйӧдлыны миянӧс. Ми эськӧ ӧні Богословынӧсь нин вӧлім.

— Мунӧм сайын оз ло! — муркнитіс Проня Петралӧн кыз гӧлӧсыс. — Сукар нопъясным дасьӧсь. Дадь сювъяс мавтӧма...

Петраӧс унаӧн ошкыштісны — ӧтияс нарошнӧ, мед повзьӧдыштны асьсӧ Вишкунӧс, мӧдъяс — збыльысь.

— Буретш пӧру мӧдӧдчыны, буретш.

— Ми велалӧмаӧсь нин кузь дадьяс кыскавны.

— Бабаяс тай видчӧны жӧ-а: кӧртасинныд пӧ миян бӧжъяс дінӧ!

Лои гажаджык. И тайӧ гажсьыс Пипуныров кыліс сылы да Вишкунлы паныд веськӧдӧм вын.

— Ті вывтіджык ӧдйӧ решайтанныд, мужикъяс, — пызан сайысь сувтыштіс сійӧ. — Весиг он кӧсйӧ прамӧйджыка тӧдны, мыйын делӧыс.

Уна дас гоз син быттьӧ сатшкысисны довереннӧй вылӧ, и Костя пыр жӧ гӧгӧрвоис, кутшӧм ыджыд вын сійӧ киясын ӧні. Юрас ӧдйӧ мелькнитіс дум: «Кань водзын шыръяс кодьӧсь. Окотита — ворсышта, окотита — сёя ставсӧ».

Сійӧс торкисны.

— Решайтны миянлы уна оз ков. Артмӧдчам донӧн — уджалам. Ог артмӧдчӧй — мӧд уджъяс вылӧ медасям.

Вичкодорсаяс пӧвстысь кодкӧ гильснитіс-серӧктіс. Сэні жӧ дзӧрыштіс юрыс Денислӧн.

— Пасьяссьыд пытшъяс корсьны али мый медасям?..

Певчӧй Денислӧн, видзӧдтӧ, аслас тӧждысьӧм: Конӧсӧ индӧ тӧргуйтны вӧрын Вишкун сват лавкаас. Таысь кындзи, сылӧн эм висьтавны ӧти выльтор, кодӧс коланаджык кадӧ тшӧктіс чӧвтыштны ачыс Ласей. Сійӧ эз вермы дыр кутны тайӧс ас пытшкас.

— Коммутӧ, тыдалӧ, уналы ковмас вунӧдны, — содтіс сійӧ. — Сэтчӧс заводъястӧ, шуӧны, из шомӧн кутасны тыртны, пескыд зэв этша ковмас... Эн дивит, Константин Карпович: торким тэнӧ сёрнитӧмсьыд.

— Нинӧм. Ме кӧсйи сӧмын ӧтитор и шуны, мися, оз мешайт тӧдны, мыйын делӧыс.

Том мортлӧн эз терпитсьы висьтавны унатор сы йылысь, мый йылысь эськӧ опытнӧйджык довереннӧй чӧв оліс. Сійӧ кутіс ыстысьны казна вылӧ, мый тайӧ казнаыс вузалӧ вӧр участокъяссӧ зэв донӧн. Торъя нин ыджыд дон босьтӧ Дінъёльса вӧр массивъясысь, и тайӧ абу выгӧднӧ вӧр заготовительяслы. Но Пипуныров — мортыс бур сьӧлӧма да вермас сувтны Важгортса мужикъяс дор, асьныс кӧ мужикъясыс оз торкны делӧсӧ.

Та бӧрын кыв босьтіс Власий Сирвойтов. Сійӧ первой делӧ эз вунӧд казьтыштны аслас должникъяслы, «мый сёр либӧ водз ковмас мынтыны дӧлгторъяс, а нажӧткатӧг та йылысь нинӧм и думыштны».

— Бур ещӧ сійӧ, — водзӧ висьталіс Ласей, — мый тані лӧсяліс ачыс Константин Карпович да кӧсйысис сувтны тіян дор, асьныд кӧ сӧгласитчанныд уджавны. Миян сыкӧд вӧлі нин сёрни. Сійӧ пуктіс ме водзын, кыдзи подрядчик водзын, условие — кылӧдны ассьыныд керъястӧ не Котласӧдз, а веськыда Кардорӧдз. Быд сортовщик пӧлучитас сортовка лэдзӧмысь да кылӧдчӧмысь полнӧй рӧштшӧт сӧмын сэк, кор сдайтас ассьыс вӧрсӧ Кардорын.

Уналӧн луддзисны балябӧжъясыс — кылӧдны Кардорӧдз тырмас гожӧм шӧрӧдзыс. Дай код тӧдас, кутшӧма удайтчас паськыдінъясті кывтӧмыд. Вермас жугӧдны пуртӧ, разӧдны керъястӧ, верман кольны пӧжар бӧрын моз...

— О-оз, тадзи, зонъяс, оз артмы, — кутісны шумитны мужикъяс.

— Татшӧм условиеыд юртӧ сиралӧм кодь — первой мыйкӧкеран, а бӧрыннас пикӧ воан.

— Да ті эн на повзьӧй, — шумсӧ лӧньӧдыштіс Ласей. — Ме донсӧ на эг висьтав, а ті увганныд нин... Тіянӧс некод оз кӧсйы дарӧм уджӧдны. Мый сулалӧ, сійӧс и лоӧ сетӧма. Помнитанныд, ме сӧгласитчылі содтыны вит кӧпейкаӧн кер вылӧ, а ті коринныд кызь кӧпейкаӧн, — тайӧ быттьӧ Котласӧдз кылӧдӧмӧн. А Кардорӧдз кӧ, дерт, мӧд сёрниыс лоӧ... Асьныд думыштлӧй, тіян ставыс лоӧ лад вылын, Котласыд сӧмын мелькнитас тіян син водзті... Абу ӧмӧй бурджык унджык деньга пӧлучитны?

Ӧд збыльысь! Оз ӧмӧй ыджыдджык нажӧтка вӧсна тӧждысьны мужикъяс? Дерт, уна кад босьтас. Да ӧд кадтӧгыд нинӧм оз артмыв!

— А вот сэтшӧмтор, Ласей Спиридонович, — шыасис Типӧ сиктсаяс пӧвстысь олӧмакодь мужичӧй, коді, тыдалӧ, вӧлі на пиын нырщикӧн. — Ме, шуам, вӧрас уджалі, сортовкасӧ петкӧді катище вылӧ, а кылӧдчыны ог эшты либӧ ог окотит, либӧ нездоровье босьтас. Кыдзи сэки тайӧс артмӧднысӧ?

Сирвойтов висьталіс, мый сортовкасӧ лэдзны медавсьӧ места вылӧдз кылӧдӧмӧн, сідзкӧ, сортовщик ачыс ладмӧдчас кодкӧдкӧ кылӧдны сылысь вӧрсӧ да ачыс жӧ и мынтас кылӧдчысьыслы.

— Подрядчиклы таӧдз ичӧт могыс, — содтіс Ласей. — Коді кыдзи кужас, сідзи и вӧчас.

— Ещӧ ӧти вопрос эм, — шыасис тожӧ Типӧ сиктсаяс пӧвстысь: — Кутшӧм мӧд юяс бокысь индыссьӧ лэдзны сортовкасӧ, оз кӧ ло ладмӧдчӧма Вӧръюын уджалӧм кузя.

Ласей эз стӧча вочавидз. Но важгортсаяс тӧдісны — Типӧ сиктсянь матын эмӧсь жӧ бур вӧръяс, и Типӧ сиктсаяс, тыдалӧ, думыштӧмаӧсь мырддьыны важгортсаяслысь нажӧвитчан уджсӧ.

Сэтчӧ жӧ, и Ручпиян грездсаяс мӧдісны тӧдчымӧн ёнджыка вашкӧдчыны ас костаныс... Мед кӧть эз ӧшыбитчыны содтӧд дон корӧм кузяыс! Унджык сортовщикъясыс ӧд лоасны важгортсаяс. Налы и лӧсялӧ донъясьны.

Заводитчис медся пӧсь кадыс. Кымынысь скӧрмывлісны, кымынысь бурасьлісны! Сӧмын сёр рытын вермисны артмӧдчыны.

Ещӧ на ёнджыка воча ки зыраліс Костя Пипуныров. Со кутшӧм шыльыда артмис сылӧн! Вӧр лоӧ вайӧдӧма места вылӧдз некытчӧ сувтлытӧг, лишнӧй рӧскодъяс вӧчтӧг — веськыда морскӧй портӧдз, кытысянь воссьӧны мирӧвӧй рыноклӧн паськыд эрдъяс! Компания водзын тайӧ абу ичӧт заслуга. Дерт, том Пипуныров сӧмын довереннӧй, делӧяссӧ решайтӧ, прибыльяссӧ лыддьӧ компания. Но ӧд сылӧн батьыс тожӧ компаниялӧн член!.. Прӧста, дзик прӧста кучик пиас оз тӧр Володя — Костялӧн другыс. Деревенскӧй купеч пилы зэв на ылын сыӧдз, карса тузлӧн пиӧдз, русско-англо-коми лесопромышленнӧй компанияын довереннӧйӧдз. Дай, веськыда кӧ шуны, Костя Пипуныровлы дзик веськодь, мый думайтӧ Володя Сирвойтов.

Выгӧднӧй сделка сідзжӧ ёна ышмӧдіс подрядчик Власий Сирвойтовӧс, да сійӧ эз жалит сувтӧдны сортовщикъяслы вит ведра вина, мед «мыськыштны» тайӧ сделкасӧ.

Войбыд и аскинас лунтыр Важгорт сиктын кыліс код йӧзлӧн мургӧм шы. Коймӧд лунас заводитісны дасьтысьны вӧрӧ кайигкежлӧ. Унатор коліс вӧчны: заптыны гортас турун, пес, дзоньтавны да лӧсьӧдны вӧрын уджалан паськӧм, тӧчитны пила-чер, дасьтыны кыскасян додьяс. Сӧмын та бӧрын Дінъёльӧ каян туй кузя кутісны помся люзьгыны ӧкуратнӧя сӧвтӧм турун доддя вӧлаяс. Быд додь вылын пукалісны то ӧти, то унджык морт, додь бӧрас кыссис ичӧт додь, код вылӧ сӧвтӧма сёян запас да разнӧй кӧлуй.

3

Степан ая-пиа сортовитісны жӧ. Быд кык недель бӧрын найӧ лэччывлісны гортас — мыссьыштны пывсянын, справитыштны горт гӧгӧр, аддзывны дзоляник Мишкаӧс. Да, зонъяс, да: Катьӧлӧн чужис пи!

Вӧрысь локтӧм мысти Мишка-бать эз на удитлыв прамӧя пӧрччысьны, кыдзи босьтліс нин кияс вылас ассьыс «тьӧзкосӧ».

— Мыссьытӧм ош! — кагасӧ мырддьыны уськӧдчывліс Катьӧ. — Пежӧсьтан детинкасӧ. Тэ ӧд сьӧд рынышысь петӧм морт кодь. Тэ дінысь сідзи и ӧвтӧ тшын дукӧн, быттьӧ сотчысь нямӧд вылын узьлӧмыд.

— Этійӧ, мый нин... — жернитлывліс сэки вижов пиньяссӧ том бать. — Ми, шу, тьӧзко, работтшӧй йӧз, дукаӧсь кӧ. — Но сылӧн шуткаыс кыдзкӧ век нин артмывліс неладнӧ. Пыр и вомалас коньӧр Катьӧӧс. — Ми, шу, тьӧзко, дарӧм нянь ог сёйӧ тэ моз. Старайтчам водзӧ овны да тэнӧ, чивӧчкаӧс, вердны.

И «чивӧчкалы» быть ковмыліс пӧдлавны вомсӧ, ӧдйӧджык котӧртны ваймӧдны пывсян, сэсся, верӧссӧ ыдждӧдлігмоз, сетны сылы сӧстӧм дӧрӧм-гач... Этша ӧмӧй уджыс Катьӧлӧн, мед нимтыны сійӧс дарӧвӧй нянь сёйысьӧн! Асывнад синъяссӧ восьтӧ на, а сё удж нин сулалӧ сы водзын: ломтыны пач, котӧртлыны вала, вердыштны мӧскӧс, куканьӧс, ыжъясӧс, порсьӧс, сэсся лысьтысьны, нёньӧдыштны кагасӧ, прӧстджык кадӧ пуксьывлыны печкыны... видзӧдан да, енмыслӧн — рыт! Бара идрасьны, бара котравны — дзурс пемыдӧдз.

— Адӧй, адӧй! — шеныштлӧ сэки кияснас Мишка гӧтыр. — Кытчӧ и котӧртӧ кадыс. Ме талун, матушка, ректан кузя шӧрт на эг нюжӧд!

— Удитан на, сёзӧлӧта. Рытыс сы вылӧ и эм, — татшӧм кывъяс вылад вочавидзлывліс Марпа. Сылы нӧ мый — уджыс зыбка дорын, сӧмын и кургы внукыслы да кесйӧдыштав сылысь мамсӧ — то ӧтилаӧ, то мӧдлаӧ. Ичмоньястӧ та вылӧ и вайлӧны... И котраліс ичӧтик Катьӧ, быттьӧ пытш пуис. Ставсӧ сяммӧ, ставсӧ судзӧ. Уджыд тай, майбыр, абу кузь пу йылын, а му вылын!

Тадзи олігӧн коли нин арся видз, прӧйдитісны рӧштво лунъяс, пуксис ыджыд видз кост — том йӧзлӧн гӧтрасян кад, кодсюрӧлӧн ныв олӧмкӧд прӧщайтчан пӧра.

— Да ӧд таво ачыд аддзан: некор вӧчны свадьбаястӧ, ставӧн вӧр жугӧдӧны.

— Мыйкӧ тай баитан!.. Вӧрыд некытчӧ оз пышйы.

Татшӧм сикас сёрнияс дырйиыд энька-монялӧн век нин гарыштчывліс асланыс жӧник йылысь.

— Локтас со, кӧнкӧ. Дасьтысь сур пуны, — кыдзкӧ ӧтчыд энькасӧ нарошнӧ дэльӧдыштіс Катьӧ, тӧд вылас кутӧмӧн, кутшӧма скӧрмыліс матушкаыс неважӧн на, кор Ильяыссянь пӧлучитісны письмӧ, кӧні пиыс корис бать-мамсӧ благӧслӧвитны веничайтчыны Веракӧд. — Батюшкоӧй тай шуис, воасны пӧ да тані веничайтчасны.

— Сюмӧд венечӧн да дур поп гӧгӧр, буди, бергалыштасны, — пыр жӧ скӧрмис Марпа. — Служба бӧрӧдзыс весиг сёрнияс оз вермыны лоны! Таво ар — сылӧн призывайтчан во. Босьтасны салдатӧ. Окота тай вӧлі некымын во чӧж лоны сійӧ гӧтыр бӧж дорын пастукӧн. Мед оз ылӧдчыны! Вератӧ ме, ой, бура гӧгӧрвои. Ыджыдавны менам пи вылын некодлы ог сет. Дай ачым ог кӧсйы лоны нинӧмтуйын. Тайӧс пель саяд пукты, ичмонь...

Катьӧ эз нин ӧтчыд думыштлы ас кежсьыс, кутшӧм жӧ олӧм пуксяс сылӧн, кор гӧтрасяс Илья, ваяс Матвей Степан гортӧ Бобыль Вераӧс, код дінын Катьӧ мӧдас кажитчыны ещӧ на жебӧн да омӧльӧн. Оз-ӧ сэки сылӧн энькаыс кут ӧтдортны ассьыс пӧрысьджык ичмоньсӧ да сы пыдди радейтны томджыксӧ? И ӧні, Вера йылысь татшӧм чорыд кывъяс кывлӧм бӧрын, сылы друг лои гӧгӧрвоана: повны нинӧмысь. Таысь на унджык: позяс мыйсюрӧ содтыштны энька кывъяс дінӧ. Сійӧ эз кут яндысьны, содтіс:

— Тэрмасьӧны кӧ веничайтчыны, сідзкӧ, помка эм та вылӧ.

Марпа та йылысь думайтліс жӧ ас кежсьыс да ичмонь кывъяссьыс быдӧн джӧмдыштліс.

— Вот ещӧ!.. — горӧдсис сылӧн. — Збыль кӧ тадзи лоӧ, меным ӧтитор и кольӧ вӧчны: ваӧ пырны, мед йӧзыслысь лёк серамсӧ не кывны.

— Ваад — ме ог тӧд, ковмас оз пырны, матушка. А Чамаш кодьясыдлӧн кывйыс бура ёна кутас изны быдсяма небыличасӧ.

— Ланьт, бобӧ, ланьт. Кадтӧгыс эн повзьӧдлы пӧрысь мортӧс.

Кодыр Катьӧ вомсӧ паськӧдліс висьтавны мыйкӧ ещӧ, Марпа быттьӧ вундыштіс.

— Дугды, мися, кытчӧдз эг скӧрмы тэ вылӧ тшӧтш. — Марпа эз радейт ичмоньыслысь кывзысьтӧмсӧ.

Но эз ло энькаа-моня моз. Илья вӧчис ас ногыс. Сійӧ веничайтчис Веракӧд сэтчаньын, Уралас. Дерт, эз сы вӧсна тэрмась, мый кодкӧ ли мыйкӧ ли сійӧс либӧ Вераӧс тэрмӧдліс. А тадзи вӧлі бурджык, надежнӧйджык, этшаджык коліс водзӧ тӧждысьны. Вера эськӧ кутліс жӧ пыксьыны, гашкӧ пӧ, тадзисӧ оз кажитчы бать-мамыдлы, да ӧд лэдзчысяс ӧмӧй Илья сыысь, мый сылӧн думыштӧма.

— Овнысӧ тэкӧд меным ковмас, а оз налы, — быттьӧ пыр кежлӧ тшупыштіс сійӧ. — Сідзкӧ асланым вылын асьным кӧзяеваыс.

Найӧ чукӧртлісны ёртъяссӧ, пируйтыштісны накӧд да веськӧдчисны туйӧ.

Рӧднӧй сиктас том гозъя локтісны асъя биясӧн. Ок, кутшӧм ёна пессис Вералӧн сьӧлӧмыс, кор найӧс вайысь ямщик кежӧдіс вӧвсӧ Матвей Степан керкаланьӧ... Илья пыр жӧ уськӧдчис керкаас. Гольснитіс кильчӧ иган, дзуртыштіс ӧдзӧс. Ӧтка син моз дзоргис кильчӧлань петысь ӧшинь. Вера пукаліс доддьын да горша видзӧдіс тайӧ ӧшинь вылӧ, лов шысӧ пӧдтӧмӧн зілис кывны нимкодьысь горӧдӧмъяс, тэрмасьысь кок шыяс, ӧдзӧсӧ уськӧдчӧм... Но кыз гыӧрӧн тупкысьӧм ӧшиньын эз тыдав ни ӧти вуджӧртчӧм, кыз керъясысь тшупӧм стена пыр эз писькӧдчыны ни горӧдӧмъяс, ни тӧждысяна кок шыяс. Керка сулаліс веськодя, енэжыс ӧшаліс гудыр йирмӧгӧн. Сӧмын и кыліс вӧвлӧн корсйӧдлӧм да ямщик кок улын дзуртіс лым юж. А мыйта вӧлі думайтлӧма тайӧ керка йывсьыс, кымын вӧт вӧталӧма! Со эсійӧ лэбулын Вера коркӧ виччысьлывліс мусукыслысь ывлаӧ петӧм, этайӧ кильчӧ ӧдзӧсӧ игӧдчывліс войся кадын, мед кӧть син пыр нуӧдыштны доймӧм Ильяӧс... А мыйтаысь найӧ, кыкӧн, сёрнитлісны тайӧ здук йывсьыс — мир туй вывсянь асланыс керка дінӧ кежӧм-гындыштӧм йылысь!.. Али нӧ мый? Чӧвлӧй, чӧвлӧй: гашкӧ тані, Вералӧн гортас, мыйкӧ лоӧма? Гашкӧ, сэні колӧ сылӧн отсӧг?

Вера ӧдйӧ вештыштіс ас вывсьыс гыӧртӧм эшкын, сувтіс подзалӧм кокъяс вылас. Но керкаӧ мӧдӧдчӧм пыдди шыасис додь бӧжын ноксьысь ямщик дінӧ.

— Оз али мый разьсьы, дедӧ?

— Зэлыдджыка тай кӧртавсьӧма, ебере зятьыд!.. Мед, мися, оз личав да оз ӧшйы сундукыд. — И кутіс норасьны ас вылас: — Томджык дырйиыд вӧлі кепысьтӧ босьтла сӧмын мода вылӧ, лунтыр новлӧдла вӧнь костын. А ӧні со пон куысь кушенча оз шонты. Став вирыс киясысь пытшкӧсӧ пырӧма.

— Часлы, ме видла, дедӧ.

— Видлы и эм, буди, ичмонь.

Вера нюммуніс аслыс: дерт жӧ ичмонь! Муса верӧслӧн радейтана гӧтыр. Тайӧ ӧд абу этшатор!

— Тэ, дедӧ, лэдзав вӧвтӧ. Доддьыд абу сьӧкыд — кипомысь йӧткыштам лэбулӧ.

— Пасибӧ, ичмонь. Менам эм бур тӧдса. Сы ордӧ муна. Ничипор другӧй лӧгасьны вермас, ог кӧ сы ордӧ сувт.

Ямщик бергаліс додь бӧрын, отсышталіс Вералы да сэк жӧ помся варовитіс.

— Сё загреки, мый тіян та мындасӧ тэчӧма татчӧ? Из кодь! А сундукыдтӧ бу-у-ур, ой, бур! Коммуад мастеръясыд — первой сорт! Ставсӧ лакуйтасны, кӧртӧн дорасны, томаныс звӧнитӧ. Тіян сундуклӧн нӧ звӧнитӧ жӧ томаныс?

— Ёнакодь ещӧ звӧнитӧ.

— Сідз, инӧ, сідз... Ме ӧд, видзӧдтӧ, унаысь жӧ ветлывлі пестӧ пилитны... Давай, кутышт эсті помсӧ, мед оз тракнитчы ёнасӧ.

Вералӧн ящикыс збыльысь вӧлі сьӧкыд. Сэтчӧ йӧршитӧма вурсян машина, ведра джынъя самӧвар, козинпуяс. Таысь кындзи, кутшӧмсюрӧ гӧснечьяс — батьыслы вятскӧй валеги, мамыслы шоныд шаль, кевйыслы еджыд чышъян, Мишкалы картуз, ичӧт Мишкалы зэв мича шыргун-чача.

«Да ӧд весиг понйыс оз шыась!..» — бара видзӧдліс керка вылӧ Вера. Но Катшыс эз вӧв ловъя. Сійӧс, кыдзи тыдовтчис бӧрынджык, неважӧн на джагӧдӧмаӧсь тшыг кӧинъяс.

Кузь гез кытчӧкӧ дзугсис. Сійӧн ноксигкості эз и аддзывны, кор петӧма Илья.

— Нолтӧ, видзӧдлам, мый тіян сэні сэтшӧмыс.

Вера ӧдйӧ веськӧдіс мышсӧ.

— Дыр тай?..

Илья яндысис видзӧдны гӧтырыслы чужӧмас. Но вочавидзис мамыс вылӧ скӧрмӧмсӧ пӧдтӧмӧн.

— Батьӧ да Мишка вӧрынӧсь, сортовка лэдзӧны. Мамӧ да Катьӧ... найӧ гортынӧсь. — Кильчӧлань ящиксӧ нуигӧн нин стӧчмӧдыштіс: — Эн пукты пыдди, озджык кӧ во сьӧлӧм вылад налӧн тэнӧ примитӧмыс. Бӧрынджык ставсӧ ладмӧдам.

Тайӧс кылӧм бӧрын Вералӧн ки-кокыс кыдзкӧ друг лигышмуніс, посводзӧ каян пос тшупӧдъясыс кажитчисны сэтшӧм джуджыдӧсь, мый муртса вермис ӧдӧлитны. Сэсся воссис керка ӧдзӧс. Порог вомӧн вуджигӧн сундук вугйыс мыніс Вера киысь, и сундук чорыда грымӧбтіс джоджӧ. Дрӧгнитіс пачводзланьын ӧшалысь зыбка. Кутіс бӧрдны ичӧт Мишка. Энькаа-моня уськӧдчисны зыбка дінӧ.

— Ой-ой-ой!.. Тэнӧ? Миянлысь сӧкӧлсӧ? Повзьӧдісны?

— Ок ті, попӧяс!.. Ветланныд-гымаланныд! Садьмӧдінныд миянлысь дрӧчкаӧс!

— Да босьт ли мый ли, нёньӧдышт. Чистӧ бӧрдіс коньӧрушка!

Вера кӧсйис петыштны джодж шӧрлань. Но кокъясыс эз кывзысьны. Сійӧ мырдысьӧн юрбитыштіс ен ув пельӧслань да ӧдйӧджык пуксис кӧтшас лабичӧ. Сылы вӧлі ставыс гӧгӧрвоана: заводитчӧ стрӧг энькаа-моня улын олӧм да вылӧм.

Илья эз мӧд виччысьны батьыслысь гортӧ лэччӧмсӧ, аскинас жӧ ачыс мӧдӧдчис сы дінӧ. Колӧ вӧлі сёрнитыштны сыкӧд.

Мунны тырмис лунтыр. Джуджыд лымъя туй ворга нуӧдіс сійӧс пожӧма ягъяс да кыдз пу расъяс пыр, куш нюръяс вомӧн, козъя вӧраинъясті — веськыда Вӧръю йывлань. Тайӧ вӧлі рӧднӧй вӧр-ва матушка, и сылӧн пи синъясысь эз вермы дзебсьыны нинӧмтор. Ильяӧс жугыльмӧдіс сэтшӧмтор, мый вӧрыс таво быттьӧ унмовсьӧма: эз кывны пӧткалӧн борд шыяс, абу ветлӧмаӧсь лым вывті прӧмыслӧвӧй зверьяс, не кӧ лыддьыны шочиника сюралысь кӧч кок туйяс, кодъяс юждысьӧмаӧсь чирйысьӧм турун дінын. А тайӧ туруныс, колӧ шуны, кольӧма туйдорса пуяс дінӧ дзонь чукӧръясӧн. Прӧстӧ лӧгыд босьтӧ: сулалӧ, шуам, слега кызта коз — некымынысь сӧтны черӧн, пӧрӧдны, мед эз мешайт ветлысь-мунысьлы, а ӧд некодлы абу окота тайӧс вӧчыштны, йӧзлы уджалӧмӧн лыддьӧны!.. Илья заводитліс пӧрӧдлыны вывтіджык ёна мешайтчысь пуяс, но ӧтнаслысь тайӧ босьтіс уна кад. Колӧ унджыкӧнлы. Колӧ котыртны та вылӧ сортовщикъясӧс.

— Оз ӧмӧй гӧгӧрвоны асьныс? — шензис Илья. — Ӧд асланыслы жӧ.

Сылы и дум вылас эз усь, мый во-мӧд сайын на ачыс прӧйдитліс татшӧмторъяс дінтіыд веськодя. Важ вӧр-ваӧ Илья Ошлапов кайис выль мортӧн, кӧть эськӧ тайӧс ачыс эз на жӧ вежӧрт.

Дінъёль устьеӧ, кӧні вӧлі катище да сортовщикъяслӧн оланіныс, сійӧ воис рӧмыдӧн нин. Вӧр бунтъяс кызвыннас нюжалісны Вӧръюлӧн шуйга берег пӧлӧн да Дінъёль кузя, а йӧз олісны пожӧма яг нӧрыс вылын, коді артмӧма ӧтлаасьысь кык ю пельӧсын. Батьыслысь оланінсӧ корсигмоз Илья удитіс тӧдмавны, коді кӧні оліс. Патеруйтісны бара жӧ сэтшӧм чукӧръясӧн, кыдзи вӧлі группируйтчӧмаӧсь сортовка вӧчны медасигӧн — рӧдвуж признак серти, соседство серти. Катыдпомсаяс да вичкодорсаяс сулалісны самӧй нӧрыс шӧрас. Чугун Ӧльӧш котыр — пӧкат заводитчанінын, кывтыдпомсаяс — ю катыдлань, Ручпиян грездсаяс да Типӧ сиктсаяс — шор пӧлӧн, но ӧта-мӧд дінсьыс торйӧн-торйӧн жӧ. Нэмӧвӧйся вӧр-пу костын, кодӧс сукмӧдіс му дінын быдмысь понӧль чаща, дзебсясисны лыскӧн вевттьыштӧм, ӧшиньястӧм да трубаястӧм ляпкыдик керкаторъяс, кык дора и ӧти дора чомъяс, понӧльысь вӧчӧм лэбувъяс, турун чукӧръяс. Йӧз буретш воалісны уджаланінысь, и нӧрыс йыв дзоньнас вӧлі ловъякодь. То сэні, то тані ломтысисны нин керкаторъяс, тшыналісны чомъяс, ӧзъялісны улича вылын пусян биторъяс, гӧгӧр кыліс то пес вӧчӧм, то мудз вӧв вылӧ мудз мортлӧн горӧдӧм, то кӧнкӧ киссьыштас ныв серам либӧ том зон чукӧстас мӧд зонмӧс рытйысьны.

Степанлӧн банькаыс вӧлі Васька шуриныскӧд ӧтувъя, сулаліс кывтыдпомсаяс чукӧрын.

Кор Илья матыстчис сэтчӧ, шемӧсмӧм бать вель дыр эз путьмы ӧшӧдны таган вылӧ пусян пӧртсӧ, кодӧс сійӧ кутіс киас.

— Вӧтӧн али вемӧсӧн аддза тэнӧ, Илья? — медбӧрын шыасис сійӧ.

— Вемӧсӧн, буди: ас кокӧн локті да, — нюммуніс Илья да ӧдйӧджык уськӧдчис кутлыны батьсӧ. — О, тэ тай дзикӧдз косьмӧмыд, батьӧ!

Степан эз норась, яндысьӧмпырысь чышкыштіс син доръяссӧ, сульсьыштіс да сӧмын шуис:

— Пӧрысьмыны куті, пиӧ, пӧрысьмыны.

Кутлысигкості пуяс сайсянь петкӧдчис Сопрон Васькалӧн Гнедкоыс. Ачыс Васька чеччыштіс вӧр кыскалан доддьысь да мӧдӧдчис ая-пиа дінӧ.

— Но, лешакӧй! — горӧдіс сійӧ. — Зимӧгорным али мый воӧма?.. Ӧксинь, тэ вӧвсӧ лэдзав. Ме кӧсъя лючкиджык видзӧдлыны морт вылас!

«Зимӧгор» воӧм йылысь сортовщикъяс пӧвстын кывсис ӧдйӧ, а видзӧдлыны сы вылӧ вӧлі сэтшӧм интереснӧ — ӧд мыйта нин сёрнитісны Илья да Вера йылысь! — мый недыр мысти пусян бипур дорӧ йӧз мӧдіс воны шӧтӧмӧн.

— Дыр гуляйтін, другӧ, ды-ы-ыр!

— Кыдзи нин сэтчаньын, паськыдінъясас, олӧны?

— Кывсьӧ — заводъяссӧ пӧ из шомӧн ли мый ли заводитӧны тыртны?

— А ми, зон, прамӧя ворссим тані, прамӧя-а-а!

— Нинӧм мыйкӧкерны: юръяснымӧс дыр кежлӧ сиралім.

Кодкӧ удитӧма нин содтыны бипурйӧ пес, кодкӧ вайӧма пукалӧм вылӧ краж, кодкӧ пуксьӧма веськыда лым юж вылӧ. А Илья сулаліс би югӧр водзын йӧзлы паныд да дженьыда, но тӧлкӧн ӧтвечайтіс юасьӧмъяс вылӧ. Ортсысяньыс сійӧ нинӧмӧн эз торъяв мукӧд йӧзысь — вӧлі на кодь жӧ руд дукӧса, пимиа, важмыштӧм пеля шапкаа, черкозъяна тасмаа. Но ставлы синмас шыбитчис, мый гортсяньыс мунӧм бӧрын Илья прамӧя на быдмӧма да ёнмӧма, лоӧма тырвыйӧ верстьӧ мортӧн.

— Ті, шуанныд: «юръяс сиралім»? — юасис Илья. — Мый нӧ сідзи норасянныд, эта мында вӧр нин лэдзӧмныд да? Любӧ видзӧднытӧ!

— Вӧрыдтӧ бур! Нинӧм он шу — вывті дельнӧй вӧр. Да вот контрактыс лои неладнӧ. Ласей Спиридонович миянӧс прамӧя кӧмӧдіс... — ӧта-мӧд вежмӧн кутісны висьтавны сортовщикъяс, кутшӧм ногӧн подрядчик «кӧмӧдіс» найӧс.

Илья кывзіс, а морӧс пытшкыс вочасӧн кутіс тырны тӧждысяна чувствоӧн, быттьӧ тайӧ «неладнӧыс» инмис медся водз сылы... Эз, Илья эз на думайт ыджыдджыкторъяс йылысь. Сійӧ ӧд локтіс татчӧ не та вылӧ. Кайис аддзӧдлыны батьсӧ, корны сылысь прӧща йӧзын веничайтчӧмысь, кӧсйис норасьыштны мамыс вылӧ. Со и Чугун Ӧльӧш Митрей вашкӧдчӧ Анна пӧдругаыскӧд, тыдалӧ, кӧсйӧ тӧдны Вера йылысь, а гашкӧ, и Мирон йылысь тшӧтш. «Эк, Мирон другӧй, муса другӧй! — сэк жӧ думыштіс Илья. — Эськӧ тэ кӧ вӧлін тані». Эз удайтчы Миронлы бӧр воны аслас чужан муӧ, тӧдса йӧз пӧвстӧ — судитісны сійӧс, нуисны Сибырӧ.

Проня Петра видзӧдіс йӧз сайсянь. Сійӧ ӧд сы мында мыськис пиньсӧ «Илья тшыкӧм» йылысь, а Матвей Степан пи, видзӧдтӧ, садьсялӧма, локтӧма бӧр гортас, варовитӧ сортовщикъяскӧд прамӧй морт моз. Но Петралы век жӧ окота шыасьлыны сы дінӧ да юавны, збыль али прӧста сӧрӧны лесничествоӧс судӧ сетӧм йылысь да мый кывсьӧ та кузя ӧні. Ӧд збыльысь кӧ делӧыс, «дарӧвӧй» деньга оз мешайт Петра овмӧслы. Дерт, первой бурджык здоровайтчыны Ильякӧд, сэсся и чӧвтыштны сылы вопрос. Петра писькӧдчис би дорӧ да ош моз лӧсьыдтӧма киасис. Здук мысти сійӧ юаліс нин сы йылысь, мый йылысь кӧсйис. Илья висьталіс, мый тайӧ збыльтор, мый татчӧ мӧдӧдчытӧдз на юасисны адресъяс налысь, кодъяс кольӧм во Бикмедов заводъяслы вӧчисны пес. Юӧрыс вӧлі вывті интереснӧй, да мужикъяс окотитісны тӧдны та йылысь унджык. Илья эз таит, висьталіс ставсӧ, мый позис: кутшӧм ногӧн лесничество пайкис пес пилитысьясӧс, кыдзи сюрисны тӧлка йӧз, кодъяс сувтісны уджалысьяс дор, казьтыштіс весиг сы йылысь, кыдзи пес пилитысьяс ветлісны карӧ да ӧтувтчылісны заводса бастуйтысь рабочӧйяскӧд.

— Сэнітӧ, дерт, быд сикас йӧзыс эмӧсь, — не то шензисны, не то дорйисны асьнысӧ сортовщикъяс. — Сэні мӧд делӧ.

— А тані, зон, сьӧд, пемыд вӧр и ставыс. Мый кӧсъясны Вишкунъяс, сійӧс и вӧчасны.

— Лучшӧ эн и мыйкӧкерт: делянкаад воасны, кертӧ видласны и сьӧд пас пуктасны — нинӧмла пӧ тайӧс лэччӧдны катище вылӧ, ог примитӧй. А мыйта мырсян сы дінын: пӧрӧдан, кырссян, лӧсъян да шыльӧдан — мича дуда кодьӧдз вайӧдан, кучкан чер тышнад — сьылӧ... Вот, сэсся, и мыйкӧкерт та бӧрын.

— Бур ещӧ, вӧрас кӧ бракуйтасны. Овлӧ и катище вылын тшупыштасны самӧй шӧрӧдыс.

— Вельмӧма, ой, ёна вельмӧма Спиридоновичыдтӧ. Дугдӧма нин кывны кок увсьыс му пӧтшвасӧ. Ми пӧ, шуӧ, честнӧй йӧз, ог кӧсйӧ ылӧдлыны заграницаӧс, кӧсъям пӧ нажӧвитчыны и локтан воясӧ.

— Честнӧй эськӧ, да, часлы, кытіджык мӧдам ми, сортовка лэдзысьяс, гыжъявны тулыснас. Конӧ и тӧдны оз кӧсйы нинӧм: мый ньӧбан сылысь, ставсӧ пасйышталӧ кабала вылӧ — доныс пӧ тӧварыслӧн урчиттӧм на, бӧрынджык лоӧ доныс.

— Конӧлы нӧ мый — кыдзи тшӧктас кӧзяиныс.

— Оз ӧшыбитчыны, небось, ас дорыс. Конӧыд — мортыс тожӧ чукля: небыда вольсалӧ, да узьлыны чорыд.

Гашкӧ, эськӧ, дыр на варовитісны мужикъяс, Мишка кӧ эз чукӧст Ильяӧс: батьыд пӧ корӧ. Сэки и мукӧдъяс казялісны, мый волісны муртса кежлӧ, а овсис дыр. Бурджык нин волыны ужын бӧрын ещӧ.

Ильяӧс шензьӧдіс сортовитан керкалӧн пытшкӧсыс. Пасьтанас сійӧ вӧлі вӧралан керкаысь неуна ыджыдджык. Но ставсӧ вӧчӧма регыд олӧм вылӧ да грубӧя, и кажитчис, быттьӧ тайӧ керкаторсӧ стрӧитӧмаӧсь путьтӧм-проктӧм йӧз, кӧть эськӧ Степан да Васька эз вӧвны татшӧмӧсь. Стена керъясыс водзвыв бӧрйытӧмӧсь, керкасӧ тшупӧма сыысь, мый вӧлӧма матынджык. Сэтчӧ сюрӧмаӧсь кыз кондаяс и уль пожӧм йывъяс. Бур нитш пыдди пазъясас тэчӧма турун. Пытшкӧссяньыс стенъяссӧ абу шыльӧдӧма ни чурвидзысь турунсӧ абу тшӧтшӧдӧма. Пӧтӧлӧкыс лӧсйытӧм плакаясысь, джоджыс муысь, кытчӧ кыза вольсалӧма турун, да ӧні тайӧ туруныс йики кодьӧдз чирссьӧма. Чирссьӧм турун вылын туплясис узьлан кӧлуй. Эз вӧвны ни пызан, ни лабичьяс. Вӧлісны сӧмын стенъясын тувъяс да гор весьтын потшъяс, кытчӧ вой кежлӧ ӧшӧдлывлісны косьтыны ва паськӧм.

Ломтыссис нин горъя пач. Ужнайтігкості на заводитісны выльысь локтавны сортовщикъяс. Керка пытшкӧсыс ӧдйӧ тырис йӧзӧн.

Илья эз на кӧсйы тарыт висьтавны аслас гӧтрасьӧм йылысь, думайтіс первой сёрнитыштны батьыскӧд. Но оз прӧста шулыны: юӧрыд котӧртлывлӧ выльтор водзвылын. Кодкӧ удитӧма нин вайны татчӧ юӧр не сӧмын сы йылысь, мый Илья локтӧма гӧтрасьӧмӧн, но и кутшӧма примитӧмаӧсь Вераӧс энькаа-моня.

— Тэнӧ тай, зон, Илья, колӧ поздравитны... мый нин сійӧ... законнӧй бракӧн!

Тайӧс кылӧм бӧрын Илья, первой делӧ, видзӧдліс батьыс вылӧ, коді пукаліс джоджын жӧ сылы паныд да вӧлі буретш матыстӧ вом дорас тыра пань. Но пань эз дрӧгнит ни шыд эз киссьы сэтысь, сійӧ сӧмын сувтыштліс вом дорас.

— Тайӧ нӧ збыль, пиӧй?

Илья век видзӧдіс батьыс вылӧ да муртса нюммуніс.

— Вид кӧть эн, батьӧй, а йӧзыс збыльтор висьталӧны: ми локтім гортӧ кыкӧн, Бобыль Веракӧд.

Степан тыртӧммӧдіс паньсӧ, шылькнитіс сьӧд тошсӧ, видзӧдліс шурин вылас, сватья вылас, Мишка вылӧ.

— Ті кывлінныд эн, мый вӧчсьӧ менам овмӧсын? — И бӧр бергӧдчис Ильялань: — Да кыдзи нӧ тэ, ерӧ тош, ӧнӧдз чӧв олан та йылысь?

— Кӧсйи гусьӧникӧн тэныд висьтавны, а со кывсьӧма нин, — чӧвтыштіс Илья.

— Хм, гусьӧн пӧ... — Степан кӧсйис лоны стрӧгӧн, но нимкодьыс мешайтіс талы. — Ті, гозъя, гашкӧ, нэмтӧ кӧсъянныд овны гусьӧн? Да ӧд бур-ӧ лоӧ тадзитӧ?

Ӧксинь первой измыліс места вылас. Но кор аддзис, мый Степан эз лӧгась пиыс вылӧ, быттьӧ ловзьыштіс.

— Тэ, зять, немторсӧ эн тӧлкуйт. Илья абу сэтшӧм-татшӧм морт. Слабог нин сійӧ, ӧтувтчисны кӧ. Чамаш Пекла ӧні, ме чайта, мӧд ногӧнджык кутас сёрнитны ми воккӧд.

— А тэнад, ичмонь, — Ӧксиньӧс торкыштіс Васька, — век нин аслад аршын... Вера дінӧдз Чамашлы могыс ичӧт.

— Мый тэ, пивер?.. — Васька вылӧ сувтӧдіс синкымъястӧм синъяссӧ Ӧксинь. — Кыдз нӧ сідз ичӧт мог? Сійӧ ӧд став йӧз водзын ошйысис, Вера пӧ меным рӧднӧй ныв пыдди лоӧ... Бобӧяс, ставыс артмӧ сідзи, кыдзи енлӧн урчитӧма. Шуис — лоны Вералы тэнад керка пытшкын, зять, и лоис... Ласей Спиридоновичлы ӧні быть ковмас пыркӧдыштны купеч мошнясьыс.

— Сӧмын паськӧд подолтӧ, — серӧктіс Васька, — сы мында сьӧм сэтчӧ бузгасны Вишкун гозъя.

— Та йылысь кыдзкӧ абу лӧсьыд баквалитны йӧз дырйиыс, — скӧрмыштіс Степан. А Илья видзӧдіс тьӧткаыс вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ дасьтысис уськӧдчыны джагӧдны сійӧс. Но Ӧксиньӧс сувтӧдны вӧлі сьӧкыд.

— Сюрас кӧ стрӧка, ме ставсӧ казьтышта Чамашыдлы: кыдзи сійӧ суклясис, кыдзи миянӧс тодмышкавліс на ордӧ корасьны волігӧн.

Илья эз уськӧдчы Ӧксинь вылӧ, а ӧдйӧджык петіс ывлаӧ. Сійӧс пыр жӧ кытшалісны том йӧз да нывъяс.

— Но и вом Ӧксиньлӧн, — ропкыштіс Анна. — Быд сикас сёрнисӧ ӧд татшӧмъясыс и разӧдӧны.

— Илья, тайӧ нӧ збыль шуӧны, — шыасис мӧд ныв: — Тэнад мамыд быттьӧкӧ муртса абу вӧтлӧма Вератӧ гортсьыд?

— Сӧрӧны, — кӧсйис соссьыны Илья.

Но юӧрсӧ, тыдалӧ, вайӧма кодкӧ прамӧй морт да сылы эскисны.

— Эта мында нин страдайтіс тэ вӧсна Вераыд да ӧд он жӧ сет сійӧс ӧбидитны.

— Тышкасьны али мый тшӧктанныд первой лунсянь?

— Мыйла нӧ тышкасьны?.. Тэ кӧть эськӧ Ӧксиньяыслы висьталін та йылысь.

— Тӧданныд кӧ, и висьталӧй. Вомъясыд тай сьӧрсьыныд, — нывъяс вылӧ дӧзмыштіс Илья.

— Висьталам бара. Ог яндысьӧй. — И сэк жӧ ныв-мӧд пырисны керкаӧ.

Илья эз на удит лючки панны сёрни том йӧзкӧд, кыдзи ӧдзӧсын петкӧдчис батьыс.

— Нолтӧ, волы татчӧ, пиӧй. — Кодыр Илья матыстчис сы дінӧ, Степан, кылӧ, юаліс сылысь: — И тайӧ тшӧтш збыль?..

Ильялӧн ӧтветыс эз кыв том йӧзлы, но Степан скӧрысь сьӧлыштіс да горӧдіс керка ӧдзӧслань:

— Мишка, вӧв доддяв!

Таысь кындзи, Степан эз шу кыв ни джын доддьӧ пуксьытӧдз. Сӧмын мӧдӧдчигас нин чӧвтыштіс пияныслы:

— Кык лун мысти кӧ ог лок бӧр, лэччӧй гортӧ.

Кыліс, кыдзи пемыд пиас, вочасӧн ылыстмиг, кутіс рӧдтыны вӧла-доддя.

4

Сартаса би кусӧм бӧрын сортовитан ичӧтик керкаын лои гуын кодь пемыд. Ёнджыка кутіс кывны бакшасьӧм турун дук, горшад сатшис тшынӧн йиджтысьӧм бус, синъястӧ клеитіс васӧд курмыш, коді чужӧмад кывмӧн лэччис косьмыны ӧшӧдӧм паськӧмсянь.

Сопрон Василь пыр жӧ унмовсис. Первой сійӧ йирышталіс пиньяссӧ, сэсся заводитіс шкоргыны нырнас, а бӧрынджык тайӧ шкоргӧмыс друг мӧдіс крукасьлыны, лов шыыс дыр кежлӧ сибдавліс да бӧр петкӧдчывліс взорвитчӧмӧн. Кылӧ, частӧ ышлолаліс Ӧксинь: этатшӧм выльтор кывлӧм бӧрад сылӧн, тыдалӧ, дзикӧдз вошӧма унмыс. Эз вӧв гӧгӧрвоана, узьӧ оз Мишка.

Илья куйліс гатшӧн. Сылы сідзи и кажитчис, быттьӧ сылысь синъяссӧ топыда кӧрталӧма сьӧд рузумӧн. Но буретш татшӧм ногӧннас вежӧрыс вӧлі ясӧдджык, казьтылӧмъясыс вӧліны паськыдджыкӧсь. Кутшӧмтор сӧмын эз волы юрас! И ставыс аслас олӧмысь, аддзылӧмысь, кывлӧмысь.

Со сійӧ, дзоляник на, котӧртӧ ас кодьясыскӧд ю дорӧ. Важиник пожйын горзӧны синтӧм кычипиян. Челядь найӧс вайисны вӧйтны. Ваыс кӧдзыд, берег доръясас тронякылӧны стеклӧ кодь йиторъяс. Кычипиянӧс шыблалӧны ваӧ. Найӧ оз на кужны вартчыны, бультыкасьӧны ваын, вочасӧн вӧйӧны. Челядьлы теш. Челядь чеччалӧны, чилзӧны. А ӧти кычи некыдзи оз вӧй, ӧтарӧ матыстчӧ берег дорлань. Илья босьтіс из да кӧсйис шыбитны, но киыс сідзи и колис лэптӧмӧн.

«Энлӧй тайӧс! — горӧдіс сійӧ. — Тайӧ синма нин. Синмаясӧс вӧйтны грек». Детинкаяс пыр жӧ раммисны, а Илья уськӧдчис ваӧ кутны синма кычипиӧс. Аскинас дзоляник Илья висьмис. Кынмӧма и кычипи. Илья бурдіс, а понпи кулі.

Помнитӧ, первойысь на муніс батьыскӧд ур кыйны. Пон увтіс козъя давйысь. «Тайӧ тэнад урыс. Тэ и лый!» — дзоля пиыслы шуис батьыс. «А оз кӧ инмы?» «Кыдзи нӧ оз инмы прамӧй вӧралысьлӧн! Бурджыка метит да пезьдӧд». Ильялы сэки вӧлі сизим арӧс на. Пищальыс кажитчис зэв сьӧкыдӧн. Но батьыс шуис: «Пищаль помсӧ пукты менам пельпом вылӧ». Грымӧбтіс первойысь лыйӧм. Ур уси. Батьыс ошкыштіс Ильяӧс.

Вӧвлісны и дивитӧмъяс, и янӧдӧмъяс. Коркӧ ӧтчыд мамыс сылы сетіс печкыны кудель. Помкаыс вӧлі ӧти: Мишкалӧн да Ильялӧн эз вӧвны чойяс, а мамыслы колі шӧрт. Илья заводитліс нин велавны печкыны. Друг локтіс гӧститны Сопрон пӧльыс. «Тайӧ нӧ кодлӧн печкысь нывкаыс? — Ильяӧс быттьӧ эз тӧд дедыс. — А мыйла сійӧ гача? Нывкалысь дӧрӧм колӧ пасьтӧдны». Мамыс тожӧ кӧсйис шмонитыштны: «Вот печкас шӧртсӧ, ме сыысь кыа дӧра да сылы вура мича сарапан».

Но тайӧ вӧлі вывтіджык нин. Печканнас и быдсӧн Илья уськӧдчис ӧдзӧсӧ. Сэсся кӧнкӧ дыркодь ветліс. А локтіс бӧр печкантӧг. Бӧрыннас кӧть мыйта эз юасьны детинкалысь, кытчӧ воштіс печкансӧ, сійӧ сідзи и эз висьтав некодлы сы йылысь, мый печкансӧ нуис вӧрӧ да сюйис вужля улӧ.

Сэсся начальнӧй школаын велӧдчӧм. Сэсся зонпосниалан кад. Тайӧ кадас Илья тшӧкыда вӧтавліс татшӧмтор: сійӧ быттьӧ сяммӧ лэбавны. Кияссӧ паськӧдас, кокъяссӧ кусыньтас и лэбӧ. Ок кутшӧм вӧлі лӧсьыд лэбавны!

Бӧрынджык тайӧ лэбалӧмъясыс пыр кежлӧ вошисны. Вежсисны и думъяс, кӧсйӧмъяс. Лои окота петкӧдлыны йӧз водзын ассьыс содысь вынсӧ да кужӧмлунсӧ. Гӧрӧ кӧ ыб, загунъясыс мед вӧліны веськыдӧсь, а муыс водіс рӧвнӧя да рӧшкыда; ытшкӧ кӧ турун, покосыс мед вӧлі паськыд, а лудыс быттьӧ ӧтчыдысьӧн бритыштӧма. Купайтчигъясӧн век зілис вартчыны медся ылӧ, сунлыны ваӧ медся дыр кежлӧ, но некор эз вӧв дӧвӧлен аснас.

Сэсся эз и тӧдлы, кыдзи сы дінӧ гусьӧникӧн сибӧдчис радейтчӧм да ыпнитіс ыджыд вынӧн. Овлӧ ӧмӧй олӧмас мыйкӧ ещӧ сэтшӧм жӧ вынатор, коді эськӧ сӧстӧм радейтчӧм моз вайис мортлы сы мында нимкодь да шогсьӧм! Став бӧръя вояссӧ Ильялысь олӧмсӧ югдӧдіс радейтчӧм. Но сылӧн артмис сідзи, мый буретш тайӧ радейтчӧмыс сылы лои морт честь вӧсна тышӧн. Сылы ковмис дорйыны асьсӧ, тышкасьны Вера вӧсна. Том морт душаын водз чужис олӧм вылас скӧрмӧм, вежӧрыс эз кӧсйы миритчыны лёкторъяскӧд, сійӧ корсис правда. Дерт, тайӧ вӧлі ичӧтик правда — дорйыны ассьыс интересъяс. Но ранитчӧм сьӧлӧмлы, кыдзи гӧрыштӧм мулы, лои кокниджык примитны ыджыдджык правдалысь кӧйдыс.

«Да, да, — куйлігас водзӧ думайтіс Илья, — Филипп прав, кор сійӧ висьталіс, мый вӧрын уджалысьясӧс нартитӧны медся грубӧя, медся яндысьтӧг. Найӧс оз дорйыны некутшӧм законъяс».

Илья тайӧс тӧдмаліс ачыс, Уралын уджалігас. Тайӧторйыскӧд жӧ паныдасис тані. Эскыны кӧ сортовщикъяслы, нартитӧмыс тані вӧчсьӧ ещӧ на ёнджыка грубӧя да яндысьтӧг. Збыльысь ӧмӧй сэтшӧм вына Вишкун Ласей? Збыльысь ӧмӧй тані сӧмын пемыд вӧр и, таысь кындзи, нинӧм мукӧдтор?

Думъясӧн тыр юрыс кажитчис мазі позйӧн, кодыр сэні овлӧ медся зіля ма чукӧртан кад. Казьтылӧмъяс локтісны чукӧрӧн и ӧткӧн. Ӧтияс на пӧвстысь петкӧдчылісны сӧмын мелькнитӧмӧн, мӧдъяс инасисны кытчӧкӧ юр вем пытшкӧ, коймӧдъяс чужтісны выль думъяс.

«Аха! Тэ со кутшӧм вӧлӧмыд, том морт!» — Тайӧ сувтіс Илья син водзӧ Вано Масашвилилӧн мыгӧрыс. Доктор вылын еджыд халат, сосъяссӧ пуджӧма. Кевмысьӧ мам. Сійӧ тшӧктӧ пиыслы горзыны, мед сылӧн эз пот сьӧлӧмыс. Ёна доймӧмысь Ильялы синъясас визувтӧ кӧдзыд ньылӧм, кымрасьӧ вежӧрыс. Сэк жӧ, быттьӧ еджыд ру пыр, петкӧдчӧ мусаыслӧн чужӧмыс. И доктор бара аддзӧ медся колана кывъяс: «Джигит сійӧ, а абу прӧстӧй Вера!»

«Тэ повтӧм морт». — Тайӧс нин Ильялы шуис учитель Степанов. Но сылы Илья тожӧ сетліс вопрос: «Кыдзи тэ, Николай Иванович, думайтан, позьӧ оз видны царӧс?»

Да, Илья сэки вӧлі дзик на челядь руа. Та бӧрын сійӧ прӧйдитіс кузь туй, унатор кывліс, унатор аддзыліс.

«Садьмӧ, кыпӧдчӧ уджалысь йӧз!»

И мый кӧть тайӧ кывъясыс абу Ильялӧн, найӧс вӧлі шуӧма митингвывса ораторӧн. Но ӧд тайӧ ораторыс кутіс тӧд вылас тшӧтш Ильяӧс.

«Вӧвліс ӧмӧй войдӧрджык сэтшӧмтор, мед пес пилитысь сезонникъяс — медся ылі пельӧсъясысь локтӧм крестьяна, сортовщикъяс, вӧралысьяс — йитчылісны рабочӧйяскӧд ӧтувъя тыш вылӧ?»

Митинг йылысь казьтылӧмыс чужтіс Илья вежӧрын уна серпас. Найӧ вӧліны сэтшӧм ышӧданаӧсь, мый кыдзи и сэки, митинг вылас, ӧні кутісны тыртны душасӧ благороднӧй кӧсйӧмӧн вӧчны мыйкӧ ыджыдджыктор.

«А мый эськӧ — видлыны кӧ ассьым вын?»

Думыштіс и ачыс жӧ повзис таысь.

«Видлыны ӧтнамлысь вын?.. Мый ме сӧра!»

Керкалӧн пемыдыс кутіс кажитчыны ещӧ на сукӧн, воздухыс — ёнджыка пӧдтысьӧн. Быттьӧ нинӧмӧн лои лолавны. Чужӧм вылас чепӧсйис пӧсь. Сійӧ босьтіс ас увсьыс дукӧссӧ да петіс ыркӧдчыны.

Аслас нэмӧ Илья эз ӧтчыд узьлы сьӧд вӧр шӧрын, эз ӧтчыд петавлы чомйысь либӧ вӧралан керкаысь ыркӧдчыны. Сійӧ радейтліс кывзыны пӧрысь пармалысь войся ышлолалӧмъяс, том вӧр пулысь виччысьтӧг вашкӧдчӧмъяс, тайӧ шыяс улӧ кужліс думайтны ассьыс думъяс. Но тавой ставыс кажитчис мӧд кодьӧн. Пожӧмъяс не то ропкисны, не то муртса шумитісны поводдя вежсьӧм водзвылын моз.

Кӧнкӧ матын зилькнитіс домнас турун мурчкысь вӧв, неуна ылынджык кайыштіс чомйысь би кинь чукӧр, тыдалӧ, содтісны бипурйӧ пес. Ещӧ ылынджык кодӧскӧ мӧдіс сьӧкыда кызӧдны.

«Но коді шуӧ, мый ме ӧтнам? — Илья чеччис пес краж вылысь. — Эз ӧмӧй асьныс сортовщикъяс первойӧн панны сёрни «юръяс сиралӧм» йылысь, Вишкунӧн найӧс «кӧмӧдӧм» йылысь? Оз вермы лоны, мед найӧ ӧткажитчисны бурмӧдны ассьыныс олӧмсӧ!.. Но мыйсянь заводитны? Кытысянь босьтчыны?»

Керка ӧдзӧс дзуркнитӧмысь Илья дрӧгнитіс. Ӧдзӧсын петкӧдчис Ӧксиньлӧн дзугсьӧм юрсиа юрыс.

— О господи да помилуй! — Ильяӧс жалитӧмпырысь шензьыштіс Ӧксинь. — Да ӧд оз жӧ ков татшӧма шогсьыны! Оз жӧ ков тадзи думайтны аслад рӧднӧй мам йылысь. Сійӧ ӧд эз лӧг кузя омӧля примит тэнсьыд гӧтыртӧ. Ми ставӧн грешнӧй йӧз, ставӧн кужам ыджыдӧ пуксьыштны. Эн шогсьы, сӧкӧл. Прӧйдитасны вояс, оз нин ло важкодьыс мамыд, тӧлксялыштас Вераыд — гулюяс моз кутасны лӧсявны энькаа-моня.

Ӧксинь инмӧдчыштіс сюръя моз сулалысь Илья дінӧ, коді, тыдалӧ, эз пыр гӧгӧрво, мый йылысь висьталӧ тьӧткаыс.

— Эскы меным, сёшайт, — быттьӧ гусятор йылысь кутіс шӧпкӧдны Ӧксинь, — ставсӧ лоӧ артмӧдӧма да ладмӧдӧма. Кӧзырыс тіян гозъя дор. Войбыдӧн ас думысь ставсӧ артышті, быдсӧн йитлі-гӧрддзавлі, колис сӧмын пӧртны олӧмӧ. Аски жӧ мӧдӧдча гортӧ.

— Энлы, тьӧтка, — Ӧксиньӧс торкис Илья. — Тэ мый йылысь тайӧ?

— Кыдзи нӧ «мый йылысь», бобӧ?.. Тэ ӧд меным муса пи кодь. Тэ вӧсна тӧждысьтӧг некыдз оз позь. Дай Вераыд ӧні лои рӧднӧйӧн... Эн скӧрмы, эн. Бур вылӧ ставсӧ думыштӧма.

— Мыйсӧ «думыштӧма»? — Ильялӧн, кылӧ, мӧдіс пузьыны морӧс пытшкыс. Сылы бара лои окота кутчысьны Ӧксинь голяӧ, мед ӧні збыльысь нин джагӧдны сійӧс. — Бӧжтӧм катшаяс! Няйтӧсь вурдысьяс!..

— Мый тэ, зӧлӧта, мый тэ!.. — повзьӧмӧн бӧрыньтчыштіс Ӧксинь. — Тэ тай збыльысь ёна скӧр вӧлӧмыд. — И гӧгӧрвоӧмӧн нин, мый Илья вермас сійӧс кабыртны, ӧдйӧ пырис керкаӧ.

Ас кежсьыс ещӧ на скӧралыштӧм бӧрын, Илья век жӧ шуис сёрнитны тьӧткаыскӧд бурӧн. Но, тыдалӧ, кокниджык вӧлі тшӧктыны Вӧръюлы визувтны катыдлань Ӧксиньӧс аслас думъясысь лэдзчысьны корӧм дорысь. Кодыр Илья садьмис асывнас, тьӧткаыс эз нин вӧв сортовитан керкаын.

— Гортӧ лэччис, — сылы юӧртіс Василь. — Турун запасла моз.

— Этійӧ, мый нин... — явӧ лӧгпырысь содтіс Мишка. — Луддзӧма, навернӧ, кыткӧ-мыйкӧ. Вӧвсӧ тай места вывсяньыс и ӧдӧбтіс-а. — Мишкалы, видзӧдтӧ, ёна эз кажитчы и батьыслӧн том гозъя дор сувтӧмыс, и Ӧксинь тьӧткаыслӧн тадзи ерепенитчӧмыс. Кӧть кыдзи сэн эз мӧдны мудеритны, а Мишка тӧдӧ, Ильяыслы свадьба вӧчӧм кузя рӧскодъясыс водасны, первой делӧ, ыджыдджык вок вылӧ. «Став нажӧткаӧй пракмунас, — аслыс думайтіс сійӧ. — Тӧвбыдся удж лоас шыбитӧма пыдӧстӧм гуранӧ».

Василь ышӧдыштіс Ильяӧс:

— Тэ сьӧлышт став вылас. И некор эн сюйсьы бабаяс делӧӧ. Мыйкӧ вӧчасны жӧ.

Илья видзӧдліс дядьыс вылӧ шензьыштӧмӧн, но нинӧм эз шу. А тайӧ кадӧ асъя пемыдыс кутіс шыавны ӧтарӧ гораджыка.

— Ӧнисим! Табакыд эм на? Тшынасьыштам, зон.

— Тпру-у-у, пеж яй! Мый сэні педзан?

— Адӧй, адӧй! Гезйыд тай оран выйын! Но сёмокасьт.

Гӧлӧсъяс кылісны матынджык, ылынджык; клёнӧдчисны чер тышъясӧн, дзуртісны додьяс, садьмис-сувтіс кок йылӧ сортовщикъяслӧн оланін; кодсюрӧяс, кылӧ, мунісны нин делянкаясӧ, мед воны сэтчӧ рӧмыдсорнас на.

Илья кывзіс тайӧ шумсӧ и войся думъясыс, кодъясӧс сэтшӧм лёк нога торкліс Ӧксинь, бара заводитісны тӧждысьӧдны сійӧс.

Катищесянь делянкаясӧдз лыддьыссис шӧркодя сизим верст. Прӧстӧй сортовщикъяслы вӧлі дзикӧдз гӧгӧрвотӧм, мыйла буретш та ылнаысь колӧ кыскыны керъяс, кор вӧрыс тшем сулалӧ Вӧръю берегъясын и Дінъёль кузя — быдлаын, пом ни дор. Найӧ эз тӧдны, мый кымын ылынджык кылӧдчан юсянь вӧр делянкаяс, сымын донтӧма леснӧй ведомство вузалӧ вӧрсӧ заготовительяслы. Таысь кындзи, вӧлі и татшӧм помка: кодыр воддза арнас таті ветлӧдліс Русин-фон Стюарт, сылы синмас шыбитчис ӧти яг, кытӧні пожӧма вӧрыс кажитчис торъя нин мичаӧн. Тайӧ ягсьыс сэки сійӧ тшӧктыліс пӧрӧдны некымын пожӧм, зіля лыддис налысь арлыдсӧ, йӧзысь гусьӧн сюявліс зептас чагъяс, мед бӧрынджык сетны найӧс гырысь специалистъяслы тӧдмавны вӧрлысь качествосӧ. Вӧр кузя специалистъяс сетісны тайӧ вӧрлы медся ыджыд донъялӧм. Русско-англо-коми лесопромышленнӧй компаниялы воссис ыджыд позянлун первойя жӧ вояссянь завоюйтны мирӧвӧй рынок вылын вӧр качество боксянь слава.

Но компаниялы кӧ вӧлі выгӧднӧ лэдзны сортовкасӧ сизим верст сайысь, то сортовщикъяслы тайӧ ёна эз вӧв скода, торъя нин кыскасьны. Сутки чӧжӧн кыскыны ӧтиысь — этша, кыкысь кыскыны — ёна мудзисны вӧвъяс. Найӧс торъя нин мудзтӧдіс некытчӧ шогмытӧм кыскасян туй. Кузяла мучитісны тёпканъяс, шыбельяс. Чукыльяс эз и помасьлывны. Быд чукыльын кыскан керсӧ бертӧ сулалысь пу. Туйыс, тыдалӧ, артмылӧма ачыс, первойя вӧла-доддя прӧйдитлӧм бӧрын.

— Йӧзлы оланныд — он аслыныд, — дивитіс сортовщикъясӧс Илья, кор мӧдӧдчис тайӧ туйӧд делянкаясӧ.

Василь сӧмын паськӧдліс кияснас.

— Нэмсӧ тадзи вӧвлі. Некодлы абу окота старайтчыштны йӧзлы вылӧ.

— Йӧзлы вылӧ?..

— Код вылӧ нӧ сэсся? — тшӧтш суитчис ӧнӧдз на чӧв олысь Мишка. — Ёна тай лудӧ киӧй мырсьыны Типӧ сиктсаяс либӧ Ручпиян грездсаяс вылӧ. Найӧ ӧд сортовитӧны жӧ. Сідзкӧ, мед бурмӧдасны туйсӧ. Бур туйӧдыд, милости спросим, кутам кыскасьны.

Илья заводитліс вензьыны вокыскӧд. Но «настӧящӧй» сортовщик некутшӧма эз кӧсйы сетчыны выльӧн на воысьлы.

— Этійӧ, мый нин, — зілис дорйыны асьсӧ Мишка. — Тэ вот сюрлы ручпиянсаяс пӧвстӧ ӧтнад, оз кӧ каттьыны сювъястӧ.

— Кутшӧм мыжысь нӧ каттясны менсьымсӧ?

— Налы оз и ков тэнад мыжыд.

— Лӧгӧсь найӧ важгортсаяс вылӧ, — шыасис Василь да висьталіс, кыдзи Ручпиян грездса сортовщикъяс первойя йӧзӧн сувтлісны матысаджык участокӧ, но найӧс сэтысь вӧтлісны важгортсаяс, да налы ковмис мунны медся ылі пельӧсӧ, весиг Типӧ сиктса сортовщикъяс сайӧ.

Илья кывзіс и кыліс, кыдзи Васильлӧн кывъясыс шоммӧдісны сылысь морӧспань увсӧ. Вӧлі бура гӧгӧрвоана, кодлы кивыв сортовщикъяс костын татшӧм волысьӧмыс.

Кутісны нин сюравны кер лэччӧдысь вӧлаяс. Быд доддьын куйліс ӧти керйӧн. Унджыксӧ сӧвтны эз позь: додьяс да ичӧт додьяс векньыдикӧсь, колодкаясыс ӧти позъяӧсь, кык керйӧн сьӧкыд бертчыны туй чукыльясӧд.

Дзужгисны додь сювъяс, прысь несйылісны вӧвъяс, то друг кодкӧ мыйкӧ горӧдас либӧ скӧрысь тэрмӧдлыштас водзынджык мунысьясӧс.

— Эй ті, сэні! Унмовсинныд али мый?

— Эг на жӧ эськӧ да... — быттьӧ збыльысь садьмыштас ямщик, да ачыс лёкысь жӧ горӧдас вӧв вылас: — Ноко, вай! Зільджыка восьлав ли мый ли!

Ягыс лӧзаліс асъя югыдӧн. Воздухыс муртса вералыштіс тшӧкыда сулалысь пожӧмъяс пӧвстын, кажитчис лӧзоватӧн жӧ да вӧлі йӧлӧга шыа. Мунысьяслӧн шум кыдзкӧ ӧдйӧ да тревожнӧя разаліс яг пасьтала.

— Вот сыын и делӧыс, племяш, — чӧв муныштӧм бӧрын бара кутіс сёрнитны Василь. — Лӧгӧсь не сӧмын ӧти сиктсаяс мӧд сиктсаяс вылӧ. Оз яндысьны уськӧдчыны кӧинъяс моз сосед вылӧ сосед, вок вылӧ вок. А мыйла, думайтан? Олӧны судзсьытӧм олӧмӧн — вот мыйла! — Сійӧ ещӧ мыйкӧ думыштіс да содтіс: — Ӧта-мӧдсӧ йӧзыд уважайтлӧны пӧт кынӧм дырйи. А ми век тшыг нисьӧ пӧтӧсь. Та вӧсна и пурсям.

Та вылӧ Илья кӧсйис нин шуны, мый сортовщикъяслысь скӧрлунсӧ бурджык вӧлі веськӧдны найӧс нартитысьяс вылӧ. Но кӧнкӧ водзынджык кодъяскӧ кутісны ёна шумитны.

Тайӧ вӧлі делянкаяс заводитчанінын нин, кытысянь вожаліс куим туй — важгортсаяслӧн, Типӧ сиктсаяслӧн, Ручпиян грездсаяслӧн. А кӧреннӧй туй вылас на эм дзескыд места. Ӧтарас — шыбеля пӧкат, мӧдарас — пожӧмъяс, кодъяс артмӧдӧмаӧсь туй чукыльсӧ. И колӧ жӧ лоны сэтшӧмторлы: Чугун Ӧльӧш Сергейлӧн татчӧ пӧрӧма кер доддьыс дай орӧма заверткаыс. Сергей маласигкості татчӧ матыстчӧмаӧсь и мукӧд тыра доддяяс — куимнан бӧжсяньыс. Туй вылын артмӧма пробка. Ог тӧд, кыдзи да мыйсянь заводитчӧма, а Ильяяс воигкежлӧ тані вӧлі нин татшӧм серпас: Сергейлӧн вӧлыс додь вожъяс кежсьыс сулаліс лымйын. Керйыс куйліс пӧперегӧн. Ачыс Сергей — вирӧссьыштӧм чужӧма — сулаліс кер вылас да страшнӧя ӧвтчис черӧн том морт да тошка дядьӧлань, кодъяс зоръясӧн сійӧс кӧсйисны вӧтлыны кер вывсьыс. Ылынджык сулалісны мукӧд ямщикъяс. Ставӧн горзісны, скӧралісны, воисны ӧта-мӧд вылас. Но медся гораа кыліс Сергейлӧн гӧлӧсыс:

— Потшӧма туйсӧ, потшӧма. Виччыштлӧй. Регыд локтасны. Сэки вӧчам полнӧй рӧштшӧт!

Мӧд вӧлыс, кодӧн кыскасис Сергейлӧн гӧтырыс, тыра доддя, сулаліс водзынджык. Ямщикыс эз вӧв, Сергей сійӧс ыстӧма отсӧгла да та вӧсна и эз кӧсйы восьтыны туйсӧ, мед вокъяс да соседъяс воӧм бӧрын вӧчны «рӧштшӧт» Ручпиян грездсаяслы, кодъяс, тыдалӧ, тожӧ эз кӧсйыны асьнысӧ сетны ӧбидаӧ.

— Потшӧма туйсӧ, потшӧма! — век ӧвтчис чернас Сергей. Кузь да сӧнйӧра тушаыс кажитчис пружинаяс вылын кодь, сортовитан черыс эз бурысь югъяв.

Друг сылӧн противникъясыс быттьӧ дрӧгнитісны. Сергей видзӧдліс мышланьыс да аддзис воысьясӧс.

— А ӧні мый шуанныд, ручпиян? Ӧні мый шуанныд? — быттьӧ ӧзйыштіс сійӧ надейтчӧмӧн, мый Васильяс сувтасны сы дор.

Илья котӧрӧн моз кайис кер вылӧ жӧ. Сылӧн вӧлі шензьымӧн кокни вӧрас, а чужӧм сертиыс тӧдчис быдтор вылӧ дасьлун.

— Мый вӧчсьӧ тані? — кыдзкӧ не ас гӧлӧсӧн горӧдіс сійӧ.

Первой мыйлакӧ ланьтыштлісны ставӧн. Сэсся сідз жӧ ставӧн кутісны норасьны Сергей вылӧ, мый сійӧ заводитіс тышкасьны ӧтияскӧд, а туйсӧ тупкис ставлы.

— А тӧданныд, мый найӧ керисны, тӧданныд, мый шуисны? — заводитіс Сергей, но Илья век на не ас кодь гӧлӧсӧн быттьӧ вундыштіс:

— Дурак тэ, Сергей!

Кывйыс вӧлі сэтшӧм виччысьтӧм да сэтшӧм стӧча лӧсяліс тайӧ здукӧ, мый ылынджык сулалысьяс пӧвстын ызнитіс серам, а асьныс тышкасьысьяс тшӧкмунісны.

Ӧні видзӧдісны сӧмын Илья вылӧ, да Илья пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый унджык йӧзыс сы дор — весиг Ручпиян грездсаяс, Типӧ сиктсаяс. Вежӧрыс уджаліс ӧдйӧ, синъясыс аддзисны ставсӧ ӧтпырйӧ. Сійӧ удитіс нин приметитны туйлысь чукыльсӧ, аддзис тайӧ местасӧ ордъянін.

— Но и тӧлка юръяс ті! — друг нюммуніс Илья. — Этатшӧм шыбеля места он вермӧй лӧсьӧдыштны. Навернӧ, эз ӧтилӧн нин пӧрлы татчӧ доддьыс?

— Некор ӧд вӧчны туйсӧ! — медся бӧрсяньыс шыасис чилӧг гӧлӧса нывбаба. — Пурсьыны колӧ. Ок, эськӧ, вот лэдз налысь гачьяссӧ да шӧрав кучиксӧ этайӧ плетьнас!

— Веськыд шог прӧйдитны татшӧм местаяссӧ, — ӧтувтчис мӧд. А сэтӧні кутісны норасьны коймӧд, нёльӧд.

— Мучитӧны вӧвъяссӧ, мучитӧны йӧзсӧ.

— Он шу абу дуракъяс.

Ямщикъяс пӧвстын вӧлӧмаӧсь Проня Иван, Анна, Дарья. Найӧ пыр жӧ кытшалісны Ильяӧс. Матыстчисны Типӧ сиктса ямщикъяс. Сэк жӧ важгортсаяслӧн туй вожсянь ӧдйӧ котӧртісны Сергейлӧн вокъясыс — Васька да Митрей. Найӧ киясын вӧліны зоръяс.

— Кӧні, кодӧс виисны? — котӧртӧмысла сьӧкыда лолаліс Митрей.

Илья мӧдӧдчис сылы воча.

— Тэ меным зэв колан, муса другӧй. Чолӧм! — сылы кисӧ нюжӧдіс сійӧ. — Сёрниыс тані мӧдтор йылысь.

Тшӧтш матыстчис Васька — ар комына мужичӧй, коді мыйлакӧ сӧвсем эз мун Ӧльӧш рӧдӧ. Вокъяс дорсьыс сійӧ кажитчис ёна жебӧн.

— Думайтам татшӧмтор йылысь, — тэрмасьтӧг висьталіс Илья, — веськӧдны туй чукыльсӧ. — Сійӧ сывйыштіс сы гӧгӧр сулалысьясӧс да шыасис на дінӧ: — Правильнӧ абу?

— Дерт, правильнӧ. Эта мындаыдлы ӧтчыд прӧйдитны.

— Колӧ веськӧдны, колӧ.

— Василь дядь! — горӧдіс ышмӧм Илья. — Видзӧдлы, кыті бурджык.

— Видзӧдлыны позьӧ. Ме тайӧс радпырысь.

А сэк кості, кодыр Василь кутіс видлавны местасӧ, кыті бурджык писькӧдны выль туй, буретш сійӧ тошка дядьӧыс, коді медся яра воис зорйӧн Сергей вылӧ, чеччыштіс аслас доддьӧ, вожмаліс керсӧ да явӧ ышнясьӧмӧн горӧдіс:

— Ноко, Серко, ӧдӧбтыв! Миянлы некор виччысьнысӧ!

Кӧнтусь сера, багатыр кодь мерин плетьӧн первой жӧ кучкӧмысь сувтыштліс кыккокйыв да пуркнитчис лымйӧ. Бокӧ кежигӧн кер доддьыс муртса эз кымыньтчы, но сюсь ямщик удитіс пырмунігмозыс веськӧдыштны сійӧс.

Джуджыд лымсӧ Серко кокниа поткӧдіс паськыд морӧснас, тыра доддьыс быттьӧ гӧрис.

— Ок, и дьявӧл тэ вӧлӧмыд, Микол Ӧльӧкан! Эта дыра эн гӧгӧрво выль туй вӧчны, — бӧрсяньыс ошкисны Ӧльӧканлысь удаллунсӧ.

— Талы, эськӧ, тӧлка юр кӧ ещӧ!

— Мый ті, бабаяс: сэки, эськӧ, коді первойя мортӧн мӧдіс панны тышкасьӧмъяссӧ?

— Эй, кылан, Ӧльӧкан, мый шуӧны тэ йылысь?

Но Микол пи удитіс нин бӧр петны туй вылӧ да сувтлытӧг мӧдӧдчис водзӧ.

— Повзьӧма, тыдалӧ, мед оз нӧйтны Сергейлӧн вокъясыс, сійӧн и усйысис ӧдйӧнджык.

Илья эз сӧгласитчы вӧчны ордъян туй сэті, кыті прӧйдитіс Ӧльӧкан. Василькӧд ӧтув сійӧ аддзис бурджык места. Некымын здук мысти артельӧн юждыштӧм лым кузя Проня Иван веськӧдіс ассьыс кыз кынӧма Чалкосӧ. Сы бӧрся мӧдӧдчисны мукӧдъяс. А Чугун Ӧльӧш Сергей збыльысь дурак моз сулаліс кер дінас да век скӧрпырысь висьталіс вокъясыслы, кыдзи вӧлі делӧыс.

Сортовитан делянкаӧ воӧм бӧрын нин дядьыс ошкыштіс Ильяӧс:

— Тэ, зон, ёна ладнӧ вӧчин. А то, эськӧ, вермисны прамӧя дойдавны ӧта-мӧдсӧ.

Сопрон Василь весиг думыштны эз сяммы, мый сортовщикъяслысь тышкасьӧмсӧ торкӧм да выль туй писькӧдӧм Ильялы вӧліны ёна тӧдчанаджыкӧн прӧстӧй случай дорысь. Ачыс Илья тайӧс гӧгӧрвоис, но кадыс коли этша на да сійӧ эз тӧд, мыйджык колӧ вӧчны водзӧ.

Ягыс вӧлӧма зэв мичаӧн. Вӧрзьӧдлытӧминъясын пожӧмъяс сулалісны сисьяс моз веськыда, пыш моз тшӧкыда. Му дінас эз вӧв ни ӧти понӧль. Увъясыс поздысисны сӧмын туганъясас, да кодыр видзӧдлан на вылӧ — усьӧ шапкаыд. Кажитчис, быттьӧ тайӧ вӧрлысь кӧйдыссӧ кодкӧ кӧдзыштлӧма ӧти тулысӧ, ӧти киясӧн, пуяссӧ быдтӧма ӧти ног дӧзьӧритӧмӧн. Югыд лым, лӧзоват воздух да гора асыв содтісны кыпыдлунсӧ. Ёнджыка ворсісны яглӧн рӧмъясыс — то гӧрдӧдіс кырсьӧн, то вежӧдіс лыскӧн, кодӧс серӧдісны вата моз ӧшалысь лым туктаяс, то рудаліс муртса тӧдчысь вуджӧръясӧн либӧ югдӧдсис восьсаджык местаясӧн.

Мӧд кодьджыкӧсь вӧліны уджалӧминъяс. Вӧрыс сэні шочмӧма, дзугсьӧма, ёгӧссьӧма, быттьӧ сэті прӧйдитӧма кутшӧмкӧ висьӧм. Тадзи лёк ногӧн вӧрсӧ жугӧдӧмаӧсь сортовщикъяс, кодъяслӧн чер шыясыс да пуяслӧн пӧрласьӧмыс быдладорсянь кылісны и ӧні.

Мишка, вӧлӧм, куритӧ век на гусьӧн. Пӧстатьӧ воӧм бӧрын сійӧ гаровтіс чигарка да дӧза нин сьӧдасьӧм табак кӧшельсӧ чургӧдіс вокыслы.

— Ог тшынасьлы, — ӧткажитчис Илья. Сэк жӧ сійӧ аддзыліс Мишка вом доръясысь шомаа нюмъёвтӧм.

— Ачыд дугдін али том гӧтырыд дугӧдіс?

— Гӧтырӧй оз тшӧкты, — нарошнӧ сӧрыштіс Илья. — Зэв пӧ дука вомыс куритчысь верӧсыдлӧн.

— Ыхм! Этійӧ, мый нин... Зэв гӧгӧрвоана. Купеч семьясьыд вайӧм мортыд не тайӧс на вермас петкӧдлыны.

«Завидьтӧ, тыдалӧ», — аслыс думыштіс Илья, но вокыслы шуис:

— Тэ дырйи меным повны нинӧмысь. Отсыштан, ковмас кӧ.

— Милӧсти спросим, позяс отсыштны, — мудера серӧктіс Мишка. — Ме сы вылӧ и эм: ӧтияслы казачитны, мӧдъяслы отсыштны.

— Сьӧкыд олӧм тэнад, сідзкӧ... Давай инӧ отсышта кӧть. — И мӧдӧдчис медся матын сулалысь пу дінӧ. — Тайӧс али кодӧс первой пӧрӧдам? — Но вокыс собис нин водзӧ. — Ме ӧд тэнсьыд юала, Мишка.

— А тэ бурджыка видзӧдлы пу вылас, сэки и юасьны оз ковмы.

Илья сӧмын ӧні вежӧртіс, мый пожӧм гӧгӧрыс кодкӧ уялӧма нин, пусӧ видлалӧма гӧгӧрбок. Но мыйла абу туйӧма кер вылӧ, сідзи и эз вермы тӧдмавны, кӧть эськӧ бергаліс сы гӧгӧр дзонь здук.

— Чаль ув сылӧн, — медбӧрын, шыасис Мишка.

— Чаль ув?.. Кӧні, кутшӧм чаль ув? Этайӧс али мый шуан? Тайӧ жӧ прӧста кос ув. Сӧмын быдмӧма неуна чатӧрӧнджык.

Споруйтны Мишка эз куж да ӧдйӧджык локтіс Илья дінӧ, мед сылы петкӧдлыны пусӧ пӧрӧдӧмӧн.

— Керав мӧдарсяньыс, — тшӧктіс сійӧ да ачыс кутіс керасьны жӧ.

Мачта кодь пожӧм, кытысь позис вӧчны дас кык аршына куим кер, дрӧгнитіс туганнас да, ӧтарӧ ӧддзиг, швичкысис-усис лым пытшкӧ ас кодьыс жӧ пожӧмъяс костӧд.

«Настӧящӧй» сортовщик абу ӧшыбитчӧма: дас аршын судтаын вӧлӧма чаль ув.

— Но и мед! — эз кӧсйы сетчыны Илья. — Тайӧ ӧд абу сісь чаль ув. — Сійӧ сӧтыштіс чернас. — Аддзан — йи кодь ён.

— Ме и ачым тӧда, мый ён. А кер вӧчны оз позь: бракуйтасны.

— Сідзкӧ, дінсӧ колям, а керсӧ вӧчам йывсьыс. Семерикыд лоас на.

— Кутшӧм, зон, тӧлка тэ вӧлӧмыд, — воксӧ дивитыштіс Мишка. — Первой сійӧс вӧч, сэсся кыскы катище вылӧ, сэсся сэні тожӧ бракуйтасны.

— Мыйла нӧ этатшӧм мича керсӧ бракуйтасны?

— Сы вӧсна и здолой вӧчасны, мый сійӧ йыв кер. Примитӧны сӧмын дін керъяс.

Водзӧ Мишка сёрнитны эз кӧсйы. Муніс аслас пу дінӧ. Илья, быттьӧ мыйӧнкӧ доймӧм морт, сьӧкыда мӧдӧдчис вокыс бӧрся.

Мӧд пожӧмлысь орӧдісны кер вылӧ сӧмын дінсӧ жӧ. Струна кодь веськыд, пӧшти увъястӧм йылыс колис сісьмыны. Вижгӧрд рӧма кырсьыс тулыснас сьӧдӧдас, гожӧмнас шоммас, арланьыс сы улӧ чужасны пучейяс...

Лэччӧдны индӧм керйыс дзоньнас вольсис. Кыз кырсьыс вӧлі пуыс кодь жӧ галя-кын, чер улӧ сетчис ичӧтикаӧн. Ковмас ещӧ поткӧдлыштны да лӧсыштны дінсӧ. Кык воклы тырмис ноксьыны кер дінын вель дыр. Зато артмис — кӧть век любуйтчы. Мишка эз весь окотапырысь чер тышнас клёнӧбты керъяс.

— Этайӧ, мый нин... Ме чайта, дубыд лоӧ бракуйтны тайӧс!

Клёнӧдчисны и мукӧд пӧстатьясын. Быдӧн зілис ёна бӧрйысьны да вӧчны керсӧ бурджыка, мичаджыка, мед бӧрыннас, приёмщикъяслы сдайтігӧн, эз ковмы каитчыны катище вылӧ сійӧс лэччӧдӧмысь.

Илья уджаліс кын сьӧлӧмӧн. Сійӧ некыдз эз вермы вунӧдны эновтӧм первой пожӧмсӧ, эз вӧв сӧгласен Мишкакӧд, кор сійӧ колис вӧчтӧг ещӧ на ӧти пӧрӧдӧм пу. А мыйта тшупліс, кымынӧс лӧсйыштіс! Али нӧ Мишка оз гӧгӧрво кутшӧмкӧтор, вӧчӧ не йӧз ногӧн? Илья заводитліс тӧдмавны, раз-мӧд та йылысь панліс сёрни. Но вокыс твердитіс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс: примитӧны сӧмын дін керъяс; тайӧ керъясас мед эз вӧвны гырысь увъяс, чаль увъяс, сісь увъяс, лӧз лентаяс, гӧрд слӧйяс, косьмӧм бокъяс да, тӧдӧмысь, тшакъяс; керъясыс мед вӧліны зэлӧдӧм сунис кодь веськыдӧсь, йывъясыс сизим вершӧкысь не вӧсниджыкӧсь, дасысь не кызджыкӧсь, а дінъясыс эз вӧвны шмакаӧсь.

— Компаниялы вӧчам — ог Кектӧм Миколлы! — аслас тӧдӧмлунӧн ошйысьыштіс Мишка. — Загранишнӧй вӧр! Кутшӧмсюрӧӧс сэтчӧ он мӧдӧд.

Тайӧ кывъяссӧ Мишка кывліс Вишкун Ласей вомысь, кор подрядчик споруйтіс мужикъяскӧд. Но мый сэтшӧм лоӧ компанияыс, мыйӧн торъялӧ «загранишнӧйыс», Мишка, дерт, эз тӧд дай тӧдны эз кӧсйы.

Илья век жӧ чайтіс, мый сылӧн вокыс оз мукӧдъяс моз уджав. Таысь кындзи, сійӧ эз вермы вунӧдны асывнас вӧлӧмторъяс йылысь. «Ӧд вермисны кӧ лӧсьӧдны туйсӧ ичӧтик местаті, мыйла нӧ эськӧ оз вермыны вӧчны сійӧс кузяла — делянкаяссянь катищеӧдз», — арталіс сійӧ.

Оз, Илья некутшӧма оз вермы лэдзчысьны морт улӧ, кодлы ставыс веськодь. Пажнайтӧм бӧрын сійӧ шуис вокыслы:

— Тэрмасьны миянлы некытчӧ: ӧти вӧвнад уна он кыскы. Ме кӧсъя ветлыны видзӧдлыны йӧзсӧ.

А Мишкалы нӧ кутшӧм мог: мед ветлӧ — зимӧгор велалӧма нин прӧста шӧйтны; мед видзӧдлӧ — оз-ӧ ёнджыка гӧгӧрво, мый Мишкалӧн кодь мича керйыс шоч сортовщиклӧн.

— Лямпаяс эстӧні куйлӧны, — кинас индыштіс сійӧ. — На вылын лӧсьыдджык кадсӧ колльӧдны.

Илья веськӧдчис неылын тыдалысь бипурлань да пыр жӧ сюрис Типӧ сиктсаяс дінӧ. Би дорын пукалісны нёльӧн — кык мужичӧй да кык нывбаба. На дінсянь неылын, турун дінын, вердчисны сӧвтӧм додьяса кык вӧв.

Кер вӧчысьяс да кыскасьысьяс мыйкӧ зэв ёна варовитісны, но, Ильялысь воӧмсӧ казялӧм бӧрын, ӧти нывбабаыс мыйкӧ шуыштіс, и ставӧн ӧдйӧ видзӧдлісны Ильялань.

— Клеб-соль тіянлы, — шыасис Илья.

— Локыв пажнайтны миянкӧд, — сылы вочавидзис медся олӧмаыс, ар ветымына, но дзор тошка нин морт.

— Пасибӧ, Ӧнисим дядь. Ми нуръясьыштім нин.

Ӧнисимӧс Илья аддзыліс и водзынджык, кӧть эськӧ найӧ эз вӧвны тӧдсаӧсь. Керкаыс сылӧн сулаліс Типӧ сикт таладор помын, ю кыр йылын, керка радъяссьыс неуна бокынджык.

Пӧрысьджык нывбабаыс, кодӧс Илья тӧдіс жӧ лэчыд гӧлӧсыс серти, чеччис мыр вылысь да тшӧктіс гӧстьлы пуксьыны ас местаас. Илья заводитліс ӧткажитчыны, но нывбаба шуис сылы:

— Буретш вӧлі тэ йылысь висьтала, кыдзи восьтін йӧзлы туйсӧ. Да ӧд шензьынытӧ он вермы! Микол Ӧльӧкан эськӧ петуксьыс петук — сійӧс и видзӧдӧ, медым кокыштны кодӧскӧ, а усйысис кӧтасьӧм бӧжа чипан моз. А Чугун Ӧльӧш пиыс, зонъяс, Чугун Ӧльӧш пиыс!.. Лэччигӧн мыйкӧ сералім Варуккӧд!

Варук нима ныв сӧмын нюмъяліс. Сылӧн ляпкыдик ныр, пельӧса чужӧм, кыз яя паръяс да зэв мича синъяс, кодъясӧн сійӧ быттьӧ кӧсйис ньылыштны Ильяӧс.

Нёльӧдыс — Илья арлыда жӧ том морт. Шуӧны Терень Гришӧн. Чужӧм сертиыс муніс Варуклань, тыдалӧ, чоя-вока.

— Кывлі, сӧмын на локтӧмыд Коммуысь, — чӧвтыштіс Ӧнисим. — Мый нин сэні бурыс кывсьӧ?

Кывйысь кывйӧ сёрни кутіс паськавны. Мӧдӧдчисны нин кер лэччӧдысьяс, муніс аслас пӧстатьӧ Гриша.

Ӧнисим, вӧлӧмкӧ, бура тӧдӧ пӧчинӧкса Миронӧс да жалитіс сійӧс. Юаліс Илья сой йылысь, кодӧс коркӧ курччавліс ош. А такӧд йитӧдын кыдзкӧ ачыс нин тыдовтчис, мый ссыльнӧй доктор Масашвили овлӧма буретш Ӧнисим ордын. Ильялы эськӧ вӧлі окота юавны, тӧдӧ оз Ӧнисим, кытчӧджык нулісны докторӧс, но эз юав, сёрнисӧ бергӧдіс сортовка лэдзӧм вылӧ.

Мукӧд сортовщикъясысь Ӧнисим торъяліс сійӧн, мый унджыктор тӧдіс да та йылысь кужис висьтавны мӧд мортлы. И кодыр Илья юаліс, мый ради сортовщикъяс татшӧм ёна бӧрйысьӧны керсӧ вӧчигӧн, Ӧнисим вочавидзис дженьыда да гӧгӧрвоана.

— Казна вермӧ вузавны вӧрсӧ став местанас либӧ сулалысь пу лыдӧн, либӧ весиг кер лыдӧн. Леснӧй компания, кодлы ми вӧчам сортовкасӧ, ньӧбӧма белетсӧ кер лыд вылӧ. Кымын сортӧвӧй кер лоӧ татысь петкӧдӧма, сымынысь и мынтысяс. Сылы дзик веськодь — тшыкӧ оз вӧрыс. Мед сӧмын керъясыс вӧліны буръяс пиысь медбуръясыс. Тайӧ вайӧ унджык прибыль.

— А мый эськӧ вӧлі, компанияыс кӧ босьтіс вӧрсӧ став местанас либӧ пу лыдӧн? — бара юаліс Илья.

— Думышт ачыд, том морт, — читкыртыштліс карӧй синъяссӧ Ӧнисим. — Тайӧс гӧгӧрвоны абу сьӧкыд.

Ильялӧн морӧс пытшкыс быттьӧ дрӧгнитыштіс. Ӧнисим синъясысь, сылӧн чужӧм выражениеысь да самӧй шуанногсьыс Илья кыліс да аддзис мыйкӧ сэтшӧмӧс жӧ, кутшӧмтор паметяс кольӧма Филиппкӧд первой аддзысьлӧмысь.

Ӧнисим содтіс:

— Потш ни палич эськӧ эз кольны. Ставсӧ эськӧ деньгаӧ пӧртісны.

Сійӧ содтіс каллянас табак, лазсьыс перйис зуд да кутіс лэчтыны черсӧ.

— Ме тэнӧ дыр и шойччӧді, Ӧнисим дядь, — лямпа вылӧ сувтіс Илья. — Асьныд волӧй миян би дорӧ. Абу тай ылын.

— Нинӧмтор он тӧд. Гашкӧ, и волам коркӧ, — мӧдӧдчигас нин кӧсйысис Ӧнисим.

Илья исковтіс водзӧ. Сійӧ ӧні кытшлаліс делянкаясӧд некод дінӧ сувтлытӧг. Быдлаын вӧлі Мишка участокын кодь: куйлісны сісьмыны кольӧм дзонь пуяс, пуяслӧн йывъяс, кытысь позис вӧчны зэв бур керъяс, весиг кык керйӧн ӧти пу йывсьыс; сулавны кольӧмъяссӧ — то тшуплӧма, то лӧсйӧма, то дойдалӧма мӧд пуяс пӧрӧдігӧн; ӧшалісны крукасьӧм пожӧмъяс; му діныс кажитчис лёк тӧв ныр прӧйдитӧм бӧрын моз; страшнӧй висьӧм йылысь кажитчӧм содіс. Но Илья ӧні тӧдіс, коді тані мыжаыс. Лесопромышленнӧй компания сылы мӧдіс кажитчыны кутшӧмкӧ чудовище кодьӧн, коді аслас агентъяс, довереннӧйяс да подрядчикъяс пыр, сортовщикъяс киясӧн нем жалиттӧга жугӧдӧ мича ягсӧ сы могысь, мед тайӧ чудовищеыс лои ещӧ на вынаӧн да яндысьтӧмӧн.

Морт сьӧлӧмлы матысатор сӧдзӧдчылӧ сійӧ душа пыр; вежӧртны кужысь — бордъя кодь; вынйӧр да кӧсйӧм, кор найӧ олӧны ӧти вевт улын, повтӧмӧсь. Ильялы природаыс сетӧма тӧждысян душа, ясӧд вежӧр, вынйӧра кӧсйӧмлысь повтӧмлун. Сылӧн сӧмын эз на тырмы сэтшӧм олӧм опыт, эз на вӧвны сы мында тӧдӧмлунъяс, мыйта коліс чудовищекӧд воча морӧс кутчысьӧм вылӧ. Вокыс дінӧ Илья воис весиг жугыльмыштӧмӧн. Но тайӧ вӧлі недыр кежлӧ жугыльмылӧм. Илья Ошлапов важӧн нин мунӧ сійӧ туйӧд, кыті мунлӧны повтӧмъяс. Тайӧ вӧлі лёк визувлы паныда туй.

СКӦРЫСЬ ШУВГӦ ПАРМА

1

Верӧсыслӧн вӧрӧ кайӧм бӧрын Вералы ещӧ на ёнджыка кутіс кажитчыны, мый сійӧ овмӧдчис эз аслас гортын, а скӧр да вильыш йӧз ордын, кӧні ставыс вӧчсьӧ сідзи, мед быд здук сылы казьтыштны, мый сійӧ тані лишнӧй морт. Эз бурмӧдны энькаа-моняӧс гӧснечьяс, эз вӧчны найӧс милӧстяджыкӧн весиг сэтшӧм донаторъяс, кыдзи самӧвар да вурсян машина, кодъяс овлӧны сӧмын крепыдджык овмӧсъясын. Марпалы сетӧм шоныд шаль идравтӧг куйліс джаджйын. Катьӧ эз и думайт пуктывны юрас мича чышъянсӧ, ичӧт Мишкалӧн шыргун-чача туплясис залавка вылын, а самӧвар да машина сулалісны жырйын медся пемыдінас, быттьӧ найӧ вӧліны шыбласторъясӧн. Майбыр, оз тай ков велӧдны йӧзтӧ, кутшӧм ногӧн налы тешитчыны ӧта-мӧд вылас, быдӧнлӧн аслас сямлун, быдӧн бӧрйӧ оружие пыдди буретш сійӧс, кодлы да мый ёнджыка мӧрччӧ. Синтӧм скӧрлуныд — милӧсть оз тӧд.

Но век жӧ Илья гозъяӧн вайӧм тайӧ самӧварыс да кӧртӧн дорӧм сьӧкыд сундукыс, коді сідзи и коли красуйтчыны кӧтшас пельӧсын, вӧчисны ассьыныс делӧ. Быд раз, кор энькаа-моня керкаӧ кольлісны кыкӧн либӧ ӧткӧн-ӧткӧн, век уськӧдчылісны лючкиджык видзӧдлыны звӧнитысь томана сундук вылӧ, малыштны ыргӧнӧн лӧсталысь самӧвар да лакӧн югъялысь вевта вурсян машина.

Та дырйи тӧдчис и сэтшӧмтор: Катьӧ кӧ видлаліс найӧс кутшӧмкӧ лӧсьыдтӧм чувствоӧн, весиг полӧмӧн, то Марпалӧн чужӧмыс ставнас ворсіс, быттьӧ тайӧ эз вӧв прӧстӧй чужӧм, а аслыссикас зеркалӧ, код вылӧ ӧта-мӧд вежмӧн лолалісны то кӧдзыд веськодьлун, то шома кедзовтӧм, то прӧстӧ нимкодь. Тадзи коли ещӧ лун дай рыт.

Войнас нем виччысьтӧг вӧрысь друг локтіс ачыс кӧзяин. Верӧсыслӧн первойя жӧ кывъяссянь Марпа гӧгӧрвоис, мый сылы бурджык чӧв олыштны, бурджык ветлыны кок чунь йылын. Ичмоньяссӧ сідзи и эз садьмӧд. Аски асывнас Катьӧ пыр жӧ приметитіс: энькаыс муртса жӧвъялӧ, син доръясыс гӧрдӧсь да пыкӧсаӧсь.

«Тайӧ делӧ Ильялӧн, — повзьӧмӧн думыштіс Катьӧ. — Ёна и суклялӧма, тыдалӧ». — Да сідз жӧ ланьтӧдчис шырпи моз.

Луннас нин, виччысьтӧг жӧ, гымыштіс-воис Ӧксинь.

— Кӧні сійӧ, кӧні миян гӧлубушка-ичмоньным? — порог дорсянь на горӧдіс сійӧ да заводитіс кутлыны Вераӧс. — Да ӧд эстшӧм шань да мича тэ лоӧмыд! Да ӧд тэысь ми кутшӧма гажтӧмчим, мыйта майшасим!..

Здук мысти Ӧксинь видлаліс нин ставсӧ, мый вайисны Илья гозъя. А ещӧ здук мысти пӧдса жыр ӧдзӧс сайын сійӧ кесліс Марпаӧс:

— Йӧзсӧ смешитан, бобӧ. Асьтӧ он жалит. Озырлунысь кӧсъян ӧткажитчыны. Сё пасибӧ нин сійӧ — купеч домкӧд рӧдняасьӧмыд. Озыр овмӧсыдлӧн и шыблас лыяс гырысьджыкӧсь... Эн тӧждысь: ми кутам увтны ыджыдджык кусӧк вылӧ.

Вера эз тӧд Ӧксинь тьӧткаыслысь думъяссӧ, но сійӧ аддзис и вежӧртіс, мый батьыс воӧм бӧрын кӧ керкаыс лои быттьӧ югыдджыкӧн да кыпыдджыкӧн, то Ӧксинь воӧм бӧрын сійӧ лои лишнӧйджык югыдӧн, вывтіджык кыпыдӧн, и таысь вӧлі окота кытчӧкӧ дзебсьыны. Но дзебсьыны ӧні вӧлі некор: бабаяс удитӧмаӧсь нин кывлыны и тайӧ выльторсӧ — ичмоньыс дор Степанлысь сувтӧмсӧ, Ӧксиньлысь котралӧмсӧ — да кутісны воны Вераӧс видлыны дзонь чукӧръясӧн. Волісны и Матрен пӧч да Педӧра, бӧрдыштісны нимкодьысла. Тадзи коли ещӧ кык лун.

Матвей Степан, тӧдӧмысь, эз кай вӧрӧ, виччысис пияныслысь гортӧ лэччӧм. Колӧ вӧлі решитны, корджык чукӧртлыны гӧстьясӧс пир вылӧ — веничайтчӧмыс ӧд налӧн вӧлӧма нин, мӧд свадьба он кут вӧчны. Выль ногӧн ковмис думыштлыны уджъяс йылысь: сортовка дінын мӧдасны уджавны кык вок, ачыс Степан заводитас нажӧвитны гортас — вӧчны вузалӧм вылӧ кашава додьяс, ӧднӧколка кругъяс; бабаясыс мед печкӧны, мыйта налы колӧ.

И друг виччысьтӧмтор: Мишка лэччис вӧрысь, а Илья кольччӧма.

— Мыйкӧ лои али мый? — тӧждысьӧмӧн юаліс батьыс.

— Мый нӧ лоас... Поконик Кектӧм Миколлы уджалӧ.

Степан пуктіс кисьыс лӧвушка кыан рӧжсӧ, код вылӧ буретш каттис сунис.

— Тэ он вӧтась?

— Вӧтасьлӧны узигӧн, старик.

Мишка эз тэрмась. Пӧрччис дукӧссӧ, пуксис лабичӧ. Сылы вӧлі зэв интереснӧ видзӧдны, кыдзи сыӧн шуӧм кывъясысь друг ставӧн шемӧсмисны. Батьыс виччысис водзӧ гӧгӧрвоӧдӧм; Катьӧ ӧдйӧ босьтіс матушка киясысь питорсӧ.

— Волы, инӧсь, ме ордӧ, тьӧзко, — кадсӧ нарошнӧ нюжӧдіс Мишка. — О, тэ тай, зон, ыджыда нин быдмӧмыд.

«Тьӧзко» вӧлі унзіля да бӧрддзис. Ыджыд Мишка сійӧс сетіс бӧр.

— Василь дядьыд нӧ лэччис жӧ? — юаліс Степан.

— Сійӧ тожӧ помечалӧ. А мый сылы вӧчны? Ӧксинь тьӧтка вӧвсӧ лэччӧдіс да сідзи и эз катӧд.

— Тэ, Мишка, кор тэнсьыд юасьӧны, лючки висьтав, — велӧдыштіс мамыс.

— А мый сэні висьтавнысӧ: сортовитан туй лӧсьӧдӧны.

— Зэв бур, мый лӧсьӧдӧны, — ошкыштіс батьыс. — Тайӧс важӧн нин колі вӧчны.

— Вӧчны, да не тадзи. Этійӧ, мый нин... ӧтияс помечалӧны, мӧдъяс тайӧ туйӧдыс кыскасьӧны, да ещӧ пиньяснысӧ мыськӧны — зимӧгорлы пӧ вӧчны нинӧм, мед уджалыштӧ.

Мишкаӧн бӧръя кывъяссӧ шуалігкості керкаӧ пырис Вера — ветлӧма вала. Мишка мыйлакӧ сувтыштліс пукаланінсьыс, кизялыштіс дӧрӧм кизьсӧ да кутіс видзӧдны, кутшӧм кокниа да плавнӧя Вера лэдзис пельпом вывсьыс пу ведраяс, кисьтіс васӧ пельсаӧ, лэптіс сёр вылӧ карнансӧ. И тайӧ дженьыдик кадас Мишка юрӧд удитіс мелькнитны, кыдзи найӧ — казак да казачка — уджавлісны Вишкун ордын, кыдзи дзонь войпук водзын Вера окавліс Мишкаӧс, кыдзи Мишка первойысь да, буракӧ, медбӧръяысь радейтчыліс ныв вылӧ. «Со татшӧмӧн эськӧ и вӧлі менам гӧтырӧй», — Вералы бара паныд сувтыштігӧн думыштіс Мишка.

— Видза олан, Микайлӧ Степанович! Ме ӧд тэнӧ важӧн нин эг аддзыв.

Мишка вунӧдчис ставтор йывсьыс. Сійӧ лишнӧйджык дыр кутіс аслас лапаясын Вералысь пелькиник кияссӧ, яндысьтӧмаджык видзӧдліс Вера синъясӧ, быттьӧ кӧсйис дивитны, мыйла сійӧ ӧткажитчис лоны Мишка гӧтырӧн.

— Этійӧ, мый нин... Ми збыльысь важӧн нин эг аддзысьлӧй. И со кӧні бара аддзысим — асланым гортын.

Катьӧ эз вермы водзӧ терпитны. Пинь пырыс сійӧ пычиктіс сэтшӧм звук, кутшӧм овлӧ сьӧдбӧжлӧн, кор сылы тальччан бӧж вылас, да звирк пырыштіс жырйӧ. Тайӧ вӧлі тырмымӧн сы вылӧ, мед Мишка вежӧртіс, мый сылӧн эм «чивӧчка» дай «тьӧзко». Жебиник ус-тошка кузь чужӧмыс пыр жӧ лои стрӧгӧн, гӧлӧсыс чорзьыштіс.

— Верӧсыд тшӧктіс висьтавны: лун-мӧд пӧ ог на лэччы гортӧ.

Ӧд збыльысь! Кутшӧм сэтшӧм бурторйысь Мишка кутас меліасьны томджык вок гозъякӧд? Оз-ӧ нин сы вӧсна, кыдзи Вишкун ордын корасян рытӧ Илья нӧйтліс ассьыс ыджыдджык воксӧ? Бур йӧз ӧнӧдз абу вунӧдӧмаӧсь, век на казьтывлӧны та йылысь, дӧзмӧдчӧны Мишкалы.

— Тадзи и шуис, старик, — батьыс вылӧ видзӧдліс Мишка, мед кулитыштны воксӧ, — висьтав пӧ гӧтырлы. А тіянлы, бать-мамлы, кыв ни джын. Вот кутшӧмӧсь овлӧны радейтана пияныд.

Степан дӧзмыштіс та вылӧ:

— Тэ мыйсюрӧсӧ эн йитлы. Делӧ йывсьыс висьтав. Кодъяс вӧчӧны сортӧвӧй туйсӧ? Мыйсянь заводитчис?

— Вот сысянь и заводитчис, — неокотапырысь мӧдіс висьтавны Мишка. — Первой чукӧртіс скодка.

— Коді чукӧртіс?

— Да миян зимӧгорыд, мися.

— Ӧтнас?

— Мыйла ӧтнас. Отсасисны Василь дядь, Чугун Ӧльӧш Митрей, Типӧ сиктса Ӧнисим, унаӧн отсасисны. Сійӧ ӧд, миян Ильяыдтӧ, зэв мудер вӧлӧма: первойсӧ этшаджыкӧс чукӧртліс. А кор лои скодка — милӧсти спросим, сы мында йӧз воис би дорӧ!

Мишкалы эськӧ эз вӧв окота ошкыны воксӧ, да мӧд ногӧнсӧ эз позь, эз вӧв эскана.

— Ті, шуас, мужикъяс, асьныдтӧ он пыдди пуктӧй, он кӧсйӧ вӧчны буртор аслыныд.

— Тадзи веськыда и шуис?

— Тӧдӧмысь, тадзи.

— Аттӧ канальяыд! — быттьӧ ошкыштіс писӧ Степан. — А мужикъясыс мый?

— Быд ногыс вӧлі. Ӧтияс — кывзыны оз кӧсйыны. Мӧдъяс — Илья дор. Артельӧн лӧсьӧдтӧг пӧ некор оз ло бур кыскасян туй... Тэ ӧд он тӧд, старик, мый вӧлі тэнад лэччӧм бӧрын первойя асывнас! Этійӧ, мый нин... мӧдӧдчим ми делянкаӧ. Локтім туй вожаланінӧ. Видзӧдам — тышкасьӧны. И сэки Ильяным... Ме ог тӧд, кытысь сылӧн сы мында збойлуныс?.. Стоп пӧ, мужикъяс, стоп!

Та йылысь Мишка висьталіс весиг мичмӧдыштӧмӧн, да батьыс кывзіс явӧ окотапырысь.

— Хм! — малыштіс ки тырӧ сюрысь тошсӧ Степан. — А тэ вӧлі висьталан, сералӧны пӧ «зимӧгорӧс»?

— Мый нӧ оз серавны Проня Петра коддем. Сійӧ ачыс оз вӧч туйсӧ дай воксӧ абу лэдзӧма. Чугун Ӧльӧш пиян куимӧнӧсь, а помечалӧ ӧтнас Митрейыс. Оз мырсьыны и Ручпиян грездсаяс. Вит-ӧ-квайт морт и ветлӧдлӧ.

— А тэ? — юаліс батьыс.

— Ме? — шензьыштіс Мишка. — Нужда тай вӧлі. Тырмас ӧтиыс. Тэ юав муса пиыдлысь, кымын кер сійӧ вӧчис кайӧм бӧрас. — Мишкалӧн бӧр лои стрӧгджык гӧлӧсыс. — Тадзитӧ, зон, кер бунтыд катищеад оз сод.

Ставсӧ тайӧс Вера кывзіс лов шысӧ пӧдтӧмӧн. Сійӧ гӧгӧрвоис, мый верӧсыс вӧчӧма коланатор. Но Вера вывті бура тӧдіс Ильяӧс да сылысь характерсӧ, мед лоны спокойнӧйӧн сы вӧсна. Оз-ӧ сійӧ сэні лишнӧй сюсьӧн петкӧдлы асьсӧ, оз-ӧ лишнӧй унатор сёрнит? Эмӧсь быдсяма йӧзыс: вермасны нӧйтны, вермасны удтыны югыд кизяяслы. Жандармъяс киысь Ильяӧс мырддьӧм бӧрын Вера поліс сы вӧсна садь быртӧдзыс, торъя нин ӧні, сылӧн гӧтырӧн лоӧм бӧрын. Колӧ кайны вӧрӧ. Колӧ лоны сы дінын. Оз позь сійӧс эновтны ӧтнассӧ.

Бара локтіс Ӧксинь тьӧткаыс — вӧччӧма, кывъясыс выяӧсь. Вера ӧнӧдз эз тӧдлы, кутшӧм зывӧк вӧлӧма тайӧ нывбабаыс. Мишка, тыдалӧ, оз жӧ радейт сійӧс, видзӧдӧ сы вылӧ букышӧн, косіника чӧвталӧ ӧтветъяс. Сэсся висьталіс Ӧксиньлы:

— Василь дядь тшӧктіс, мед пӧ аски асыв жӧ вӧлін вӧрын. Турун да сёян-юан унджык корис.

Ӧксинь сувтӧдіс синъяссӧ Мишка вылӧ.

— Тэ эн юав, чардакыс сылӧн уджалӧ оз? — Да заводитіс лыддьӧдлыны: — Ме вылын сійӧ кӧзяиныс ичӧт. Висьлӧс гӧтырсӧ мед катӧдас ас дінас. Кӧть муртса олышта сытӧг. Аддзӧма, зон, казачкаӧс! Код вылын командуйтӧ? Вот босьта да юкся, айкаӧс сьӧрысь кыска; кык пай лоӧ, овмӧслысь кык коймӧд юкӧнсӧ лиышта. Сэки, ме чайта, регыд раммас.

— Ӧксинь! — суитчис Марпа. — Дурмин, тыдалӧ!

— Эн дорйы воктӧ, эн. Ас вылын кӧзяитны некодӧс ог лэдз. Дай ни ӧти лун кежлӧ сэсся ог кай вӧрӧ. Тадзи и висьтав, Мишка. Мед оз надейтчы ме вылӧ.

— Пӧрысь выжыв, яндзимыд эм абу? — бара шензьыштіс Марпа.

— Аслад сӧвесть йылысь тӧждысь, скӧр энька, — крапкис-шуис Ӧксинь.

Яй кывйыд зыр кодь — мый пуктан, сійӧс и чӧвтас. Моньяс эз и тӧдлыны, кыдзи кутісны резны ӧта-мӧдсӧ няйтӧн. Тшӧтш кыскыштісны Илья гозъяӧс. Ӧксинь кӧсйис янӧдны моньсӧ Вераӧс лёка примитӧмысь. Марпа дивитіс Ӧксиньӧс не аслас делӧӧ суитчӧмысь. Ставыс петіс ортсӧ потӧм гырничысь моз, ныртӧ кӧть тупкы. Скӧрмис Степан, зымкерис кокнас.

— Ланьтанныд он?

Ланьтісны. Локтісны ас вежӧрас.

Вера эз бӧрд ни эз шу ни ӧти кыв. Сійӧ сӧмын кыліс, кыдзи чорзис сьӧлӧмыс, а думсӧ шымыртіс куш ӧти кӧсйӧм — ӧдйӧджык кайны вӧрӧ, верӧсыс дінӧ. Оз, Вера оз мӧд норасьны Ильялы сы йылысь, мый кывліс, весиг оз казьтышт. Сылы ӧні вӧлі ёна окота топӧдчывны верӧсыслӧн вына морӧс бердӧ, видзӧдыштны сійӧ синъясӧ да ньӧжйӧник юавны: «Тэ он вид менӧ татчӧ кайӧмысь?»

Муніс нин яналӧм Ӧксинь. Жырйӧ пырисны да пӧдласисны Мишка гозъя. Лысьтысьны петіс Марпа.

— Тэ вот мый, ичмонь, — быттьӧ мыжапырысь шуис Степан. — Налысь йӧй сёрнисӧ пель саяд эн пукты. И тӧд: ӧбидитны тэнӧ некодлы ог сет. — Сійӧ муртса кызӧктіс да содтіс: — Оз позь тэнӧ ӧбидитны, некутшӧма оз позь.

Вера, тыдалӧ, гӧгӧрвоис жӧ, мый кӧсйис айкаыс тӧдчӧдны бӧръя кывъяснас, да та вӧсна эз и тӧдлы — горшас кайис гӧрӧд. Сійӧ ӧдйӧджык кватитіс тувсьыс пасьсӧ, шыбитіс юр вылас чышъян да уськӧдчис ывлаӧ. Гортас бӧр локтіс биасьӧм бӧрын нин. Та дырасӧ пукаліс Матрен пӧчьяс ордын. Педӧра, вӧлӧм, окотитӧ жӧ ветлыны вӧрӧ. Котӧртліс Ӧксинь ордӧ, оз-ӧ сійӧ лэдз ас пыддиыс кыскасьны. Артмӧдчӧмаӧсь. Батьыслысь Вера корис лэдзны кайны вӧрӧ асьсӧ. Степан сӧгласитчис.

2

Мишка эз отсась туй вӧчӧмын да эз вермы висьтавны батьыслы ставсӧ сідзи, кыдзи вӧлі. Збыль вылас тайӧ уджыс заводитчис сійӧ жӧ рытсянь, код асылӧ Илья торкис тышкасьӧмсӧ.

Делянкаын удж помалӧм бӧрын кык вок да Василь мӧдӧдчисны лэччыны бӧр Дінъёль устьеӧ узьны. Локтісны веськӧдӧм туй местаӧ. Лунбыдӧн туйыс удитӧма топавны, южмыны. Но кытсюрӧ коліс на лӧсьӧдыштны. Мишкаӧс ыстісны ломтыны керка, а асьныс кольччисны. Матыстчисны и мукӧд сортовщикъяс. Зільджыкъяс да сӧвестяджык йӧз кутісны отсасьны. Регыд чукӧрмис морт дас вит. Ӧтувъя делӧ ышмӧдіс найӧс. Ӧта-мӧд вежмӧн заводитісны дзоньтавны век выль и выль местаяс — тырталісны тёпканъяс, бырӧдалісны шыбельяс, пӧрлӧдлісны мешайтчысь пуяс.

Уджалісны да варовитісны:

— Добра эськӧ, кузяла кӧ тадзи лӧсьӧдышталан!

— Дышӧдас ӧд, буди.

— Мый нӧ дышӧдас, ставӧн кӧ босьтчам.

— Но и шуин жӧ! Кыпӧдан ӧмӧй миянлысь йӧзӧс.

— Колӧ видлыны, — сэки шыасис Илья. — Тіянӧс тай со некод эз тшӧкты, да уджаланныд.

— Митӧ мый, пӧпуттьӧмоз. Татшӧм ногӧн туй оз артмы. Вӧчны кӧ, прамӧйджыка нин колӧ ӧти сайысь. Лунъясыс нюжалӧны, додь сюв туйяс регыд лоасны волькыдӧсь. Быд лун кутас позьны кыскыны кыкысьӧн.

— Тайӧ вернӧ: бур туйӧдыд удалӧйяс кык керйӧн оз зевайтны сӧвтны доддяс.

— Гашкӧ, збыльысь чукӧртлыны йӧзсӧ?

Илья радліс: ӧтувъя удж эськӧ бурмӧдіс не сӧмын кыскасян туй, но и сортовщикъяслысь ӧта-мӧд костас волысьӧмсӧ. Тайӧ зэв колана. Йӧзӧс ас гӧгӧр котырттӧг нинӧм и думайтны «видлыны ассьыс вын». Да, да: Филипп заводитліс йӧзӧс ас гӧгӧрыс чукӧртӧмсянь жӧ. Сэсся повтӧг найӧс нуӧдіс ас бӧрсяыс.

— Ті шуанныд, колӧ чукӧртлыны йӧзӧс? — сортовщикъяслысь юаліс Илья. — А мый ми висьталам налы?.. Ті ӧд асьныд аддзылінныд, мыйта йӧз прӧйдитіс миян дінті да миян вылын явӧ сералісны: чудитӧны пӧ мортъясыс, ас окотаысь уджалӧны «дядьӧлы». — Сійӧ быттьӧ тшӧтш аскӧдыс сёрнитіс. — А кутшӧм ногӧн Ручпиян грездсаяс ладмӧдчасны важгортсаяскӧд, кор найӧ оз тӧрны дзонь пармаын? Колӧ первой думыштлыны.

Медся ёна думайтіс, дерт, ачыс. Сійӧ ӧні бура гӧгӧрвоис, мый заводитны колӧ буретш тайӧ йӧзсянь, кодъяс ас окотаысь отсасисны «сылы», «зимӧгор Ильялы». Чукӧртлыны первой колӧ найӧс, тӧлкуйтыштны накӧд — пыр жӧ, аски кежлӧ эновттӧг. И Дінъёль устьеӧ матыстчигӧн нин сійӧ висьталіс ёртъясыслы:

— Волӧй пукавны ужын бӧрад. Лючкиджык думыштламӧй, чукӧртлыны абу йӧзсӧ.

Локтісны эз ставӧн. Но на пыдди чукӧрмисны мукӧдъяс — кызвыннас Ильялӧн ёртъясыс. Ӧти кывйӧ воисны регыд: шуисны чукӧртны йӧзӧс аски асыв. А талун рыт — разӧдчыны керкаясӧ да чомъясӧ, дасьтыны йӧзӧс.

Тайӧ зэв ёна отсаліс: аскинас скодка вылӧ чукӧрмисны унаӧн. Ёна споруйтны эз кутны. Сортовитан туйсӧ юкисны куим участок вылӧ: важгортсаяслы — вылі помсӧ, типӧсаяслы — шӧрсӧ, Ручпиян грездсалы — улыс помсӧ. Кодкӧ эськӧ заводитліс жӧ шумитны, «ручпиянлы» пӧ колӧ сетны вылі помсӧ (сэні уджыс вӧлі унджык), но Илья казьтыштіс йӧзлы, мый ручпиянсаӧс сідзи нин лои ӧбидитӧма важгортсаясӧн. Колӧ лоны справедливӧйӧн.

Став йӧз водзын тадзи веськыда шуӧмыс унаӧс шензьӧдіс, а Ручпиян грездсаяс гӧгӧрвоисны Ильяӧс, кыдзи на дор сулалысьӧс. Жаль сӧмын, мый на пӧвстысь этшаӧн вӧліны скодка вылын.

Тані жӧ бӧрйисны быд участокын кыв кутысьӧс: важгортсаяс — Васильӧс, типӧсаяс — Ӧнисимӧс, ручпиянсаяс — Микол Ӧльӧканӧс; Ӧльӧкан вылын, тыдалӧ, кӧсйисны сералыштны, мед пӧ котралыштас ичӧтика, оз-ӧ раммышт.

Ильяӧс индісны став вылас ыджыдӧн. И бара жӧ: ӧтияс — бурысь, мӧдъяс — вильшалыштӧм могысь, сылӧн пӧ сы мында и уджыс.

— Зять мортлы оз мешайт старайтчыштны, — кодкӧ чӧвтыштіс йӧз пытшсянь. — Бур туйӧдыд унджык кер петкӧдам тестьыслы.

Кывъясыс быттьӧ сотыштісны Ильяӧс. Но сійӧ эз пыдди пукты найӧс. Подрядчиклӧн «зять» водзмӧстчис не та вӧсна.

Первой лунас уджалісны медся унаӧн Василь участокын. Ӧльӧканкӧд петісны сӧмын вит-ӧ-квайт морт. Аскинас Ӧнисим петкӧдіс аскӧдыс став Типӧ сиктсасӧ да эштӧдіс уджсӧ пӧшти ӧти лунӧн. Ручпиянсалы лои яндзим: коймӧд лунас найӧ петісны кызвыннас жӧ. Яндзим вӧлі и налы, кодъяс дзикӧдз эз кӧсйыны лӧсьӧдны туйсӧ. Весиг Проня Петра мездіс воксӧ кыскасьӧмысь да ыстіс туй вӧчны. Сылӧн, дерт, вӧлі аслас арталӧм: туйсӧ прамӧя нокисны, кыскасьны сьӧкыд на, вӧвсӧ сувтӧдіс шойччӧдны. А кертӧ Петра удитас вӧчны ӧтнас.

Куимнан лунсӧ Илья оліс сэтшӧм тӧждысяна олӧмӧн, кутшӧмӧн, навернӧ, олӧ быд морт, кор сійӧс йӧзыс первойысь на тшӧктӧны веськӧдлыны наӧн. Ковмис сюрӧдчывны быдлаӧ: ӧтияслы сетны индӧдъяс, мӧдъясӧс ышӧдыштны, коймӧдъясӧс янӧдны, нёльӧдъяслы отсыштны. Мукӧд дырйи сылы заводитліс кажитчыны, мый сійӧ збыльысь отсасьӧ Вишкун Ласейлы, сідзкӧ, и лесопромышленнӧй компаниялы, буретш сійӧ чудовищеыслы, кодлы паныд думыштіс сувтны. Эз судзсьы мыйкӧ зэв коланатор, эз тырмы старшӧй ёрт, кодкӧд эськӧ позис сёрнитны восьсӧн ставтор йылысь. Ӧнисим быттьӧ и тӧлка да дельнӧй морт, но вӧлӧма лишнӧйджык ёна видзчысьысьӧн. Ильялысь висьталӧмсӧ кывзас зэв бура, довкйӧдлыштас юрнас, но нинӧм оз шу. Али нӧ оз на эскы Ильялы?.. Эз вӧв велӧдысьӧн и Василь дядьыс. Микол Ӧльӧкан муніс ёнджыкасӧ Васька Кержаклань: друг вӧсна ловсӧ пуктас, а вежӧра кыв шуны — колӧ йӧз зептӧ пыравлыны. Эм ещӧ Митрей другыс, эмӧсь и мукӧд том йӧз, кодъяскӧд Коммуас ветлытӧдз гусьӧн дӧсадитчывлісны Вишкунлы, гусьӧн кыскывлісны вольпась вывсьыс Белоштыкӧс. Туй вӧчигӧн найӧ петкӧдлісны асьнысӧ бур боксянь. Но ӧд найӧ бара жӧ сӧмын салдатъяс, а абу командиръяс. Найӧс колӧ на велӧдны, чуйдӧдны, котыртны ӧта-мӧдыскӧд. А кадыс этша, ой, кутшӧм этша кадыс! Тӧв заводитӧ нин исковтны тулыслань. И кымын этша коляс сортовитан кад, сымын сьӧкыд лоӧ кыпӧдны йӧзӧс Вишкунлы паныд. Оз позь эновтчыны весиг тӧлысь джын кежлӧ, весиг дас лун кежлӧ. Колӧ водзӧ паськӧдны сортовщикъяслысь тайӧ шызьӧмсӧ, коді лои ӧтувъя уджкӧд йитӧдын. Илья удитіс нин тӧдмавны ставсӧ, мыйӧн абу дӧвӧленӧсь сортовщикъяс: найӧ уджалӧны-мырсьӧны, и оз тӧдны, удайтчас-ӧ коркӧ пӧлучитны деньга — ӧд расчёт лоӧ сӧмын кылӧдчӧм бӧрын; найӧ босьталӧны Сирвойтов лавкаысь сёян-юан, уджалан кӧлуй, и оз тӧдны, уна-ӧ мӧдас тайӧ сулавны — ӧд Вишкунлӧн приказчикыс, Певчӧй Конӧ, сӧмын пасъялӧ ыджыд книгаӧ, коді мый да мыйта ньӧбӧ; мужикъясӧс ёна повзьӧдліс Кардорӧдз кылӧдчӧм — та вылӧ мунас уна кад да зэв опаснӧ; найӧ эз вӧвны дӧвӧленӧсь лишнӧйджык стрӧга налысь керъяс примитӧмӧн; таысь кындзи, подрядчик найӧс «кӧмӧдіс» и удждонӧн. Эз вӧв дивӧ, сортовщикъяс кӧ эз вунӧдлыны та йылысь лун ни вой, кыдзи оз вунлы ловъя яй вылын дой. Найӧ норасисны и сэк жӧ терпитісны. Колӧ пуктыны пом тайӧ терпениеыслы. Забастовка вылӧ вӧлі сы мында помка, мый унджыкыс эз тӧр. Да, да: Илья эз пов шуны тайӧс аслас нимӧн — за-бас-тов-ка! Ак, кутшӧм этша колис кадыс! Кутшӧм сёр воис татчӧ Илья! Сэтчӧ жӧ, тӧждысьӧдіс и гортыс. Мый вӧчсьӧ сэні? Кыдзи олӧ Вера?.. Ковмас, тыдалӧ, лэччывны сутки кежлӧ.

Татшӧм думъясӧн Илья Ошлапов, нёльӧд лун-вой тані олігӧн, матыстчис сортовитан керка дорӧ. Кадыс вӧлі сёр нин. Быдлаын пӧртмасисны пусян бипуръяслӧн югӧръяс, вӧр пӧвстын чуксасис ужынводзвывса шытӧв.

Василь дядьыс, тыдалӧ, пусьӧ жӧ. Чукӧртчӧмаӧсь йӧз, унджыкыс нывбаба.

Би водзын первой тыдовтчис Педӧралӧн чужӧмыс. Педӧра мыйкӧ висьталіс, и ставӧн ыз серӧктісны. Вера аддзис Ильялысь воӧмсӧ, мӧдӧдчис сылы паныд.

— Дыр тай ветлан, сортовщик! Ми виччысим да виччысим...

— Вера, тэ эн тӧчит сійӧс. Спокой оз тӧд мортыс — миянлы бур кыскасян туй вӧчӧдӧ.

— Эштіс эз на, Илья?

— Зэв сюсь тэ вӧлӧмыд, детина! Быттьӧ узянінысь миянӧс садьмӧдін.

— Сідзи ӧд и эм! Войдӧрлун на тышкасим ӧта-мӧднымкӧд, а талун ӧтув удж уджалам.

— Ёна тай и мырсин, Дарья...

— Ме ли мый мыжа? Мед, колӧкӧ, висьталісны, ті пӧ нывбабаяс ки-кокаӧсь жӧ, отсыштӧй коньӧр мужикъяслы. Да кысь нин! Матӧ оз сибӧдны.

Илья сулаліс да нюмъяліс. Сы дінӧ матыстчис Педӧра, кисӧ нюжӧдіс здоровайтчыны.

— Кылан, мый шуӧ бабйӧыс? — чӧвтыштіс сійӧ.

— Ковмас кутны тӧд вылын.

— Да-а-арья-а-а! — друг вӧрсӧ поткӧдіс кыз мужичӧй гӧлӧс. — Ок, сё трасича! Бара на сибдіс кытчӧкӧ...

«Сибдіс, сибдіс», — кутіс нерсьыны Дарья. Сылӧн важ моз гӧпторъяса чужӧмбанъяс, некор шог тӧдтӧм характер. — Тайӧ жӧ менам рӧдитель!.. Сёйис эськӧ да водіс ли мый ли... Ча-а-ас. Локта нин!

— Да ӧд миянӧс виччысьӧны жӧ!

— Мунны колӧ, нывъяс, мунны!

— Ужын бӧрад волӧй выльысь.

— Волам, волам!

Йӧз мунӧм бӧрын керкаысь петіс Василь.

— Аддзылін, мый керӧма миян дӧваыс? — Илья дінӧ шыасис сійӧ.

— А мый сэтшӧмыс? — эз гӧгӧрво Илья. Сійӧ ӧд эз на удит тӧдмавны, мый ради локтӧмаӧсь Вера да Педӧра.

— Ачыс кольччӧма суклясьны, а йӧзӧс ыстӧма.

— Кыскасьны локтім, — стӧчмӧдыштіс Вера. — Примитанныд кӧ.

Илья сӧмын ӧні аддзис понӧльяс сайӧ ректӧм кык турун чукӧр, туй юж вылысь кык додь, лэбулысь вӧвъясӧс.

— Василь дядь, — радлыштіс Илья, — давай первой ужнайтам. Пӧт кынӧм вылад, гашкӧ, бурджыкӧн кутас кажитчыны, мый Ӧксинь тьӧтка ыстӧма ас пыддиыс Педӧраӧс.

— Сідзкӧ, тадзи и вӧчам, племяш... А тэ, Педӧра, менсьым ропкӧмӧс пыдди эн пукты.

Педӧра дзикӧдз вежсьӧма: ещӧ на ёнмыштӧма, чужӧмыс гӧгрӧсмӧма ныв мичлунӧн, видзӧдласыс лоӧма неуна вильышӧн.

— Ме ӧд, Василь дядь, вӧлявывса пӧтка, — серӧктіс сійӧ. — Повзьӧдан — лэбышта, он и тӧдлы.

Юрсьыс Педӧра разис вурун шальсӧ, кодӧс кыӧма гожся кӧч гӧн сорӧн, сы улӧ сюйыштіс ортсӧ петыштӧм русӧй юрси пратьяс, и сэк жӧ сылӧн тыдыштліс еджыд кучика топыд сьыліыс, югнитіс пель мочкаас ӧшалысь эзысь исерга.

Василь ӧдйӧ думыштіс: «Йӧйӧсь миян том йӧз. Ме кӧ эськӧ важӧн нин гӧтраси та вылӧ». А кывйыс шуис:

— Ылӧ он лэб.

— Мыйла нӧ оз лэб. Вот босьтас дай мунас лунвывланьӧ, аслас чужан муӧ.

Педӧра шензьыштӧмӧн видзӧдліс Илья вылӧ.

— Дыртӧ йӧзын ветлігӧн тэ, пиӧй, вунӧдӧмыд: гортыс менам тані; бать-мамӧй тожӧ танӧсь; куласны шогысла, ме кӧ муна на дінысь.

Тайӧ вӧлі збыль: ассьыныс приёмнӧй нывсӧ Пашкоа-Матрена ӧні радейтісны ещӧ на ёнджыка. Татчӧ воны сійӧс лэдзисны зэв неокотапырысь, колльӧдігас эз ӧтчыд висьтавны, мед Педӧра видзас асьсӧ, оз доймы вӧрын уджалігӧн.

«Кагаӧн али мый чайтанныд менӧ? — татшӧм тӧждысьӧм вылас налы воча шуис Педӧра. — Меным ӧд кызь витӧд во мӧдӧдчис. Пиӧй нин регыд кутас ветлыны вӧрӧ».

«А пищальсӧ меным ньӧбан, дедӧ? — сэн жӧ бергаліс ичӧтик Педӧр. — Ме эськӧ тіянлы зэв ыджыд тар лыя да вая. Сідз ӧд, бабӧ?»

«Но и чӧскыд лоӧ, ме чайта, тэнад тарыд, — детинкаӧс ышӧдіс Матрен пӧч да старикыслы нин содтіс: — Мыйла кӧть ньӧввуж сылы он вӧч».

«Гожӧмыс воас — и ньӧввуж вӧча. Ставторлы аслыс кад».

Да. Ставторлы аслыс кад! Тулысын — цветъяс, гожӧмын — сӧвмӧм да кисьмӧм, арын — вотӧс.

Педӧралӧн ичӧт дырсӧ коллялӧмыс нинӧмӧн эз торъяв татарскӧй сиктын быдмысь мукӧд челядьысь. Вит арӧса Файрузалы тшӧктісны видзны ичӧтик чойсӧ. Сизим арӧсӧн — видзны мӧс, ӧкмыс арӧсӧн — нуны гырысьяс бӧрся покос, — дзик жӧ сідзи, кыдзи быдмисны коми крестьяналӧн челядь. На моз Файруза котравліс зонпоснияскӧд, кор вӧлі нывкаӧн, на моз радейтчыліс, кор лои нылӧн, уна коми нывбаба моз петліс верӧс сайӧ эз аслас кӧсйӧм серти. И оліс эськӧ рӧднӧй сиктас нэмсӧ, не кӧ лёк засуха да тшыглун, кодъяс нем жалиттӧг вӧтлісны сійӧс сэтысь, вӧчисны том дӧваӧн.

Мортлы лӧсялӧ став сійӧ законыс, кодӧн олӧ ловъя мир. Тувсовъя шер жугӧдӧ мый вермӧ, но оз пӧдты быдмыны кӧсйӧм. Медся мелі арся шонді вынтӧм ловзьӧдны воймӧм турунӧс. Педӧра оліс ассьыс сёр тулысся кад. Олӧмлӧн бушколыс сійӧс чорыда кусыньтліс му бердӧдз. И код тӧдас, вермис-ӧ эськӧ веськӧдны мышсӧ бӧр, эз кӧ сяммы ас кадӧ мездысьны Вишкун Ласей кодьясысь, кодъяслы став мукӧд йӧзыс кажитчӧны сӧмын налы озырлун вӧчысьясӧн, торъя нин Педӧра кодьяс. Но быд народлӧн вӧліны не сӧмын Сирвойтовъяс да Бикмедовъяс. И мый кӧть Пашко гозъя гӧльӧсь, — та пыдди найӧ вӧліны озырӧсь морт сямнас да мелілуннас, кужисны юксьыштны наӧн асланыс кодь морткӧд весиг сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сійӧ вӧлі ылысь воӧм да мӧд пӧлӧс вераа.

Шудлуныд оз артавсьы ни сьӧмӧн, ни аршынӧн. Оз ӧмӧй овлыны шудтӧмъяс дворецъясын олысьяс пиысь и шудаяс — прӧстӧй керкаясын? Педӧра ӧні эз вӧв шудтӧмӧн. Ылі коми муысь сійӧ аддзис юр сюянін, выль бать-мамӧс да соседъясыслысь сійӧс ас кодьнаныс лыддьӧм. Тайӧ вӧлі тырмымӧн сы вылӧ, мед видзӧдлыны олӧм вылас кыпыдджыка. Сійӧ радейтчис том морт вылӧ. Радейтчис став сьӧлӧмнас. И тайӧ том мортыс вӧлі кӧнкӧ тані жӧ, сортовщикъяс пӧвстын. Ой, кутшӧм дыр оз петкӧдчы сійӧ! Кутшӧм дыр лоӧ виччысьны сійӧ здуксӧ, кодыр кодкӧ казьтыштас сылысь нимсӧ. Педӧра эськӧ тӧдіс сійӧс ылісянь — ньӧжмыд да топыд походкаыс серти, кывъяссӧ шмоткӧмӧн шуӧм серти.

Налӧн тӧдмасьӧмыс регыдся на, та вӧсна эз тӧдны на йылысь не сӧмын Василь кодьяс, но и том йӧз да нывъяс, бабаяс. Тӧдіс ӧтнас Вера — пӧдругаыс сылы висьталіс талун, татчӧ кайигӧн. И, дерт жӧ, Вера гӧгӧрвоис, мыйла сідз ёся Педӧра чӧвтыштавліс синъяссӧ пуяс костті, кыті чукльӧдлісны вӧла да пода туй южъяс, мыйла друг кывзысьышталіс бокӧвӧй йӧзлӧн кок шыясӧ да гӧлӧсъясӧ.

— Проня Петраыс нӧ важкодьыс на? — Ильялысь нарошнӧ юаліс Вера.

— Мый нӧ лоӧ сылы. Лишнӧй кӧпейка вылӧ дзонь пожӧм сувтӧдас вывлань дінӧн.

Илья висьталіс сідз жӧ Петралысь туй вӧчны ӧткажитчӧмсӧ.

— А вокыс? — Вера весиг эз шу Иванӧс нимнас, мед не эрдӧдны помкасӧ, мый ради паніс тайӧ сёрнисӧ.

— Вокыс, шуан?.. Сійӧ — ыджыд вок начальство улын, — вочавидзис Илья. Но сэк жӧ казьтыштіс и сы йылысь, кыдзи Иван первойя вӧла-доддьӧн прӧйдитіс туй веськӧдігӧн да кыдзи зіля уджаліс туй вылын, кор сійӧс, медбӧрын, лэдзис Петра.

Тайӧ сёрниыс вӧлі керкаын нин, ужнайтны лӧсьӧдігкості. Сартаса би югдӧдіс омӧля, но сюсьджык синъяс эськӧ вермисны приметитны Педӧра чужӧмлысь лишнӧйджык ёна пӧртмасьӧмсӧ да тыр морӧсыслысь тшӧкыдджыка лыблӧмсӧ.

Ужын бӧрын пыр жӧ мӧдісны чукӧрмыны йӧз. Ӧтиясӧс корліс Илья, кор эз на тӧд гӧтыр воӧм йывсьыс; мӧдъяс локтісны видзӧдлыны выль ичмонь вылӧ; коймӧдъяс вӧтчисны на бӧрся.

Шыасисны гудӧкъяс: нӧрыс пӧкатын — Митрейлӧн, Вӧръю катыдланьын — кывтыдпомсаяслӧн, Дінъёль шор пӧлӧн — Терень Гришлӧн, а ещӧ ылынджык — ручпиянса том йӧзлӧн.

Митрей неуна сёрмыштіс — дыр эз ужнайтӧдны вокъясыс. Сійӧ локтігкежлӧ лыс вевта керкатор дінын ыпъяліс нин ыджыд бипур, би гӧгӧр шуксисны ныв-зон, торйӧнмоз варовитісны мужикъяс, Вераӧс да Педӧраӧс кытшалӧмаӧсь бабаяс, — некор на Дінъёль устьеын эз чукӧрмыв ӧтилаӧ рытйысьны та мында йӧз!

— Да ӧд кыдзи он лок, кыдзи он видзӧдлы том гозъяӧс, — вензисны паськыдджык вома нывбабаяс. — Ылӧ ветлісны-мунісны, унатор аддзылісны...

— Сійӧ эськӧ мед. Да ӧд эг аддзылӧй нывсет ни свадьба. Сідзи и ютӧм лои Чамашлысь да Марпидалысь сурсӧ!

— Гашкӧ, юкталасны на...

— Митреян! — тшӧтш горзісны нывъяс, кор аддзисны гудӧка мортлысь воӧмсӧ. — Бабитчин али мый та дырасӧ?

Митрейкӧд ӧтилаын локтіс Иван. Сійӧ нарошнӧ кольччис том йӧз чукӧрӧ, мед йӧз водзын не эрдӧдны Педӧра дінӧ ассьыс чувствояссӧ.

— Ті, нывъяс, кӧть эськӧ выль йӧзсьыс яндысинныд, — Вера да Педӧралань юрнас довкнитігмоз лабутнӧя вочавидзис Митрей да кутіс чолӧмавны найӧс. — Перво-наперво, Вера, поздравляйта тэнӧ верӧс сайӧ петӧмӧн!

Йӧз чукӧрсянь кодкӧ пыр жӧ пасйыштіс:

— Аддзылінныд, кыдзи колӧ — культурнӧя! А ми быттьӧ мӧсъяс...

— Пасибӧ, Митрей! — вочавидзис Вера да нюммуныштіс верӧсыслы, коді пукаліс мужикъяскӧд пес краж вылын. — Ми, Ильякӧд, сэтшӧма жалитім, мый тэныд да Иванлы эз удайтчы лоны дружкаясӧн миян свадьба вылын. Водзджык мунінныд.

И бара, кылӧ, чӧвтыштісны:

— Ӧдвакӧ вӧчасны мӧдысь свадьба. Сурыд сідзи и лоӧ ютӧм.

— Да энлы тэ сурнад: мешайтан кывзынысӧ.

Илья гозъя вӧліны важгортсаяслы уна боксянь не пыр овланаӧн. Найӧ шензьӧдісны йӧзӧс и асланыс радейтчӧмӧн, и сійӧ тышнас, кодӧс налы ковмис нуӧдны шудлуннысӧ торкны зільысьяслы паныд. И сы вылӧ видзӧдтӧг, мый дзонь вояс чӧж на йылысь лӧсьӧдлісны быд сикас вӧвлытӧмторъяс, йӧзыс вӧліны на дор. Уналы воис сьӧлӧм вылас Ильялӧн да Вералӧн повтӧмлуныс, честностьыс да асланыс вынлы эскӧмыс, кодъяс яръюгыда петкӧдчисны гозъя кост волысьӧмын. Та дінӧ ӧні содіс ещӧ ӧтитор: Ильялӧн ӧдйӧ быдмысь авторитетыс. Такӧд йитӧдын быдӧнлы вӧлі окота тӧдны, сулалӧ-ӧ Вера аслас верӧс доныс, оз-ӧ лишнӧйджык янав йӧз водзын Марпа ассьыс томджык ичмоньсӧ тадз лёка примитӧмысь.

Вера выльысь бергӧдчыштліс верӧсыслань да юаліс:

— Тэ эн вунӧд висьтавны Васька Кержаксянь да сылӧн ёртъяссянь поклонсӧ? Висьталін?.. Ладнӧ, сідзкӧ. Ӧд сэтшӧм бур сьӧлӧма йӧз найӧ вӧлӧмаӧсь. Иван! — друг вежис сёрнисӧ Вера. — Тэ тай он и кӧсйы здоровайтчыны важъя тӧдсаясыдкӧд.

Иванлы кажитчис, мый сійӧ кӧ ӧні матыстчас Педӧра дінӧ, коді сулаліс Веракӧд орччӧн, став йӧзыс тӧдласны налысь радейтчӧмсӧ, и здоровьеӧн ыпъялысь чужӧмыс лои ещӧ на гӧрдджыкӧн. Но не мунны — эз позь. Еджыд баля ку шапкасӧ юр пыдӧс вылас личкыштӧм бӧрын сійӧ мӧдӧдчис не ас кодьыс тэрыб воськовъясӧн.

— Сідзкӧ, инӧ, видза олан! — шмоткис-шуис Иван да та бӧрын эз тӧд, мый сылы шуны да кытчӧ воштысьны.

Педӧра видзӧдіс мусукыс вылӧ явӧ вильыш синъясӧн, быттьӧ кӧсйис шуны: «Эн яндысь ме вӧсна, эн. Любӧй ныв дон сулала!» А Вера гажаа серӧктіс:

— Ош тэ, Иван, веськыд ош!

Тайӧ кадӧ Митрей заводитіс гудӧкавны нывъяслысь радейтана йӧктанторсӧ. Йӧктӧмыслӧн эз вӧв некутшӧм ним, эз вӧвны и торъя правилӧяс, йӧктісны коді кыдзи сяммис: ставӧн чеччалісны, но ӧтияс стрӧга, быттьӧ дорӧм тушаясӧн, мӧдъяс нюклясьӧмӧн да копрасьӧмӧн, коймӧдъяс кияссӧ юръяс весьтас лэптӧмӧн да воча ки швачӧдӧмӧн; позис йӧктыны кругӧн, ӧткӧн-ӧткӧн, параясӧн, чукӧръясӧн. Ӧтувъяыс вӧлі сӧмын гудӧкасьӧмлӧн тактыс, да, сійӧс кӧ вуджӧдны морт кыв вылӧ, артмис: «Уна кока, уна кока, уна кока — квайт кока». Музыкалӧн татшӧм ритмыс вежласьліс сӧмын неыджыд вариантъясӧн, мичмӧдышталӧмъясӧн. Тайӧ вӧлі частушка йӧктӧм — прӧстӧй, массӧвӧй, ловтӧ кыпӧдысь — колльӧдсис частушкаяс сьылӧмӧн.

Би гӧгӧрын, сылӧн вуджӧрас, мелькайтісны разьӧм да разьтӧм чышъянъяс, шальяс, дубитӧм пасьяс, дукӧсъяс; лым южсӧ гындісны дӧмлӧм да дӧмлытӧм валегияс, дӧра гӧленя тюнияс; лэбисны чагъяс, пес жельяс, кодъяс чӧжсьӧмаӧсь тӧвбыдӧн; кумелькаӧн бергаліс ставыс, мый вермис бергавны; томмӧмаӧсь йӧзлӧн чужӧмъяс, вунӧма лунся мудзӧмыс.

— Но и мӧдӧдчисны чирсны ньыв пу кач!

— А Дарьяыс мый керӧ, Дарьяыс!..

— Кылан, Дарья! Нинӧм кӧть эн вошты.

Марьялӧн петӧма чышъян увсьыс гӧрдӧдӧм пыш рӧма юрсиыс, Анна ӧтарӧ зілис йӧктыны Митрейыс водзын.

— Ай-да, Анна... Он-ӧ кӧть вӧсняммышт!

— И-ик!

Гулю аддзис шобді тусь —

Регыдджыка кокыштіс.

Нывкӧд воча воис зон —

Чӧскыдджыка окыштіс!

Горзіс пемыдыс, чуксасис вӧр-ва, гаж вылӧ воисны век выль и выль йӧз — кывтыдпомсаяс, катыдпомсаяс, типӧсаяс. Татшӧм гаж вылад воасны и ручпиянсаяс.

Терень Гриш корсьыштіс синъяснас Ильяӧс, матыстчис сы дінӧ, гусьӧнмоз шуис:

— Ӧнисим дядь тарыт рыт оз лок, кӧсйис тэнӧ аддзӧдлыны аски асыв.

— Мый пӧ? — юаліс Ильякӧд орччӧн пукалысь Ӧльӧкан.

— Ӧнисим абу кӧсйӧма воны, — эз ставсӧ висьтав Илья. Сійӧ эз на тырвыйӧ эскы Ӧльӧканлы, кӧть эськӧ гӧгӧрвоис нин, мый ручпиянсаяс дзик прӧста сійӧс лыддьӧны некодкӧд лӧсявтӧм мортӧн. Ӧльӧканлӧн зэв ӧдйӧ ӧзйысь характер, но сылӧн эм и мӧдтор — кӧртасьны мӧд морт дінӧ ставнас, воӧ кӧ сьӧлӧм вылас тайӧ мортыс. Илья сійӧс шензьӧдіс первойя паныдасигӧн жӧ — зэв нин повтӧмӧн кажитчис «зимӧгор». Сэсся ковмис уджавны сыкӧд ӧтув — вӧчны туй. Сэки Ӧльӧкан тӧдмаліс Илья йылысь унджыктор: Илья вӧлӧма не сӧмын повтӧмӧн, но и йӧз дінӧ сибалысьӧн, йӧзлысь думъяссӧ гӧгӧрвоысьӧн. Ӧд збыльысь сідзи и эм, кыдзи сылы висьталіс Илья: Ӧльӧканлӧн озырлуныс — Серко вӧлыс. Босьтліс сійӧс чаньӧн. Кык во чӧж оліс вӧвтӧг, а быдтіс. Бур вӧв быдмис. Тайӧ вӧлӧн эськӧ нажӧвит да нажӧвит. Ӧні, бур туйӧдыд, нёль керйӧн быд лун позьӧ лэччӧдны катище вылӧ — кыкысь кайлыны, кык керйӧн кыскыны. Да кутшӧм пӧльзаыс? Ставсӧ зепталас Вишкун. Некутшӧм сӧвесть оз тӧд адгорш. Стӧч шуӧ Илья, зэв стӧч — колӧ велӧдыштны вельмӧм подрядчикӧс, колӧ заводитлыны дорйыны асьнымӧс ӧтувъя вынӧн.

И кодыр талун, туй вӧчӧм эштӧдӧм бӧрын, Илья шуис сылы, ужын бӧрад пӧ волӧй варовитыштны, Ӧльӧкан локтіс татчӧ медводз.

Гудӧкасьӧм да йӧктӧм шы пыр кылыштіс Ручпиян грездса ныв-зонлӧн татчӧ воӧм. Илья видзӧдліс налань. Витӧ-квайт зон да сы мында жӧ ныв сувтісны торйӧнмоз да чӧв кутісны видзӧдны гажӧдчӧм вылӧ.

Ильялӧн вӧлі нин другъясыскӧд сёрнитчӧм — бурмӧдны став том йӧзкӧд волысьӧмъяс, да ӧні медся водз сувтіс киасьны выльӧн воысьяскӧд. Орис Митрейлӧн гудӧк шы. Том йӧз бӧрся мӧдісны здоровайтчыны и нывъяс.

— Том гозъяӧс видлыны чукӧртчим.

— А ми вӧлі шензям: кутшӧм сэтшӧм праздник тіян тані. Час, шуам, видзӧдлыны колӧ.

— Он тай волӧй, ӧтдортчанныд. Мый эськӧ и юкнысӧ миянлы!

— Нинӧм абу, дзик нинӧм. Ставыс важӧн юкӧма!

Друг тыдовтчис, мый збыльысь абу вӧлӧма некутшӧм помка сы вылӧ, мед не волыны ӧта-мӧд ордӧ. Тайӧс пыр жӧ гӧгӧрвоисны том йӧз. Ӧд тані эз вӧвны ни сійӧ вӧлӧкъясыс, кодъяс торйӧдісны налысь сиктъяссӧ да грездъяссӧ, ни сійӧ код юра чукӧръясыс, кодъяс овлӧны сура праздникъяс дырйи, кодыр медсясӧ и тышкасьлывлӧны да лолӧны ӧта-мӧдыслы недругъясӧн. Вӧлі быдӧнлӧн ӧткодь удж, олісны ӧти яг нӧрыс вылын, кыскасисны ӧти и сійӧ жӧ туйӧд, кодӧс сэтшӧм ӧдйӧ лӧсьӧдісны ӧтувъя вынӧн. А главнӧйыс, найӧс ставнысӧ ӧткодя нартитіс Вишкун Ласей.

— Зонъяс, кадрилясьыштам, буди!

— Терень Гриш, тэнад гудӧкыд авзӧджык.

— Нолтӧ, Типӧ сикт, заводитлы и эм, мед тӧдласны важгортсаяс!

Гришлӧн гудӧкыс новлӧдлымӧн. Мекъясыс сывтыръяӧсь. Мурӧстіс киргытӧдз, сяркнитіс-ворсыштіс нывъяслысь морӧсъяссӧ гильӧдтӧдз.

— Йӧктыштам, инӧ... позяс кӧ.

— Мыйла нӧ оз позь!

Некод оз дивит: зон корис нылӧс, ныв — зонмӧс.

— Ок, Иван, Иван!.. — шеныштіс кияснас Вера. — Ковмас, тыдалӧ, отсыштны тэныд.

Сійӧ мыйкӧ вашнитіс Ильяыслы, босьтіс киӧдыс Иванӧс.

— Ме тэнӧ, ошкӧс, велӧда, кыдзи колӧ гӧрдӧдны ныв водзын! Пӧрысь кага! — И кутіс кыскыны кытшӧ.

Иван повзьӧмӧн видзӧдліс Илья вылӧ, но Илья ачыс крукыштӧма нин Педӧраӧс.

Йӧктыны сувтісны вель унаӧн, да некод эз и аддзыв, кыдзи Вера сетіс Иванӧс Педӧралы, а ачыс босьтіс Ильяӧс.

Быд народлӧн эм аслас культура, культура йылысь аслас вежӧртӧм, коді стӧча лӧсялӧ йӧз массаяслӧн духовнӧй мир уровеньлы. Коми кадриль вӧлі сэкся ныв-зонлы тырмымӧн сложнӧйӧн, мед сійӧс йӧктыны кужӧм серти донъявны морт сям. Та вӧсна йӧктыны кужысь сортовщикъяс зілисны мыйта вермисны, а бокын сулалысьяс — весиг олӧма мужикъяс да бабаяс — окотапырысь видзӧдісны.

Медся мича фигураяс вӧчаліс сійӧ жӧ Дарья. Сылы гоз пӧлӧн йӧктіс важмыштӧм кышана стройнӧй том морт, коді аслас сюсьлунӧн ньӧти эз сетчы Дарьялы. Тайӧ зонмыс вӧлі Ручпиян грездысь, казачитіс топыда олысь крестьянинлы, сортовитіс кӧзяин вӧвнас. Нимыс сылӧн тожӧ Иван, но шуисны Ванькоӧн.

Аслас гӧльлун вылӧ видзӧдтӧг Ванько эз сет увтыртны асьсӧ, век вӧлі кыпыдӧн, збойӧн, и Дарьялы сійӧ воис сьӧлӧм вылас.

— Вот аддзыланныд, оз кӧ ӧтувтчыны, — шыбласисны кывъяснас йӧктӧм видзӧдысь бабаяс.

— Чӧв, ныланӧй, чӧв. Кутшӧм овмӧсӧ ваяс гӧтырсӧ Ванько?

— Да ӧд ог и шу — сы ордӧ. Дарьяыс ачыс гӧтрасяс — вокыс сылӧн абу.

— Но и висьталін жӧ!.. Йӧз грездысь вайӧм мужиктӧ ульӧн сёясны важгортсаяс. Вунӧдӧмыд Пантя йылысь. Коньӧрлы олан туй эз сетны. Мортыс сідзи и згинитіс кадтӧг.

— Дугдӧй сэн споруйтнытӧ. Лучшӧ видзӧдлӧй Проня Иван вылас. Старайтчӧсӧ кыдзи!.. Со, со... Колӧ шуйгавылӧ, а сійӧ веськыдвылӧ кусыньтіс.

Быд ӧшыбка бӧрын Иван сӧмын окнитліс, а Педӧра вӧтлысис сы бӧрся да сераліс.

— Мыйӧн абу гозъя!

— Кодъяс?

— Ивана-Педӧраыс, мися.

— Йӧймӧмыд, тыдалӧ. Тотарка вылӧ оз жӧ гӧтрась. Сійӧ пӧ гусьӧникӧн век на юрбитӧ аслас енлы.

— Юрбитӧ ли оз ли — ог тӧд, а Педӧра кодьтӧ колӧ на корсьны.

Больгисны и том гозъя йылысь. Но сэк жӧ унаӧн гӧгӧрвоисны, мый татшӧм гажа рытыс вермис лоны сӧмын тайӧ гозъя дырйи, на дінӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс интерес вӧсна. Некор на тані уджалысь сортовщикъяс эз гажӧдчывны тадзи, некор на важгортса том йӧз эз киасьлывны ручпиянса том йӧзкӧд, а типӧсаяс эз гудӧкавлыны налы. Ачыс Илья тайӧс вежӧртіс жӧ да радліс аслас первойя вермӧмъяс кузя. Но ставыс, мый вӧчӧма талун кежлӧ, вӧлі сӧмын на заводитчӧм. Илья йӧктіс сэтшӧм ногӧн, кыдзи мыйӧкӧ велӧдысь ворслывлӧ велӧдчысьясыскӧд — быдтор приметитӧмӧн, син увсьыс некодӧс лэдзлывтӧг. Со, Терень Гришлӧн чуньясыс гулю кокъяс кодьӧсь — тыдалӧ, ёна кынмӧны, но сюся на котралӧны гудӧк лапӧдъяс кузя. Варук чойыс сулалӧ пожӧм дінын да мича синъяснас кӧсйӧ ньылыштны Ильяӧс кодкӧлунся моз жӧ. Ӧльӧкан ӧвтчӧ кияснас — мыйкӧ висьталӧ мужикъяслы. Вера мыйкӧ шуис, но Илья эз велав, и воча ки кутчысьлігӧн Вера ёнджыка топӧдліс верӧсыслысь шоныд кисӧ — висьтала пӧ бӧрынджык. Локталісны ещӧ йӧз — ӧткӧн и чукӧръясӧн. На пӧвстын — Певчӧй Конӧ. Луннас Илья пыравліс лавкаас. Конӧ вӧлі сыкӧд варов, весиг леститчысь, муртса вермис кутны асьсӧ, мед не висьтавны Ильялы, мый ыстіс Сирвойтовлы гижӧдтор — ошкис сылысь «зятьсӧ» кыскасян туй лӧсьӧдны йӧзӧс кыпӧдӧмысь. Ӧні тожӧ кӧсйӧ мыйкӧ висьтавны, кыкысь нин лэптыліс кисӧ дугӧдны йӧктӧм. Мый сылӧн сэтшӧмыс? Илья дугдіс йӧктӧмысь. Тшӧкмуніс гудӧк.

— Эн дивитӧй, зонъяс, тіянӧс дзугӧмысь, — пыр жӧ заводитіс Конӧ. — Дась чукӧртчӧм сайысь кӧсъя висьтавны сӧмын на пӧлучитӧм юӧр йылысь. — Конӧ вылын кок улӧдзыс роч нойӧн эжӧм пась, юр вылас бобрик шапка, гӧлӧсыс выякодь. — Ласей дядь тшӧктӧма висьтавны ставныдлы, мед пӧ весаланныд кер бунтъястӧ. Ставлы гӧгӧрвоана?

— Кодӧс примитлісны нин — весавны абу?

— Весавны. Ставсӧ весавны. Дінсяньыс йылӧдзыс. Роскӧн чышкӧмӧн.

— Тэ, буди, Кондратей Денисович, неладнӧджык гӧгӧрвоӧмыд?

Конӧ стрӧга видзӧдліс мужикъяс чукӧрӧ.

— Эг на выжывмы... Ласей Спиридонович тшӧктӧма висьтавны тіянлы — татчӧ пӧ локтӧ лесопромышленнӧй компанияса шлен.

— Хм, — луддзисны кодсюрӧлӧн балябӧжъясныс. — Сідзкӧ тай, ыджыд пӧтка локтӧ.

— Сӧмын вот абу гӧгӧрвоана, мыйла ковмис весавны водзджык нин примитӧм бунтъяссӧ. Мыйта лым на вылӧ чукӧрмӧма. Лишнӧй удж.

— Лишнӧй кӧть абу — ковмас весавны.

Мед водзӧ не сёрнитны сортовщикъяскӧд, Конӧ мӧдӧдчис бӧр. Кутісны разӧдчыны и сортовщикъяс.

Илья сулаліс ӧшинь улас медбӧръя мортӧдз. Компанияса член воӧм йылысь юӧр сійӧс суис нем виччысьтӧг. Пыр жӧ тӧд вылас уси Бикмедов, заводсӧ видлыны сылӧн волӧмыс, сійӧ воигкежлӧ рабочӧйяслӧн лӧсьӧдчӧмыс. Казьтыштӧмыс восьтіс унатор. Вишкуныд, тӧдӧмысь, зэв на ичӧтик морт. Делӧяссӧ решайтӧны компания, сылӧн членъясыс. Тӧдӧны-ӧ найӧ, кутшӧмторъяс тані вӧчӧ налӧн подрядчикыс? Оз-ӧ ков сортовщикъясӧс кыпӧдны буретш тайӧ член дырйиыс? Мед видзӧдлӧ, мед кывзыштӧ, мый кутасны висьтавны уджалысьяс. Но кадыс, кадыс!..

Ильялӧн эз сулавсьы ӧти местаын, сійӧ кутіс шӧйтны керка водзӧд. Петіс Вера — пӧрччысьӧма нин, куш шаль кежсьыс.

— Тэ он на пыр, Илья?

— Регыд пыра. — Да матыстчис гӧтырыс дінӧ. Вера топӧдчис сійӧ морӧс бердӧ.

— Ме сэтшӧма гажтӧмчи тэысь, тайкӧ сьӧлӧм эз пот!

Ваймӧм бипурлӧн ӧгыръяс омӧля нин югдӧдісны пемыдсӧ, но Илья аддзис, кутшӧм сӧстӧмӧсь Вералӧн синъясыс, кутшӧм ясӧда тыдалӧ на пыр муса гӧтырыслӧн сійӧс радейтӧмыс, сылы преданностьыс.

— Кывзы и эн повзьы. — Ильялы лои окота висьтавны ставсӧ, мыйӧн олӧ ӧні, мыйся думъяс тӧждысьӧдӧны сійӧс. — Либӧ, энлы. Ме тэнӧ вевття пась пӧлаӧн.

— Гашкӧ, пуксьыштлам?

— Да, да. Пуксям. Колӧ висьтавны унатор йылысь, думыштлыны ӧтув. Тэ ӧд менам зэв тӧлка. Отсыштан.

Кусісны нин бипурйысь ӧгыръяс. Чӧв кывзысисны гыӧра пожӧмъяс. Войся кӧдзыд удитіс нин чукӧрмыны пась улӧ, йиджны валегияс пытшкӧ. И кымын дыр мӧдіс висьтавны аслас кӧсйӧм йылысь Илья, сымын ясӧда бара кутіс кывны веськӧдлӧмын ӧткалун йылысь, старшӧй ёртъяссянь отсӧг абутӧм йылысь.

Вера кывзіс Илья морӧс дінӧ юрсӧ топӧдӧмӧн. Сійӧ эз ӧлӧд верӧссӧ ни эз на сӧветуйт сылы, но ас кежсьыс арталіс нин, кыдзи эськӧ отсавны.

— Тэ эн на вунӧд Дарьялысь кывъяссӧ? — друг юаліс сійӧ. — Помнитан, норасис — нывбабаясӧс туй вӧчӧмын уджӧдтӧмысь?

— А мый эськӧ?

— Да сідзи... Он лыддьӧй найӧс йӧзӧн, ӧтдортанныд.

Илья сюся видзӧдыштіс гӧтырыс вылӧ, нюммуніс да кузякодь окыштіс.

3

Лесопромышленнӧй компанияса член Пипуныров Карп локтіс Важгортӧ кык могӧн. Ӧтиыс вӧлі делӧвӧй: регыдъя кадӧ сійӧ виччысис компанияса представительяслысь Комиӧ воӧм да, мед лоны аслас му вылын тӧдысь кӧзяинӧн, шуис кытшовтны сортӧвӧй вӧчан местаяс. Мӧд могыс — семейнӧй: ӧтка пиыс эз кут сетны батьыслы спокой — тшӧктӧ гӧтравны.

Том Пипуныровлӧн положениеыс вӧлі зэв сьӧкыд. Сандра олӧ карын жӧ, велӧдӧ школаын. Сійӧ первой удитіс прамӧя бӧбйӧдлыны ассьыс жӧниксӧ, сэсся друг вежсис — Костя син водзын кутіс ворсӧдчыны мукӧд жӧникъяскӧд. Дерт, ставныс найӧ, босьтны кӧ озырлун боксянь, нинӧм оз сулавны Костя дінын. Но Сандра, тыдалӧ, пуктіс вылӧджык мӧдторъяс — мичлун, стать, вежӧр, кодъясӧн жебиник Костя эз вермы ошйысьны. Вӧлі сӧмын ӧти туй — тэрмасьны, не прӧзевайтны. Батьыс эз вӧв пиыслы паныд, торйӧн нин ӧні, кор сиктса богачлӧн овмӧсыс содӧ ульдӧм дырйи быгыльтчысь лым тупыль моз. Мудер Карп думайтіс кульыштны Сирвойтовлысь вель ыджыд приданнӧй — сетас, оз скупитчы, узьӧ и олӧ высшӧй «обчествокӧд» рӧдняасьӧм йылысь думъясӧн. Та вӧсна и писӧ Карп эз босьт сьӧрсьыс — сӧмын торкас донъясигас.

Татчӧ воӧм бӧрын первойя лун джынсӧ Пипуныров оліс дона гӧсть туйын. Вишкун гозъя ветлісны сы водзын кок чунь йылас, гӧститӧдісны нинӧм жалиттӧг. Мӧд лун джынъяс заводитчис донъясьӧм. Карплӧн — ыджыд рӧдвуж, быдӧнлы колӧ прамӧйджык козин — донтӧмнас мед гӧль йӧз козьнасясны. Унатор кузя артмӧдчисны, вель уна кузя — эз на. «Рӧзӧреньеыс» эз вӧв таын. Будущӧй сват корис приданнӧй пыдди сы мында сьӧм, мый весиг «лышкыд» Пеклалӧн кылавлісны синъясыс.

— Нинӧм абу жаль рӧднӧй нывлы, — кевмысис Пекла. — Но тэ, Карп Тимӧпеёвич, рӧзӧритны кӧсъян миянӧс. Яндысь кӧть енсьыс.

— Енмысь яндыся? — шензьыштіс Карп. — Мыжсӧ ме сы водзын эг на вӧчлы. Миянӧс некод оз кӧртав мырдысьӧн. Артмӧдчам — рӧдняӧн лоам. Ог артмӧдчӧй — нинӧм ог воштӧй, мӧдъяскӧд кутам рӧдняасьны. Ог тыртӧм керкаӧ корась!

Ставыс вӧлі Пипуныровлӧн: видзьяс да кӧдза муяс — помещиклӧн мында, скӧтыс — лыдтӧм, магазинъясыс — медся гырысьӧсь, кымын во нин вӧчӧдӧ сортовка. Уезд кодьын — царь! Нужда тай татшӧм дыр донъясьны сиктса купечкӧд.

— Колӧ помавны тайӧн, Власий Спиридонович. Кадыс миян тэкӧд этша.

Карплӧн эз пукавсьы: то пыравлас орчча жырйӧ, то петавлас кухняӧ. Фетрӧвӧй сапӧгъясыслӧн шыыс чорыд, гогнавтӧм чужӧмыс наян, жилеткаӧн зэвтӧм кыз кынӧмыс вылӧ зывӧк видзӧдны. Сирвойтов весиг вешкыртчыштліс доймӧмысь моз. Сійӧ эськӧ кужис индыны ӧдзӧслань туй, да эз позь: вывті нин паськыд эрдъяс воссьӧны сы водзын, лоас кӧ Пипуныров сватӧн. Татшӧм рӧдняасьӧмсьыд, тӧдӧмысь, оз ворссьы и Власийлӧн пиыс — Володя. Правда, сійӧ омӧля лӧсялӧ Костякӧд, ӧтдортчӧ сійӧ батьысь. Но визувтысь кадыд — бур лекарство: пожъялас том русӧ, сӧвмӧдас вежӧрсӧ. Тадзи чайтіс Володяыс йылысь Сирвойтов-бать, да, дерт жӧ, эз и думайт ӧткажитны Пипуныровлы.

— Жалитышт, Карп Тимӧпеевич, ассьыд важъя другтӧ, — тожӧ кевмысис Власий Сирвойтов. И сы могысь, мед аддзыны кӧть ичӧтик помка дорйыны асьсӧ, казьтыштіс Вера йылысь, быттьӧкӧ и сылы ковмас сетны приданнӧй.

Чамаш быдӧн чуймыштіс.

— Тэ мый йылысь тайӧ, Спиридонович? — пель весьтсьыс ӧтортыштіс шӧвк чышъянсӧ Чамаш.

— Вунӧдӧмыд аслад ныв йылысь, — гӧгӧрвоны кужтӧм гӧтырыс вылӧ скӧрмыштіс Ласей. — Йӧзыс сераласны, нинӧм кӧ ог сетыштӧй.

— Этайӧ зимӧгор гозъяыслы? — век на эз эскы Пекла. — Выжывмӧмыд, тыдалӧ, дзикӧдз воштӧмыд садьтӧ. Йӧйруыд босьтӧма!

— Пет кухняӧ! — дзирдыштісны синъясыс кӧзяинлӧн. — Бур йӧз дырйиыс тӧлкаджыкӧн колӧ лоны.

Пеклалы важӧн нин вӧлі тӧдса верӧс синъяслӧн татшӧм ногӧн дзирдыштлӧмыс, да сійӧ пыр жӧ чеччис места вывсьыс.

— Вӧлисти тай рӧзӧритас. Вӧлисти тай корысьӧдз вайӧдас, — ӧдзӧсӧд петігӧн кывмӧн лыддьӧдліс Пекла.

— Кутшӧм сэтшӧм зимӧгор гозъя? — юаліс Карп.

Илья гозъя йылысь Сирвойтов висьталіс стӧч сы мында, мыйта вӧлі колӧ сылы.

— А ӧні кытӧнӧсь?

— Сортовитӧны жӧ.

Сирвойтовлы друг усис тӧд вылас Конӧӧн ыстӧм письмӧ, кӧні Илья ошкыссис кыскасян туй лӧсьӧдӧм вылӧ сортовщикъясӧс кыпӧдӧмысь, да висьталіс та йылысь.

Карплы тайӧ воис сьӧлӧм вылас.

— Ыджыд пӧльза вӧчӧ миянлы, — пасйыштіс сійӧ. — Кор лоам делянкаын, тэ меным петкӧдлы сійӧс.

— Непременнӧ петкӧдла, Карп Тимӧпеевич. Мортыс абу шыбитана. Гӧгӧрвоысь, зіль. Жаль сӧмын — абу крепыд овмӧсысь.

— Оз ков жалитны. Колӧ думыштлыны мӧдтор йылысь.

— Кывза, Карп Тимӧпеевич.

Пипуныров пуксис диван вылӧ, синъяссӧ чӧвтліс кухняӧ петысь ӧдзӧслань, абу-ӧ сійӧ восьса. Вишкун ӧдйӧ чеччыліс видзӧдлыны, оз-ӧ гӧтырыс кывзысь ӧдзӧс сайын.

— Колӧ думыштлыны сы йылысь, кыдзи эськӧ татшӧм гӧгӧрвоысьяссӧ вӧчны миянлы ёнджыка ас йӧзӧн.

— Гӧгӧрвоа, Карп Тимӧпеевич.

— Колӧ видзӧдны ылӧджык, овны локтан воясӧн. Друг мортлы висьтала унатор сыысь, мый оз на позь висьтавны весиг аслад юрлӧслы.

Татшӧм кывъяс бӧрад Вишкун кыдзкӧ ставнас кыпӧдчыштліс места вылас, сӧнйӧра сьыліыс быттьӧ нюжалыштіс.

— Вӧр вӧчӧм кузя миян компания, — негораа водзӧ висьталіс Пипуныров, — мӧдас паськӧдчыны воысь воӧ. Эм сёрнитчӧмъяс ньӧбны казналысь гырысь вӧр площадьяс. Но оз ков вунӧдны: компанияыс збыль вылас иностраннӧй. Ми вок сэні сӧмын син тупкӧд пыдди. Озырлуныс кутас вуджны море сайӧ. Тайӧ сы вӧсна, мый ми слабӧсь на. Мед лоны вынаджыкӧн, дыр кад чӧж миянлы ковмас артасьны ӧтпырйӧ кык тшӧті вылын. Ӧтинас петкӧдлыны, мый ми компания дор. Мӧднас — гусянас — мудзлытӧг чӧжны да лыддьыны асланым вынлысь содӧм. Тайӧ лоӧ зэв сьӧкыдторйӧн — мӧд тшӧті вылас арталӧмыс. Ковмас унатор вӧчны, уна терпитны. Ставыс лоӧ сы сайын, кужам али ог первойсяньыс аддзыны колана туй визь. Тэ ачыд тӧдан: лӧнинӧ кодйӧм весиг джуджыд канава оз вӧч визув, а полоя местаті гӧрйӧн прӧйдитӧм бӧрӧзда кузя тувсовъя ва вӧчлӧ руслояс. Оз позь ӧтдортчыны наысь, кодъяс кӧть ичӧтика отсалӧны миянлы. Сортовщикъяс, прӧстӧй йӧз и эм буретш сійӧ ытваыс, коді вӧчас миянлы паськыд юлысь выль русло. Да, миянлы! — тӧдчӧдыштіс Карп. — Ми кӧ найӧс сяммам доддявны кыскыны миянлысь повозканымӧс.

Пипуныров, дерт, эз на вермы дай эз кӧсйы висьтавны Сирвойтовлы став подробностьяссӧ, кутшӧм ногӧн сійӧ кӧсйӧ тышкасьны компаньонъяскӧд. Но общӧй идеяыс вӧлі гӧгӧрвоана: колӧ вочасӧн да мудзлытӧг ёнмӧдны ассьыныс, местнӧй буржуазиялысь, позицияяс. И тайӧ идеясӧ бура гӧгӧрвоис Сирвойтов. Карса капиталистлӧн кӧсйӧмыс вӧлі и сылӧн, сиктса богачлӧн, кӧсйӧмӧн. Вишкунӧс интересуйтіс ещӧ татшӧмтор: а кыдзи Пипуныров видзӧдӧ роч компаньонъяс вылӧ, да юаліс та йылысь.

Карп вочавидзис веськыда.

— Видзӧда кык пӧлӧс синъясӧн жӧ: иностранецъяскӧд тышын — кыдзи союзникъяс вылӧ, ассьым национальнӧй интересъяс дорйӧмын — кыдзи противникъяс вылӧ. — Пипуныров ньӧжйӧника серӧктіс: — Кӧинъяслӧн закон! Пиыс пурӧ мамсӧ, кор сылӧн быдмасны лэчыд пиньяс.

— Тӧлка морт тэ, Карп Тимӧпеевич, — другсӧ ошкыштіс Сирвойтов. — Тэ дінӧ позьӧ повтӧг кутчысьны.

— Кутчысьны — этша! Вӧйысь морт тожӧ кутчысьӧ вынаджык дінӧ. Колӧ отсасьны. А буретш тайӧ ме и ог аддзы тіянсянь.

— Тайӧ абу збыль, Карп Тимӧпеевич. Став сьӧлӧмсянь отсася да кута отсасьны водзӧ.

Пипуныров видзӧдліс пытшкӧсса комнатаясӧ пыран ӧдзӧслань.

— Тӧд вылын кута тэнсьыд питӧ. Яндзим сылы дзебсясьны меысь.

— Да мый тэ, сват. — Вишкун вунӧдіс, мый Карп абу на сылӧн сват. — Володя ньӧти оз дзебсясь тэысь. Талун сійӧ пӧлучитіс выль журналъяс да, тыдалӧ, вунӧдчис ставтор йылысь. Час, ме сійӧс кора татчӧ.

Но Володяӧс чукӧстны эз ковмы. Сійӧ ачыс петкӧдчис ӧдзӧсын, киас кутіс паськӧдӧм листъяса журнал.

— Мый сэтшӧмыс? — юаліс Власий, кор аддзис пиыслысь ыпъялана чужӧмсӧ.

Выль журналъяс лыддигӧн Володя, тыдалӧ, збыльысь вунӧдчылӧма дона гӧсть йылысь — сылӧн вӧлі дзугсьӧм юрси, кизявтӧм дӧрӧм, пельпомъяс вылас чӧвтыштӧм пижама.

— Ӧнісянь став мирыс кутас тӧдны миян йылысь!.. Лыддьӧй, Карп Тимӧпеевич.

Пипуныров босьтіс журнал, бергӧдчис ӧшиньлань.

— Рӧмыд нин, буракӧ, — гӧгӧрвоис кӧзяин. — Энлы, ме биася.

Статьясӧ вӧлі печатайтӧма роч прогрессивнӧй журналын. Статьялӧн нимыс — «Скӧрысь шувгӧ парма».

— Ыхм. Скӧрысь шувгӧ парма. Интереснӧ, вывті интереснӧ! — чӧвтыштіс Пипуныров да юалӧмӧн видзӧдліс Володя вылӧ: — Но мыйла «скӧрысь»?

— Да, да, — тшӧтш суитчис Сирвойтов-бать. — Мыйла буретш скӧрысь? Вӧрыд абу морт, абу зверь. Сійӧ оз вермы ни скӧравны ни радлыны... Сійӧ сӧмын шувгӧ, кор тӧла, да вугралӧ, кор лӧнь.

Карп лэптыштліс кисӧ: эн пӧ мешайтчы лыддьыны, гогнавтӧм мужик.

Ӧшалысь «молниясӧ» лэдзисны улӧджык. Карп лыддис аслыс ньӧжйӧ, быд кыв стӧчджыка гӧгӧрвоны зільӧмӧн, быттьӧ тайӧ вӧлі кутшӧмкӧ делӧвӧй бумага да сійӧ эз кӧсйы ӧшыбитчыны.

— Ыхм, — кадысь кадӧ шыасьліс сійӧ. — Иностранецъяс йылысь гижӧма правильнӧя. Збыльысь вельмӧмаӧсь... Ыхм, ыхм... Весиг миян компания йылысь... Аттӧ морӧ, ставыс ӧд тадзи и эм... А ме мый шулі?.. Ассьыныс колониальнӧй политикасӧ кӧсйӧны сайӧдны ми вокӧс компанияӧ примитӧмӧн. Тӧдам тайӧс, тӧдам... Кӧні печатайтӧма тайӧ журналсӧ?.. Ыхм... Москваын. Смел йӧз! Коді гижӧ? Ыхм!.. Кутшӧмкӧ Николай Иванов... Паськыда аддзӧ, паськыда.

Володя пукаліс бокынджык да видзӧдіс Пипуныров вылӧ сэтшӧм ногӧн, кыдзи видзӧдлӧны преступник вылӧ, коді вот-вот тӧдлас сійӧс мыждӧм йылысь да кутас «сьывны» мӧд ногӧнджык. Статьялӧн мӧд джынъяс автор гижис сортовщикъяслӧн сьӧкыд условиеяс йылысь, буретш сійӧ нем яндысьтӧм нартитӧм йылысь, коді вӧлі паськыда тӧдса Россиялӧн передӧвӧй йӧзлы. Шензьӧдіс местнӧй материалсӧ бура тӧдӧм. Тайӧ вӧчис статьясӧ торъя нин ёсьӧн да вынаӧн. Кыліс уджалысь йӧзӧс дорйӧм кузя страстнӧй гӧлӧс. Клеймитсисны позорӧн дзоньнас лесопромышленнӧй компанияыс да сылӧн прислужникъяс — агентъяс, довереннӧйяс, подрядчикъяс, кодъяс асланыс выгӧда ради заключайтісны сортовщикъяс тшӧт весьтӧ медся кабальнӧй контрактъяс.

Володя виччысис, мый татшӧм приговорсӧ лыддигӧн Пипуныров вежсяс чужӧм вылас, дрӧгнитас сылӧн гӧлӧсыс. Но тайӧ эз ло. «Деньга мешӧклӧн» дубалӧмаӧсь нервъясыс, сӧвесть пыдди кольӧма сӧмын венны позьтӧм горшлун.

— Ыхм, — век сідзи ньӧжйӧ да делӧвӧя лыддис лесопромышленнӧй компанияса член. — Казьтылӧны и тэнӧ, Власий Спиридонович.

— Менӧ?.. — быдӧн чеччыштліс места вывсьыс Сирвойтов. — Бурӧн али лёкӧн, Карп Тимӧпеевич?

— Ті, Костякӧд, лишнӧйджык ёна сконъялӧмныд сортовщикъясӧс. Вывтіджык шыбитчӧ синмӧ.

— Да ӧд ставсӧ законнӧ вӧчӧма: лючки донъясим, ас окотасьыс пуктісны контракт вылӧ кырымпасъяс.

— Ыхм... Вот тані сідзи веськыда и шуӧма: «Сирвойтовъяс...»

— Извинитӧй, Карп Тимофеевич, — сійӧс торкис Володя. — Сэні шуӧма: «Пипуныровъяс да Сирвойтовъяс...»

— А ме шуа: «Сирвойтовъяс...» — гӧлӧссӧ вежтӧг, но стрӧга шуис Пипуныров. — Кывзы, Власий Спиридонович, бура: «Сирвойтовъяс сэні ыджыдалӧны нинӧмӧн да некодӧн накажиттӧг. Найӧ кабыр улын ойзӧны уджалысь йӧзлӧн ыджыдджык юкӧныс. Беззаконие сэні пӧртӧма законӧ. Рӧзӧритчысь да гӧль йӧз тшӧт весьтӧ, вӧралысьяс да сортовщикъяс тшӧт весьтӧ налӧн овмӧсъяс, налӧн капиталъяс содӧны тэрмасян ӧдӧн. Ставыс найӧ киын — бурджык му-видз, ньӧбасьӧм-вузасьӧм, сортӧвӧй вӧчӧдӧм, власть. Ставыс туяна, мед сӧмын унджык кабыртны. Турун, нянь идралӧм мунӧ уджйӧзӧ вӧйӧм крестьяна вынӧн — эскыны позьтӧм донтӧга; ньӧбасьӧм-вузасьӧмын босьтӧны вӧвлытӧм барышъяс, кутшӧмъяс овлӧны сӧмын капитализмлӧн первоначальнӧй накопление дырйи. Например, Пипуны...» Мда, — тшӧкмуніс Карп. — Тані куш лыдпасъяс. Абу стӧчӧсь. Ӧтиясӧс чинтыштӧма, мӧдъясӧс содтыштӧма. Ыхм... Со и зверь ку да пӧтка ньӧбӧм йылысь казьтыштӧма. Сӧрӧ неуна. Нёль пӧв донтӧга некор эг ньӧблыв. А кык пӧв, куим пӧв, — сійӧ овлӧ. Мӧд ногӧнсӧ оз позь. Сӧвестьыд — омӧль отсасьысь, сы вылӧ видзӧдӧмӧн капитал он чӧж. А сійӧ — ыджыд капиталыс — делӧвӧй мортлы, ой, кутшӧма колӧ! Сытӧг он стрӧит фабрика ни завод, прӧстӧй туйяс ни кӧрт туй. Мда, буракӧ, лишнӧй варов лои...

Виччысьтӧм статьяыс да ещӧ сэтшӧм, кодӧс печатайтӧма журналын Москва карын, торъя нин шемӧсмӧдіс Власий Сирвойтовӧс. Сійӧ веськыда шӧйӧвошис, кыдзи шӧйӧвошлӧ морт, кор сійӧс кутшӧмкӧ мыжысь шошаӧдыс кутӧмӧн петкӧдӧны йӧз син водзӧ.

— Лёкысь сӧрӧны, ей-богу, лёкысь, — кинас и кокнас кутіс дорйысьны Власий, быттьӧ сійӧс кодкӧ збыльысь кутіс шошаӧдыс.

— Тэ кывзы водзӧ, мый гижӧны веськыда миян сортовщикъяс йылысь, да кыдзи ті, менам пикӧд, найӧс бӧбйӧдлӧмныд.

— Тожӧ сӧрӧны, — бара заводитліс подрядчик, но ланьтӧдчис, кор мӧдіс кывны сылы тӧдсаторъяс йылысь.

И тайӧ разделын автор тӧдіс материалсӧ стӧча. Эз вӧв вунӧдӧма сортовка вӧчӧмын кабальнӧй контрактлысь ни ӧти пункт. Артмис сэтшӧм лӧсьыдтӧм серпас, мый весиг ачыс Карп кӧрыштліс чужӧмсӧ.

— Мися, вывтіджык шыбитчӧ синмад, вывтіджык, — ещӧ на тӧдчӧдыштіс сійӧ. — Да и тӧвартӧ долгӧн сеталӧмнад тэнад, Власий Спиридонович, артмӧ мыйкӧ неладнӧ.

— Тайӧс гижӧма жӧ?

— Та йылысь абу на, но ме кывлі, мудеритан пӧ.

Статьяыс помасис кывъясӧн:

«Паськыда шеныштчӧма веж парма. Сійӧ помтӧм вӧръяс пӧвстын олӧ честнӧй да удж радейтысь народ. Тайӧ народыс, кыдзи уна мукӧд сикас кыла йӧзъяс, кодъясӧс ӧтувтӧ великӧй Русь, ёнмӧдӧ да озырмӧдӧ сійӧс драгоценнӧй пушнинаӧн, вӧрса пӧткаӧн, дона чериӧн, первосортнӧй вӧрӧн. Но сьӧкыда олӧ ачыс народыс. Сійӧс нартитӧны куим пӧв. Примерӧн лоӧ русско-англо-коми лесопромышленнӧй компания. Озырлунъяс варварскӧя таргайтӧмыс ӧтувтчӧ уджалысь йӧзӧс медся лёк ногӧн эксплуатируйтӧмкӧд. Тадзи оз вермы лоны водзӧ. Скӧрысь шувгӧ парма!»

Лыддьӧмсӧ помалӧм бӧрын Карп Пипуныров чӧв прӧйдитчис джодж кузя. Володя сюся видзӧдіс сы бӧрся.

Карплӧн зумыш чужӧм, топалӧм паръяс. И тайӧ паръяссӧ прамӧя восьтывтӧг сійӧ, медбӧрын, сӧдзӧдыштіс пиньяс пырыс:

— Ни-ко-лай И-ва-нов!.. Коді тайӧ сэтшӧм Николай Ивановыс?.. Став сертиыс тӧдчӧ — сійӧ олӧ кӧнкӧ миянкӧд орччӧн. Гашкӧ, юлывлӧ ӧтлаын чай, ворслывлӧ картіӧн, ноксьӧ миян нывъяскӧд, бабаяскӧд.

— Кыдзи ті, Карп Тимофеевич, видзӧданныд статья вылас дзоньнас? — юаліс Володя.

— Дзоньнас?.. Мда-а-а. Колӧ думыштлыны. Сэні сы мындатор йылысь висьталӧма, мый сійӧс колӧ изучитны.

— Изучитны статья, кӧні тіянӧс татшӧма критикуйтӧны? — шензьыштіс Володя.

— Том на тэ, Владимир Власиевич... Тӧлка мортлӧн видӧмыс ёна бурджык тӧлктӧм мортӧн ошкӧмысь. Статьясӧ лыддигӧн юрӧ воис вӧвлытӧм дум — иностраннӧй капиталкӧд решающӧй тыш нуӧдігкежлӧ вочасӧн дасьтыны став населениесӧ. Тайӧ позянатор, ми кӧ кутам эскӧдны йӧзсӧ, мый налы сьӧкыда овсьӧ иностранецъясӧн ставнымӧс миянӧс нартитӧм вӧсна.

— Артмӧ сідзи, мый тіянӧс эрдӧдан статьяысь ті кӧсъянныд пӧлучитны пӧльза?

— Ме делӧвӧй морт.

— А кыдзи видзӧданныд общественнӧй мнение вылӧ, коді, кыв шутӧг петкӧдчас тайӧ статья гӧгӧрыс?

— Мый сэтшӧмыс? — гораа серӧктіс Пипуныров. — Общественнӧй мнение? Ха-ха-ха! Мыйӧн нӧ сійӧс сёйӧны — тэнсьыд общественнӧй мнениетӧ?

— Абу менсьым, — терпениесьыс кутіс петны том Сирвойтов, — а став Россияса да весиг мукӧд странаясса прогрессивнӧй йӧзлӧн общественнӧй мнение!

— Оз сулав сёрнитны, — Володяӧс торкис Карп. — Главнӧйыс абу сыын, кутшӧм ногӧн вӧчӧма вӧрсӧ, а мыйта сійӧс вӧчӧма.

— Сідзкӧ, ті думайтанныд, мый сортӧвӧй вӧчӧмын лоас кольӧма ставсӧ важ ног?

— Кыв шутӧг.

— А сортовщикъясыс кӧ оз мӧдны уджавны?

— Оз мӧдны уджавны — куласны тшыглы. Налы воштысьны некытчӧ.

— Ласей Спиридӧнӧвич, — ӧдзӧсын петкӧдчис Пеклалӧн юрыс. — Волы татчӧ. Кодкӧ юасьӧ Карп Тимопеёвичӧс.

— Менӧ юасьӧ? — ӧдзӧс дорӧ тшӧтш матыстчис Пипуныров да пыр жӧ тӧдіс ассьыс слугасӧ, кодӧс кольліс гортас.

Кухня джодж шӧрын сулаліс лым сюръя кодь том мужичӧй. Сійӧ зіля гудйысьыштіс питшӧгас да сэтысь перйис сургуча письмӧ.

— Так што, Карп Тимофеевич, пакетыс срочнӧй, — кӧзяиныслы письмӧ сетігмоз шуис нарошнӧй. — Русинсянь.

— Русинсянь? — Кытысь сійӧ босьтчис карас?

— Так што, тыдалӧ, срочнӧ жӧ локтӧма. Муртса пырис керкаӧ, юаліс тэ йылысь да туй паськӧмсӧ прамӧя пӧрччытӧгыс и гижис тайӧс. Срочнӧ пӧ...

Пипуныров ӧдйӧ бӧр пырис жырйӧ. Нарошнӧй кутіс пыркӧдчыны кӧтшасын.

— Но и турӧб заводитчис. Кок йывсьыд уськӧдӧ.

— Турӧб? — уськӧдчис ӧшинь дінӧ Ласей. — Аттӧ, сё загреки! Збыльысь тай син ни пель... Став катище бӧр тыртас. Беда, Карп Тимӧпеевич, — жырйӧ пыригӧн нин мӧдліс висьтавны Ласей, но быттьӧ тшӧкмуніс: Карп Пипуныров пукаліс пызан сайын тӧдчымӧн вежсьӧм чужӧма: Русин-фон Стюарт повзьӧдлӧ компанияса членӧс буретш сійӧн, мый вылӧ Карп здук сайын на гажаа сераліс... Вӧрсаыс тӧдӧ, кутшӧм вын дзебсясьӧ тайӧ, став Россияса да мирӧвӧй общественнӧй мнение саяс. Карп пыр жӧ гӧгӧрвоис, мый весиг Русин кӧ аслас дженьыдик гижӧдторйын тадзи командуйтӧ сы вылын, то делӧяс сылӧн абу ладаӧсь. Лесопромышленнӧй компаниялӧн сійӧ — слуга. А слуга — век нин овлӧ ёнджыка мыжаӧн.

Гӧстинӧйын лои вӧвлытӧм чӧв-лӧнь. Сӧмын ышмӧм турӧб, кылӧ, лювзіс пач трубаын, да век частӧджык дрӧгмунліс Вишкунлӧн короминаыс.

— Беда тайӧ турӧбӧн, беда!..

4

Лаврень Семӧлӧн эз терпитсьы, да сійӧ мӧдӧдчис Дінъёль устьеӧ турӧб вылӧ видзӧдтӧг. Лымйӧн бердӧм туй кузя тыра кӧбылаыс кайис-пошиктіс лунбыд. Ильялысь оланінсӧ ковмис корсьны пемыдын нин.

— А кӧні ачыс? — юаліс Семӧ, кор ӧшинь улас на тӧдмаліс, мый Илья эз вӧв керкаторйын.

— Рытйысьны муніс Василь дядькӧд, — вочавидзис сэн жӧ лӧсялысь Педӧра да горӧдіс ӧдзӧслань: — Нывъяс, петавлӧй жӧ, гӧсть воис.

Дзоляник ӧдзӧсӧд сьӧрся-бӧрся киссьыштісны-петісны дасысь унджык нывбаба.

— Кутшӧм сэтшӧм гӧсть? Коді?

— Он ӧмӧй кылӧ менам дук серти!

— Семӧнушко, тэ али мый?

— Ещӧ тай юасянныд.

— А ӧд збыльысь, Семӧ, тэ дінысь важ моз ӧвтӧ ыжку дукӧн.

— Проклятӧйыд и аслым кутіс кывны сӧстӧм воздух вылас.

— Да кӧні тэ, кӧні: гӧлӧсыд кылӧ, а асьтӧ ог аддзы, — медся бӧръя мортӧн петіс Вера. — Вӧвтӧ лэдзалін эн нин? Нывъяс, отсыштӧй.

— Моим поштением, отсыштанныд кӧ. А тэкӧд, Вера, вай первой аддзысям. Нарошнӧ кайи тэ вылӧ видзӧдлыны, мися, кутшӧм нин ачыс эм.

— Ой, Семен, Семен! Тэ век на сэтшӧм гажа.

— Абу век. Мукӧд дырйи зэв жугыльӧн овла. А талун — мӧд делӧ. Кайигчӧж сьылі. Ветлы, корсь Ильятӧ. Шу, Лаврень Семӧ срочнӧ корис.

— Мый нӧ сэтшӧм тэрмасянаыс тэнад?

— Эн юась, Вера. Первой ветлы. Висьтала бӧрынджык. Некодысь ог соссьы. А ті, нывъяс, лючкиджык менам кӧбылакӧд. Сійӧ медбӧръя недельяс новлӧдчӧ.

Илья воигкежлӧ ставӧн нин удитісны пырны ичӧтик керкаӧ. Семӧ шмонитӧм вылӧ нывъяс вакъялісны-сералісны семдытӧдз.

— Чолӧм, Семӧ!

— Видза олан, Илья! Энлӧй, нывъяс, ме петавла тіян кытшысь.

Семӧ сувтіс Илья водзӧ «во-фрунт» — тадзи сійӧ велавліс Мирон дінысь.

— Докладайта, «вашескородие»: лесничествоӧн миянлысь зептавлӧм сьӧм перйӧма суд пыр. Ыстісны перевод. Верман лэччывны гортад пӧлучитны пошта вылысь ассьыд сьӧм!

Илья чужӧм вылын ворсыштіс не то нюммунӧм, не то мыйкӧ юавны кӧсйӧм. Но шуны вӧлі сьӧкыд. Ӧд тайӧ сэтшӧм бур юӧр! Татшӧм дона кадӧ!

— Ой, Филипп!.. — медбӧрын, петыштіс сійӧ морӧс пытшкысь. — Ой, Филипп! Тэ кӧ эськӧ тӧдін...

Ставӧн видзӧдісны Илья вылӧ лов шысӧ пӧдтӧмӧн. Вера уськӧдчис пешны выль сартас, быттьӧ поліс мыйкӧ лоӧмысь. Кодкӧ тешкодя кыскыштіс нырнас. А Илья век сулаліс да помся шуаліс ӧти и сійӧ жӧ кывъяс:

— Тэ кӧ эськӧ тӧдін, Филипп. Ой, Филипп!..

Нырнас, вӧлӧмкӧ, кыскыштӧма Семӧ.

— Ӧд, не кӧ Филипп, — шуаліс сійӧ, — ми ӧмӧй аддзылім ассьыным грӧшъяснымӧс. Ӧд сійӧ вӧлі дась пуктыны миян вӧсна ловсӧ. — И Семӧ гӧлӧсӧн бӧрддзис.

Илья сійӧс кагаӧс моз босьтіс кияс вылас.

— Тэ, Семӧ, он на тӧд, кыдзи сійӧ и ӧні на отсалӧ миянлы. — Илья нарошнӧ гычӧдыштіс сійӧс. — Эн бӧрд, бобӧ, эн бӧрд.

Ызнитіс нимкодь серам. Серавны мӧдіс и Семӧ.

— Эн дивитӧй, нывъяс: тайӧ менам сьӧлӧмӧй сэтшӧм — вывті нор, — здук мысти бара нин кывбӧритіс Семӧ. — Страсть любита матросъясӧс. Вот и Мирон сы кодь жӧ вӧлі.

Миронлысь нимсӧ казьтыштӧмысь Илья быттьӧ ёнмыштіс. Ӧд сійӧ локтіс татчӧ регыдик кежлӧ, сійӧс виччысьӧны ёртъясыс. Колис решиттӧг важнӧй вопрос. Аддзысисны йӧз, кодъяс сувтісны забастовка котыртӧмлы паныд. Ӧтияс на пӧвстысь эз кӧсйыны гӧгӧрвоны татшӧм вӧвлытӧмторсӧ, мӧдъяс дрӧжжитмӧн полісны Вишкун Ласейысь. Семӧӧн вайӧм юӧр, тӧдӧмысь, ышӧдас и найӧс, кодъяс ӧтарӧ-мӧдарӧасисны.

— Семӧ, тэ ёна тшыг али верман терпитыштны? — юаліс Илья.

— А мый эськӧ?

— Ме тэнӧ кӧсъя босьтлыны сьӧрысь.

— Моим поштением, ёна кӧ колӧ, — пыр жӧ кӧсйысис Семӧ. — Дась мӧдӧдчыны.

— Пасьтась. Мый ковмас висьтавны сортовщикъяслы, сёрнитчам мунігӧн... А ті, нывъяс да бабаяс, асьныд кылінныд.

— Миян йылысь эн тӧждысь, — Ильяӧс колльӧдігӧн сылы вашнитіс Вера. — Нывбабаяс вылӧ верман пуктысьны. — И бӧр бергӧдчӧм бӧрын нин шыасис на дінӧ: — Ми мыйӧн помавлім сёрнитӧмнымӧс?

— Менам Ванько йылысь тай вӧлі казьтылан, — чӧвтыштіс Дарья.

— Сы йылысь и эм... Сідзкӧ, кывзы, Дарья: Ванько нажӧвитӧ аслас кӧзяинлы и вермас шуны, меным пӧ веськодь, унджык али этшаджык кутас мынтыны Вишкун. Тайӧ оз ло вернӧ. Колӧ и мукӧд сортовщикъяс йылысь думыштны, отсавны налы. И мед оз пов Ванькоыд. Сійӧ нинӧм оз вошты. Ӧти кӧзяин вӧтлас — мӧд ордӧ медасяс.

— Тэ тай, Вера, он на ставсӧ тӧд, — шыасис пемыдінсяньыс олӧмакодь нин нывбаба. — Дарьяыд думайтӧ Ванькоӧс кӧзяинӧн вӧчны.

Дарья быттьӧ ӧзйыштіс:

— Тэ, Ӧпим, вывті уна тӧдан... Менам батьӧй абу на сэтшӧм пӧрысь, мед вайны домпомӧ мӧд кӧзяинӧс.

— Кыдзкӧ-мыйкӧ, гашкӧ, артмӧдчанныд.

— Ӧпим, тэ сӧмын торкалан колана сёрнисӧ. Вера, висьтав водзӧ.

— А ме эськӧ, Дарья, эг лӧгась таысь, — нюммуныштіс Вера. — Татшӧм молодеч вӧсна позьӧ тышкасьны пиньӧн и гыжйӧн. Эн зевайт, ме тэныд шуа.

Вералысь кывъяссӧ ошкыштісны унаӧн. Сёрни заводитліс кежны бокӧ. Но Вера кыдзкӧ казявтӧг бӧр веськӧдіс сійӧс колана туй визьӧ.

— Митрейӧс велӧдны уна оз ков, — видзӧдліс Анна вылӧ. — Сійӧ ачыс велӧдысь. Ме пола сӧмын вот мыйысь. Талун кайӧма пиян дінас батьыс. А Чугун Ӧльӧш — мортыд чорыдкодь. Тайӧ жӧ колӧ шуны и Проня Петра йылысь. Ивансӧ, шуӧны, сійӧ кутӧ аслас кабырын детинкаӧс моз. А кутшӧм нӧ детинка — Проня Иван. — Вера гусьӧнмоз видзӧдліс Педӧра вылӧ да аддзыліс, кыдзи сійӧ гӧрдӧдыштіс. — Иванлы повны нинӧмысь. Сідзи и колӧ висьтавны сылы.

Вера казьтыштіс и мукӧд зонъяс да гӧтыра мужикъяс йылысь, кодъяслӧн пӧдругаясыс да верӧсъясыс вӧліны танӧсь. Сійӧ кӧсйис, мед забастовка дырйи нывбабаяс эз мӧдны сулавны бокын, мед найӧ отсасисны та кежлӧ дасьтысигӧн, участвуйтісны забастовка нуӧдігӧн.

— Да ӧд кывзасны-ӧ миянӧс? — эз эскыны аслыныс нывбабаяс.

— Лӧсьыд-ӧ лоӧ сюйсьыны мужичӧй делӧӧ?

— А ті эн лыддьӧй асьныдтӧ коньӧръясӧн, — дивитіс найӧс Вера. — Ті нинӧмӧн абу омӧльджыкӧсь мужичӧйысь. Уджаланныд найӧ дорысь унджык. Коді медся водз чеччӧ асылын? Нывбаба. Коді медся сёр водӧ рытын? Тожӧ нывбаба. Гожӧмъясын — торъя нин страда дырйи — узьӧмыд бабаяслы сюрлӧ кӧклы мында. Тулыс-арын да тӧлын, кор мужикъяс вӧралӧны либӧ Коммуынӧсь, став овмӧсыс нывбаба вылын. Кӧть нин асьныд асьныдтӧ эн увтыртӧй!

Татшӧм кывъяссӧ нывъяслы да бабаяслы некод на некор эз шулы, и найӧ кывзісны Вералысь висьталӧмсӧ, кыдзи откровение, коді найӧс вӧвлытӧма ышӧдіс. Оз ӧд прӧста шусьы: царлы дзонь царство этша, а увтыртӧм мортлы ӧти бур кыв — дзонь богатство.

— Эськӧ уджалан нин, кытчӧдз ныр вылад он усь, оз кӧ немӧстны, — быттьӧ век на норасисны бабаяс, но самӧй шуанногсьыс Вера кыліс нин мыйкӧ выльтор, и тайӧ тожӧ ышӧдіс сійӧс.

— Ті ӧд бура тӧданныд Бикмедов купечӧс... Коммуын сылӧн эм кӧрта кӧлуйяс вӧчан завод, сэні уджалӧ уна тысяча рабочӧй. Горш Бикмедов найӧс дзескӧдӧ сідз жӧ ёна, кыдзи некутшӧма яндысьтӧг миянӧс нартитӧ Вишкун Ласей. Но рабочӧйяс эз окотитны терпитны водзӧ дзескӧдӧмсӧ. Найӧ вӧчисны забастовка, шуисны не уджавны сэтчӧдз, кытчӧдз Бикмедов оз бурмӧд налысь олӧмсӧ. Чукӧртчисны завод ӧшинь улас. И кыдзи ті думайтанныд? Налӧн гӧтыръясыс, чойясыс, нывъясыс ӧтитӧг вӧліны асланыс верӧсъяскӧд, батьяскӧд, вокъяскӧд. А мыйӧн ми омӧльджыкӧсь наысь? Думыштлӧй асьныд!

Вера висьталіс и сы йылысь, кыдзи рабочӧйяс отсалісны пес пилитысьяслы пӧлучитны налысь чирклӧм деньга. И тайӧ деньгаыс со воӧма!

— Лючкиджык артыштлӧй! Арсяньыс нин уджаланныд вӧрын — кынмаланныд, доймаланныд, мучитчанныд няйт да тшын пиын, а мый нажӧвитанныд? Ставсӧ мырддяс Вишкун да сылӧн компания. А гожӧмнас! Тэ ӧмӧй, Ӧпим, эн пӧденщичайтлыв Вишкунлы страдуйтігӧн да вундігӧн? Тэ ӧмӧй, Дарья, эн ёрлы Вишкунӧс сылысь помтӧм няньсӧ вартігъясӧн? Ме ог нин шу Педӧра йылысь, кодӧс муртса эз вины сьӧкыд уджӧн.

— Сюрліс быдӧнлы. Уджалӧмсӧ уджавлӧма нин Вишкунлы, — кутісны казьтывны и мукӧдъяс.

— Шоч морт эз бертлы мышсӧ сійӧ овмӧсын.

— Виртӧ удитіс нин юны!

— Сідзкӧ, мыйла терпитам! — пӧшти горӧдіс Вера. — Мыйла ог шуӧй ӧтувъя кыв: «Тырмас, Ласей Спиридонович, колӧ и честь тӧдны!»

— Виччысь сӧмын — Вишкунлысь честь!

— Шу пасибӧ, мыйӧнкӧ выльторйӧн кӧ оз мӧд дӧзмӧдчыны.

— Ок, эськӧ збыльысь кӧ кодкӧ вермас сійӧс кӧртвомавны!

— Ставыс миян сайын, — быттьӧ кыв кӧрталіс Вера. — Не Вишкун кодьясӧс раммӧдлӧны!

Виччысьтӧг ӧдйӧ бӧр локтіс Семӧ.

— Гажа и вӧлӧма Дінъёль устьеын! — пыригмозыс на висьталіс сійӧ. — Сортовщикъяс сэтшӧма споруйтӧны ас костаныс, быттьӧ мыйкӧ юкӧны, да некыдз оз вермыны юкнысӧ.

Тайӧ разӧ скодкаыс муніс лавка ӧшинь улын. Семӧ сӧмын удитіс петкӧдчывны ыпъялысь бипур югӧр улын, висьтавны кыв-мӧд-коймӧд, мый сійӧ збыльысь вайис деньга воӧм йылысь юӧр, да бӧр петіс йӧз мышкӧ, мед кывзыны налысь сёрнисӧ. Сійӧ сідзи и эз удит бура тӧдмавны, мыйын делӧыс: сійӧс кутыштіс Конӧ да ставсьыс гусьӧн юаліс:

«Кор мӧдӧдчан гортад?»

«Водз асывнас. Батьӧ эз тшӧкты дыр ветлыны».

«Кӧсъян босьтны дарӧвӧй деньга?»

«Эн на сет, а юасян нин».

«Вот тэныд кык чӧлкӧвӧй. Ӧрешки вылад да картіасьны згӧдитчас. Сӧмын мӧдӧдчы гортад пыр жӧ».

«Мый нӧ тэ менӧ вӧтлан?»

«Ог вӧтлы, а Ласей Спиридоновичлы письмӧ тэ сьӧрысь кӧсъя ыстыны. — Конӧ гусьӧн видзӧдліс ӧтарӧ-мӧдарӧ, оз-ӧ кодкӧ кывзы. — Тӧварӧй бырны мӧдіс. Мед мӧдӧдас аски асыв».

Семӧ заводитліс ыстысьны аслас мудз кӧбыла вылӧ. Но Конӧ шуис:

«Он кӧсйы — ог тшӧкты мырдысьӧн. Кык чӧлкӧвӧй зептын коляс. Асывнас деньгатӧг лэччӧдасны».

«Дзонь кык чӧлкӧвӧй! — сэки аслыс думыштіс Семӧ. — Та мындасӧ медым нажӧвитны, кымын ыж ку ковмас ниртны, мыйта пӧсь кисьтны. Меным ӧд ӧткодь лэччынысӧ — ӧні, кӧть асывнас. Ёна кӧ мудзас кӧбылаӧй — вердышта туй вылас дай ачым узьышта. Ог жӧ мӧд тэрмасьны лёк Вишкунъяс вӧсна».

И сійӧ сӧгласитчис босьтны кык чӧлкӧвӧй «дарӧвӧй деньга».

— Тэ нӧ, Семуш, мӧдӧдчан али мый?

— Мӧдӧдча. Бара эм срочнӧй делӧ.

Вера чайтіс, мый Семӧӧс ыстӧ Илья, да весиг отсаліс доддявны вӧвсӧ.

Семӧ и думыштны эз сяммы, мый Конӧ ыстӧ сы сьӧрысь Вишкунлы зэв мисьтӧм юӧр — сортовщикъяс сёрнитчӧны вӧчны забастовка. Сӧмын ӧні некутшӧм записка нин эз вермы сувтӧдны делӧсӧ.

5

Турӧббӧрса лым топыд да тӧчитӧма — звӧнитӧ кок улад, югъялӧ шонді водзын. Кушинъясын, кӧні тӧлыс абу на лӧньӧма, сы кузя кокниа панъясьлӧны кымӧр вуджӧръяс да лым лентаяс. Сук вӧраинъясын сійӧ серасьлӧ гылалӧм туктаӧн, быттьӧ пистиӧн, а асьныс пуясыс лоӧны гораджыкӧсь.

Катище вылын вӧліны тырмымӧн кушинъяс да мыйта колӧ сулалысь вӧр. Асывнас, кор татчӧ локтісны сортовщикъяс, тӧлыс ӧдӧбасис на, и толаясӧн тырӧм кер бунтъяс вывті сӧдзӧдсисны лым лентаяс, вӧр пуыс гораа шувгис. Ставсӧ тыртӧма куим суткичӧжся турӧб, керъяссӧ коліс весавны дзик выльысь. Но кольӧм рытся скодка вылын шуисны: кер бунтъяс не весавны, делянкаясӧ не кайны, подрядчикӧс да компанияса членӧс виччысьны катище вылын. То сэні, то тані сотчисны бипуръяс, кодъяс гӧгӧр чукӧртчӧмаӧсь йӧз.

Чугун Ӧльӧш кайис вӧрӧ сӧмын некымын лун кежлӧ стӧчмӧдны Сергей йывсьыс паськалӧм сёрни-басни. Сійӧ эз ветлы ни скодка вылӧ, ни ӧні эз сувт некутшӧм бипур дорӧ, чӧв прӧйдитіс асланыс бунтъяслань, пыр жӧ кутіс весасьны. Сергей поліс батьсьыс да тожӧ босьтчис уджавны.

Илья видзӧдліс Митрей вылӧ.

— Эн али мый висьтав батьыдлы, мый шуисны вӧчны сортовщикъяс?

— Висьтавтӧг эг ов, — вочавидзис Митрей. — Да ӧд кывзас ӧмӧй. Скӧр сійӧ талун. Войбыд тӧчитіс Сергей гозъяӧс. Ичӧтика и миянлы, Васькакӧд, сюрыштіс.

Васька вӧлі тані жӧ да содтіс вокыслӧн кывъяс дінӧ.

— Миянлысь батьнымӧс, асныра вӧлӧс моз, он веськӧд другӧн, кытчӧ колӧ.

Шыасисны и мукӧдъяс:

— Ӧти мӧдас торкны скодкалысь шуӧмсӧ, мӧд кутас торкны... Кутшӧм нӧ тӧлк тадзитӧ?

— Мыйкӧкертны кӧ, дерт, ставлы нин колӧ мыйкӧкертны.

— А тӧданныд, кыдзи шусьӧны татшӧм сяма неартельнӧй йӧзыс? — чӧвтыштіс Илья. — Штрейкбехеръясӧн.

— Мыйӧн-мыйӧн?

— Штрейкбехеръясӧн, мися. Рабочӧйяс тадзи шуӧны найӧс, кодъяс торкӧны налысь забастовка, уджалӧны сэки, кор мукӧдъясыс шуисны не уджавны.

— Мӧд ногӧн кӧ шуны, — стӧчмӧдыштіс Ӧнисим, коді Ильялы отсасис синмад торъя шыбитчытӧг, но вернӧя, — ставӧн — песла, а сійӧ — турунла.

— Вот-вот, неуна лӧсялыштӧ.

— Эй, кылан, Ӧльӧксей Петрович! — скӧрмыштӧм гӧлӧсӧн горӧдіс Василь. — Талун миян немас праздник. «Гӧстьясӧс» виччысям. Ӧтнадлы абу лӧсьыд уджавны.

Но Ӧльӧш эз шыась, кӧть эськӧ бура кыліс горӧдӧмсӧ да гӧгӧрвоис, мый ради горӧдісны. Быдторйӧн ас кежысь олысь морт, сійӧ страсть эз радейт сы вылын командуйтӧм.

Митрей тшӧктіс Васька вокыслы:

— Ветлы, висьтав ая-пиалы, мед оз смешитны йӧзсӧ. Аддзан, быдладорсянь видзӧдӧны на вылӧ, ӧбезьянаяс вылӧ моз.

Бастуйтысьяслӧн актив бисӧ пестіс катище шӧрӧ, кытысянь шочмӧм вӧр да куштолъяс вомӧн позис аддзыны катыдлань и кывтыдлань самӧй доръясӧдзыс, кыдзи и дорсаяслы тыдаліс ставыс, мый вӧчсис шӧрас.

Васькаӧс батьыс, кылӧ, пыр жӧ кутіс видны, раз-мӧд индіс кинас кер бунт вылӧ, тыдалӧ, тшӧктіс сувтны весасьны.

— Чӧвлӧ, зонъяс, Васька тожӧ кутас гаддьӧсьтны йӧзлысь синъяссӧ.

— Сідзи и тӧд, торкасны став делӧсӧ.

— Митрей, котӧртлы ачыд.

Кодкӧ панйис шензьыштны:

— Аддзанныд, ручпиянсаяс кутісны разӧдчыны бипур дорсьыс.

Ручпиянса вылӧ видзӧдӧмӧн кодсюрӧ мӧдӧдчисны бунтъяс дінӧ Типӧ сиктсаяс пӧвстысь.

— Ӧльӧкан, Ӧнисим дядь, нолтӧ, ветлӧй, мый сэні сэтшӧмыс, — тшӧктіс Илья.

— Мый сэтшӧмыс, шуан? — Илья дінӧ матыстчис Проня Петра. — Би дорад шонтысьӧмысь оз мынтывны. Ваньӧ! — горӧдіс вокыслы, коді сулаліс ныв-зонмӧн пестӧм торъя би дорын. — Мӧдӧдчим. Лун шӧрӧдзыс колӧ весавны ассьыным керъяс. Рытнас меным некор лоӧ — мӧдӧдча гортӧ, пошта вылысь деньга пӧлучитны.

Педӧра стрӧга видзӧдліс Иван вылӧ. «Он лысьт мунны, он лысьт», — висьталісны сылӧн синъясыс. Тайӧс жӧ Иван лыддьыштіс Вера чужӧм вылысь, Дарья видзӧдласысь: «Он лысьт торкны ӧтувъя делӧ!»

— Ваньӧ, эн кыв али мый? — мӧдысь да скӧрджыка горӧдіс Петра.

— Эг на пельтӧммы, — вочавидзис Иван. — Нӧрӧвитыштлам. Тӧрыт тай скодка вылас вӧлін жӧ.

Петра ӧнӧдз на асьсӧ лыддис томджык вокыс вылын кӧзяинӧн да Иван кывъясысь быдӧн джӧмдыштліс.

— Лишнӧйджык варовитан... Оз-ӧ ковмы каитчыны.

— Каитчыны? Мыйысь? — Иван повтӧма воськовтіс вокыслань. Сійӧ эз кӧсйы лоны коньӧрӧн аслас Педӧра водзын. — Висьтав, Петра вок, мыйысь меным ковмас каитчыны тэ водзын?

Петра збыльысь пузис. Топӧдчыштіс жӧ Иваныслань.

— Пасибӧ шу — йӧзыс унаӧн, — вокыслы веськыда чужӧмас лолыштіс Петра. — Ме эськӧ дыр эг мӧд сёрнитны, вӧлім кӧ ӧтнанным.

На дінӧ матыстчис Вера.

— Йӧймӧмныд, тыдалӧ. Татшӧм кадӧ споруйтны кутінныд.

— А тэныд кутшӧм делӧ? — Вера вылӧ видзӧдліс Петра.

— Кыдзи нӧ абу делӧ? — места вывсьыс чеччыштіс Дарья. — Тэ ӧд кӧсъян торкны скодкалысь шуӧмсӧ.

— Ачыд пышъян дай воктӧ тшӧтш кыскан.

— Чугун Ӧльӧш вылӧ видзӧдан.

— Садьсяв, Петра.

Петра эз и тӧдлы, кыдзи сійӧс кытшалісны нывъяс да зонъяс.

— Да, мый ті! Ставӧн ӧтув али мый?

— Торйӧнсӧ оз позь татшӧм делӧын.

— Да-а-арья! Ок, сё трасича... — катищӧ пасьтала юрӧбтіс Дарья батьлӧн гӧлӧс. Но Дарья весиг эз видзӧдлы сылань, кысянь воис горӧдӧмыс. Сійӧ эз эшты, кӧсйис прамӧйджыка янӧдны Петраӧс.

— Пошта вылӧ тэрмасян лэччывны, а он думышт, кутшӧм ногӧн да коді шедӧдіс тэныд тайӧ сьӧмсӧ.

— Вернӧ, Дарья, вернӧ, — сійӧс ышӧдыштіс Вера. — Йӧзыс дасьӧсь ловсӧ пуктыны, мед сувтны тэ дор, Петра. А тэ весиг ас дорыд он кӧсйы сулалыштны. Жалитан лун джын. Сӧвестьыд тэнад эм абу?

— Сӧвесть? — дзикӧдз падмис Петра. — Ме сійӧс эг на воштыв. Мыйта эм, ставыс сьӧрысь.

— Абу зэв уна, тыдалӧ.

— Унджыксӧ меным оз и ков. Мортӧс эг вилы, грӧш дон эг гусясьлы, чаль ыджда пакӧсть эг вӧчлы некодлы... Да мый ме куті тіян водзын пӧкаитчыны! — кинас керыштіс Петра. — Бабаяс водзын! Штрекбекӧн али мый чайтанныд менӧ. — И мӧдӧдчис бӧр бипур дорӧ.

Споруйтісны уна местаын — ӧтияс гораа пинясигмоз, мӧдъяс гӧлӧсъяс лэдзтӧг, коймӧдъяс бурӧн моз. Вопросыс вӧлі некор на вӧвлытӧм, сійӧ прӧйдитіс йӧз массалӧн кыткӧ самӧй шӧрӧдыс, пӧпуттьӧ крукышталіс вокъяслысь, гозъяяслысь, дзонь семьяяслысь интересъяс да, сур пуигӧн тшанйӧ чӧвтӧм дзирыд из моз, гудраліс ставсӧ.

«Да, да. Тайӧ тадзи и колӧ лоны, тадзи и колӧ!» — синъяснас катище пасьтала тывъялігмоз, аслыс думайтіс Илья. Сійӧ бура тӧдіс — сур пуигӧн дзирыд изъястӧг чӧскыд чужва оз артмыв, ыджыд делӧ йылысь, йӧз костын споруйттӧг, правда оз чужлы.

Илья ӧні кажитчис сэтшӧм мортӧн, кодлы удайтчис плотинаӧн потшны нэмсӧ прӧста визувтысь неыджыд ю, чукӧртны прудйӧ ва, мед сійӧс сэсся лэдзны бергӧдлыны ва кӧлеса. Но плотинаыс эз на вӧв топалӧма, то ӧтилаті, то мӧдлаті писькӧдчис ва, повзьӧдліс кырӧмӧн, Илья сеталіс индӧдъяс.

— Василь дядь, ветлы жӧ вичкодорсаяс дінӧ, мед кӧть тышӧдзыс оз воны. А тэнад кыдзи сэні, Ӧнисим Павлович?

Воча кыв пыдди Ӧнисим видзӧдліс гортсянь каян туйлань.

— Быттьӧ нарошнӧ татшӧм дыр эз кутны воны, — Вишкунъясӧс тӧд вылас кутӧмӧн, шуис сійӧ да сортовщикъяс йылысь нин содтіс: — Сьӧкыд налы овны уджтӧгыс, абу велалӧмаӧсь.

Но тайӧ жӧ кадӧ горӧдісны ӧтпырйӧ некымын морт:

— Кыланныд! Локтӧны. Кӧлӧкӧльчика вӧлӧн.

Вералӧн быттьӧ кӧдзыдӧн ыркнитыштіс морӧс пытшкас. Тэрыб воськовъясӧн Вера локтіс верӧс дінас, видзӧдліс сылы синъясас.

«Заводитчӧ! — вочавидзисны Ильялӧн синъясыс. — Но тэ эн пов. Йӧзыс миян дор!»

Кыдзкӧ ӧти здукӧн лӧньыштіс катище выв — помасисны споруйтӧмъяс, лымйӧ сатшкыссисны пу зыръяс, кодсюрӧяс пыр жӧ мӧдӧдчисны катищешӧрса бипур дорӧ.

А юсайса вӧрын кӧлӧкӧльчик шы то вынсявлас, то лӧньыштлас, то бара ӧддзӧдчылас.

Илья юаліс ёртъясыслысь:

— Эн на вунӧдчӧй, кодлы кутшӧмтор висьтавны?

— Помнитам на. Ог вунӧдӧй.

Сёрниыс муніс условиеяс йылысь, кодъясӧс сортовщикъяс шуисны сувтӧдны подрядчик водзын. Илья первойсӧ кӧсйис ставсӧ гижны бумага вылӧ, кыдзи тайӧ вӧлі Коммуын забастовка дырйи. Но Ӧнисим сійӧс велӧдіс вӧчны мӧд ногӧн, мужицкӧя — условиеяссӧ висьтавны кывйӧн. Ӧтитор чӧвтыштас ӧти сортовщик, мӧдтор — мӧд сортовщик. Тӧлка Ӧнисим кӧсйис тайӧн петкӧдлыны компанияса членлы, мый прӧстӧй мужикъяс абу нин сэтшӧм пемыд йӧз, кужӧны сулавны ас вӧснаыс.

Сук вӧрысь петігӧн кӧлӧкӧльчик быттьӧ мыныштіс вевттьӧд улысь, кутіс жынгыны ю адз тырыс. Сьӧрся-бӧрся доддялӧм пара вӧв ӧдйӧ прыссисны турӧбӧн нӧбалӧм туй кузя. Наӧн вӧрзьӧдӧм лым кыпӧдсис чишкыль тӧлӧн да, бокысянь видзӧдігӧн, кажитчис, быттьӧ сотчисны вӧвъяс кок ув и кашава доддьыс, кӧні пукалісны седок да ямщик. Воысьяс ещӧ сунлісны йиӧн дорӧм Вӧръю вылӧ да петкӧдчисны матӧ йӧз чукӧр дорӧ. Мича Гнедко ставнас руаліс. Кӧреннӧйыс, кыдз сӧмын сувтісны, кутіс зыравны додь вож помӧ ассьыс нырсӧ — мездыны сійӧс йи сӧсульясысь. Власий Сирвойтов — дженьыдик пася, кузь гӧленя валегиа — чеччыштіс кӧзла вылысь да ӧдйӧ гартыштіс вӧжжияссӧ кӧзласюръяс гӧгӧр, сэсся бергӧдчис босьтны Пипуныров вылысь ош ку эшкын, кутіс отсавны бариныслы чеччыны доддьысь. Но компанияса член сувтіс ачыс. Сьӧд тулупыс, тыдалӧ, вӧлі зэв сьӧкыд, да, додьсянь му вылӧ воськовтігӧн, пӧлаыс мешайтіс сылы. Вишкун бара уськӧдчис отсыштны. Тайӧн сійӧ кӧсйис тӧдчӧдны, кутшӧм ыджыд чериӧс вайис татчӧ, а збыль вылас вӧвлытӧма уськӧдіс асьсӧ сортовщикъяс водзын.

Некод нинӧм эз шу. Сӧмын тронькйӧдліс ыргӧн кӧлӧкӧльчик, кодӧс ӧшӧдӧма мичаа краситӧм джуджыд мегыр йылӧ. Ловъя йӧзлӧн здук чӧж татшӧм чӧв олӧмыс вӧлі бойводзвывса чӧв-лӧнь кодь лӧсьыдтӧм. Веськыда кӧ шуны, тані вӧліны противникъяс жӧ. Забастовка йӧзӧдӧм йылысь Пипуныров да Сирвойтов тӧдісны не сӧмын Конӧ письмӧысь, но и скодка вывсянь ыстӧм юӧрысь, да ӧні найӧ нарошнӧ эз здоровайтчыны йӧзкӧд, чӧв прӧйдитісны бипур дорӧ. Илья удитіс казявны, кутшӧм ыджыд лӧглунӧн сы вылӧ видзӧдліс Вишкун.

— Абу дельнӧйтор ті думыштӧмныд, мужикъяс, — кер пом вылӧ пуксьӧм бӧрын нин быттьӧ жалитӧмпырысь чӧвтыштіс Пипуныров.

Сійӧ пӧрччис пельпом вывсьыс тулупсӧ да прамӧйджыка эрдӧдіс асьсӧ. Тулуп улын вӧлӧма английскӧй нойӧн эжӧм руч ку пась, ёнджыка кутіс тӧдчыны тшӧг кынӧмыс, йӧзлы ныръясас ӧвтыштіс одеколон дук, кодӧн, тыдалӧ, йиджтысьӧма карса «тузлӧн» паськӧмыс.

Педӧра гусьӧн тувкыштіс Вералы: аддзан пӧ, кутшӧмӧсь найӧ.

Скӧрысь шыасис Вишкун:

— Нинӧм тіянлы ворсны немӧйясӧн... Тіян водзын русско-англо-коми лесопромышленнӧй компанияса шлен Пипуныров Карп Тимофеевич — миян благодетель. Верманныд норасьны ме вылӧ.

Карп кӧрыштліс синкымъяссӧ: Сирвойтовлӧн бӧръя кывъясыс сылы эз воны сьӧлӧм вылас. Дерт, ачыс Карп тожӧ мыжа — Русинсянь письмӧ пӧлучитӧм бӧрын лишнӧй ёна скӧраліс подрядчик вылӧ. Проклятӧй журнал, проклятӧй статья, коді этатшӧма повзьӧдӧма Русинӧс!

Василь кызӧктыштіс ки пыдӧсас.

— Норасьны ми, Ласей Спиридонович, ог мӧдӧй, — несмела заводитіс сійӧ да видзӧдліс ёртъясыс вылӧ. — А йӧз морт дырйиыс висьталам тэныд: татшӧм контракт серти, кодӧс вӧчлім арнас, уджавны сэсся ог кутӧй. Сідз ӧд шуинныд скодка вылад, сортовщикъяс?

Пыр жӧ шыасисны некымын гӧлӧс:

— Да ӧд быть шу — корысьӧдз некодлы абу окота воны.

— Татшӧм уджыд — пур вылысь ва койӧм кодь.

— Сійӧ тай и мыйкӧкертам. Оз позь водзӧ тадзи мыйкӧкертны.

Карп сюся видзӧдліс тошка да тоштӧм стрӧг чужӧмъяс вылӧ, паськӧм дӧмасъяс вылӧ, корсис Ошлапов Ильяӧс, кодӧс Вишкун первой сэтшӧма ошкис, а сэсся, кор кывліс, мый буретш сійӧ и котыртӧма забастовкасӧ, кутіс быд ногыс ёрны.

— Ме мыйкӧ омӧля гӧгӧрвоа тіянӧс, — бара шыасис Карп. — Лӧсьӧдӧмныд бурджык кыскасян туй, а уджавны онӧ кӧсйӧ. Кыдзкӧ оз лӧсяв тайӧ.

Бипур дорӧ матӧджык петіс Илья.

— Сортовщикъяс оз ӧтказывайтчыны уджалӧмысь, господин лесопромышленнӧй компанияса член, — шуис сійӧ Пипуныров вылӧ веськыда видзӧдӧмӧн. — Найӧ сӧмын кӧсйӧны, мед налӧн уджыс эз вош весь.

Пипуныров видзӧдліс подрядчикыс вылӧ: тайӧ пӧ и эм тэнад «зятьыд»? Но Ласей удитіс нин терпениесьыс петны, кӧть эськӧ Карп водзвыв ӧлӧдліс Вишкунӧс «не воштыны юр садьсӧ». «Тесть» лёкысь уськӧдчис Илья вылӧ.

— Тайӧ тэнад делӧ, зимӧгор! Тайӧ тэ мутитан йӧзсӧ. Татшӧмторъяссьыд тӧдан мый керлӧны?.. Тюрьмаӧ тэнӧ, тюрьмаӧ!

— Нолтӧ, нолтӧ!.. — друг кыліс Ӧльӧканлӧн гӧлӧс. — Мый шуин, Ласей Спиридонович? Ми омӧлякодь велалім, бӧрас сулалам да. Висьтав мӧдысь.

Ставӧн видзӧдісны, кыдзи йӧз потасӧд ӧдйӧ восьлаліс Ӧльӧкан. Сылӧн синъясыс ӧзйисны, ставнас чужӧмыс петкӧдліс тышкасьны кӧсйӧмлысь дасьлун. Сы бӧрся писькӧдчисны Митрей, Иван, Вера, Ванько, Дарья, Терень Гриш чоя-вока да мукӧдъяс. Илья гӧгӧр топӧдчыштісны и олӧма йӧз.

— Гашкӧ, бӧр босьтан ассьыд кывъястӧ, Ласей Спиридонович?

— Ми ӧд унаӧн. Ставнымӧс тюрьмаӧ он пуксьӧд.

Илья аддзис, кыдзи Вишкунлӧн скӧрысла тіралісны ки-кокыс, чужӧмас шыбитчис лёк вир. Но подрядчик вӧлі вынтӧм мыйкӧ вӧчны «зимӧгоркӧд». Пипуныров тэрмасьыштіс лӧньӧдны йӧзсӧ.

— Ті эн пуктӧй пыдди тайӧс. Власий Спиридонович шуис лишнӧйтор. Ми тані абу стражникъяс. Вермам артмӧдчыны бурӧн.

Илья ӧдйӧ видзӧдліс гӧгӧрбок. Бунтъяс дінын эз вӧв ни ӧти морт нин. Ставӧн чукӧртчӧмаӧсь татчӧ. Тайӧ содтыштіс сылы вын да аслыс эскӧм. Йӧзыс збыльысь сыкӧд да сы дор. Сӧмын эськӧ не ӧшыбитчыны кывъясӧн, не петкӧдлыны асьсӧ том руаӧн. Сӧмын эськӧ кутны асьсӧ сідзи, кыдзи кутісны асьнысӧ Коммуын забастовка нуӧдысьяс — повтӧг, лабутнӧя, бӧрлань видзӧдлывтӧг.

— Господин Пипуныров шуис правильнӧя, — тэрмасьтӧг да спокойнӧя шуис сійӧ. — Ми вермам артмӧдчыны бурӧн. Медся лӧсьыд кыскасян кадыс сӧмын на пуксьӧ. Эта мында йӧзыд петкӧдасны сы мында вӧр, мый некытчӧ лоӧ воштыны. А тайӧ лоӧ бур и тіянлы, Власий Спиридонович, и миянлы оз ло лёк, артмӧдчам кӧ условиеясӧн.

«Вежӧра морт, — Илья йылысь думыштіс Карп. — Кыв шутӧг, згӧдитчас миянлы, удайтчас кӧ ньӧбны сійӧс ставнас». Да юаліс сортовщикъяслысь, мыйӧн найӧ абу дӧвӧленӧсь.

— Унаторйӧн абу дӧвӧленӧсь, бур морт, — пыр жӧ шыасисны мужикъяс. — Ласей Спиридонович миянӧс, ой, ёна ӧбидитіс.

— Первым делом, зэв ичӧт доныс...

— Мӧд делом...

Лыддьӧдлісны ставсӧ, мый вӧлі шуӧма скодка вылын. Сирвойтов пузис ещӧ на ёнджыка. Кутіс повзьӧдлыны сортовка лэдзӧм дугӧдӧмӧн. Но компаниялы коліс мӧдтор — кыдз позьӧ унджык первосортнӧй Дінъёльса вӧр. И Карп заводитіс мудеритны — ыстысьны иностранецъяс вылӧ, мый быттьӧкӧ став лёкыс насянь. Найӧ донтӧма ньӧбӧны вӧр, оз лыддьысьны не сӧмын сортовщикъяскӧд, но и сортӧвӧйсӧ вӧчӧдысьяскӧд.

Илья кывзіс и лӧгысь нюмъяліс. Вӧлі окота горӧдны: «Сӧран! Асьныдтӧ он ӧбидитӧй. Став сьӧктасӧ тэчанныд сортовщикъяс пельпом вылӧ».

Карп бура тӧдіс прӧстӧй йӧзлысь психологиясӧ да кужис сёрнитны мужикъяскӧд. Тӧдіс и сы йылысь, мыйджык колӧ сёрнитны. Сы водзын ӧні сулаліс куим мог: кажитчыны уджалысь йӧзлысь нуждаяс гӧгӧрвоысьӧн; дугӧдны забастовка, дерт, подрядчик тшӧт весьтӧ; койыштны йӧз пӧвстӧ национализмлысь кӧйдыс, кодӧс сэсся позяс вочасӧн быдтыны колана кад кежлӧ.

Сійӧ сёрнитіс ставлы тӧдса да гӧгӧрвоана кыв вылын, ас мортлӧн кодь велӧдана гӧлӧсӧн.

— Ӧд менам дед вӧвлӧма тіян кодь жӧ сиктса крестьянинӧн, вӧралысьӧн, — водзӧ висьталіс Карп. — Ме абу кутшӧмкӧ басурман ли кыргыз, ли кутшӧмкӧ сэн вотяк. Ола тіянкӧд ӧти ен вевт улын, лолала ӧти и сійӧ жӧ парма сынӧдӧн. Озырлун миян уна, озырмыны позяс ставнымлы, оз кӧ мӧдны торкны бокысь воӧм нартитысьяс.

Йӧз мышкын кодкӧ пыльснитіс-серӧктіс.

— Ӧпим, йӧймин али мый?.. Этатшӧм мичаа висьталӧ да.

— Висьталӧ кӧ, и кывзы пельястӧ чошкӧдӧмӧн, — нарошнӧ гораа кутіс шуавны Ӧпим. — Озырмыны пӧ вермам... А ме юала: ставӧн кӧ лоам озырӧсь, сэки коді мӧдас пӧденщичайтны Ласей Спиридонович му-видз вылын? Коді кутас сортовитны сылы — кынмавны да доймавны, овны тшына керкаясын да чомъясын, сёйны кын нянь кусӧк?

Вишкун Ласей мисьтӧма ёрччыштіс.

— Коді сэні сэтшӧмыс? Кӧсъя видзӧдлыны.

— Пола ли мый, думайтан? — смела пырис йӧз кытшӧ Ӧпим да кинас летыштіс ас вывсьыс уна дӧмаса кышансӧ. — Видзӧд, колӧкӧ. Ставнам син водзад. Мый пасьталӧма — сійӧ и сундукын. Эг удит унджыксӧ нажӧвитны. Пыр лои уджавны йӧзлы.

— Тэ, кӧзяйка, мый сэні кутін мыйкӧкертны? — Ӧпим бӧрся повзьӧмӧн уськӧдчис верӧсыс — косіник да жебиник Давид, кодӧс быттьӧ ставнас йитлӧма дӧмасъясысь да чукыръясысь. — Бур йӧзсӧ кӧсъян мыйкӧкертны? Пет сэтысь. Ӧні жӧ пет. А то он и тӧдлы — став дырйиыс мыйкӧкерта.

Но Ӧпим, тыдалӧ, и первойя недельнас абу повлӧма верӧссьыс.

— Эн сюйсьы, кытчӧ оз корны, — верӧссӧ тойыштіс Ӧпим. — Тэ рӧд абу бурджык наысь. Тӧвбыд вӧрын видзин. А мый кутам новлыны печкытӧгыс да кытӧгыс? Кутшӧм деньга вылӧ ньӧбан аслыд дӧрӧмтӧ? Киад грӧш на эз сюрлы. Ставыс бергӧдсьӧ уджйӧз вештӧм вылӧ. Ӧти чер ньӧблін, да куш черпуыс и коляс. Адгоршъяс!..

— Базар тайӧ, Власий Спиридонович! — скӧрысь чӧвтыштіс Пипуныров. — Колӧ помавны.

— «Базар», шуан? — Сирвойтовӧс панйис Илья. — Тайӧ абу базар, господин компанияса член.

Карп сувтӧдіс синъяссӧ Илья вылӧ. Сылӧн чужӧмыс друг вежсьыштіс, лои пӧшти меліӧн, мый сайын дзебсясис Ильяӧс бурджыка тӧдмавны кӧсйӧм. Дошлӧй буржуй удитіс нин гӧгӧрвоны, мый сы водзын сулалӧ кӧть и том, но повтӧм да ясӧд вежӧра противник, кодлӧн выныс сійӧс кытшалысь сортовщикъясын. А, гашкӧ, и не сӧмын сортовщикъясын... Пипуныров абу нин челядь, мед лоны веськодьӧн татшӧмторъяс дінӧ.

— Кывза, том морт, кывза, — лӧглунсӧ дзебиг висьталіс сійӧ.

Карплӧн тадзи друг бурмӧмыс унаӧс шензьӧдіс. И кодыр Илья бара видзӧдліс ас гӧгӧрыс, аддзис йӧзлысь медся разнӧй настроение. Ӧльӧкан быттьӧ ваймыштӧма — сійӧ ӧні нинӧмӧн эз сяммы отсавны Ильялы. Василь ковтӧг лӧсьӧдіс бипур. Петра видзӧдіс Илья вылӧ дэльӧдны кӧсъяна синъясӧн. Дарья топыда кутчысьӧма Педӧра сой дінӧ. Вера чужӧм вылын пӧртмасис сложнӧй чувство, и Илья бура гӧгӧрвоис гӧтырсӧ: ӧд Вера отсасьӧ Ильялы — Ӧпим сёрнитіс пӧшти сійӧ кывъясӧн, но Вера полӧ Илья вӧсна. Уна дас син гоз — важгортсаяслӧн, типӧсаяслӧн, ручпиянсаяслӧн — видзӧдісны Илья вылӧ да виччысисны сысянь кыв, надейтчисны сы вылӧ. «Висьтав. Тэ ӧд кужан. И тӧдан, мый йылысь колӧ шуны», — ышӧдісны синъясыс Ӧнисимлӧн. Весиг Чугун Ӧльӧш, коді тыдаліс йӧз юръяс вомӧн, мыйкӧ виччысис Ильясянь. Оз позь бӧрыньтчыны Ильялы, оз позь.

— Ми, гашкӧ, унатор на ог гӧгӧрвоӧ, господин Пипуныров, — ассьыс волнуйтчӧмсӧ пӧдтыны зілигмоз заводитіс Илья. — И ог пыр бура кужӧй висьтавны сійӧс, мый кылам сьӧлӧмъясӧн. Но Ӧпим кывъясын вӧлі ыджыд правда... Вот тэ шуан, тэнад дедыд вӧвлӧма миян кодь жӧ прӧстӧй мортӧн. Эскам. Но такӧд тшӧтш вежӧртлам и татшӧмтор йылысь: сійӧ, тэнад дедыд, быттьӧкӧ эз кувлы, олӧ ӧнӧдз да уджалӧ миянкӧд тшӧтш — сортовитӧ. Друг сійӧ аддзӧ: сылӧн внукыс — Карп Тимофеевич — лоӧма купечӧн да лесопромышленнӧй компанияса членӧн. Сылӧн озырлуныс миллион чӧлкӧвӧй дон!

— А тэ тӧдан, мый сійӧ лоӧ миллион чӧлкӧвӧйыс? — места вылас педзыштіс Карп.

— Тӧда. Сійӧ лоӧ вывті уна, кор куйлӧ ӧти зептын.

— Вернӧ. Тэнад юрыд уджалӧ. Но тэ он на тӧд, мый ӧти миллион — сійӧ ичӧт деньга.

— Гашкӧ, и сідзи, — сӧгласитчис Илья. — Ме ог та йылысь. Ме сӧмын кӧсйи шуны, мися, тэнад дедыд эськӧ эз эскы. Колӧкӧ, и юаліс на: «Кытысь сылы, менам внуклы, сы мында озырлуныс? Али кодъясӧскӧ рӧзӧритіс лёк Гундыр моз?»

Карплӧн вежсьыштіс чужӧмыс. Йӧз шӧпкӧдчыштісны ас костаныс. Илья висьталіс водзӧ.

— Абу стӧч и басурманъяс, киргизъяс да вотякъяс йылысь тэнад чайтӧмыд. На пӧвстын унджыкыс бур йӧз. Ме тэныд висьтала Коммуын уджалӧм йылысь и кыдзи тайӧ вотякъясыс...

— Тырмас! — виччысьтӧг скӧрысь Ильяӧс торкис Карп. — Ог кӧсйы кывзыны водзӧ.

И тайӧ горӧдӧмсьыс, кыдзи кучкӧмысь, Илья дрӧгнитіс, кыдзкӧ ставнас зэвтчыштіс. Чардби ӧдӧн усис тӧд вылас, мый сійӧ ӧні сулалӧ буретш сы водзын, коді йитчӧма моресайса чудовищекӧд, да, сэтчӧ жӧ, петкӧдлӧ асьсӧ коми народ вӧсна тӧждысьысьӧн.

— Менам абу на ставыс, господин лесопромышленнӧй компанияса член! — лӧгысь жӧ да гораджыка шуис Илья. — Вот тэ повзьӧдлан миянӧс иностраннӧй капиталӧн, быттьӧкӧ став лёкыс сӧмын сысянь. Тэ кайлы делянкаясас, видзӧдлы бурджыка, мый сэні вӧчсьӧ. Тадзи лёка вермӧны жугӧдны вӧрсӧ, таргайтны народлысь озырлунсӧ сӧмын недругъяс, кӧть и лыддьӧны асьнысӧ тайӧ жӧ парма сынӧдӧн лолалысьясӧн. Мыйӧн татшӧмъясыс бурджыкӧсь наысь, кодъяс волӧны мореяс сайысь и куш ӧти могӧн — грабитны ставсӧ, мый вермасны, и не сетны водзӧссӧ нинӧм? Зэв стӧчӧсь кывъясыс Ӧпимлӧн: сортовщикъяслы ті колянныд сӧмын ассьыныс чер пусӧ. — Друг Илья шыасис став дінӧ. — Тырмас сэсся уджавны чер пу вылӧ! Ми корам могмӧдны миянлысь став требованиеяс, кодъясӧс вӧлі висьталӧма тані. Найӧс могмӧдтӧг ми уджавны водзӧ ог кутӧй.

— Правильнӧ, правильнӧ! — дружнӧя шыасисны сортовщикъяс.

— Тырмас сэсся уджавны Кектӧм Миколлы!

— Шабаш, зонъяс, шабаш лэдзны кер татшӧм донысь!

— Да ещӧ Кардорӧдз кылӧдӧмӧн!

— Корам рӧштшӧтайтны торйӧн кер лэдзӧмысь и кылӧдчӧмысь.

— Да эн вунӧдӧй мыйкӧкертнысӧ.

— Вернӧ, вернӧ! Ёна нин жульничайтіс аслас тӧварӧн Ласей Спиридонович. Пом колӧ пуктыны талы, пом!

Быдладорсянь татшӧм горзӧмсьыс Пипуныров да Сирвойтов ӧні кажитчисны пельӧсӧ йӧртӧм кӧинъяс кодьӧн. Скӧрмӧмысла найӧ эз тӧрны куяс пытшкас, но сэк жӧ эз лысьтны курччасьны. Тані коліс ручлӧн мудерлун.

— Ланьтлӧй, мужикъяс, ланьтлӧй! — места вывсьыс сувтіс Карп. — Ме тіянлы эг на ӧткажитлы видлавны корӧмторъястӧ. Прӧста тадзи увганныд. Бӧрйӧй пӧрысьджык сортовщикъяс пӧвстысь кык-куим мортӧс, кодъяскӧд ми, Власий Спиридоновичкӧд, пыр жӧ мӧдӧдчам керкаӧ да сэні и ладмӧдчам. А мукӧдыс сувтӧй уджавны.

— Илья Ошлаповӧс бӧръям! — пыр жӧ горӧдісны йӧз чукӧрсянь.

— Ӧнисимӧс!

— Эн на тэрмасьлӧй... — Пипуныров нарошнӧ дыркодь кутіс видзӧдны Илья вылӧ. — Ошлапов Ильялы менам эм вопрос. Висьтав, том морт: тэ важӧн нин тӧдса Николай Ивановкӧд?

— Николай Ивановкӧд? — шензьыштіс Илья. — Кутшӧм Николай Ивановкӧд? Коді сійӧ ачыс?

— А-а! Шӧйӧвошин, сукин сын! — радлыштіс мудер руч, мый татшӧм ылӧдчӧмӧн сылы удайтчас лякны Ильяӧс да повзьӧдны сортовщикъясӧс.

Но оз прӧста шулыны: кӧсъян кӧ пӧръясьны ӧтнад, эн вунӧд кӧртавны вомсӧ ёртыдлысь.

— Соссьӧ, мужикъяс, соссьӧ, — кӧсйис кӧзяиныслы отсавны подрядчик. — Тайӧ Николай Ивановыс печатайтӧма московскӧй журналын миян йылысь быдсяма лӧжсӧ.

Карп быдӧн йӧктыштіс места вылас — сэтшӧма скӧрмис Сирвойтов вылӧ. Сійӧ заводитліс бергӧдны делӧсӧ мӧд ногӧнджык, но кодсюрӧ гӧгӧрвоисны, мыйла сылы ковмис татшӧм ылӧдчӧмыс, да заводитісны сетавны вопросъяс. Мед дзикӧдз не эрдӧдны асьсӧ, Карп тэрмасьыштіс тшӧктыны бӧрйыны йӧзӧс сёрнитчӧмъяс вылӧ.

Ильяысь да Ӧнисимысь кындзи, бӧрйисны ещӧ Васильӧс, Ӧльӧканӧс да Вераӧс.

— Нывбабаӧс?

— Нывбабаыс — морт жӧ! Бабаяс нимсянь бӧръям. Миян дор сулавны.

Керкаяс дінӧ мунігӧн нин Пипуныров шуис Сирвойтовлы:

— Опаснӧй морт тэнад «зятьыд», Власий Спиридонович.

— Да, Карп Тимофеевич, опаснӧй морт.

— Колӧ мездысьны сыысь.

— Колӧ, Карп Тимофеевич. И кымын ӧдйӧ, сымын бурджык.

6

Вӧр вӧчӧдысьяскӧд кык лун вензьӧм бӧрын сортовщикъяслы удайтчис заключитны выль контракт, кытӧні вӧлі урчитӧма налысь требованиеяссӧ. Илья вермис. Бурджык нажӧтка ышӧдіс йӧзӧс кутчысьны удж дінӧ зільджыка, сортӧвӧй кер мӧдіс воны катище вылӧ кык мында. Весиг бурмыштіс подрядчик: доходсӧ сійӧ пӧлучайтіс кер лыдысь, а керсӧ, тыдалӧ, петкӧдасны зэв уна, кӧть эськӧ дзоньнас контрактыс эз вӧв Вишкун серти.

Мӧд ногӧнджык донъяліс лоӧмторсӧ Карп. Сортовщикъяслӧн бастуйтӧм да ставыс, мый Пипуныров кыліс да аддзыліс такӧд йитӧдын, чужтісны сы пытшкын кык пӧлӧс чувство. Ӧти чувствоыс сійӧс эз ёна волнуйт. Тайӧ вӧлі лесопромышленнӧй компанияса медічӧт партнёрлӧн чувство, кор татшӧм партнёрыс, сэтчӧ жӧ, гӧгӧрвоӧ, кутшӧм роль сійӧ ворсӧ компанияас. Сортӧвӧй кер вузалӧмысь барышсӧ кутасны юкны ас костаныс иностранецъяс да налӧн агентъяс. Карплы сюрас сӧмын мыльӧсыс. Сідзкӧ, коліс-ӧ Костялы татшӧм зіля старайтчыны компания дор арнас, сортовщикъяскӧд первой контракт заключитігӧн. Дерт, Костя, кыдзи довереннӧй, старайтчис тшӧтш ас вӧснаыс. Но ӧд делӧыс воис забастовкаӧдз, московскӧй журналын найӧс, Пипуныровъясӧс да Сирвойтовъясӧс, янӧдӧмӧдз. И тайӧ виччысьтӧмторъясыс чужтісны коми буржуй душаын мӧд сикас, ёнджыка тӧждысяна чувство. Збыль вылас артмӧ не сідзи, кыдзи думайтліс Карп. Иностраннӧй капиталкӧд тышкасьӧм вылӧ коми йӧзӧс ас гӧгӧрыс котыртӧм пыдди сійӧ вӧчӧ мӧдарӧ, скӧрмӧдӧ найӧс, кодъяс вынӧн кӧсйӧ лэптысьны ещӧ на вылӧджык. Унджык на таысь. Илья Ошлапов сійӧс ӧткодяліс мореяс сайсянь волысь грабительяскӧд. Дерт, «зимӧгор», колӧкӧ, шуис вывтіджык. Но вӧлі гӧгӧрвоана: налы, национальнӧй буржуазиялы, паныд кыпӧдчӧ ещӧ ӧти противник — ачыс народыс. Заводитчӧ выль кад, и важ ног восьсӧн нартитӧмӧн чӧжны ыджыд капитал лоас сьӧкыдджык — тайӧс бура петкӧдліс забастовка. Ковмас прамӧя думыштлыны, мед аддзыны пикысь петан туй. Сортовщикъяс вӧлӧмаӧсь вынаджыкӧн Карп чайтӧм дорысь. Али мый? Вынаӧсь сы вӧсна, мый аддзыссис найӧс котыртысь, наӧн веськӧдлысь? Пипуныров некыдз эз вермы вунӧдны, кыдзи Илья став йӧз водзын повтӧма янӧдіс сійӧс, лесопромышленнӧй компанияса членӧс, да нем миритчытӧма сулаліс сортовщикъяс дор выль контракт заключитігӧн. Ошлапов кывъясысь лесопромышленник кыліс уна сэтшӧмтор, код серти позис чайтны Николай Иванов статьякӧд кутшӧмкӧ йитӧд. Карп Пипуныров чорыда шуис та йылысь юӧртны следственнӧй органъяслы. Мед туяласны, тӧдмаласны. Кымын унджык материал лоас чукӧртӧма противник йылысь, сымын кокни лоӧ мездысьны сыысь.

Илья думайтіс жӧ. Вочасӧн лои ещӧ на гӧгӧрвоанаджыкӧн, кутшӧм ёна сылы отсалісны деньга перевод йылысь юӧр да Ивановлӧн статьяыс. Ӧтиыс ышӧдіс сортовщикъясӧс, мӧдыс повзьӧдіс Карпӧс да Вишкунӧс. Но коді жӧ тайӧ Ивановыс? Кутшӧм сэтшӧм «быдсяма лӧжсӧ» печатайтӧма московскӧй журналын? Вот эськӧ аддзывны кӧ журналсӧ, лыддьыны сэтысь статьясӧ!

«А кытысь сійӧс аддзан, он кӧ ветлы карӧ, — кыдзкӧ ӧтчыд та вылӧ вочавидзис Ӧнисим. — Журналсӧ Вишкунъяс видзӧны томан сайын, мед оз сюр миян киясӧ».

И вообщӧ, Ӧнисим мыйкӧ тӧдӧ. Илья тайӧс некымынысь нин казявліс сылӧн чужӧм да поведение серти. Тӧдӧ, и оз висьтав.

Пармаын кутіс нин лэбавны тулыс вайысь лун тӧв. Лыска вӧр тӧдчымӧн вежӧдіс. Делянкаясын ёнджыка кыліс пожӧм сир дук.

Тӧв серти ёна небзьӧма кырсь. Черӧн ӧтчыд сӧтыштӧмысь сійӧ ӧні вольсис вель кузя. Илья вӧчис керсӧ сэтшӧм зіля, мый эз и аддзыв, кыдзи сы дінӧ воис Ӧнисим.

— Зэв бур, мый ачыд локтін, Ӧнисим Павлович. Ме вӧлі кӧсъя жӧ аддзӧдлыны тэнӧ ӧтнадтӧ. Ыджыд сёрни эм, — киасигас пыр жӧ висьталіс Илья.

Ӧнисим нюммуніс: сійӧ тожӧ эз прӧста лок татчӧ уджалан кадӧ.

Найӧ пуксисны увйытӧм пожӧм йыв бокӧ. Ӧнисим пестіс трубкасӧ.

— Кутшӧм сэтшӧм ыджыд сёрни?

— Да, век сы йылысь... Узьны ни овны оз сет Ивановлӧн статьяыс. Окота лыддьыны — и ставыс.

— Окота кӧ, бур!.. Журналыс печатайтсьӧ уна тысяча лыдӧн. Оз сӧмын Вишкунъяс пӧлучайтны, Россия пасьта разалӧ.

Илья сюся видзӧдліс Ӧнисимлӧн тошка чужӧмыс вылӧ. Таӧдз Ӧнисим сёрнитліс та йылысь мӧд ногӧнджык. Бара позис чайтны, мый сійӧ тшук тӧдӧ унджыктор.

— Николай Иванов йывсьыс тшӧтш окота тӧдны, — содтіс Илья. — Коді сійӧ сэтшӧмыс, кодӧн менӧ кӧсйис повзьӧдны господин Пипуныров?

— Вот мый, муса друг, — Ӧнисимлӧн друг кыдзкӧ вежсьыштіс гӧлӧсыс. — Тайӧ Ивановыс тэныд ыстӧма поклон!

— Поклон?.. Меным?..

— Эн шензьы. Тэ сійӧс важӧн нин тӧдан. Книгаяс тэныд вайлывлӧма лыддьыны. Гашкӧ, эн на вунӧд?

Илья дыр эз вермы нинӧм шуны — сэтшӧм виччысьтӧм вӧлі юӧрыс. Кодыр шедіс лолыс, юаліс:

— Учитель Степанов?

— Да, сійӧ. Степанов Николай Иванович.

Илья чегис пожӧм йылысь лыс да сійӧн кутіс чышкыны тюни вывсьыс лымсӧ.

— Кытысь тэныд тайӧ тӧдса?

Ӧнисим быттьӧ нарошнӧ дыр мӧдіс чунь помнас личкыштавны трубкаын сотчысь табаксӧ.

— Тэ пӧкӧритін менӧ аслад характерӧн, аслад сӧстӧм сьӧлӧмӧн, уджалысь йӧз вӧсна тӧждысьӧмӧн. Мый колӧ да позяна висьтавны — ог таит. Дерт, сӧмын тэныд. Кӧсйысь чӧв овны, некодлы не висьтавны.

— Кӧсйыся, Ӧнисим Павлович, — радлыштіс Илья. — Кӧть юрӧс керыштасны...

— Степанов олӧ Комиын на, важ моз велӧдӧ челядьӧс. Сылы вӧлі бура тӧдса сортовщикъяслӧн удж условиеяс йылысь. Тӧдӧ и забастовка йывсьыд. Зэв ёна интересуйтчӧ тэӧн, юасьӧ тэнад быд воськов йылысь. Ыстӧма дельнӧй сӧветъяс.. Да мый ме сёрнита кадтӧгыс! — асьсӧ торкыштіс Ӧнисим да сэк жӧ кисӧ сюйис питшӧгас. — Тэ первой лыддьы сылысь статьясӧ. Сэки бурджыка позяс сёрнитны. Сӧмын бара жӧ водзвыв ладмӧдчам: кутан тӧдны сӧмын тэ.

Тайӧ вӧлі журналысь торйӧдӧм некымын лист. Ильялы синмас пыр жӧ шыбитчис статьяыслӧн нимыс.

— Миян парма йылысь! — пӧшти горӧдіс чуймӧм Илья. — Аддзан, мый керсьӧ?.. «Скӧрысь шувгӧ парма!»

Ӧнисим сувтіс мӧдӧдчыны аслас пӧстатьӧ.

— Рытӧдзыс сійӧс тэ ордӧ кольла. Узьны мӧдӧдчигӧн кежавла. Лэччам ӧтилаын. Сэки и варовитыштам унджыктор йылысь.

Гижӧдлӧн печатнӧй строчкаяс кажитчисны магнитнӧйкодьӧсь, на дінысь эз позь торйӧдчыны. Быд кыв, быд фраза либӧ вынсьӧдісны сійӧс, мый Илья тӧдліс нин водзджык, либӧ восьтісны выльторъяс.

Статьясӧ дзоньнас лыддьӧм бӧрын сійӧ дыр на пукаліс пожӧм йыв бокын. Колӧ вӧлі лоны Илья местаын, мед гӧгӧрвоны ставсӧ, мый ӧні керсис сы пытшкын. Некор на таӧдз Илья эз тӧдлы печатнӧй кывлысь татшӧм ыджыд вын. Тані вӧлі ӧтувтӧма да петкӧдӧма йӧз син водзӧ ставсӧ сійӧс, мый олӧмас унджыкысьсӧ либӧ нарошнӧ сайӧдсьывлӧ, либӧ вӧлі сьӧкыд гӧгӧрвоны прӧстӧй мортлы. Пипуныровъяслӧн да Сирвойтовъяслӧн ыджыдалӧмыс, найӧ кабыр улын йӧзлӧн ойзӧмыс, беззакониеыс, кодӧс найӧ пӧртӧмаӧсь законӧ, петкӧдчисны статья строчкаясын ыджыд вынӧн.

Илья заводитіс эштӧдны помавтӧг кольӧм керсӧ. Но эз, сылӧн талун эз уджавсьы. Регыд мысти сійӧ бӧр пуксис важ местаас, мед ещӧ ӧтчыд лыддьыны статьясӧ.

И тешкодьтор: первойысь лыддигас кӧ гижӧдыс сійӧс шемӧсмӧдіс, то мӧдысьыс лыддигӧн чужтіс выль думъяс. Кутшӧм гӧгӧрвоанаӧсь лоины Вишкунлӧн кывъясыс, кодъясӧс сійӧ коркӧ шуліс Ильялы: тэныд пӧ нинӧмла тӧдны ассьыд вынтӧ. Илья ӧні кутіс бура тӧдны тайӧ вынсӧ, коді вермӧ петкӧдчыны народын, кор сійӧс ӧтувтан.

Тӧдӧмысь, ӧтувтчӧны и найӧ, йӧзӧс нартитысьясыс. Народъясӧс грабитӧм могысь ладмӧдчӧны ас костаныс весиг сэтшӧмъяс, кодъяс век дасьӧсь асьныс жӧ джагӧдны ӧта-мӧдсӧ. Но дзик прӧста думайтӧны компаньонъяс вӧчны сідзи, кыдзи кӧсйӧны. Илья, сортовщикъяс, став коми уджалысь йӧз абу ӧтнанныс. Налӧн эмӧсь надежнӧй ёртъяс. Позьӧ ӧмӧй чайтны, мый статьяыс, кодӧс Илья ӧні кутӧ аслас киясын, петкӧдліс думъяссӧ сӧмын учитель Степановлысь. Сӧмын другъяс вермисны печатайтны асланыс журналын татшӧм статьясӧ, кӧні тадзи став сьӧлӧмсянь дорйыссьӧ коми народ. И тайӧ другъясыс олӧны Москва карын! Статьясӧ лыддясны уна сё морт, ставнас страна пасьта. Гашкӧ, лыддясны и Филипп, Васька Кержак, Вано Масашвили, Мирон... Дерт, найӧ оз на кутны тӧдны, мыйджык вӧлі пармаын тайӧ статьясӧ гижӧм бӧрын нин. Но Илья тырвыйӧ гӧгӧрвоис: сылӧн вермӧмыс вӧлі и налӧн, другъясыслӧн, вермӧмӧн.

Ильяӧс торъя нин ышӧдіс Ӧнисимлӧн висьталӧмыс, мый Степанов тӧдӧ забастовка йылысь, интересуйтчӧ сійӧс котыртысьясӧн, ыстӧма кутшӧмкӧ сӧветъяс. Кӧть нин эськӧ рытыс ӧдйӧджык воис! Да, да. Регыд кутасны мӧдысьӧн локтавны кыскасьысьяс. Локтас и Вера. Вотӧдзыс кӧть тайӧ керсӧ колӧ эштӧдны. А то вермас шуны: мый пӧ вӧчин лунтырсӧ? Сійӧ ӧд сэтшӧм зіля кыскасьӧ. Кӧсйӧ вӧтчыны Чугун Ӧльӧш пиян бӧрся. Найӧ тай кыкысьӧн дай джынйысьӧн сяммӧны кыскыны ӧти луннас. Вӧлӧк шӧрас весиг временнӧй катище вӧчӧмаӧсь. Кыкысьӧн ю дорӧдз лэччӧдӧны, а коймӧдысьсӧ туй джынйӧдзыс либӧ туй джынсяньыс кыскӧны. Да кысь нин вӧтчан на бӧрся. Вӧвъяссӧ найӧ вердӧны зӧрйӧн, а коньӧр Рыжколы дав турун да зор и сюрлӧ.

То сэні, то тані, кылӧ, пӧрласисны век выль и выль пожӧмъяс, гулыд яг пасьтала клёнӧдчисны чер тышъясӧн кучкӧмъяс. Со кодкӧ вӧла-доддя нин рӧдтӧ... Коді нӧ? Абу-ӧ Вера? Татшӧм водз? Но и янӧдас!

Илья оз аддзы ни Рыжкоыслысь зэв ёна пӧсялӧмсӧ, ни ямщикыслысь мыйыськӧ тӧждысяна чужӧмсӧ.

— Дзик пыр, муса гӧтырӧй, дзик пыр помалышта, — юрсӧ лэптывтӧг тэрмасис керсӧ эштӧдны Илья. — Вӧлыдлы турун шыбитышт, ачыд шойччышт. Аддзан, кутшӧм кыпыд да гажа луныс!..

— Илья... — кӧсйис мыйкӧ шуны Вера.

— Энлы, энлы... Бурджык тэ висьтав кутшӧмкӧтор йылысь. Ме верма кывзыны уджалігмоз... Тэныд, гашкӧ, збыльысь колӧ лэччыны гортад? Мишка пӧ весиг лӧгасьӧма — сылысь уджсӧ уджалан да. Катьӧсӧ, шуӧны, быд лункосмӧсӧн нӧйтӧ — вӧрӧ пӧ тэнӧ яндзим катӧдны. Коньӧрӧс кӧть дорйышт. Тэнад ӧд тырмас ласкӧвлуныд быдӧнлы...

Илья поведениеын, кывъясас, ставнас характерас ӧні вӧлі мыйкӧ сэтшӧмтор, кутшӧмтор овлӧ ышмӧм детинкалӧн, кор тайӧ детинкаыс зільӧ дзебны ассьыс нимкодьлунсӧ. Но Вера сьӧлӧмын гудрасис шог, да верӧссӧ гӧгӧрвоис ас ногыс. Вера чайтіс, мый лӧсьыдтӧм юӧрсӧ, кодӧс сійӧ вайис сьӧрсьыс, Илья тӧдӧ нин, мый сійӧ кӧсйӧ водзвыв дасьтыны Вераӧс лёк юӧр йылысь висьталігкежлӧ. И таысь Вералӧн мыйлакӧ ещӧ на ёна кутіс нюкыртны морӧспань улыс.

— Дай мамным, аддзан, бурасьӧма, — водзӧ висьталіс Илья. — Первойсӧ ачыс жӧ кедзовтіс, а ӧні пӧ ошйысьӧ тэӧн... Тэ, тыдалӧ, ставсӧ пӧкӧритан.

— Кывзы, Илья... — быттьӧ кевмысьыштіс Вера. — Оз ков нюжӧдны. Висьтав веськыда. Ме ӧд сямма тэнӧ гӧгӧрвоны...

Ильялӧн ӧдӧба черыс сувтыштіс сӧтігкостіыс.

— Тэ мый йылысь?

Пыр жӧ синмас шыбитчис и вӧлыслӧн ӧдйӧ гӧнитӧмла пошкӧмыс, и гӧтырыслӧн гӧрдӧдӧм синъясыс.

— Мыйкӧ лои?..

— Да... — муртса вермис шуны Вера. — Лои сійӧ, мыйысь ме пыр на полі.

— Тӧлкӧн висьтав. Бӧрднытӧ позяс бӧрынджык.

Шаль помнас Вера чышкыштіс син доръяссӧ.

— Белоштык ыстӧма бумага — тшӧктӧма тэнӧ пыр жӧ явитчыны сы дінӧ. Кутшӧмкӧ югыд кизя пӧ воӧма.

Илья, кажитчӧ, дрӧгнитыштіс, но гӧтырыслы шуис:

— А ме чайті збыльысь мыйкӧ лоӧма!.. Мый нӧ тэ сідзи повзьӧмыд? Вот мортыс!.. Белоштыклӧн ӧд сы мында и уджыс — ӧтиясӧс дорйыны, мӧдъясӧс стращайтны. «Мылчать!» Помнитан, кыдзи вӧлі горзӧ миян вылӧ. Пашко пӧль ордад. Ха-ха-ха! Тэ ӧд унатор он тӧд... Коркӧ ми сійӧс вольпась вывсьыс кыскылім уличӧдз. Ыж бӧж моз тіраліс!.. Полӧны найӧ миянысь, ок, кутшӧма полӧны! Вишкунъяс, Пипуныровъяс, Белоштыкъяс — ставныс труситӧны!

Вера кокниджыка лолыштіс.

— Эськӧ, ставӧн кӧ тэ кодьӧсь вӧліны...

— Да, мый тэ висьталан, гӧтырӧй! Став йӧзыс кӧ вӧліны ӧткодьӧсь, сэки эськӧ ньӧти эз вӧв интереснӧ овны му вылын. Ангелъяс пӧвстын, шуӧны, сэтшӧм жӧ гажтӧм, кутшӧм пӧ лишнӧй гажа чӧртъяс пӧвстын. Ог кӧсйы талун лоны жугыльӧн. Сьывны окота! Тэ ӧд эн на вунӧд, кыдзи ми тэкӧд орччӧн восьлавлім демонстрация вылын да сьылім:

В бой роковой вы вступили с врагами...

Тайӧс шуалігӧн Илья сюся видзӧдіс гӧтыр чужӧм вылас да аддзис, кыдзи сійӧ сылӧн вочасӧн лои стрӧгджык, синъясас ӧзйыштіс кодкӧ вылӧ лӧглун, топыда пукалысь паръясыс вӧрзьыштісны. Вера заводитіс сьывны жӧ — первой шытӧг, сэсся гӧлӧсӧн.

На бой кровавый, святой и правый

Марш, марш вперед, рабочий народ!

И мый кӧть тайӧ вӧлі доршасьысь синва сор сьылӧм, мый кӧть Вералӧн сьӧлӧмыс бӧрдіс Илья вӧсна полӧмла, но вежӧрыс торжествуйтіс!

Илья морӧс пытшкын ыпнитіс сэтшӧм чувство, кутшӧм овлӧ сӧмын вына йӧзлӧн, кор найӧ ӧтпырйӧ радлӧны и страдайтӧны. Ньӧжйӧ, быттьӧ тайӧ вӧлі медся донатор, Илья босьтіс Вераӧс моздорас да коркӧся моз жӧ, но сё пӧв пыдӧджык кутіс видзӧдны гӧтырыслы синъясас.

— Оз ков тадзи. Лэдз. Кодъяскӧ татчӧ воӧны.

Илья кыліс жӧ, кыдзи матын нин гораа сёрнитісны йӧз, кыдзи кӧнкӧ ылынджык тревожнӧя горӧдісны. Мӧдіс шызьыны ставнас ягыс. Тайӧ сортовщикъяс — Ильялӧн ёртъясыс удитӧмаӧсь нин кывлыны лёк юӧр йылысь да чукӧртчисны татчӧ, мед вӧзйыны Ильялы отсӧг, ковмас кӧ налӧн отсӧгыс. Илья Ошлапов найӧ вежӧрын ӧні оліс кыдзи бурджык олӧм вылӧ надея, и некутшӧм ногӧн эз позь воштыны татшӧм надеясӧ.

* * *

Кылӧдчӧм бӧрын Ильяӧс ещӧ на ӧтчыд допрашивайтісны. И сы вылӧ видзӧдтӧг, мый сылысь некутшӧм йитӧд Иванов статьякӧд эз вӧв эрдӧдӧма, Илья юр весьтын сьӧд кымӧр моз ӧтарӧ сукмис грӧз. Гожӧмнас сьӧд кымӧръяс кутісны сукмыны паськыдджыка — дзоньнас Россия весьтын.

Няньяс кисьмисны зэв водз. Вӧлі вундан кадлӧн жар лун. Важгорт сиктын уберитісны нянь — ыбъяс вылысь кыскалісны гумла дорӧ кольтаяс, тэчисны сёрӧмъясӧ.

Вишкун Ласей шуис сёрӧмавны став сюсӧ ӧти лунӧн. Вечернянас рытсяньыс на тшӧктіс висьтавны уджйӧза крестьяналы, мед воасны тэчсьыны.

Матвей Степан кӧсйис ӧдйӧджык мынтӧдчыны Вишкунысь да ыстіс сылы уджавны кыкнан пи гозъясӧ, дерт, вӧвнас тшӧтш. Ассьыс тэчсьӧмсӧ эновтіс аски кежлӧ.

Ылісянь быдӧнлы тыдаліс, кутшӧм ӧдйӧ кыпӧдчисны Вишкунлӧн паськыд сёрӧмъясыс. Ставыс вӧлі ыджыд овмӧс серти: косьтысян рынышыс кыксё кольта вылӧ, гумлаыс — кӧть вӧла-доддьӧн ислав, гӧгӧрыс сёрӧм местаяс — сюлы, идлы, зӧрлы, шобділы, анькытшлы. Гумла йӧрас — идзас местаяс, жуг чом.

Вӧлаяс ӧтарӧ воисны. Кольтаяс сьӧкта улын дзуртісны омӧля мавтӧм ӧднӧколкияс, гораа клопкакылісны телега чӧрсъяс, му кузя няшкисны додь сювъяс — кодсюрӧлӧн овмӧсас эз вӧв ни телега, ни ӧднӧколки, а уджйӧзтӧ мынтыны колӧ.

Сю сёрӧмыс кык. Ӧтиыс гумла кузьталаыс, мӧдыс гумла пом ногыс. Ичӧтджык сёрӧмсӧ тэчисны кык вок: Илья — выліас, Мишка — чӧвталіс кольтаяс.

Уджсӧ прӧверитны частӧ волывліс ачыс Вишкун. Видзӧдлас, сетас индӧдъяс, бӧр мунас. А сытӧг пӧденщикъяслӧн варовлуныс тӧдчымӧнъя содліс.

— Этійӧ... Куритчам ли мый ли, буди? — Ласей мунӧм бӧрын Мишка пыр жӧ пуктіс кисьыс лэбынсӧ. — А то сой пӧкъяс рушмыны заводитісны. Этатшӧм сьӧкыд кольтаяс таво.

Шондіыс ёна кутіс пӧжны, да Мишка уджаліс кӧмтӧгыс, гожъялӧм морӧсыс жан восьса, кывзысьтӧм сьӧд юрси пӧвстас дзугсьӧма идзас да киль ёг.

— Ванько, табакыс тэ ордын?

— Сёрӧм помас, буракӧ, — дугдіс жӧ чӧвтны Ванько, коді тулыснас нин эновтліс Ручпиян сиктса важ кӧзяинсӧ да медасис казачитны Вишкун Ласейлы, мед лоны ӧти сиктын аслас визув Дарьякӧд. — Давид, тэ лэччылан он сэтысь?

— Мыйкӧкертла инӧ... юнымоз.

Кӧзяйскӧй табак дінӧ чукӧртчисны и мукӧд мужикъяс.

Эз лэччы сӧмын Илья. Сійӧ нюжӧдчис кольтаяс вылӧ кымыньӧн, кутіс видзӧдны ыбъяслань.

Сёрӧмыс вӧлі джуджыд нин, позис аддзыны ылысь. Сю йӧрын, коді заводитчис сикт мышсянь да нюжаліс пӧскӧтинаясӧдз, эз нин вӧв ни ӧти вундытӧм му — ӧтувйӧн потшӧм йӧръясысь крестьяна зілисны вундыны ӧти и сійӧ жӧ лунъясӧ, мед, заворъяс восьтӧм бӧрын, эз травитчыны няньясыс.

Уна ыб кушмӧма нин; уна местаын сӧвтісны век выль и выль телегаяс; йӧръяслань гӧнитігӧн гораа таркӧдісны тыртӧм ӧднӧколкияс; заворъяслань сьӧкыда, быттьӧ рытын йӧла мӧсъяс, кыссисны сӧвтӧм подводаяс; сикт пӧлӧн разалӧм гумла доръясын быдмисны сёрӧмъяс жӧ — ичӧтикӧсь, шӧркодьӧсь, гырысьӧсь; шоналӧм сынӧдыс тырӧма удж шыӧн да кос идзас сора нянь дукӧн.

Илья аддзӧ и ассьыныс гумла дорсӧ, аддзӧ векньыдик ыбъяс вывсьыс ӧти радӧн сулалысь чумалияс, но на дінӧ некод оз во, гумла дорас чӧв-лӧнь.

Ёнтӧ сылӧн сьӧлӧмыс, пуӧ Вишкунъяс вылӧ скӧрлун. И сэк жӧ тайӧ скӧрлунсӧ коліс кутны ас пытшкас, мед не сетны «югыд кизяяслы» содтӧд помка выльысь «аддзысьлыны» накӧд. Эз полӧм веськӧдлы Ильяӧн, эз! А тадзи вӧлі колӧ. Тадзи тшӧктӧма Степанов, кор кывлӧма Ильялӧн сьӧкыд положение йылысь, — прӧста не сюйны юрсӧ петляӧ, кранитны асьсӧ, чӧжны вын, кужны виччысьны.

Уліын, кылӧ, ректісны выльӧн воӧм вӧлаяслысь ӧднӧколкияс. Мыйкӧ йылысь варовитісны куритчысьяс. Илья век видзӧдіс ыбъяслань да синнас корсис ассьыныс Рыжкосӧ, код вылын кыскасис Катьӧ. Катьӧ сьӧрысь корисны додьяс сӧвтанінысь Вераӧс пажнайтны. Но мый тайӧ сэтшӧмыс? Ыбъяс вылысь и гумла доръясысь йӧзӧс кодкӧ быттьӧ друг мыйӧнкӧ ӧддзӧдіс. Мӧдісны котравны чумалияс дінын, тэрмасьны сӧвтны телегаяс, рӧдтыны тыра додьясӧн, сюсьджыка чӧвтны сёрӧмъяс вылӧ кольтаяс. Кажитчис, быттьӧ друг кывсьӧма юӧр кыскавны да тэчны няньсӧ кодлы кытысь сюрас да коді мыйта вермас, и йӧзлӧн горшлуныс петкӧдчис некутшӧм мера тӧдтӧг.

— Он ас кадӧ куритчӧй, мужикъяс! — ставлы виччысьтӧг горӧдіс гумла дорланьыс котӧртысь Ласей. — Колӧ синмаджыкӧн лоны. Аддзанныд, мый кыпӧдчӧ рытыввывсяньыс?

Илья ӧдйӧ видзӧдліс сикт вомӧн. Ю кывтыдсянь и мӧдлапӧвсянь паськыда кыпӧдчис сьӧд кымӧр.

«А миян, асланым, няньным тэчтӧм лои, — медводз дум вылас уси Ильялы. — И Давидлӧн колис тэчтӧмӧн...»

— Ок, и страшнӧй кымӧр, зонъяс!

— Оз кӧ шер вай...

— Тэрмасьӧй, мужикъяс, тэрмасьӧй.

Ласей кватитіс лэбын да кутіс тэрыба мыччавны Ильялы кольтаяс. Сюсьмисны и мукӧдъяс. Лэбыныс, кодӧс босьтіс Вишкун, вӧлӧма Мишкалӧн, да сійӧ уськӧдчис отсавны ректыны телега.

— Ӧдйӧнджык колӧ вӧрны, ӧдйӧнджык!

Кӧнкӧ ылын на муркнитіс гым, ещӧ ёнджыка ӧддзӧдіс йӧзӧс ыбъяс вылысь, туй вылысь, гумла доръясысь. Мишка шыблаліс кольтаяссӧ моздор тырнас. Тайӧ здукӧ, пӧжар вылын моз, сылы вӧлі важнӧ ӧтитор — удитны панйыны матысмысь бедасӧ, не сетны сылы бырӧдны добра. Кодлысь добра? Кӧть кодлысь, ӧткодь — сійӧс вӧчӧма уджалысь киясӧн.

Кымӧрлӧн гӧгрӧсмӧм дорышыс ӧдйӧ вундіс шондіа небесасӧ. Сьӧдӧдӧм вӧр эрдъяс шӧрӧ кымӧрыс лыйыштіс вижъеджыд стрелаясӧн. Гымыштӧмсӧ виччысигкості Илья пельясӧдз воис кӧлӧкӧльчикъяслӧн муртса кылысь зильгӧм шы. «Гашкӧ, бара найӧ», — мелькнитіс юрас «югыд кизяяс» йылысь, кодъяс тадзи жӧ зильгӧмӧн волывлісны допрашивайтны Ильяӧс. Лэбын помысь Илья кватитіс выль кольта да пидзӧс улас сійӧс песовтігмозыс синъяссӧ чӧвтыштіс Кывтыдпомлань. Сиктӧ вотӧдз на мир туй вылын кыпӧдчис руд бус, кодӧс ӧдйӧ нюжӧдіс сьӧд каблука карета. Каретасӧ кыскисны куим вӧв. Сэк жӧ кутісны артмавны бус тупыльяс — ю кывтыдын, мӧдлапӧлын, видзьяс вылын. Найӧ ӧдйӧ паськалісны, быдмисны вывлань да ещӧ на ӧдйӧджык матысмисны Важгорт сиктлань. Кылыштіс воысь бушковлӧн ӧтпомся шум, кодӧс здук кежлӧ орӧдліс выльысь гымыштӧм.

— Унмовсин, тыдалӧ? — Илья вылӧ горӧдіс Ласей, бӧр усьысь кольтасӧ лэбыннас сутшкигмозыс.

Тэрмӧдліс Рыжкосӧ Катьӧ. Гумла вылӧ пыртӧдз на норасьыштіс:

— Ойя да ойя! Став чумалияс миянлысь разӧдас да кӧтӧдас.

Мишка уськӧдчис вӧлыслы паныд, сійӧс нуӧдіс сёрӧм дінӧ, стрӧга чӧвтіс гӧтырыслы:

— Разяв гезсӧ.

Но Катьӧ муртса на эштіс лэччыны кольтаяс вылысь да матыстчыны ӧднӧколки бӧрӧ разьны гез, кыдзи Мишка лои сэні жӧ.

— Дыр на мӧдан маласьны, чивӧчка? — пинь пырыс сӧдзӧдыштіс Мишка да йӧзысь гусьӧн тувкыштіс гӧтырыслы морӧспань улас. Катьӧ дзобаліс, зудӧс моз усис места вылас.

— Мишка!.. Поганӧй. Мый тэ керин? — Тайӧ котӧртіс Вера. Сійӧ босьтіс кияс вылӧ моньсӧ, кодлы некыдз эз шед лолыс да та вӧсна ставнас сьӧдӧдӧма. — Тэ ӧд виин гӧтыртӧ!

— Сылы нинӧм оз ло, — тэрмасис разьны додьсӧ Мишка. — Кань кодь винёв.

Эновтіс чӧвтны Ванько, тракнитіс Мишкаӧс сойӧдыс, лӧгпырысь вашнитіс:

— Кодлы тадзи старайтчан?

Но Мишкалы удж ӧні вӧлі сійӧс куш ӧти дорйысьӧн да сайӧдысьӧн, и тайӧ тэрмасьӧмас Мишка кажитчис страшнӧйӧн.

— Ванько! — казакыс вылӧ видзӧдліс Вишкун. — Сэні тэтӧг унаӧн. Тэрмась помавны уджсӧ.

Чӧвтны дугдісны и мукӧдъяс. Сёрӧм вылысь первой мортӧн кутіс лэччыны Давид. Югнитіс чардби.

— О господи! Свят, свят!..

Ласей скӧрысь шыбитіс кисьыс лэбынсӧ.

Илья быттьӧ эз аддзы ни эз кыв, мый вӧчсьӧ гумла вылын. Сійӧс ставнас шымыртӧма кӧлӧкӧльчикъяслӧн зильгӧм шы да бушковлӧн ӧдйӧ воӧмыс. Вӧлі мыйкӧ не пыр овлана кодь. Кареталӧн гӧнитӧм шыӧ сикт кузяла лёкысь гызисны понъяс. Бус да ёг пыр тыдыштлісны, кыдзи тӧв ныр кодлыськӧ павтыртіс нин керка вевтсӧ, кыдзи ӧтка тьӧсъяс лэбалісны воздухын. Тӧв ныр вуджис сю йӧрӧ. Кутісны шарашитчыны чумалияс, кодъясӧс эз удитны кыскыны. Ӧти пӧрис, сэсся мӧд, коймӧд. Тадзи ӧтилаын, мӧдлаын, уналаын. Чумалияс дінысь торъялісны кольтаяс, мӧдісны быгыльтчыны идза под вывті. «Миянлысь, гашкӧ, оз вермы. Майӧгъяссӧ тувъялӧма крепыда». Но дрӧгнитісны и налӧн, Ильяяслӧн, чумалияс, заводитлісны водзсасьны жӧ, а сэсся, пуляяс улӧ сюрӧм салдатъяс моз, кутісны усьны му вылӧ...

— Эк, прӧпалӧ нянь!.. Ставсӧ разӧдас, вартас, кӧтӧдас.

Ыджыд вына тӧв ныр Ильяӧс муртса эз быгыльт сёрӧм вылысь. Бушков шыысь янсаліс Вишкунлӧн горӧдӧм:

— Эновтӧй сійӧс. Пыклӧй сёрӧмъяссӧ!

Ӧтпырйӧ чардыштіс и лыйис. Вижлӧз биын тыдыштліс, кыдзи пидзикокасьліс вӧв, ляпкысьлісны йӧз. Сэк жӧ Илья удитіс аддзывны гӧтырсӧ, сійӧ киясысь Катьӧӧс, Давидлысь кияснас шеныштчылӧм, торйӧнмоз сулалысь повзьӧм Мишкаӧс.

«Мый сэні сэтшӧмыс?» — дрӧгнитіс Илья да ӧдйӧ лэччис сёрӧм вылысь.

— Ачыд мыйкӧкерт! — кияснас век шенасис Давид. — Сёрӧмъясыс тэнад. Миянлысь няньсӧ, аддзан, мыйкертӧ... Тэ вӧсна!

Тшӧтш горзіс Ванько:

— Мортыс кулавлӧ! А тэ?..

Илья копыртчис Катьӧ чужӧм весьтӧ.

— Мый лои?

— Юав верӧсыслысь, — вочавидзис Вера.

Мишка видзӧдіс вокыс вылӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ кӧсйысис пыр жӧ уськӧдчыны му вылӧ.

— Эк, Мишка вокӧй, Мишка вокӧй!.. — довкнитіс юрнас Илья. — Он тай тӧд, код вылӧ колӧ скӧравнысӧ. — Да быттьӧ камандуйтіс мукӧдыслы: — Мый видзӧданныд? Ва колӧ. Ӧдйӧ!

Катьӧ ӧні вӧлі Илья киын нин — сьӧдӧдӧм вом доръясыс апалісны воздухсӧ, гырсяммӧм синъясыс быттьӧ корисны Ильялысь прӧща.

— Оз ков васӧ, — ва вайысь вылӧ горӧдіс ачыс жӧ Илья. — Вермас пӧдны.

Но сулавны прӧста оз позь, мыйкӧ колӧ вӧчны, и сійӧ кутіс котравны гумла кузя, мед татшӧм ногӧн отсавны невесткаыслы.

А тӧв ӧтарӧ вынсяліс, сёрӧмъяс вылысь мӧдісны лэбны кольтаяс, асьныс сёрӧмъясыс ставнас тракйысисны.

— Пӧрӧдас! Пыклӧй ӧдйӧджык!

Вишкун котӧртӧдіс киас кузь пыкӧд. Кодсюрӧ уськӧдчисны жӧ пыклысьны.

— Мишка, тэ мый видзӧдан?

Но Мишка эз вӧрзьы места вывсьыс, первойысь эз уськӧдчы пӧртны олӧмӧ Вишкун Ласейлысь тшӧктӧм. Сійӧ ӧні быттьӧ лӧсьӧдчис кодӧскӧ люкавны — видзӧдіс букышӧн, став вир-яйыс зэвтчӧма, кулакъяссӧ гӧрддзалӧма. Мишкалы ӧні вӧлі окота мырддьыны Ласей киысь пыкӧдсӧ да отсавны бушколыслы пӧрӧдны сёрӧмсӧ...

— Ласей Спиридӧнӧвич... Ласей Спиридӧнӧвич, — друг кыліс Пеклалӧн чилӧг гӧлӧс. — Кӧні сійӧ?.. Ласей Спиридӧнӧвич... Ыджыд беда!.. О господи, ыджыд беда!

— Кутшӧм ещӧ беда? — гӧтырланьыс воськовтіс Вишкун.

— Нарошнӧй воис... Карсянь... Правлениеынӧсь. Война пӧ... Ерманечкӧд!..

Кывъяссӧ орӧдіс бара чорыда гымыштӧм. Но ӧні некод эз чӧвт пернапас — юӧрыс вӧлі виччысьтӧмджык чардби гымысь. Ведраысь моз койыштіс зэр, но некод эз котӧрт вевт улӧ — война ставныслы вӧлі страшнӧйджык зэрысь.

Регыд мысти сиктын кылісны нин бӧрдӧмъяс — мамъяс да гӧтыръяс заводитісны лӧсьӧдны нопторъяс асланыс дона вердысьяслы.

Ильяӧс босьтісны война вылӧ первойя йӧзкӧд. Гортсяньыс кывтісны пароходӧн. Ӧти пристаньын, кор трап кузя кутісны кайны выльӧн пуксьысьяс, Ӧнисим, коді сулаліс палуба вылын жӧ, гусьӧник тувкыштіс Ильялы.

— Тӧдін эн со эсійӧс?

Сьӧрся-бӧрся кайысьяс пӧвстын восьлаліс интеллигентнӧй паськӧма стройнӧй морт. Мыш саяс сылӧн вӧлі ичӧтик ноп. Илья муртса вермис кутны асьсӧ, мед не уськӧдчыны Степановлы паныд.

Найӧ аддзысисны бӧрынджык. Киасигмозыс на учитель юаліс шуткапырысь:

— Сідзкӧ, и тіянӧс нуӧны воюйтны «за веру, царя и отечество»?

— Ачыд аддзан, Николай Иванович, — вочавидзис осторожнӧя Ӧнисим. — Быд пристаньын та йылысь висьталӧны.

Степанов гусьӧник видзӧдліс гӧгӧрбок, абу-ӧ матынӧсь найӧс сопровождайтысьяс.

— Царь да вера вӧсна — ӧдвакӧ, а отечествоным вӧсна, дерт, кутам воюйтны, — негораа шуис сійӧ.

Илья видзӧдіс Степанов вылӧ тыр синъясӧн, и сылы друг мӧдіс кажитчыны, мый тайӧ здуксяньыс сійӧ олӧмын заводитчӧ выль событиеясӧн тыр кад.

1939–1941 да 1953–1954-ӧд вояс.