ВИДЗӦЙ КАГАЛЫСЬ БУР УН!
Мыйла колӧ посни челядьлы гырысьяс серти
унджык узьны
Быд морт тӧдӧ — кага да верстьӧ морт абу ӧткодьӧсь. Пузчужӧм кагалӧн верстьӧ йӧз серти вывті слабиник лысьӧмныс. Мам кынӧм пытшкын кагалӧн олан ногыс ӧти пӧлӧс, чужӧм бӧрын лоӧ нин мӧд пӧлӧс. Уна кад колӧ кагалы велавны сёйны, юны, овны да узьны — ставыс тайӧ сылӧн велавтӧгыд сьӧкыд удж. Кагалы зэв сьӧкыд выль ногӧн овмӧдчыны. Сы понда тайӧ пӧраын слабджыкъясыд ёна кулӧны. Чужӧм бӧрын кагалӧн юр вемыс да лысьӧмыс зэв на слабиник, эз на удит ёнмыны-сукмыны да. Юр вемсянь кагалӧн, пу вуж моз разалӧны, паськалӧны став яй пасьтала аслыспӧлӧс сӧнъяс. Татшӧм сӧнъясыс шусьӧны нервъясӧн. Нервъяс — юр вемлӧн отсасьысьяс. Юр вем, бур кӧзяин моз, индалӧ кодлы мый вӧчны (шуам, нервъяс пыр кӧ юр вем тӧдмалас, мый кагалы пӧсь, юр вем бара жӧ нервъяс пыр индӧ кокъяслы, кияслы шебрас шыбитны). Юр вем да сылӧн отсасьысь нервъяс дзоньнас шусьӧны нервнӧй системаӧн (рочӧн). Пузчужӧм кагалӧн нервнӧй системаыс зэв слабиник, уджсӧ нуӧдны лоӧ сьӧкыдӧс жӧ. Водзӧ найӧс виччысьӧ нӧшта сьӧкыдджык удж: велӧдчыны сёрнитны, кокӧн ветлӧдлыны, ворсны да с. в. Ми ставным тӧдам, кыдзи 3–5 арӧса челядь пыр юасьӧны, быдтор налы колӧ тӧдны. Найӧ оз пуксьывны места вылӧ, пыр мыйсюрӧ вӧчӧны. Сідзтӧ челядьлӧн быдлаті ёна мудзӧ, медъёна бара жӧ нервнӧй системаыс. Мудзӧм челядь нинӧм оз вӧчны сьӧлӧмысь, довъялӧны да лоӧны зэв скӧрмысьӧсь, нинӧм оз сёйны, налӧн юрныс, кынӧмныс ёна висьӧ да ёна жуялӧны. Вывті мудзӧмысь да жуялӧмысь позьӧ видзчысьны кадын да кужӧмӧн кагаясӧс шойччӧдӧмӧн. Шойччӧдны найӧс бара жӧ колӧ кужӧмӧн. Кагаӧс колӧ пуксьӧдны, водтӧдны, — сӧмын тайӧ оз ло бур шойччӧг. Морт вермас водны, син куньӧмӧн куйлыны, сӧмын ставсӧ кутас кывны вежӧртны, мӧвпавны. Мӧвпалігӧн, вежӧртігӧн юр вем оз шойччы, сідз жӧ уджалӧ. Мортлӧн юр вемыс шойччӧ сӧмын узигӧн. Сы понда челядьлӧн нервнӧй система (юр вемыс да сылӧн сӧнъясыс) бура шойччӧны сӧмын узигӧн.
Тайӧ нигаас кӧсъям висьтавны, мый вӧсна мукӧд дырйи челядь оз бура узьны, кыдзи кужӧмӧн найӧс шойччӧдны, мыйта колӧ да код кадын колӧ узьтӧдлыны челядьӧс.
Водзын висьталім нин: верстьӧ йӧз серти челядьлӧн нервнӧй системаыс слабджык да ӧдйӧджык мудзӧ. Сы понда челядьлы колӧ дырджык узьны верстьӧ йӧз серти. Посни челядьыд бара жӧ зэв чожа (ӧдйӧ) быдмӧны — лысьӧмыс да яйыс налӧн ӧдйӧ содӧ, а лысьӧмыд ёнджыкасӧ содӧ узигӧн.
Сійӧн и шуӧны — челядьыд пӧ быдмӧны войын.
Кутшӧм кадын да уна-ӧ колӧ кагалы узьны
Быдӧн тӧдӧны посни челядьлысь ӧдйӧ быдмӧмсӧ. Тӧдчӧмӧн чожа быдмӧ нёнь пом кага. Пузчужӧм челядьыд лун и вой помала узьӧны. Сӧмын садьмывлӧны сёйны. Арӧсӧдз кага узьӧ час 18-ыс кымын суткинас. Воысь воӧ узян ун налӧн чинӧ. Кык-куим арӧса кага узьӧ сӧмын нин 12–13 час сутки. Лунын узьӧмысь нёль-вит арӧса челядь дугдӧны. Тайӧ пӧраын дзоньвидза челядь узьӧны помала 12–13 час войын сӧмын. Унджык челядьыд миян омӧликӧсь, регыд мудзӧны. Колӧ налы сетны шойччӧг лунын. Лунын узьӧм зэв бур и ар 5–7-лы. Дзоньвидза челядьлы быдмигӧн колӧ узьны:
ар 4–6-ӧдз — 12 кымын час.
6–7 арӧсалы — 11 да джын час.
9–10 арӧсалы — 10 да джын час.
11–12 арӧсалы — 10 час.
13–14 арӧсалы — 9 да джын час.
14 арӧсалы — 9 час.
15–17 арӧсалы — 8 да джын час.
Дырджык узьӧмыд челядьыдлы лёк оз вай, колӧ сӧмын узьтӧдны челядьӧс быд лун ӧти кадӧ, да узьтӧдны садьмывтӧг, сӧмын сідзи лоӧ бур кагаыдлы. Тыр унӧн узьлігӧн челядьлӧн бырӧ лунся мудзӧм. Содӧ вын-эбӧс. Пӧттӧдз узьӧм челядь чеччӧны долыдӧсь, ёнӧсь, вынаӧсь, эбӧсаӧсь. Челядьӧс колӧ водтӧдны быд рыт ӧти кадӧ. Унаӧн кагатӧ бать-мамныс водтӧдӧны аскӧдныс тшӧтш зэв сёрӧн. Сійӧ зэв омӧль. Ар 9–10 челядьӧс колӧ водтӧдны час 8–9 рытын. Гожӧмын неуна позьӧ сёрӧнджык. Рытъя узян ун бурджык лунсяысь. Войыд пемыд, гӧгӧр шы ни тӧв, ставыс ланьтӧ, кага узьӧ кузя, чӧскыд унмӧн. Сэсся чеччасны чикышъяс моз шонді петігӧн.
Кыдзи бурджык челядьлы ворсны да шойччыны
Дзоля вывсянь колӧ велӧдны челядьтӧ быд лун ӧтик кадӧ водны, сёйны, узьны, ворсны. Сӧмын сэки налӧн вермас лоны дзоньвидза олӧм. Колӧ артавны, кутшӧм пӧраын уджӧдны да шойччӧдны (ворсӧдны, вердны, юктавны). Кокӧн велӧдны ветлыны, сёрнитны велӧдчыны, — ставыс сійӧ кагалӧн зэв сьӧкыд удж. Сутки пиын вын-эбӧс челядьлӧн вежласьӧ. Асъя кадын час 7–8-сянь вын-эбӧс налӧн содӧ час 10–11-ӧдз. Сэсся кутас чинны. Пажын бӧрын кагалӧн медэтша вын-эбӧсыс. Тайӧ кадын челядьӧс кӧлӧ водтӧдны, шойччӧдны час 2–8 кежлӧ. Узьӧм бӧрын вын-эбӧс бара содӧ час 6–7-ӧдз. Тайӧ кадсянь вын-эбӧс бырӧ асывводзӧдз. Медся вын-эбӧса кагаыд асылын лун шӧрӧдз. Сэки челядь медкокниа ворсӧны, гырысьджыкъяс уджалӧны. Шоч крестьянин кужӧ лючки челядьӧс быдтыны. Босьтам кӧ яслияс, сэні кагаястӧ лючкиа нин видзӧны. Став луныс арталӧма, юклӧма код кадӧ кагаясӧс вердны юктавны, чеччӧдны, водтӧдны да ворсӧдны. Дерт яслиястӧ миян абу на быд вӧлӧсьтӧ восьталӧма — этшалаын на. Сійӧн и оз вермы быд крестьянин ассьыс ныв-писӧ сэтчӧ нуны видзны.
Детскӧй садйын, яслиясын челядь час 9–10-ын сёйӧны (завтракайтӧны), сэсся лун шӧрӧдз ворсӧны-велӧдчӧны.
Лун шӧрсянь часӧн-джынйӧн кымын ворсӧны ывла вылын. Та бӧрти ӧбедайтӧны. Сёйӧм бӧрти быдса час узьӧны, шойччӧны, час нёльсянь бара ветлӧдлӧны ывлаын ворсӧны, кывзӧны сьылӧм, сьылӧны керкаын асьныс, видлалӧны картинаа нигаяс. Час квайтын рытын челядьӧс разӧдӧны гортаныс. Час сизимын найӧс гортын вердӧны, сэсся мӧдӧдӧны водӧм водзын ывлаын ветлыштны. Час 8–9 водӧны узьны.
Кагаӧс оз ков гычӧдны (зыбкаын качайтны)
Водзын ми гижлім, челядьяс узигӧн чукӧртӧны вын-эбӧс. Узьтӧдны найӧс колӧ кужӧмӧн — этша узьӧмӧн вын-эбӧс оз чукӧрмы. Дыр узьӧм бара жӧ бур оз вай. Кагаӧс бӧрдігӧн да ыдждалігӧн миян мамъяс унмовсьӧдӧны найӧс мырдӧн гычӧдӧмӧн (зыбкаын качайтӧмӧн). Гычӧдӧны лёкысь тракйӧдлӧмӧн, зымӧдӧмӧн. Тайӧ зэв омӧль. Кагалӧн гычӧдӧмысь дурмӧ юрыс, помала висьӧдӧ сылысь кынӧмсӧ, восӧдӧ, мытитӧдӧ. Ичӧтысянь кӧ кагаӧс велӧдан гычӧдтӧг унмовсьыны водан кадын, сійӧ ачыс зэв бура унмовсяс и гычӧдтӧг.
Кагалы зыбка пыдди — крӧвать
Кагаястӧ миян дзик быдлаын узьтӧдлӧны зыбкаын (потанын). Зыбка пӧ кокньӧдӧ мамлы кагаӧс унмовсьӧдны. Ӧні ми тӧдам — гычӧдӧм вайӧ сӧмын лёк. Сы вӧсна кагаыд пыр висьӧ. Колӧ лӧсьӧдны кагалы вольпасьсӧ сэтшӧм инӧ, кодӧс эськӧ оз позь гычӧдны да тракйӧдлыны. Медым мудзӧм мамлӧн вежыс оз пет гычӧдны — дзоля кагалы лёк вӧчны.
Узьлан места пузчужӧм кагалы позьӧ лӧсьӧдны кутшӧмкӧ кӧрзинаӧ. Сӧмын кӧрзинасӧ водзвыв колӧ мыськавны няйтысь-бусысь да бура тӧлӧдны. Сэсся кӧрзинаыс мед эз дзескӧд кагаӧс некыдзи. Кӧрзина бокъяссӧ колӧ вевттьыны кутшӧмкӧ выль мыськӧм кӧлуйӧн. Татшӧм кӧрзинаын кага вермас узьлыны 4–5 тӧлысьӧдз. Гырысьджык челядьлы колӧ нин лӧсьӧдны ичӧтик крӧвать. Дерт медбур да ён лоас кӧрт крӧвать, либӧ вужйысь кыӧм. Сӧмын сӧстӧма колӧ сійӧс видзны да мед вӧля вӧлі узьлыны. Дзескыдінын узьлӧмысь кага вермас лоны чукля киа-кока дай гӧрба. Пемыд пельӧсӧ кага крӧвать сувтӧдӧмысь колӧ видзчысьны жӧ. Кагалы колӧ югыдін. Матын пач дорын лоӧ вывті жар, ӧдзӧс дорын кӧдзыд. Колӧ буретш шоныдінӧ крӧватьтӧ сувтӧдны.
Водтӧдӧй кагаӧс сӧстӧм вольпась вылӧ
Кага вольпась видзны колӧ сӧстӧма. Челядьыд узигас быд ног няйтӧсьтӧны вольпасьсӧ (кудзалӧны, ньылӧмӧсьтӧны). Сы вӧсна кага рузумъястӧ колӧ мыськавны тшӧкыдджыка. Вольпасьсӧ тӧлӧдны вежон пиас кык-куимысь. Гырысьджык челядьлысь позьӧ вольпасьсӧ и гежӧдджыка вежлавны.
Медбур вольпась идзасысь. Мукӧд пӧлӧс вольпась (кудельысь, гӧнысь) кагаясыдлы омӧля туйӧны, он вермы сэтшӧмъястӧ тшӧкыдджыка идзастӧ моз вежлавны-мыськавны да. Сэсся оз ков кагаӧс шебравны пасьясӧн. Колӧ кӧть ас кыӧм либӧ вурун эшкын вӧчны кагалы. Гожӧмын позьӧ шебравны сӧмын вӧсньыдик дӧра эшкынӧн. Медым сӧстӧмджыка видзны эшкынтӧ эжӧдсӧ колӧ вӧчны кульсянаӧс, медым вежны выль вылӧ сьӧдасьӧм бӧрын. Лунъясын шонді водзын шебрассӧ колӧ тӧлӧдны.
Энӧ юкталӧ челядьӧс винаӧн, сурӧн да быдсяма туруна тшайясӧн
Мамъяс унаӧн юкталӧны челядьӧс кутшӧмсюрӧ турунӧн. Коді сійӧн лечитӧ висьӧмысь, коді кагасӧ унмовсьӧдӧ. Быд турунлӧн эм аслыспӧлӧс яд. Тайӧ ядъясыс зэв ёнӧсь. Позьӧ татшӧм турунъясӧн кагаӧс вины, кувтӧдз воштыны. Висигӧн кагаӧс турунъясӧн юкталӧм пыдди колӧ петкӧдлыны докторлы либӧ пельшарлы. Сэсся челядьтӧ унмовсьӧдӧны сурӧн, винаӧн, самӧкурӧн. Мед пӧ ӧд ёнджыка унмовсяс да ёнджыка узяс, шуӧны. Быд коддзӧдан юанын бара жӧ эм яд. Сійӧ ядъясыс медъёна жугӧдӧны мортлысь юр вемсӧ. Сы понда некутшӧм коддзана юанӧн оз позь юктавны челядьӧс.
Мыйла мукӧддырйи кага омӧля узьӧ, унаысь садьмывлӧ
Ми водзын висьтавлім нин, дзоньвидза кага бура унмовсьӧ гычӧдтӧг. Войын кӧ кага оз узь, некор оз ков мырдӧн сійӧс унмовсьӧдны. Колӧ корсьны помка, мый вӧсна сійӧ оз вермы узьны. Гашкӧ ва вылын куйлӧ, дӧрӧмыс дзескӧдӧ, рузумъяс дойдӧны, топыда шебралӧма да с. в. Вермас лоны, кага тшыг, либӧ кынӧмыс висьӧ. Ставсӧ тайӧ колӧ тӧдмавны да бырӧдны бӧрдӧдан помкаяссӧ. Сійӧ сэки бара чӧскыда унмовсяс. Унджык кага пессьӧ, лёка узьӧ висьӧм вӧсна. Мукӧддырйи челядьӧс водтӧдз войдӧр повзьӧдлӧны да эльӧдӧны кодӧнсюрӧ. Мукӧддырйи челядьӧс бабъяс, пӧчьяс повзьӧдлӧны мойдкывъясӧн. Челядь сійӧс войын вӧталӧны да сы вӧсна садьмылӧны. Водігӧн мойдъяс висьталӧмысь колӧ видзчысьны. Сэсся оз ков ай-мамлы челядьӧс видны, лёкысь чиршӧдлыны да нӧйтны вой улӧ. Найӧ бара жӧ войын вӧталӧны, полӧны нӧйтӧмысь, оз вермыны чӧскыда, бура узьны. Лёкысь чиршӧдлӧмысь да видӧм вӧсна кага вермас висьӧмӧдз воны.
Повзялӧм висьӧм. Татшӧм висьӧмӧн висьысь челядь войын друг садьмӧны лёкысь бӧрдігтырйи. Вольпасьысь чеччылӧны повзьӧм, паськыд синмаӧсь, некодӧс ас гӧгӧрысь оз тӧдны. Мыйкӧдыра мысти вӧлисти воас ас садяс да унмовсяс. Тадзи челядь вермасны войнад повзьыны унаысь. Тайӧ висьӧм позьӧ кокниа бырӧдны, сӧмын челядь вылӧ оз ков лёкысь горзыны (равзыны), чиршӧдлыны да нӧйтны.
Лунатизм — тадзи шусьӧ аслыспӧлӧс висьӧм, кор челядь войын чеччӧны вольпась вылысь, ветлӧдлӧны керка джодж кузя, быдсяматор вӧчӧны — ставсӧ узигтырйи. Татшӧм висьӧмӧн висьысь челядь бӧрся колӧ бура видзӧдны войын. Вермасны найӧ доймыны усьны да повзьыны. Висьысь челядьӧс колӧ петкӧдлыны докторлы да лечитны.
Ковъяс. Унаысь челядь оз вермыны бура узьны войын ковъяс вӧсна. Кынӧм висьӧмысь ӧтдор, кынӧм пытшкысь ковъяс петігӧн налӧн лудӧ сітасяніныс. Кага войын гыжъялӧ сэті да садьмӧ, оз вермы узьны. Мамлы колӧ видзӧдыштлыны сітасигас, тӧдмавны ковъяслысь петӧмсӧ. Сюрӧ кӧ, колӧ петкӧдлыны докторлы. Докторлысь юасьтӧг оз позь сетны некутшӧм лекарство. Тӧдтӧгыд верман вӧчны унджык лёк.
Код бок вылын кагаӧс узьтӧдлыны
Ӧтик бок вылын узьлігӧн кага оз вермы пӧттӧдз узьны — мудзӧ. Нёнясьысь кагаӧс колӧ узьтӧдлыны вежлалӧмӧн кыкнан бок вылас. Мыш вылын найӧс узьтӧдлыны оз туй. Тайӧ пӧраын кагалӧн лыяс небыдикӧсь. Вермас ляскысьны-топавны балябӧжыс. Таысь ӧтдор мыш вылын узьтӧдлігӧн кагалы делӧ лолавны, жмитӧ тысӧ. Омӧль челядьлӧн вермас висьтӧдз лоны.
Сэсся нёнясьысь кагаӧс ёна горзьӧдлӧ-восӧдӧ. Мыш вылын узьтӧдлігӧн восыс вермас веськавны лолалан горшас. Ыджыдджык челядьӧс колӧ велӧдны узьлыны веськыд бок вылын да мыш вылын. Шуйга бок вылын узьлігӧн сылӧн сьӧктасьыс кутас топавны сьӧлӧмыс.
Онанизм. Тадзи шусьӧ аслыспӧлӧс висьӧм, кор кага ворсӧ аслас яндзимӧн. Сы вылӧ сійӧ велалӧ дзоля вывсяньыс. Таысь колӧ видзчысьны. Оз ков кагаӧс узьтӧдлыны кынӧм вылын. Кынӧм вылын узьлігӧн яндзимыс торъя ёна шоналӧ да лудӧ. Кага гыжъялӧ, сэсся сідзи сійӧн велалӧ ворсны. Велалӧм бӧрти кагаӧс сьӧкыд лоӧ сыысь дугӧдны. Видӧмӧн да нӧйтӧмӧн нинӧм оз артмы. Видзчысьны таысь колӧ водзвыв. Сӧмын колӧ кага бӧрысь видзӧдыштавлыны. Узигӧн шебрас вылын колӧ велӧдны кутны кияссӧ. Кынӧм вылын не узьтӧдлыны. Садьмӧм бӧрын пыр чеччӧдны. Мукӧд челядь велалӧмаӧсь садьмӧм бӧрын шоныд вольпасьын прӧста куйлыны, сэки сійӧ и вермас лёкторъяд велавны.
Кыдзи вердны кагаӧс водтӧдӧм водзын
Вель унаысь челядьӧс вывті ёна вердӧны регыд водтӧдз. Нёнясьысь кагалы сійӧ абу лёк. Сӧмын оз ков вердны водтӧдігӧн гырысьджык челядьӧс. Найӧс вердӧны лёкджык, сьӧкыдджык сёянӧн. Сёйӧм вӧсна найӧ лёка вӧтасьӧны, унаысь садьмывлӧны, пессьӧны. Чӧскыдтӧм сёянысь челядьлӧн дундӧ кынӧмныс, топӧдӧ налысь сьӧлӧмсӧ да тысӧ. Челядь сьӧкыда лолалӧны. Водтӧдӧм водзын колӧ вердны найӧс чӧскыдджык да кокньыдджык сёянӧн да сетны сёйны часӧн-джынйӧн кымын водтӧдз войдӧр. Сук тшай, копей да тагъя юан вой кежлӧ сетны ньӧтик дзик оз позь.
Энӧ узьтӧдлӧ кагаӧс дука, няйт керкаын
Дука керкаын бара жӧ челядьыд сьӧкыда узьӧны, став дуксӧ да буссӧ найӧ ньылалӧны лолалігӧн ты пытшкӧ, морӧсӧ. Таысь вермас морӧс висьмыны, пӧрны чакоткаӧ. Мамъяс видзчысьӧны тшыкӧм, шома сёянӧн челядьӧс вердны. Кынӧмыс пӧ кутас висьны. Сійӧс оз артавны, мый дука, няйт да буса керка вӧсна челядь вермасны висьмыны ёнджыка. Челядь узьлан керкаын воздукыс мед вӧлі сӧстӧм да мед абу жар. Керка колӧ тӧлӧдны бура ӧдзӧс либӧ труба восьтӧмӧн. Медбур эськӧ вӧлі ӧшиньӧ дзир йылӧ вӧчны воссяна розь. Татшӧм воссяна ин шусьӧ форточкаӧн. Колӧ велӧдны челядьӧс узьлыны форточка восьтӧмӧн. Сэки крӧвать колӧ сувтӧдны бокӧджык форточкасянь да челядьӧс шоныдджыка шебравны гӧгӧр. Восьсӧн кольӧны сӧмын чужӧмсӧ. Тадзи узьтӧдлігӧн оз ков повны кынмӧмысь. Сӧстӧм, ыркыд керкаын, бура шебралӧмӧн челядь узьӧны бурджыка, дырджык да и чӧскыдджык узян унӧн.
Керкаын челядьӧс узьтӧдлігӧн оз ков ёна топыда шебравны. Найӧс пӧдтӧ жаринын узьлігӧн. Паччӧр вылӧ водтӧдны оз туй. Джоджын узьлӧм бара жӧ лёк. Челядьлӧн вольпась джоджын ёна няйтчӧ. Гожӧмын позьӧ узьтӧдлыны восьса ӧшиньӧн. Номъясысь позьӧ ӧшинь тупкыны марляӧн. Ӧшиньяс тупкытӧдз войдӧр колӧ керкатӧ тшынӧдны тусяпуӧн. Медбур челядьӧс гожӧмын узьтӧдлыны ывла вылын. Узьтӧдны найӧс колӧ ӧтик дӧрӧм кежысь. Сӧмын кӧдзыд керкаын колӧ шоныдджыка шебравны да ныр-вомсӧ восьсӧн кольны. Пузчужӧм кагатӧ оз ков тӧбны. Топыд вӧнь дзескӧдӧ, топӧдӧ сылысь рӧшкыдик лысьӧмсӧ. Оз лэдз долыда лолавны. Гырысьджыклы вой кежлӧ колӧ вежны мӧд дӧрӧм да небыдджыкӧс. Лунын кӧть войын челядьӧс водігӧн колӧ пӧрччӧдны.
Кутшӧм колӧ лоны кага узьланін
Миян вӧлі нин сёрни: буса, няйт да дука керка вӧсна челядьяс вермасны висьмӧдчыны чакоткаӧн. Тайӧ висьӧмысь ёна колӧ видзчысьны. Быд вежон керкатӧ колӧ мыськыны дзимбырӧн да кунваӧн. Сэсся быд асыв бусъяс чышкыны ва рузумӧн. Лишнӧй клам керкаысь колӧ петкӧдлыны. Лишнӧй клам вылын ӧд лишнӧй бус. Керка колӧ тӧлӧдлыны форточка восьтӧмӧн либӧ пач труба восьтӧмӧн. Оз позь видзны челядь олан керкаын няйт, сьӧд кӧлуй. Мукӧд мам чукӧртӧ став сьӧд кӧлуйсӧ челядь вольпась улас. Тадзи вӧчны оз туй. Няйт кӧлуйысь петӧ лёк дук, сы пытшкын вермасны лоны быдсяма курччасьысьяс. Найӧ вермасны кайны челядь вылӧ. Сэсся мамъяс оз тӧдны — мыйысь челядь висьӧны кисьтӧмӧн, лӧмӧссьӧмӧн, лудӧмӧн, мыт висьӧмӧн, чакоткаӧн — ставыс тайӧ вермас лоны няйта олӧмысь, сьӧд кӧлуй керкаын да вольпасьяс улын видзӧмысь, дука керка шоча шыльӧдӧмысь.
Тані жӧ колӧ казьтыштны дзоридзьяс йылысь. Гежӧдіника миян быдтӧны керкаясын дзоридзьяс. Дзоридзьяс вой кежлӧ узьлан керкаысь колӧ петкӧдны мӧдлаӧ. Найӧ мортъяс моз жӧ лолалӧны. Луннас найӧ вежӧны керкаысь лёк воздук. Тайӧ зэв бур. Керка лоӧ сӧстӧм. Войын лэдзӧны тшыкӧм воздук. Гожӧмын восьса ӧшиньӧн олігӧн позьӧ и не петкӧдны дзоридзьястӧ ывлавылас.
Дугӧдӧй челядьӧс улӧ кудзалӧмысь
Вель уна челядь войын кудзалӧны улас. Тайӧ бара жӧ висьӧм. Кага кудзалігӧн колӧ овны торъя пелька. Кудзалысь кагалы вольпась вомӧн колӧ вольсавны клеёнка. Быд асыв вольпась да шебрас тӧлӧдны ывлаын. Кудзӧсь дорӧм-гач пожъявны. Улӧ кудзалысь челядь унджык кудзалӧны ар 10-ӧдз. Овлывлӧ и верстьӧ йӧз кудзалӧны. Войын челядь кудзалӧны уна торйысь. Мукӧдыс оз кывлы кудзасьӧм кад локтӧмсӧ, мукӧд дырйи кудзалӧны повзьӧмысь. Татшӧм висьӧмысь бара колӧ видзчысьны. Ичӧтысянь кагаӧс колӧ велӧдны водтӧдз войдӧр кудзасьны. Сэсся колӧ тӧдмавны код пӧраын войын сійӧ кудзасьӧ. Сэсся и тайӧ кад гӧгӧрыс садьмӧдны да кудзӧдны быд вой. Челядьыд сэсся велаласны асьныс чеччывны кудзасьны. Кудзалӧмысь кагаӧс оз ков лёкысь чиршӧдлыны. Таысь бур оз ло, лёкысь кындзи. Кага кутас повны чиршӧдлӧмысь, видӧмысь, луннас тшӧтш кутас улас кудзавны. Кудзалысь челядьӧс оз позь вердны курыд-шома торйӧн. Водтӧдз войдӧр оз ков сетны некутшӧм юан. Кудзалысь кагаяс унджыкыс висьлӧс, слабиник челядь. Бать-мамлы колӧ тӧждысьны ёнджыка да чӧскыдджыка татшӧм челядьсӧ вердны, унджыкысь ывла вылын новлӧдлыны. Сэсся колӧ кагасӧ петкӧдлыны докторлы, тӧдмавны, мыйысь кагаыд висьӧ да отсавны лечитӧмӧн.
Велӧдӧй челядьӧс ичӧтысянь пелька овны
Челядьӧс колӧ ичӧтысянь велӧдны пелька асьнысӧ да ас гӧгӧрсӧ видзны. Водтӧдз войдӧр колӧ налысь бура мыськыны чужӧмсӧ да кияссӧ. Кага быдмыштас да важ велалӧм кузьта кутас ачыс мыськыны. Пиньяссӧ колӧ весавлыны пинь весалан тшӧткаӧн. Дӧрӧм вежны вой кежлӧ мӧдӧс, сӧстӧмӧс. Водтӧдны тӧлӧдӧм вольпась вылӧ. Сэки кагаыд кутас долыда лолавны да чӧскыда узьны. Понъяс-каньяс оз ков водтӧдны челядькӧд орччӧн. Найӧ аслас ньылӧмӧн, гӧнӧн няйтӧсьтӧны вольпасьястӧ, вайӧны уна пӧлӧс висьӧмъяс да ковъяс. Медбур найӧс вӧтлыны керкаысь ывлаӧ.
Бырӧдӧй лудікъясӧс, гутъясӧс да тӧрӧканъясӧс
Дурк да няйт керкаын, буса вольпасьын кагаӧс ӧбӧдитӧны уна пӧлӧс сёйысьяс. Курччалӧны тойяс, пытшъяс, лудікъяс, тӧрӧканъяс да мукӧд, сы вӧсна сійӧ оз вермы узьны. Став сэтшӧм лёк сёйысьясыс олӧны дурка да бусӧсь керкаынджык. Видзчысьны наысь позьӧ пелька олӧмӧн. Колӧ быд лун вольпась челядьлысь тӧлӧдны, крӧвать унджыкысь пӧсь ваӧн киськавлыны. Джоджъяс колӧ краситны. Краситӧм джодж кокньыда мыськыссьӧ да и сёйысь гагъяс омӧльджыка олӧны краситӧм джодж вылын. Сэсся кылӧ ва руа кӧр, колӧ ёнджыка ломтыны пачьяссӧ да форточка восьтыны. Оз ков керкаын песласьны да ва кӧлуй косьтыны. Кага кӧ тойӧссьӧма колӧ паськӧмсӧ сы вылысь пӧрччӧдны да пасьтӧдны выль мыськӧмӧс. Сьӧд кӧлуй бура пеславны, пачын пӧжны да ёнджыка пожъявны. Косьмӧм бӧрын пӧсь утюгӧн шыльӧдны чукыръясысь. Верстьӧ йӧзлы позьӧ той весавны карасинӧн, сійӧн гӧна инъяс мавтӧмӧн. Лудікъяс унджыксӧ олӧны стен пазъясын, улӧсын, лабичын да мукӧдлаын. Лудікъясӧс пазъясысь позьӧ вӧтлыны пӧсь руӧн. Тупкавны пазъяс уксуса клейӧн да карасинӧн. Тӧрӧканъясысь мынтӧдчыны кынтысьӧмӧн ёна кӧдзыд дырйи. Бакшасьӧм пельӧсъяс керкаысь косьтыны медбур ёна пач ломтӧмӧн.
Узьтӧдлӧй челядьӧс шонді водзын, югыд керкаын
Уна жыръя (комнатаа) керкаын челядьӧс колӧ узьтӧдлыны медыджыд, медъюгыд, шонді инмана жырйын, челядь крӧвать оз ков сувтӧдны пемыдінӧ. Сэтчӧ оз инмы шондіыд. Уна ай-мам мӧвпалӧны пемыдінын пӧ челядьлы бурджык узьлыны. Тадз вӧчны оз ков. Джын нэмсӧ челядьдырйиыд кагаыд быдмӧ вольпась вылын, а пемыдінын торъя буса. Бус пытшкын эм уна посньыдик синмӧн аддзытӧм ловъя ловъяс. Куш синмӧн ми найӧс огӧ аддзӧ. Посни ловъясыс лолалігӧн сюрӧны челядьлы сынӧдсьыс морӧсӧ. Татшӧм ловъя ловъясыс шусьӧны микробъясӧн. Быд висьӧмлӧн эм аслыспӧлӧс микроб. Зэв уна татшӧм микробыд пемыд да буса инын. Шонді югӧр виӧ татшӧм гагъяс-микробъяссӧ. Сы вӧсна шонді инман жырйын сынӧдыд сӧстӧмджык. Челядь озджык висьмыны.
Колӧ оз кагаӧс узигас сайӧдны лунъюгыдысь
Миян эм мода сайӧдны (вонъявны) челядь вольпасьсӧ (зыбка, потан) лунъюгыдысь. Тадзи вӧчны ньӧтчыд оз ков. Син ёрӧмысь колӧ ӧшиньсӧ тупкыны вӧсньыдик гежӧд занавесӧн. Вонъялӧмӧн вольпасьын кагалы узьныс сьӧкыд. Мортыд ӧд лолалігӧн кыскӧ морӧсӧ бур сынӧд, лэдзӧ тшыкӧмӧс. Вонъялӧм вольпась гӧгӧрыс тшыкӧм сынӧд оз вермы разавны. Тшыкӧм сынӧдсӧ лоӧ челядьлы кыскыны морӧсӧ бӧр. Тшыкӧм сынӧдӧн лолалігӧн мортлӧн зэв лёка ворсӧ вирыс. Та вӧсна челядь быдмӧны кельыдӧсь, виртӧмӧсь, ыджыд юраӧсь, дыр оз ветлыны кокӧн. Войын челядьӧс колӧ узьтӧдлыны битӧг, либӧ сайӧдны би югӧрысь. Кагалӧн узигӧн шойччӧ став лысьӧмыс. Би югӧр дӧнзьӧдӧ синъяс, эз сет сылы шойччыны. Сэсся быд карасина лампа тшыкӧдӧ сынӧдсӧ.
Энӧ водтӧдӧй челядьӧс ас дінаныд
Миян унаӧн челядьӧс водтӧдӧны ӧти вольпасьӧ гырыськӧд Мукӧддырйи узьлӧны морт 7–8 ӧти вольпась вылын. Водӧмаӧсь сэтчӧ гырысь и посни. Ставыс найӧ джодж вылынӧсь. Веськыда кӧ шуны, крӧватьтӧ абу нин сэтшӧм сьӧкыд вӧчнытӧ. Сэмын велалӧма миян важ моз мӧвпавны: нинӧм пӧ ӧтлаын узьлӧмысь лёкыс абу. Шоныдджык да и рӧскод этшаджык. Ӧтлаын узьлӧмысь колӧ дугдыны. Быд мортлы лӧсьӧдны крӧвать дерт он на вермы, сӧмын кагаыдлы быть сійӧ колӧ чужӧмсяньыс. Сійӧ налы зэв колантор. Мамъяс кайтӧны: кагалы пӧ кӧдзыд, нёнясигӧн пӧ сэн жӧ дінад лоӧ, кыдзи нӧ торйӧн водтӧдан. Тайӧ кайтӧм абу бур. Ӧтлаын узьтӧдлігӧн кагаӧс мам вермас узигӧн дойдны либӧ пӧдтыны. Мӧд-кӧ, кага вайӧм бӧрын мам торъя ёна няйт. Сынӧдыс мам дорын сы вӧсна тшыкӧм, лёк, да сэтшӧм сынӧдӧн мам ас дорын узьтӧдлігӧн тшӧктӧ лолавны кагаӧс. Ӧтлаын узигӧн ёрт ёртъяслы няйтӧсьтӧны сынӧд. Сэсся тадзи узьлігӧн кокньыдджык разалӧ кӧласьӧ быдсяма пӧлӧс висьӧм (лудӧм, чакотка, ков, писти да мукӧд пӧлӧс). Медъёна колӧ повны лёквисьӧмысь. Лёквисьӧм овлӧ кык пӧлӧс. Ӧти пӧлӧс ногӧн висигӧн висьӧ став вир-яйыс, тайӧ шусьӧ сифилисӧн. Мӧд пӧлӧс ног висигӧн мортлӧн висьӧ сӧмын яндзим гӧгӧр. Сэтысь сылӧн петӧ ор. Татшӧм висьӧмӧн висьӧны уна мамъяс (тайӧ шусьӧ трипперӧн). Трипперӧн висьӧм ёнджыка кӧлалӧны нывкаяс. Мамъяс вермасны тадзи висьны казявлытӧг, сэсся челядьлы тшӧтш сетас висьӧмсӧ.
Ӧтилаын узьлігӧн челядь вермасны аддзывны ай-мам кост олӧм да сійӧс жӧ кутасны вӧчны асьныс.
Гӧгӧр кӧ мӧвпавны, ӧтилаын узьлігӧн челядь оз вермыны бура шойччыны, тыр эбӧсӧн чеччыны. Налы войбыд лоӧ дзескыдпырысь узьны. Бергӧдчыны ни, паськӧдчыны ни, тыр лолӧн лолавны оз вермыны. Асывнас челядь чеччӧны пӧттӧдз узьтӧг, ӧдва довъялӧны. Тадзтӧ найӧ оз сьӧлӧмысь босьтчыны ворсны, сёйны, юны. Сэсся лоӧны виртӧмӧсь, кельыдӧсь, дзоньвидзалуннысӧ воштӧны. Татшӧм челядь кокниа висьмӧдчӧны быдсяма висьӧмӧн, да сьӧкыда висьӧны. Со мый вӧсна оз позь челядьӧс узьтӧдлыны ӧтлаын гырыськӧд. Колӧ тӧждысьны, медым быд кагалӧн вӧлі аслас торъя вольпась. Быд ӧтилаын вой узьӧм вӧсна ай-мам лоӧны мыжаӧсь челядь водзын, челядь кӧ кутасны висьны. Оз кӧ тырмы крӧватьяс, позьӧ водтӧдны кагаӧс сундук вылӧ, паськыд скамъя вылӧ, сӧмын мед вӧлі торъя вольпасьын. Оз ков вунӧдны, быд кагалы торъя вольпась абу лишнӧй рӧскод, сӧмын ёна колантор сёян-юан моз да лунъюгыд моз.
