ЫЛІ ПӦЧИНОКЫН ЮГЗИСНЫ БИЯС
Тайӧ эновтӧм пӧчинокыс сулаліс карсянь Пожӧма Яг посёлокӧ мунігӧн джын туй вылас кымын. Шоссесянь неылын тыдалісны куим пӧлыньтчыны заводитӧм, брӧвъялӧм ӧшиня керка. Быдысь, кор Изъюров прӧйдитліс аслас автобусӧн эновтӧм пӧчинок дінтіыс, кутшӧмкӧ шуштӧмлун чужліс сылӧн сьӧлӧмын. Торйӧн нин шуштӧм вӧлі керкаясыскӧд паныдасигӧн сёр рытъясӧ, кор Изъюров нарошнӧ сувтӧдліс машинасӧ пассажиръяслӧн корӧм серти.
Автобусын ветлысь-мунысьясӧс, кодъяс вӧліны татчӧс сикт-посёлокъясысь, кыскис ас дінас матысса керка дінын сулалысь жаравеча юкмӧсыс. Кӧть и важӧн нин эновтӧмӧн сулалісны керкаясыс, но ваыс важ юкмӧсас вӧлі зэв кӧдзыд да аслыссикас чӧскыд кӧра. Шулывлісны, мый пӧчинокас медводдза кӧзяиныс буретш тайӧ ва вӧснаыс и овмӧдчылӧма. Сійӧ пӧ отсалӧ уна сикас висьӧмысь. Кодсюрӧ ветлысь-мунысь пиысь весиг аскӧдныс босьтлісны татысь васӧ.
Пассажиръясӧс виччысигмоз Изъюров сюся видзӧдлывліс брӧвъялӧм ӧшиньяса керкаяс вылӧ. Кажитчис сэки сылы, мый тайӧ воймӧм стенъяса, кытсюрӧ нитшсявны заводитӧм короминаясыс пӧрысьысла синтӧммӧмаӧсь нин да ӧні чӧла шогсьӧмӧн видзӧдісны важ юкмӧс дорын жӧдзысь йӧз вылӧ. Быттьӧ корисны татчӧ недыр кежлӧ сувтысь войтырӧс, мед жалитыштасны дыр нин сулалысь важ стрӧйбаяссӧ. Мыйӧн нӧ найӧ мыжмисны, мый кӧзяинъяс мунӧм бӧрын ӧтнасӧнлы лоӧ коллявны кузьсьыс-кузь нэмсӧ.
Изъюровлы тайӧ кадас волывліс юр вежӧрас, кутшӧм пемыд, чӧв-лӧнь да шуштӧм лоӧ эновтӧм керкаяс гӧгӧрын йӧзлӧн мунӧм бӧрын. И сэки сылы збыльысь гажтӧм овлывліс да сійӧ нарошнӧ тутӧстлывліс пассажиръясӧс тэрмӧдлыштӧм могысь.
Кывлывліс Изъюров важ йӧзсянь, мый комынӧд воясӧ пӧчинокас ичӧтик колхоз вӧлӧма. Татчӧс муыс быдторсӧ чужтылӧма да пӧчиноксаясыд абу гӧля олӧмаӧсь. Но сэсся кузь войнаыд ньылыштӧма пӧчинокса став мужичӧйсӧ. А ӧтнаныслы нывбабаяслы абу вын сертиыс лоӧма бергӧдны татчӧс видз-му овмӧссӧ, да найӧ асланыс челядьлӧн быдмыштӧм-верстяммыштӧм бӧрын на бӧрся жӧ сэсся мӧдӧдчӧмаӧсь, коді матыссаджык сикт-посёлокӧ, а коді и карӧ. Со и дзикӧдз эндӧма пӧчинокыс. Керкабердъясса коркӧя градъяс вылын еджыд дзоридзьяса кузь гумъя турун ӧдӧбтӧма. Сӧмын тай корсюрӧ гожӧм помланьыс кодкӧ ловйӧн на кольӧм олӧма аньяс пиысь кежавлывлӧ на здук кежлӧ вӧвлӧм чужанінас да сэсся синвасӧ чышкалігмоз, мыйкӧ вомгорулас ас кежысь негораа шӧпкӧдігмоз бӧр бергӧдчывлӧ. И сэки нӧшта нин гажтӧмтчӧны ӧткӧн сулалысь керкаяс. Нӧшта нин шогпырысь шӧпкӧдчӧны ас костаныс пӧрысь кыдз пуяс, льӧмъяс да пелысьяс. Весиг татчӧ овмӧдчӧм лэбачьяслӧн сьылӧмыс оз гажӧд пӧчиноксӧ...
...Друг ӧти гожся рытӧ, карлань лэччигӧн нин, Изъюров аддзис, мый пӧчинокас туйсянь медматысса да медся зумыда сулалысь керка ӧшиньясысь кодкӧ перъялӧма брӧвъяссӧ, а асьныс ӧшиньясыс югзисны югыд биясӧн. И пыр жӧ долыдджык лоис Изъюровлӧн лов вылын. Весиг ачыс эз тӧд мыйысь. Тайӧ пӧрйӧ сійӧ эз виччысь пассажиръяслысь тшӧктӧмсӧ, сувтӧдіс автобуссӧ да тэрмасьӧмӧнмоз ыджыд воськовъясӧн мӧдӧдчис тӧдса юкмӧс дорӧ, кӧні черӧн ноксис ар комына, зумыд тэчаса, тшӧтшӧдӧм ус-тошка, ёсь синъяса мужичӧй.
— Аддза, том кӧзяин локтӧма. Важӧн нин тайӧ керкаыс кодӧскӧ ас дінас вӧлі виччысьӧ, — чолӧмасигмоз шыӧдчис Изъюров керкаса выль олысь дінӧ да содтіс: — Вай гӧститӧдышт чӧскыд ванад.
— Ю, мыйта тӧрас, — пыр жӧ вочавидзис выль кӧзяин Изъюровлы, быттьӧкӧ важӧн нин виччысис сылысь локтӧмсӧ. — Оз на тай, небось, ньӧбны ков тані ватӧ.
Юкмӧс дорӧ кутісны матыстчавны мукӧдъяс. А пӧчинокса выль кӧзяин, тыдалӧ, вӧлі гажтӧмтчӧма нин сёрнисьыс, окотапырысь висьтавліс Изъюровлы ас йывсьыс. Збыльысь, вӧлӧма керкаса кӧзяинлӧн внукыс. Арсеньӧн шуӧны. Институт помалӧма. Уджалӧма карса ӧти предприяттьӧын. Но сэсся, кыдзи векджык овлӧ, предприяттьӧыд киссьӧма. Ковмылӧма и уджтӧмавны, кытчӧдз коммерцияӧ абу босьтчӧма. А син водзас пыр тшӧкыдджыка и тшӧкыдджыка кутӧма сувтлыны пӧльыслӧн пӧчинокыс.
— Вӧтася и аддза со тайӧ керкасӧ, жаравеча юкмӧссӧ, льӧм да пелысь пуяссӧ, а сэсся садьма да войбыд мӧвпала на йылысь, — казьтыліс сэк кості Арсень. — Сэтшӧма гажтӧмтчыны понді, мый сёйны-юны эз кут ковны. Ӧд со тайӧ ордымтіыс ме кӧмтӧм кокӧн на котравлі. Со эсійӧ ичӧтик юсьыс ёсъясӧс вугравлі, а орчча рассьыс пӧлянъяс вундавлі. Ставыс тані меным зэв тӧдса да дона. Сэсся и пӧльӧй кулӧм водзвылас, кор медбӧръяысь воліс прӧщайтчыны аслас киясӧн кыпӧдӧм овмӧсыскӧд, зэв дыр ыджыд эскӧмӧн ме вылӧ видзӧдіс. Эз уна кыв шу. Сӧмын казьтыштіс, эн пӧ вунӧд ассьыд вужъястӧ.
Арсень чӧв ланьтыштліс да содтіс негораа:
— Буракӧ, пӧльлӧн кывъясыс и тшукисны. Сійӧн со и локті татчӧ. Код тӧдас, кыдзи артмас. Но окота, мед бӧр ловзяс тайӧ керкаясас олӧмыс.
...Сэсянь эз этша кадыс коль. Ӧні Изъюров автобусӧн прӧйдитігӧн тшӧкыда окотапырысь нин сувтлывліс ловзьыны заводитӧм пӧчинок дорӧ. И быдысь синмӧ шыбитчывліс кутшӧмкӧ выльтор, мыйысь нимкодясьліс сьӧлӧмыс. То важиник кильчӧ пыдди тӧкӧтьӧӧн кыптӧма ӧнія мичаник веранда, то керка гӧгӧрсӧ кытшовтӧма гӧрд краскаӧн мавтӧм штакетник, то фундамент вылӧ кыпӧдӧм керкаыс пондӧма том мича ичмонь кодьӧн кажитчыны, то ӧшинь рамаясыс кутӧмаӧсь югъявны еджыд краскаӧн да керкаыс та бӧрын быттьӧкӧ серавны босьтчӧма, то важ юкмӧс весьтын кыптӧма выль сруб да вывлань чургӧдчӧма выль жаравеч.
А сэк кості корсюрӧ Арсень ветлывліс Изъюров автобус вылын карӧ. Асывнас мӧдӧдчас, а рытнас бӧр нин пӧчинокӧ локтӧ. Дыр кежлӧ он лысьт ас овмӧстӧ дӧзьӧриттӧг кольны. Арсень збыльысь ырыштчис фермерскӧй овмӧс лӧсьӧдны. Тыдалӧ, эз вӧв кокни вӧчны кӧсйӧмторсӧ. Лун и вой ноксьӧмсьыс вӧйисны син гуранъясыс, чорзисны да сьӧдӧдісны киясыс, гожъяліс чужӧмыс. Но Изъюров казяліс, мый выль тӧдсаыслӧн восьласыс лои зумыдджык, мый сійӧ оз нин сэтшӧм кокнипырысь сёрнит Изъюровкӧд. Быд кывлы зільӧ сетны дон. Оз нин воддза моз пыр воча кывсӧ сет, а сӧмын мӧвпыштас да вӧлисти шуас. И гӧгӧрвоис Изъюров, мый пӧчинокас локтіс збыльысь кӧзяин, кодлы кутшӧмкӧ ногӧн, гашкӧ, йӧзыслӧн шуӧмсяньыс на йиджтысис важ войтырлӧн зіль да тӧлка-лада оласногыс, коді тӧдӧ ассьыс и мукӧдлысь збыль донсӧ да та серти и олӧ.
Сӧмын шензис Изъюров, мый татшӧм ыджыд уджӧ Арсень ӧтнасӧн босьтчӧма. Сэк жӧ поліс выль тӧдсаыслысь быдтор юасьны, мед эз дӧзмы сійӧ. Ӧд мукӧддырйи Арсень зэв зумышӧн бергӧдчывліс пӧчинокас, кодӧс ӧні ветлысь-мунысьяс Арсень пӧчинокӧн нин кутісны шуны. Гӧгӧрвоис жӧ Изъюров, мый Арсень оз весьшӧрӧ ветлӧдлы карӧ.
Збыльысь сідзи и лои. Ӧтчыд Арсень пуксис гортлань мунысь автобусӧ эз ӧтнасӧн. Видзӧдліс Изъюров аслас важся тӧдсакӧд орччӧн пукалысь ныв вылӧ да весиг шай-паймуніс. Татшӧм мича нывсӧ сійӧ эз на аддзывлы. Сьӧд юрсиа, сьӧд синкымъяса. Мугов чужӧма. А синъясыс! Видзӧдлас да быттьӧ сотыштас.
Сӧмын шензьыштіс Изъюров Арсень вылӧ видзӧдігмоз. И эз ӧд водзвыв ошйысьлы. Сідзкӧ, сійӧн и ветлывліс карас. Сійӧн корсюрӧ и зумыштчывліс. Абу ӧд кокни татшӧм мича кралятӧ сиктӧ бергӧдны. Кӧть эськӧ Арсеньыс абу жӧ медбӧръяяс пӧвстысь. А мый нин шуны сылӧн оласног йылысь. Кӧть мусӧ бергӧдас.
А Арсень сэк кості аддзис Изъюровлысь чуймӧм видзӧдлассӧ, паськыда нюммуніс да шуис:
— Тӧдмасьӧй. Тайӧ менам Августа. Со и вайӧда ассьым пӧлӧс. Чайта, да миян ставыс лоас бур.
Августа сідзжӧ нюммунӧмпырысь видзӧдліс Изъюров вылӧ да мыйкӧ вашнитіс Арсеньлы. И гӧгӧрвоис сэки Изъюров нывлӧн нюмлысь донсӧ, гӧгӧрвоис, мый тайӧ кык мортыс аддзисны ӧта-мӧднысӧ. И эз весьшӧрӧ Арсень тшӧкыдакодь ветлывлы карӧ. Сійӧ аддзис, мый корсис. Дерт, вермас лоны, уна сьӧкыдлун на ковмас венны тайӧ кык мортыслы олӧмас. Но Арсенькӧд орччӧн нылыс оз вош.
А сэк кості Изъюровӧс индісны ветлӧдлыны мӧдлаӧ. Сійӧ сэсся некымын во эз паныдасьлы пӧчинокын олысь выль гозъякӧд. Сэк жӧ Изъюров, кыдзи пӧсь сьӧлӧма морт, пыр майшасис, кыдзи нин олӧны сылӧн тӧдсаясыс выльмӧдӧм пӧчинокын. Окота вӧлі аддзысьлыны, сёрнитыштны накӧд, а гашкӧ, и отсавны мыйӧнкӧ. Ӧд быдсямаыс овлывлӧ олӧмад. Мукӧддырйи и медся шуда мортсӧ неминуча сулывлӧ, да сійӧ дзикӧдз лэдзчысьӧ. Ак кутшӧм ёна ковмывлӧ тайӧ каднас отсӧгыд. А абу кӧ сійӧ? Кыдзи нин, кыдзи сэні Арсеньыс аслас Августаыскӧд олӧны, кыдзи нин лун-войсӧ коллялӧны, горт овмӧссӧ вӧдитӧны, эмӧсь-ӧ челядьныс налӧн? А гашкӧ, и збыльысь отсӧг колӧ?
И быттьӧ Енмыс кыліс Изъюровлысь майшасьӧмъяссӧ. Сійӧс бара индісны новлӧдлыны йӧзӧс карсянь Пожӧма Яг посёлокӧдз. Кутшӧма тіпкис сылӧн сьӧлӧмыс Арсень пӧчинок дінӧ матыстчигӧн. Кывлывліс нин таӧдз, мый Арсень ассьыс овмӧссӧ нуӧдӧ бура, зэв востер кӧзяин. Йӧзыс гӧтырсӧ оз кулитны и. Сэтшӧм пӧ зіль да шань. Гозъяӧс и Енмыс челядьӧн абу жӧ ӧбӧдитӧма.
Пӧчинок дінӧ Изъюров матыстчис рытгорув нин. Аддзӧмторйыс ёна шензьӧдіс сійӧс. Тайӧ пӧрйӧ Изъюров эз нин казяв татысь важ крестьянскӧй короминаяссӧ. На пыдди сулалісны кык ӧнія коттедж. Орччӧн зымвидзисны кирпичысь вӧчӧм кӧзяйственнӧй стрӧйбаяс. Восьса дзиръя пыр Изъюров аддзис, мый кодкӧ ноксьӧ выль «Жигули» дорын. А керка ӧшиньяссянь сявкйисны нӧшта на югыдджык бияс.
Арсень, коді и вӧлі ноксьӧ машина дорас, пыр жӧ тӧдіс Изъюровӧс. И важся тӧдсаяс топыда кутчысьлісны ӧта-мӧдныскӧд.
— Со челядьӧс вайӧді орчча посёлокса школаысь, — висьталыштіс сэк кості Арсень. — Аски колӧ карӧ ветлыны, мыйсюрӧ вузалыштны, мыйсюрӧ ньӧбыштны.
Арсень водзӧ тэрмасьтӧг висьтавліс аслас олӧм-вылӧм йылысь, эз ошйысь, сідзжӧ воддза моз сетіс быд кывлы стӧч дон. А Изъюров сюся кывзіс Арсеньӧс да нимкодьпырысь мӧвпаліс, мый со кужис аддзыны мортыс олӧмас ассьыс туйсӧ. Тӧдчӧ, абу кокни сылы. Но сійӧ оз чегсьы. И гӧгӧрвоис Изъюров, мыйын Арсеньлӧн шудлуныс. Сылӧн мыш сайсянь нюмъялігмоз чӧла матыстчис Августа, коді челядьсӧ быдтігӧн лоӧма нӧшта на мичаджык да шаньджык. Тӧдчис, мый сійӧ шуда тайӧ олӧмас, да некутшӧм мӧд олӧм сэсся оз нин ков.
— Гашкӧ, пыраланныд чай юыштны? — меліа шыӧдчис нюмъялысь чужӧма нывбаба Изъюров дінӧ.
— Да мый ті! — пыр жӧ быттьӧ садьмис Изъюров. — Ӧні дзик ог эшты. Менӧ ӧд со йӧз виччысьӧны. Коркӧ мӧдысьджык быть пыравла.
Изъюров веськӧдчис автобуслань, а гозъя дыр на ӧвтісны кияснаныс, кытчӧдз автобус эз саяв туй чукыль сайӧ. Нимкодь тайӧ пӧрйӧ вӧлі и Изъюровлы, мый со удайтчис выль тӧдсаыслӧн олӧмыс, и мед жӧ сылӧн ставыс водзӧ лоӧ бур. Эз сет сійӧ кусны пӧль-пӧчыслӧн оланінлы. И шуис аслыс, мый быть пыравлас выль тӧдсаяс ордӧ матысса кадӧ.
