ЫДЖЫД ВЫН

1

Анна Кутькина дасӧд лун олӧ Эжва бердса посёлокын. Карын быдмысь нывлы кузьӧсь да гажтӧмӧсь кажитчисны лунъясыс да войясыс выль местаын. Ыстісны сійӧс татчӧ уджавны клубын, а уджалӧм пыдди лун-лун довъялӧ посёлок кузя. Кык судта выль клубын, кодӧс восьтӧмаӧсь кольӧм во, тӧлысь саяс нин олісны экспедицияса уджалысьяс.

Ныв мыйсӧ эз вӧч, медым ӧдйӧджык вӧтлыны найӧс клубысь: грӧзитчис гижны облпрофсӧветӧ, видчис, но экспедицияса уджалысьяс эз и думайтны мунны. Некымынысь пыраліс запаньса начальник Костин дорӧ, но сійӧ некутшӧм отсӧг эз сет.

Талун Анна выльысь мӧдӧдчис контораӧ. Муніс векньыдик моски кузя, коді удитӧма нин весасьны лымйысь. Юрас шӧйтісны сьӧкыд думъяс. «Гашкӧ, бурджык бӧр татысь мунны? Меӧдз тай куим заведующӧй нин пышйӧмаӧсь. Верман ӧмӧй тадзи уджавны, кор некод оз кӧсйы отсавны?»

Ныв сувтыштліс кыр йылӧ.

Посёлок нюжӧдчӧма джуджыд гӧра бокӧ. Уличаяс пӧлӧн, веськыд радъясӧн, куткырвидзӧны ӧти судта керкаяс. Вель уналаын тыдалӧны выльӧн тшупӧм срубъяс. Быд татшӧм сруб дорысь позис аддзыны плӧтникъясӧс: пукалӧны рысь кодь еджыд керъяс вылын, зіля тшупсьӧны. Паськыд черъяс улысь чеччалӧны чагъяс, качласны да бергалігтырйи пуксясны васӧд лым вылӧ.

Ывлаын кылӧ тулыслӧн лов шы. Гӧра улын шлыввидзӧ лӧзӧдӧм Эжва. Кӧнкӧ ылын, ю саяс, гребёнка пиньяс моз тшӧкыда сулалӧны пуяс. Шоныд тӧв нюліс Анналысь чужӧмсӧ, вашкӧдіс мыйкӧ пеляс.

Костин буретш вӧлі контораын. Сійӧ арлыда нин, но ён на, кияссӧ мышкас пуктӧмӧн ветлӧдліс джодж кузя, копыртліс юрсӧ Анналы, индіс улӧс вылӧ. Ачыс бара заводитіс варовитны ар квайтымына дедкӧд, кодлӧн ус-тошкыс, юрсиыс, весиг дженьыдик пасьыс да гынкӧмыс — ставыс еджыдӧсь. Кӧть ывлаын шоныд нин, лун сьӧмӧсъяснас керка вевтъясысь тёпкӧ сӧдз войтва, дед век на тӧвся паськӧма. Сӧмын гынкӧм вылас сюйӧма колош.

Мый йылысь найӧ тӧлкуйтісны, Анна сідзи и эз гӧгӧрво. Гаралісны кутшӧмкӧ Черныхӧс. Костин видіс сійӧс, дед — дорйис.

— Гӧгӧрво тэ, Павел: сирӧта сійӧ... сирӧта.

— Тэа-меа, Архипыч, дас сизим арӧснад Кардорӧ пуръяс нин кылӧдлім... А сійӧ... тьфу, шемела песӧ. Лун уджалас, кыкӧс шойччас.

— А тэ корлы ас дінад, тӧлкуйт. Мелі да бур кывйыд каменнӧй стен жугӧдӧ.

Костин видзӧдліс ныв вылӧ, нюммуніс:

— Бара, кӧнкӧ, видчыны пырин?

— И кута. Тӧрыт кыв сетін: асывсяньыс пӧ мунасны клубысь. А найӧ пыр на сэнӧсь.

Павел Степанович кӧсйис мыйкӧ шуны, но сӧмын сьӧкыда ышловзис.

— Вот мый, ныланӧй. Некӧн йӧзыслы овны. Найӧ ловъя йӧз жӧ, государственнӧй удж вӧчӧны.

Клубса заведующӧй пелька звиркнитіс улӧс вылысь, матыстчис пызан дорӧ, босьтіс чистӧй бумага лист, шумӧн пуктіс сійӧс начальник ныр улӧ.

— Гиж справка, мый сідз и сідз... клубнымӧс квартира улӧ сетім, и заведующӧй оз ков. Ме талун жӧ муна. Уджавтӧг деньга босьтны ог кӧсйы.

— Но-но-но... мыйла шумитны. Ещӧ лун-мӧд виччысьлы, ставыс лоас лючки-ладнӧ.

— Тэ и войдӧрлун тадзи висьтавлін. Ог верит. Аслад кывлы абу кӧзяин...

Дед пукаліс небыдик диван помын да тілис синъяссӧ, а вомкӧтшас тыдаліс нюм.

— Павел, нылкаыс ӧд правда висьталӧ, — юрсӧ гыжйыштіс дед. — А правдаыд шонді кодь жӧ, сійӧс ки пыдӧснад он тупкы. Кыдзи нӧ позьӧ: клуб эм, а йӧзлы шойччыны некӧн. Мыйла миян роботшӧйяс юӧны, рыт-рыт буалӧны посёлок кузя? Некӧн налы гажӧдчыны. Таысь тэнӧ, другӧ, юрӧдыд оз малыштны. Юаласны коркӧ... Да, мый тэныд висьтавны, ачыд гӧгӧрвоан: грамотнӧй, партейнӧй.

— Гӧгӧрвоӧ кӧ, тадзи оз вӧч, — содтіс Анна. — И кутшӧм мог сылы, кыдзи кылӧдчысьяс шойччӧны. Сылы жӧ «кубикъяс» сӧмын колӧны. Мый, абу збыль?

— Абу ныв, а гормӧг. — Начальник матыстчис стен дорӧ, кулакнас таркнитіс сэтчӧ. — Эй, коді эм? Комендантӧс ме дінӧ!

Локтіс комендант, вӧсньыдик, кузь тушаа том морт. Начальник уськӧдчис сы вылӧ.

— Тэ мый, портфельтӧм министр, тадзи менсьым индӧдъяссӧ пӧртан олӧмӧ? Мыйла ӧнӧдз клубсӧ эн прӧстмӧд?

— Кытчӧ ме найӧс вошта, ог кӧ аслам квартираӧ лэдз?

— И лэдз, кык комнатаын ӧтнад олан. Позьӧ и дзескӧдчывны регыдик кежлад. А то менӧ Кутькина лун-лун пилитӧ.

— Молодеч, бур ныланӧй, сідзи и колӧ накӧд, — вазьӧм синнас мигнитіс дед.

— Сідзкӧ, позьӧ надейтчыны? — неуна раммыштіс Анна. — Али бара пӧръялан?

— Тӧлкуйт сылы, Костя, — кытчӧкӧ бокӧ видзӧдліс начальник.

— Сета кыв: аски жӧ клуб лоӧ прӧст.

— Важӧн мед тадзи.

Ныв воши ӧдзӧс сайӧ.

А дед сераліс:

— Чорыда, мокасьтыд, тіянӧс пыркӧдіс. Радейта татшӧм йӧзсӧ. Натшальство тӧдӧ, кодӧс ыстыны миянӧ.

— Бара пышъяс, — веськодьпырысь ӧвтыштіс кинас Павел Степанович.

— Оз. Повзьӧдіс сӧмын тіянӧс. Татшӧмыд оз пышйы.

* * *

— Пӧ-жар-р! Пӧжар! — ун йывсьыс моз кыліс Анна. И сійӧ жӧ здукас лои ӧшинь дорын.

Кӧнкӧ неылын, посёлок шӧрас, столбйӧн кайис би. Туй кузя дугдывтӧг котралісны йӧз. Зоя, коді оліс Аннакӧд ӧтлаын, бергаліс комната шӧрын: ӧти кокас сюйӧма сапӧг, мӧдас — гынкӧм, повзьӧмысла оз путьмы пасьтасьны.

— Сотчӧ! Посёлокным сотчӧ! — таркакылісны Зоялӧн пиньясыс.

— Мый нӧ корсян? Со сапӧгыд.

Пасьтасисны, кватитісны ведраяс, котӧрӧн петісны ывлаӧ, вӧтчисны йӧз бӧрся.

Билӧн кузь кывъясыс азыма нюлісны сьӧд сынӧдсӧ, би киньяс бобувъяс моз лэбалісны керкаяс весьтті. Ылісянь на кылісны кусӧдчысьяслӧн горзӧмъяс.

— Ва вайӧй, ва! Зільджыка! — командуйтіс запаньса начальник.

— Ой, старикӧй сэні! Мездӧй, бур войтыр, — лёкгоршӧн лӧвтіс лёзь юрсиа нывбаба.

— Орчча керкаяссӧ видзӧй! — ыджыд гӧлӧсӧн сеталіс индӧдъяс кутшӧмкӧ зон, сэсся ас вылас кисьтіс ва ведра, уськӧдчис тшын пытшкӧ.

— Бергӧдчы, Ким! Сотчан! — ӧтпырйӧмоз горӧдісны мужикъяс и нывбабаяс.

Зоя кыкнан кинас кутчысис Анна дінӧ, кывсӧ шуны оз вермы. Ставыс видзӧдӧны посводзӧ, кытчӧ воши Ким. А сійӧ пыр на эз пет. Кодъяскӧ уськӧдчисны сылы паныд, горзӧны, коялӧны сэтчӧ ва.

Кузьӧсь кажитчисны минутъясыс. «Коді нӧ татшӧм смелыс, коді?» — некымынысь ассьыс юаліс Анна да синъяссӧ эз вештыв ӧдзӧс вылысь, кытысь дугдывтӧг пуркйис тшын.

А тшын пиӧ вошӧм морт пыр на эз тыдовтчы. Бабаяс горзісны, корисны отсавны зонлы. Кутькина мужикъяскӧд тшӧтш уськӧдчис ӧдзӧслань, но Зоя кутіс сійӧс.

И со Ким мыччысис: чужӧмыс сьӧдасьӧма, паськӧмсьыс пуркйӧ ру. Сійӧ лэдзис моздорсьыс старикӧс. Ӧти здукӧн кытшалісны зонмӧс. Лёзь юрсиа нывбаба кутчысис юрас, кӧсйис горӧдны, но эбӧсыс эз тырмы, уси муӧ.

Грыпкысис-пӧри пач труба, вылӧдз сявкнитлісны би киньяс. Нывбабаяс чилзігтырйи пышйисны ылӧджык керка дорысь. Пӧжарнӧй машина кӧть уна ва кояліс би пытшкӧ, но сійӧ некыдз эз кӧсйы сетчыны.

Прӧйдитіс ставыс час-мӧд, а тьӧсъясысь вӧчӧм стандартнӧй керкаысь колины сӧмын биа гӧлӧвняяс. Бур, мый мукӧд керкаяссӧ вермисны видзны ӧддзысь биысь. Вӧлі кӧ тӧладжык, колӧкӧ, и найӧс эз удайтчы видзны. Биыд тай нинӧм оз жалит, няръялӧ-сотӧ.

— Садьтӧм код вӧлӧма Митрейыс. Код юрнад, кӧнкӧ, чигаркасӧ уськӧдіс, — сёрнитісны ӧти чукӧрын.

— Кӧлуйныс ставыс сотчис. Коньӧрӧй Ӧкулинаӧй.

— Эк, Митрей, Митрей! Со кыдзи лои вӧльнӧй светсьыд янсавны.

Анна кывзіс сёрнияссӧ, и мыйлакӧ унаысь дум вылас усьлі батьыс, коді вина помысь жӧ кадтӧг кулі.

Вой шӧр гӧгӧр нин разӧдчисны йӧзыс. Локтісны гортас и Анна да Зоя. Кыкнанныс мудзӧмаӧсь, кӧтасьӧмаӧсь. Водісны, некоднанныс оз вермыны унмовсьны.

Анналы бара дум вылас усьлі неыджыд тушаа зон, коді пӧжар дырйи шыбитчис би пытшкӧ. Тайӧ думъяснас и унмовсис мудзӧм ныв.

2

Татшӧм чӧскыдасӧ Анна важӧн нин эз узьлы. Восьтіс синъяссӧ: ывлаын лӧзъюгыд. Комнатаын некод эз вӧв. «Зоя, кӧнкӧ, пӧттӧдзыс нин уджаліс, а ме пыр на узя».

Видзӧдліс ӧшиньӧд. Пӧжар местаысь век на трунтитіс-кайис кизьӧриник тшын. Кыдзкӧ эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас.

Думъясыс вочасӧн нуисны гортас. Казьтыштіс мамсӧ. Сійӧ, кӧнкӧ, важӧн кок йылас, котралӧ, бергалӧ кухняын, Петялы да Дунялы лӧсьӧдӧ завтрак. Анналы весиг кажитчис: вот-вот мамыс пырас татчӧ, малыштас чорзьыштӧм кияснас, меліа шуас: «Восьты жӧ синъястӧ, дитяӧй менам. Сёян нин дась».

Мамсяньыс думъясыс вуджисны батьыс дінӧ. Сійӧ быттьӧ пукалӧ пызан сайын да жугыля видзӧдӧ тыртӧм бутылка вылӧ, а ачыс шуалӧ: «Тюка-матюка, мустӧм зелля, мый тэ Поликарпыскӧд вӧчин?» А рытнас сійӧ бара нин гортас пырӧ садьтӧм код. Кымыныськӧ Анналы аслас чой-воккӧд ковмыліс узьны йӧзын! Вель уна синва войт уськӧдліс раминик мамыс мужикыс вӧсна.

Садь юрнас батьыс вӧлі мелі, рам, зіль. Кутшӧм удж дінӧ эз босьтчыв, быдлаӧ сибавлісны киясыс. Но заводитас юны — дас лунӧдз оз паляв. Юас ставсӧ, мый нажӧвитлас.

Нёль во сайын батьыс кулі. Поконик куйліс еджыд прӧстыня улын — ичӧтик, косіник. Анналы кӧть уна ковмыліс терпитны юысь батьсяньыс, а мыйлакӧ жалитіс. Мамыс войбыд эз куньлы синъяссӧ. Ӧти лунӧн пӧрысьмис, дзормис. «Эк, Поликарп, Поликарп! Эг ӧмӧй, эськӧ, и ми йӧзыс моз бура вермӧй овны. Румкасянь заводитін, гуӧн помалін», — шуаліс сійӧ. Анна, тыдалӧ, кувтӧдзыс кутас помнитны мамыслысь кывъяссӧ. Сьӧлӧмӧдзыс найӧ йиджисны том нывкалы.

Ок, сьӧкыд быдтыны куим челядьӧс ӧтка нывбабалы. Казьтыштас Анна мамсӧ да синваыс петӧ. Не бур йӧзыс кӧ, сійӧ, гашкӧ, и велӧдчынысӧ эз вермы.

Улича кузя, кылӧ, грымӧдіс-муніс трактор. Дыр таркакылісны ӧшинь стеклӧяс.

Анна ӧдйӧ пасьтасис. Колӧ ветлыны клубӧ, видзӧдлыны, мый сэні вӧчсьӧ. «Мед эськӧ Павел Степанович да комендант бара эз пӧръявны».

Плавкнитіс пельпом вылас чышъян, пасьтасис, кокас сюйис резинӧвӧй сапӧг — и клубӧ. А сэні некод нин абу. Ӧдзӧсыс гурйыв восьса. Муртса воськовтіс порог вомӧн — шай-паймуні. Залын туплясисны нянь коркаяс, тыртӧм бутылкаяс. Картинаяс гӧгӧр ӧшалісны черань везъяс, гӧгӧр няйт да бус. «Конюшняӧ пӧртӧмаӧсь клубсӧ», — ас кежас шогаліс Анна, сэсся восьталіс став ӧшиньяссӧ.

Ныв думнас видіс асьсӧ. Мыйла сійӧ локтіс татчӧ? Кольӧдлісны жӧ карӧ культпросветшкола помалӧм бӧрын, позис сэн уджавны.

Унатор на, колӧкӧ, думайтіс Анна, но клубӧ пырис комендант. Аскӧдыс сійӧ вайӧдіс кык томиник нылӧс. Костя шпынняліс зӧрйӧн вердӧм чань моз. Матыстчис Кутькина дінӧ, ылісянь на чургӧдіс беринӧсь кисӧ.

— Кутшӧма шойччин, Анна Поликарповна? А ме со отсӧг вайи. — Сэсся бергӧдчыліс нывъяслань да горӧдіс налы: — Мый вомнытӧ паськӧдінныд? Зільджыка вӧрӧй.

Нывъяс пӧрччысисны, вайисны ва, заводитісны мыськасьны.

Кутькина сӧмын ӧні казяліс, кутшӧм сюся сы вылӧ видзӧдӧ Костя. Кӧсйис вомавны зонмӧс, но виччысис: ӧд комендант первойя мортӧн локтіс сылы отсӧг вылӧ. Буртортӧ Анна оз вунӧд. А Костя пытш моз бергаліс клубса «начальство» гӧгӧр. Горш синъясыс унаысь сатшкысьлісны том нывлы лӧсьыд морӧсас, ӧкуратнӧя ляскӧм чужӧмас.

Комендант петӧм бӧрын нывъяс збоймыштісны. Артельнад и уджыд ӧдйӧ содӧ. Мыськисны да пелькӧдчисны кӧть недыр, но мыйта удитісны вӧчны. Няйтӧн да бусӧн вевттьысьлӧм джодж плакаяс кутісны дзирдавны.

Анналы любӧ. Рытнас сійӧ ӧзтас клубын югыд бияс, кутас виччысьны посёлокса олысьясӧс. Аски шойччан лун, вой шӧрӧдз позьӧ гажӧдчыны, йӧктыны. Колӧ вӧчны сідз, медым том йӧзлы и олӧмаяслы тані лои долыд.

Ӧдйӧ коли луныс. Кор Анна петіс клубысь да мӧдӧдчис магазинӧ, ӧткымын керкаясын ӧзйисны нин бияс. Уличаяс кузя ӧтарӧ-мӧдарӧ ветлӧдлісны йӧз, кылісны челядьлӧн лэчыд гӧлӧсъяс.

Том йӧз сулалісны магазин дорын. Анна сувтыштліс на дорӧ, корис гажӧдчыны клубӧ. Муртса удитіс вӧчны кымынкӧ воськов, бӧрсяньыс кыліс шмонитӧмъяс.

— Абу ныв, а юмов кампет.

— Пӧлучкатӧ ставнас позьӧ сетны.

— Аски жӧ Ӧксинькӧд юкся.

Ызӧбтіс гора серам. Анналы яндзим и ӧбиднӧ.

Магазинын йӧзыс тырыс, бергӧдчыны некытчӧ. Стойка сайын сулалӧ зумыд тэчаса кыз нывбаба. Сетас мыйкӧ ньӧбасьысьяслы, гольснитас тшӧті мольясӧн, сэсся бара катликтас кузь джаджъяс дорӧ.

Мужикъяслӧн гӧлӧсъяс жыннян кодь гора.

— Пеклуш, гӧрд юрасӧ мыччышт.

— Меным тшӧтш.

— Гуляйт, Черных, талун жӧ пӧлучка лун, — ызгисны найӧ.

— Со тай Митрей гуляйтіс, — вӧйпсисны нывбабаяс.

И Архипыч дед тані. Шуасьӧ-ропкӧ:

— Мужикъяс, мужикъяс, кымын шайт ті шыбитад тыртӧм бӧчкаӧ. Оз прӧста шуны: стӧканад море дорысь на унджык вӧйӧ йӧзыд.

Вузасьысь быттьӧ оз кыв нинӧм, муртса удитӧ мыччавны вина дозъяс. Анна аддзис шофёр Курыдкашинӧс. Сійӧ, тыдалӧ, инмӧдчылӧма нин стӧкан бердӧ, но бара на писькӧдчис винала.

Анна видзӧдіс-видзӧдіс, эз вермы терпитны, ӧчередьтӧг сюйсьысь мужикъяслы горӧдіс:

— Абу жӧ тіянлы яндзим. А тэ, гражданка, — бергӧдчис Пеклалань, — сувтӧдісны кӧ стойка сайӧ, вузась прамӧя. Кӧні нӧ гижӧма, медым вина ньӧбысьяслы татшӧм почёт?

Ставӧн бергӧдчылісны клубса заведующӧйлань. Шызисны нывбабаяс. Тӧдтӧм нывлӧн кывъясыс, кыдзи доналӧм из вылӧ карасин кӧш. Ыдждісны гӧлӧсъяс ичмоньяслӧн, пӧчьяслӧн. Пекла лапйӧдлӧ синъяссӧ, оз тӧд кодлысь кывзыны. А ньӧбасьысьяс эршасьӧны нин вина радейтысьяс вылӧ.

— Сувтӧй, ад горшъяс, ӧчередьӧ.

— Мем нӧ мый? Кыдзи тшӧктад, сідзи и вӧча, — дорйысис вузасьысь. — Ог аслым, план тырта...

* * *

Зоя бергаліс зеркалӧ водзын. Пасьтавлас ӧти платтьӧ, вежлас мӧдӧс. Гожъялӧм чужӧмсӧ коймӧд пӧрйӧ нин зыраліс пудраӧн, а сійӧ оз и еджды. Вом дорыс варччӧма, киясыс потласьӧмаӧсь! Дзебан ӧмӧй найӧс йӧзысь. Сэтшӧм зіля заводитіс зыравны кияссӧ весиг эз кыв Анналысь керкаӧ пырӧмсӧ.

— Ок, кутшӧм тэ талун баскӧ.

— Сералан?

Но Зоя и збыльысь пасьтасьӧма лӧсьыда: пемыдлӧз платтьӧа, джуджыд бӧра туфлиа. Пыш кодь гӧрдоват юрсисӧ кудритӧма, шуйга киас часі.

Клубӧ мӧдӧдчисны ӧтлаын. Гӧгӧр дзирдалісны югыд бияс. Пемыд енэжын ворсӧдчисны кодзувъяс. Зоя видзӧдліс часі вылас да шуыштіс:

— Тӧдны эськӧ, мый ӧні Сергей вӧчӧ.

— Ёна радейтан? — Анна тӧдіс нин: Зоялӧн радейтана зонмыс служитӧ армияын.

— Лун и вой оз вунлы дум вылысь. Вот ӧні муна клубӧ, а аслым яндзим. Сергей армияын, а ме гуляйта...

Муртса тыдовтчисны клублӧн гырысь ӧшиньясыс, Кутькина пӧдругаыслы горӧдіс: «Вӧтчы», — и котӧрӧн мӧдӧдчис уна кокъясӧн талялӧм туй кузя. Сьӧлӧм вылас кокни, долыд. Анна виччысис, мый клубын тырыс нин йӧз.

Пырис залӧ, чуймис. «Оз ӧмӧй некод лок?» Клублӧн тыртӧм залыс кажитчис зэв ыджыдӧн. Найӧ Зоякӧд пукалісны вель дыр, листалісны журналъяс, шпорӧдчисны газетъясӧн.

Зоя казяліс пӧдругаыслысь жугыльмӧмсӧ, заводитіс бурӧдны.

— Воасны на, виччысьлам... Час ме котӧртла Ким ордӧ. — И сійӧ жӧ здукас воши ӧдзӧс сайӧ.

Медводз клубӧ пырис магазинын вузасьысь Пекла.

— Кывлі, клуб пӧ восьтӧмаӧсь... Видзӧдлыны локті. Сэтшӧм нин кино окота видзӧдны. Сӧмын мед любитчӧм йылысь.

— Лоас и кино.

Пекла заводитіс варовитны. Кымын дырджык пукалісны, сымын ёнджыка Анналы воис сьӧлӧм вылас тайӧ олӧма нывбабаыс. Пекла норасис аслас олӧм вылӧ: томӧн-кадӧн кольӧма дӧваӧн, и Анналы эз вӧв лӧсьыд, мый Пеклаӧс видіс магазинын.

— Тешкодьӧсь миян йӧзыс, — висьтавліс вузасьысь. — Видз асьтӧ. Гашкӧ, ме ордӧ локтан овныд... А то Зояыдлӧн ичӧт комнатаыс.

— Пасибӧ бур кывйыд вылӧ.

Коли ещӧ час. Клубӧ некод эз лок. Анна, гашкӧ, майшасис на, но друг воссис ӧдзӧс, и порог дорын тыдовтчисны Зоя да шынеля том морт.

— Здравия желаем! — картуз кӧзырок дорас кисӧ лэптыліс пырысь, сэсся кӧзяин моз видзӧдліс гӧгӧр. Анна тӧдіс сійӧс — Ким. «Ой! Кутшӧм лӧсьыда гудӧкасьӧ! Гуысь и то чеччан йӧктыныд», — вашнитіс пӧдругаыслы Зоя. Сэсся локтіс Костя, пырисны быдса табун том йӧз: нывъяс и зонъяс.

— Клуб воссьӧма, аски йи кылалас, — шутитісны зонъяс.

— Пивнӧй кӧ восьтісны — бурджык вӧлі.

Анна сцена сайысь петкӧдіс баян. Том йӧз пӧрччысисны. Комендант пӧкаживайтыштіс, сэсся кыскис зепсьыс ичӧтик зеркалӧ, сынасис да видзӧдчис. Сійӧ лӧз визя костюма, еджыд дӧрӧм вылас ӧшӧдӧма югыд серъяса галстук. Кудель кодь небыд юрсисӧ поткӧдӧма ӧтарӧ-мӧдарӧ. Сы дінысь ӧвтіс чӧскыд дук: абу жалитӧма духисӧ. Нывъяс шутитісны.

— Костя! Миянӧс кӧть мед душитыштін.

— Он босьт, запаньса нывъяс вылӧ сійӧ оз и видзӧдлы.

Кыліс баянлӧн гӧлӧс. Джодж шӧрӧ петісны медводдза параяс.

— Ок, йӧктыштам жӧ талун, — вом дорсӧ нюлыштіс Костя, сэсся локтіс Кутькина дорӧ, улӧдз копыртчыліс. — Эн ӧткажит, Анна Поликарповна.

Ныв лэптыштіс ковта соссӧ, лӧсьӧдыштіс мичаа гладитӧм сьӧд юбкасӧ, сувтіс зонлы паныд. Костя кӧсйис нин нюжӧдны кисӧ, медым кутыштны барышняӧс да петны йӧктыны, но Анна ӧдйӧ воськовтіс бӧрлань, быттьӧ малязі чушкис сійӧс.

— Юӧмыд, — синъясыс скӧра сотыштісны зонмӧс.

Комендант эз виччысь татшӧмторсӧ. Нюмъёвтігмоз видзӧдліс нывлань: тыдалӧ, кӧсйис тӧдмавны, шутитӧ сійӧ али збыльысь скӧрмӧма.

Но век жӧ ковмис дорйысьны.

— Пиньӧй висьӧ... Зэв ӧд этша видлі.

Кутькина эз пет йӧктыны. Ким ворсіс сьӧлӧмсяньыс. Би югӧр кучкис зонлы векньыдик чужӧмас, зон частӧ читкыртлывліс синъяссӧ. Юрсиыс да синъясыс сылӧн сьӧдӧсь-сьӧдӧсь, синкымъясыс кызӧсь, быттьӧ рисуйтӧмаӧсь. Ким вылын военнӧй форма: югыд кизьяса мундир, диагоналевӧй лӧз галифе, кучик сапӧг.

Гудӧкасьысь вель унаысь нин видзӧдліс Анналань. А сійӧ и збыльысь лӧсьыд да мича: шӧркодь тушаа, вӧсньыдик, синъясыс сӧстӧмӧсь, сьыліыс еджыд-еджыд.

Коли час-мӧд. Гажӧдчигад ӧдйӧ мунӧ кадыс. Зільджык йӧктысьяс унаысь нин петавлісны коридорӧ, кӧні кӧбрегын кодь ыркыд. Да и гудӧкасьысьлы пӧра шойччыны: эз этша котравны чуньясыс баян кизьяс вывті.

Коридорын кыліс зык. Ыркӧдчысь нывъяс ыжъяс моз гызьӧбтісны залӧ. На бӧрся пырисны некымын код морт. Тшӧкмуні-ланьтіс баян. Уна пара син скӧра видзӧдлісны ӧдзӧслань. Кутькина матыстчис код йӧз дінӧ, кӧсйис вӧтлыны найӧс, но кодлӧнкӧ ён киыс вештіс сійӧс.

— Ворс, Ким! Герман кутас йӧктыны. — Шофёр кепкасӧ лэптіс юр чут вылас, зымнитіс ӧти кокнас.

Чӧв усины залын пукалысьяс. Кодсюрӧ видзӧдлывлісны нин ӧдзӧслань: ковмас кӧ пышйыны, медым медводз уськӧдчыны.

— Яблочко ворс! — Кимлы паныд сувтіс блед чужӧма зонка. — Тэ тӧдан, коді ме? Черных, вот коді. Ворс, а то нимтӧ вунӧдан!

— Но-но, надзӧнджык! — Кимлӧн югнитісны сьӧд синъясыс. — Быд зырымбедьыслы колӧ юны.

Черных кутіс шенасьны кияснас.

Сійӧ жӧ здукас Ким водзын лои Анна, босьтіс баянсӧ, кыпӧдіс сцена вылӧ. Скӧрмӧмысла дыр эз вермы нинӧм шуны.

— Кытчӧдз код йӧзӧс он ыстӧй, ворсны ог лэдз! — ставыслы кывмӧн шыасис ныв. И ачыс заводитіс тойлавны код юраясӧс.

Гыа ва моз шызисны том йӧз. Комендант уськӧдчис Черных дінӧ, кӧсйис вӧтлыны, но Герман эз лэдз. Заводитчис зык. Ӧти здукӧ тыртӧммис кузь вешалка, нывъяс чилзігтырйи пышйисны ывлаӧ. Кодкӧ кусӧдіс бисӧ. Зычитысьяс тшӧтш мунісны.

Кор бисӧ выльысь ӧзтісны, зал вӧлі тыртӧм.

Анна став лёксӧ лэдзис зонъяс вылӧ, кодъяс эз вермыны водзсасьны куим-нёль кулиганлы паныд. Ким чӧв оліс.

— Видлі тай водзсасьны, синмӧ кучкисны, — дорйысис комендант. — Акт колӧ гижны да сетны кытчӧ колӧ...

Куимӧн мӧдӧдчисны Модест Иванович ордӧ. Мастерӧс суисны гортас. Сійӧ рытйысис Архиповичкӧд. Дед пидзӧс вылын пукаліс гӧрд платтьӧа ичӧтик нывка да малаліс сылысь шочиник тошсӧ. Пызан сайын тыдалісны ещӧ на куимӧн, ставныс зонпоснияс, кодъяс пиысь медыджыдыслы позис сетны ар кӧкъямыс. Шырӧм юра, паськыд ныра детинаяс сэтшӧм ёна мунісны ӧта-мӧд вылас, мый Анналӧн петіс нюмыс: «Бать пиян, тіянӧс он сорлав...»

Мастер локтіс нин пырысьяслы паныд, быдӧнкӧд здоровайтчис торйӧн, тшӧктіс пӧрччысьны, пызан гӧгӧр сувтӧдаліс улӧсъяс. Сылы вӧлі ар нелямын вит, латшкӧсіник тушаа, сёрнитӧ тэрыба.

Стенсяньыс Анна вылӧ видзӧдіс офицерскӧй погонъяса морт, кодлӧн морӧс тырыс ӧшалісны орденъяс да медальяс.

— Ті ӧд, кӧнкӧ, могаӧсь, том гвардия? — улӧсъяс вылӧ индіс кӧзяин.

— Модест Иванович, тадзи водзӧ оз позь, — заводитіс Ким, но видзӧдліс Анна вылӧ да пуксис. — Костя, висьтав и акттӧ петкӧдлы.

Модест Иванович петкӧдіс челядьсӧ мӧд комнатаӧ и сы бӧрын вӧлисти заводитіс кывзыны том йӧзлысь норасьӧмсӧ. Найӧ юӧртісны кулиганъяс йылысь. Анна думайтіс, мый мастер вот-вот пузяс, пыр жӧ звӧнитас милицияӧ, тшӧктас арестуйтны кулиганъясӧс, но Модест Ивановичлӧн муговат чужӧмыс, эз вежсьы, сӧмын рудов синъясыс читкыртчисны ёнджыка да плеш вылас чукыръясыс лоины унджык.

Зато Архипыч эз вермы кывзыны лӧня, сьӧдбӧж моз жӧдзис-ветлӧдліс комнатаӧд. То разявлас кизьяссӧ, вышивайтӧм сатин дӧрӧмсьыс, то гыжйыштас еджыд юрсӧ, коді быттьӧ пужъялӧма кӧдзыд арся войӧ.

Костя сетіс Модест Ивановичлы нёль пельӧ кусыньтӧм бумага лист да висьталіс:

— Тайӧ акт. Аски нарсудӧ позьӧ сетны, мед кӧть дас вит сутки кежлӧ пуксьӧдасны.

Мастер лыддис актсӧ, сэсся чеччис да прӧйдитіс мича серъяса джодж дӧра кузя. Анна сӧмын ӧні казяліс: кӧзяинлӧн веськыд кокыс протеза.

Пыді комнатаысь кыліс челядьлӧн дурӧм. Модест Иванович восьтыштліс ӧдзӧссӧ, грӧзитыштіс кыз чуньнас поснияслы, сэсся сувтіс Анналы паныд.

— Уна-ӧ лоӧ нёльӧс кӧ босьтан дас витысь?

— Первой классын тайӧс тӧдӧны, — дӧзмис Кутькина, но век жӧ вочавидзис: — Но, шуам, квайтымын.

— А луннас ӧти рабочӧй кымын кубометр вӧр вермӧ пӧрӧдны? — тайӧ пӧръя шыасис Ким дорӧ.

— Кыдзи ӧд пӧсьӧдчылан, мастер ёрт. Вель уна пу позьӧ пӧрӧдны да вӧчны.

— Сэн жӧ шофёрлысь да трактористлысь кӧ босьтны уджсӧ? — водзӧ сёрнисӧ нуӧдіс мастер. — Сідзкӧ, артмӧ: апрельын ми государстволы ог вермӧ сетны... но арталӧй-арталӧй.

Анна гӧгӧрвоис, кытчӧ синӧ Модест Иванович, но век жӧ эз вермы миритчыны сыкӧд.

— Тэ ногӧн, кулиганъясӧс колӧ жалитны. Да?

Кӧзяин чӧв оліс.

Дедлы нывлӧн кывъясыс эз воны сьӧлӧм вылас; кӧрыштіс ичӧтик вомсӧ, кунис син пӧвсӧ, кыдзи куньлӧ вӧралысь лыйӧм водзвылын, дыр метитчис Анна чужӧмӧ.

— Ӧткӧн накӧд, юр янӧдысьяскӧд, тышкасьны он вермы, колӧ ӧтвылысь босьтчыны.

— Аски собранньӧ шуим нуӧдны, — вочавидзис мастер.

3

Лунъяс лоины шоныдджыкӧсь, гажаджыкӧсь. Сӧдз енэжын лун-лун тыдаліс шонді. Гырысь и посни шоръяс визувтісны Эжвалань. Керка вевтъяс вылысь исковтіс лым.

Клуб ӧшинь улын часӧвӧй моз сулаліс джуджыд кыдз. Асывнас на сэтчӧ пуксялісны лунвывсянь лэбзьысь сьӧд ракаяс да ыджыд гӧлӧсӧн заводитісны кравзыны. Ракаяс шойччыштісны мыйкӧ дыра, сэсся ӧтпырйӧ кыпӧдчисны да лэбисны ӧтарӧ-мӧдарӧ чукльӧдлысь ю пӧлӧн.

Посёлокын бара лои шы ни тӧв, сӧмын векньыдик уличаяс кузя корсюрӧ вуджӧртлісны пӧрысь пӧчьяс да посньыдик челядь. Керкаяс дорын дышпырысь шлёнъялісны понъяс. Налы некодӧс увтыштны.

Рабочӧйяс ставныс удж вылынӧсь. Ӧтияс пемыднас на мунісны ягӧ, мӧдъяс — тільсьӧны-пессьӧны Кузь вис куръяын, ва воссигкежлӧ лӧсьӧдӧны ыджыд пур, коймӧдъяс — дзоньталӧны да выльысь вӧчӧны бонаяс. Он и тӧдлы, ковмас сувтӧдны запань.

Анна лунтыр вӧлі ягын. Кӧть сійӧ ичӧт дырйиыс частӧ ветлывліс вӧрӧ, ӧні синмӧн судзтӧм пармаыс кажитчис ещӧ на мичаджыкӧн. Быдтор сылы тані интереснӧ: и гажаа сьылысь «Дружба» пилаяс, кодъяс здукӧн пӧрӧдӧны медъён пусӧ, и кер тыра машинаяслӧн жургӧмыс, и ув кералысьяслӧн черъясӧн зіля ворсӧмыс.

Торъя дыр сійӧ манитчис Ким дорын. Вӧвлӧм салдат кӧть и тушанас абу ыджыд, кывзысьӧ тай майбырлы пилаыс. Муркӧдчӧ сӧмын, быд удж сылӧн артмӧ кокниа, лӧсьыда. Кутькина гусьӧник видзӧдӧ сы вылӧ. Ким брезентӧвӧй костюма, гачсӧ лэдзалӧма сапӧг вылас. Сьӧд юрси пратьясыс вазьӧмаӧсь, чужӧмыс гӧрдӧдӧма. Тыдалӧ, абу нин этшаысь мыссьӧма пӧсьнас.

Ким матыстчис кыз пожӧм дорӧ, таляліс лымсӧ, чатӧртліс юрсӧ вывлань, сэсся сатшкис пиласӧ пуӧ. «Дружба» пила сяргис да йирис пусӧ, лым вылӧ лэччис гырысь пилипызь. Со пожӧм муртса шатовтчыштліс, быттьӧ мӧвпыштліс на, кодарӧ водны, и надзӧникӧн грыпкысис-пӧрис.

Аннаӧс казялӧм бӧрын зон уджавны кутіс ещӧ на тэрыбджыка. Нывлы дум вылас уси, кутшӧм смел вӧлі Ким пӧжар дырйи. «Сійӧ и удж вылас, тыдалӧ, оз чот», — думыштіс Липа.

Зоя веськыд козйысь керыштіс медбӧръя увсӧ, матыстчис пӧдругаыс дорӧ, лышкыда нюмъёвтіс.

— Мун нин, мун, бобӧӧй, вомдзалан миянлысь бурлаксӧ.

— Абу сьӧд вира, — и Кутькина сералігтырйи мӧдӧдчис неыджыд будка дорӧ, кытчӧ рабочӧйяс чукӧртчывлісны ӧбедайтны. Колӧ вӧлі удж помасигкежлӧ лэдзны «Боевӧй листок».

Гортаныс лэччисны грузӧвӧй машинаӧн. Пӧвъясысь вӧчӧм джуджыд кузов пытшкын шоныд. Туйыс кӧть небзьӧма, но Герман машинасӧ кужӧ нуӧдны бура. Аннакӧд паныдӧн, ляпкыдик скамья вылын, вуграліс Черных. Ватник пӧлаыс сылӧн сотчӧма, сьыліас тыдаліс кутшӧмкӧ няйт трапйӧ. Ывлаын кӧть быд лун нин сывліс, ульдыліс, сійӧ век на шляпъялӧ гынкӧмӧн, коді кӧтасьӧмысла чорзьӧма, котшкакылӧ. Синъясыс сылӧн скӧрӧсь, зумышӧсь, ачыс некодкӧд оз сёрнит.

«Мый сійӧ думайтӧ?» Но тӧдан ӧмӧй мортыдлысь томан сайӧ дзебӧм мӧвпъяссӧ.

Анналӧн эз на вун, кыдзи Черных тешитчис клубын, и ӧнӧдз лӧгаліс сы вылӧ.

Посёлокӧ воисны югыдӧн на. Машинаысь чеччӧм бӧрын ставныслы син улас уси туй вомӧн зэвтӧм гӧрд кумач, кытчӧ гырысь шыпасъясӧн гижӧма:

«Йӧзӧдам война юысьяслы, тышкасьысьяслы, дышъяслы!»

— Тайӧ тіян кодьясыслы гижӧма, — Анна сотыштіс синъяснас Черныхӧс да Германӧс, кодъяс вашкӧдчисны ас костаныс. — Клубӧ кӧ мӧдысь локтанныд код юрӧн, мера примитам. Ӧні миян дружинникъяс эмӧсь.

Черных нинӧм эз вочавидз, ӧвтыштіс кинас, вешйис бокӧджык. Зато Германӧс малязі быттьӧ чушкис.

— Повзьӧдін тай.

— Эг повзьӧд, а висьталі. Тырмас тіянлы тешитчыны.

— Тэнсьыд али мый юам? — петук моз морӧссӧ водзлань гогнитіс Черных.

— Мый нӧ сорсъяснытӧ лэптінныд? Кутькина правильнӧ висьталӧ, — Аннаӧс дорйис Ким. — Яндзим ывлаӧ петны, буаланныд, горзанныд. Абу збыль али мый?

Дыр на колӧкӧ видчисны, но Зоя нуӧдіс пӧдругасӧ.

— Меліджыка накӧд, а то гортсьыд сэсся он лысьт петны.

— Колӧ вӧчны сідз, мед найӧ миянысь кутасны повны, а не ми наысь.

— Ой, крута босьтан, пола — коктӧ чегасны, — шыасис кодкӧ йӧз чукӧрсянь.

— Эн повзьӧдлӧй.

Туй чӧжыс Анна думайтіс: кыдзи талун кутасны дежуритны дружинникъяс.

* * *

Штаб улӧ сетісны запаньса контораысь ичӧтик комната. Рытнас сэтчӧ чукӧртчисны морт кызь. Пыр жӧ лои жар да дзескыд. Медводдза дежурство вылӧ кӧть индісны сизим мортӧс, локтӧмаӧсь и найӧ, кодъяслы дежуритны ковмас некымын лун мысти.

Зоя пыр на думайтіс: ставыс тайӧ ворсӧм. Но кор кодкӧлунъя собранньӧ вылын кывзіс Модест Ивановичлысь висьталӧмсӧ, вежсисны думъясыс. «Ачыс кӧ мастер тшӧтш миянкӧд, мыйкӧ ыджыдтор кӧсйӧны вӧчны».

Костя абу варов. Сійӧ виччысис, мый звеноӧн веськӧдлыны индасны сійӧс, а бӧрйисны Кимӧс. Мыйла? «Абу ӧмӧй ме Кимысь бурджык? Майбыр запаньысь став йӧзсӧ тӧда».

Весиг Анна сы вӧсна эз лэпты кисӧ. А ӧд Костя сылы не этша нин вӧчис бурсӧ.

Сьӧд футляр пиӧ дзебсьӧм важиник часі чусмӧм маятникнас шенасигтырйи кучкис сизимысь. Дружинникъяс Ким веськӧдлӧм улын мӧдӧдчисны медводдза дежурство вылӧ. Сояныс быдӧнлӧн кӧрталӧма алӧй лентаяс. Модест Иванович том йӧзӧс колльӧдіс контора ӧшинь улӧдз.

— Дружинникъяс! Дружинникъяс! — горзісны челядь.

Туй шӧрын сулалісны некымын морт, мыйкӧ варовитісны ас костаныс. Муртса дружинникъяс прӧйдитісны сэті, пыр жӧ кылісны шуасьӧмъяс.

— Нинӧм вӧчныс да шлёнъялӧны.

— Сэсся и юыштны он лысьт, вомад томан ковмас ӧшӧдны.

— Медъя, медъя, гашкӧ, кодсюрӧлысь вина гагнытӧ вӧтласны.

Дружинникъяс пыралісны магазинӧ. Сэні шыч ни рач, ньӧбасьысьяс этшаӧнӧсь.

— Менӧ тшӧтш босьтӧй, — шыасис вузасьысь.

— Мыйла огӧ, босьтам.

— Томджык кӧ вӧлі, ей богу, гижси. Жаль, мый водз пӧрысьми.

— Писаннӧй картина кодь на, чурки-буди, — шыасисны ньӧбасьысьяс.

Пеклалӧн чужӧм вылас пыр жӧ мыччысис нюм. Ошкӧмыд тай быдӧнлы лӧсялӧ.

Том йӧз, колӧкӧ, дыр на гӧлчитісны, но кад мунны. Аскӧдыс найӧ нуисны гажсӧ и шуткаяссӧ.

Кежалісны столӧвӧйӧ. Пызан сайын пукаліс Курыдкашин, бара нин юыштӧма. Сійӧ уджалан паськӧма, весиг абу удитӧма мыссьыны. Шофёр водзын сулаліс томиник официантка, кевмысис:

— Эз тшӧктыны лэдзны код йӧзсӧ. Эн кор, нинӧм ог вай.

— Ог верит! Абу сэтшӧм законыс, медым рабочӧй мортӧс не вердны. — Шофёр кучкис пызан пӧвйӧ, ва тыра графин чеччыштліс вывлань. Сэсся кватитіс переч доз, эрыштчис официантка вылӧ.

Сійӧ жӧ здукас некымын ки кутісны бушуйтчысь Германӧс, гири-люки петкӧдісны ывлаӧ. Повзьӧм ныв сӧмын лапйӧдліс синъяснас. Тыдалӧ, пыр на эз гӧгӧрво, кытысь усины збой войтырыс.

— Аддзылін, кутшӧмӧсь миян сӧкӧлъясыс. Пасибӧ висьтав, мый мездім, — нылӧс бурӧдіс Зоя.

Шофёр сулаліс топыд кытшын, кокъяссӧ паськӧдӧма, кашкӧ-пошиктӧ сьӧкыда.

— Но, мый виччысянныд? Пилитӧй шӧри.

— Бара нин праздник, яндысьтӧм синлы, — гораа видчис Зоя. Дерт, вӧлі кӧ сійӧ ӧтнас, кыв ни джын эз лысьт шуны, но ёртъяс дінас и ныв кутӧ асьсӧ збоя.

Курыдкашин кӧсйис вашмунны, ставыс жӧ ас йӧз, ӧтлаын уджалӧны, но чужӧм вывсьыс бӧр воши нюмыс, быттьӧ ва ветьӧкӧн чышкыштісны.

— Штабӧ мунам! — код мортлы соскас кутчысис Костя. Но мӧдыс нетшыштчис.

— Эн вӧрӧд!

Курыдкашин дорӧ матыстчис Ким. Сійӧ эз мӧд горзыны, мыччис кисӧ, сералігмоз шыасис:

— Лок колльӧда гортад. Матренаыдлӧн, кӧнкӧ, гажыс быри.

Шофёр гудыр синъяссӧ чӧвтліс вӧвлӧм салдат вылӧ, кыв шутӧг мӧдӧдчис сыкӧд. Мыйӧн вошины Герман да Ким, Костя дӧзмӧмпырысь заводитіс элясьны:

— Ог гӧгӧрво, кыдзи позис сійӧс лэдзны. Штабӧ колі нуны. Быдӧнӧс кӧ юрӧдыс малавны. Но Костялы некод эз вочавидз.

Алӧй лентаяса нывъяс да зонъяс восьлалісны водзӧ. Налы колӧ уналаӧ на видзӧдлыны, быд улича вылӧ волыны.

Абу рад Костя: «Кутшӧм тайӧ дежурство, кор ӧти мортӧс эг вермӧй нуны штабӧ. Ставсьыс, дерт, мыжаыс Ким. Шофёрӧс весиг гортӧдзыс колльӧдіс. Абу дружинникъяс, а нямӧдъяс. Гажтӧм мем накӧд лоӧ».

Пыдӧстӧм небесаын ӧшаліс бледіник тӧлысь. Сійӧ тэрмасьтӧг лэччис пыр увлань и увлань, сэсся дзикӧдз вӧйтчис вугралысь парма пытшкӧ.

Ӧти бӧрся мӧд керкаясысь кусіны бияс. Дежурство помасьӧм бӧрын Ким лэччыліс штабӧ, гижис рапорт, и котӧрӧн мӧдӧдчис клубӧ. Кино помасьӧм бӧрын окота вӧлі колльӧдны Аннаӧс. Локтіс клубӧ, кино муртса помасьӧма. А Костя сэні нин, весиг удитӧма норасьны Ким вылӧ. Тӧдіс кӧ тайӧс, вӧвлӧм салдат эськӧ эз и лок.

* * *

Аннаӧс колльӧдісны кыкӧн. Кок улын сэтшӧм вильыд, не кӧ зонъяс, шыльыд пыдӧса боті унаысь и уськӧдліс эськӧ нылӧс. Костя кутыштіс Кутькинаӧс сойӧдыс, дугдывтӧг мыйкӧ висьталіс, оз тай мудз вомыс. Ким восьлаліс орччӧн. А сьӧлӧм вылас гажтӧм: «Тӧда, Костялы сійӧ лоӧ, дзик нинӧмла меным и шлёнъявны на бӧрся, бӧрын серавны кутасны». Но кокъясыс век жӧ нуисны водзӧ.

Анна бергӧдлас банйӧм чужӧмсӧ Кимлань, шуас некымын кыв, и зонлы пыр жӧ лоӧ долыдджык. Войбыд эськӧ кывзас сійӧ нывлысь небыдик гӧлӧссӧ. Сӧмын тай Анна шоча бергӧдчывлӧ раминик зонлань, тӧдӧмысь, сылы гажаджык варов коменданткӧд.

Со и воис векньыдик туй. Орччӧн мунны тані он тӧр. Костя петіс медся водзӧ, Анна сы бӧрся. Сійӧ мышсяньыс лӧсьыд. Восьлалӧ посньыдика, тэрыба. Ким нимкодясьӧ нылӧн.

Горт дорас воигӧн Анна пановтіс Костяӧс, кутіс серавны сы вылын.

— Но и кавалер, ачыс водзвылын, барышня — бӧрсяньыс.

Та вылӧ комендант вочавидзис шуткаӧн жӧ:

— Кӧин кӧ уськӧдчис, менӧ жӧ и первой сёйис.

Эк, дзиръя, дзиръя, мыйла тэ сэтшӧм ӧдйӧ тыдовтчин! Анна тойыштіс сійӧс боті нырнас, бергӧдчис зонъяслань.

— Гранича, водзӧ оз позь.

Костя ышловзис. Ким бара чатӧртчыліс сьӧд енэжлань. Анна первой прӧщайтчис коменданткӧд.

— Йи кодь кӧдзыд киыд.

— Сьӧлӧмӧй зато пӧсь, — вочавидзис та вылӧ Костя.

Кимлы кажитчис, мый клубса заведующӧй сылысь кисӧ кутыштліс дырджык. А, колӧкӧ, и прӧста тадзи кажитчис зонлы.

Пемыдыс ньылыштіс нылӧс. Вӧлі — эз ло. Сӧмын кыліс кокъясыслӧн кильчӧ поскыскӧд варовитӧмыс: «тук-тук-тук...», сэсся и сійӧ дугдіс кывны. Нораа дзуртыштіс ӧдзӧс. Регыд мысти комнатаын ӧзйис би. Бледіник лучьяс ньылыштісны заборлысь сьӧдасьыштӧм пӧвъяссӧ.

Паськыд туй вылӧдз Костя да Ким восьлалісны сёрниттӧг: вӧйтчӧмаӧсь асланыс думъясӧ. Ӧтиыслӧн сьӧлӧмыс радлӧ, мӧдыслӧн — майшасьӧ-шогсьӧ. Матын шудыд, да кодыслы на сійӧ вичмас, кутшӧм керкаӧ пырас шондіыс?

Кор мыччысис Кимлӧн керкаыс, Костя кутыштіс сійӧс киӧдыс.

— Надейтча, мый он кут сюйсьыны миян костӧ.

— Ким эз аддзы колана кывъяс, мый эськӧ вочавидзны комендантлы. Сідзи и пырис гортас.

4

Вӧскресенньӧӧ дружинникъяс выльысь чукӧртчисны штабӧ.

Шуисны сэтчӧ корны и Герман Курыдкашинӧс. Шофёр ордӧ мӧдӧдчис Анна. «Тэнсьыд, гашкӧ, кывзысяс, а то кӧза кодь асныра. Вермас и не локны», — висьталіс сылы Модест Иванович.

— Ме тшӧтш ветла. Пыксьыны кӧ кутас, юрсиӧдыс кыска, — ныв бӧрся уськӧдчис Костя, кузь кокъяснас кык-ӧ-куимысь и воськовтіс джодж кузя.

— Кӧсьта менам пӧдруга дінӧ ма дорӧ гут моз сибдӧ, — пыш рӧма юрсисӧ лӧсьӧдыштіг шуис Зоя да видзӧдліс Ким вылӧ.

— Гӧтралам мокасьтъясӧс, комсомольскӧй свадьба вӧчам, — лӧдсыштіс Архипыч, коді тшӧтш локтӧма том йӧз дінӧ.

— Эн тэрмасьӧй, Аннаыд ачыс бӧръяс коді колӧ, — дорйис пӧдругасӧ Зоя.

Ким пукаліс пӧсь ӧгыр вылын моз: местаас оз инась. Мый сыкӧд талун, сійӧ и ачыс оз гӧгӧрво. Висьны оз вись, а кыдзкӧ абу лӧсьыд. Гашкӧ, ставсьыс мыжа Анна. «Колӧкӧ, и збыльысь Костяӧс сійӧ радейтӧ. Но и мед...» Но дум вылас усьӧ Аннаӧс медводдза колльӧдӧмыс, бара кырыштас сьӧлӧмсӧ.

Кватитіс югыд кӧзырока картузсӧ, мӧдӧдчис ывлаӧ.

— Тэ кытчӧ, бобӧӧй?

— Сӧстӧм сынӧднас лолышта, — скӧра шуис Ким, петігмозыс нин содтіс: — Куритӧмныд, лолавны он вермы. Чер кӧ шыбитан — ӧшъяс.

— Противогазась, — гӧрдлісны том йӧз.

Кыліс ӧдзӧсӧн клопнитӧм. Некод эз гӧгӧрво, мый вӧчсьӧ зонкӧд.

Анна да Костя сэк кості матыстчисны Герман керка дорӧ, коді сулаліс улича помас. Комендант нем виччысьтӧг сувтӧдіс нылӧс, видзӧдліс гӧгӧр, оз-ӧ кодкӧ кывзысь, сэсся надзӧникӧн шуис:

— Некодлы ме ог сет тэнӧ, Анна, кылан? Радейта... Сё збыль... И ог яндысь висьтавны.

Анна сэтшӧм гораа серӧктіс, Костя весиг шай-паймуні.

Ӧдва удитісны пырны ӧшинь улӧ, паныд уськӧдчис кузь гӧна пон, заводитіс эргыны, шенасьны бӧжнас. Анна кӧсйис бурӧдны сійӧс, но Костя чужйис понлы морӧсас. Пон никсігтырйи пышйис керка сайӧ.

— Мыйла нӧ, коньӧрӧс? — синъясыс ыдждісны нывлӧн.

— Коньӧрыс ваын олӧ. А сійӧс ме, шердын вомӧс, коркӧ пищальысь лыя, — сэсся босьтіс кок увсьыс из, выльысь эрыштчис пон вылӧ.

«Но и сьӧлӧм тэнад», — думыштіс Анна, и ӧдйӧ кайис кильчӧ поскӧд.

Курыдкашин гозъя пукалісны гортаныс. Кыкнанныс гӧрдӧдӧмаӧсь, оз видзӧдлыны ӧта-мӧд вылас. Джоджын лёк ногӧн туплясисны кӧлуй, чашка торъяс. Буракӧ, дзик на неважӧн зычитӧмаӧсь. Кутькина сувтіс порог дорас, поліс воськовтны водзӧ.

Германлӧн гӧтырыс шочиник пиньяса, пирӧг кодь кузьмӧс чужӧма, пыктӧм синъяса ань, чеччис, тэрыба чукӧртіс разӧдӧм кӧлуйсӧ, гусьӧникӧн видзӧдлывліс бокӧвӧй ныв вылӧ.

Костя пӧкаживайтыштіс джодж шӧрӧд, быттьӧ аслас гортӧ воис, сэсся матыстчис кӧзяин дорӧ, тувкнитіс сылы гырддзанас.

— Пасьтась, штабӧ корисны.

Герман чышкыштіс дӧрӧм соснас нырсӧ, ӧзтіс папирос и сӧмын сы бӧрын скӧра вештіс ас увсьыс улӧссӧ.

— Нинӧм меным сэні вӧчнысӧ.

— Ёртъясыд корӧны, тӧлкуйтыштны колӧ, — шыасис Анна.

Ныр розьясыс шофёрлӧн паськалісны, чужӧмыс лои пӧжӧм свеклӧ кодь. Матрена эз нин вермы овны ланьтӧмӧн, став лёклунсӧ лэдзис мужикыс вылӧ. Но мӧдыс сӧмын лапйӧдліс синъяссӧ, горша кыскаліс папирос помсӧ.

— Муна ме тэ дорысь! Талун жӧ муна! Сьӧлӧмӧй кӧ вӧлі кӧрт, гашкӧ, терпиті. — Сэсся ящик костсьыс судзӧдіс кутшӧмкӧ трапйӧтор да мыччис Анналы. — Со видзӧдлы, верӧс сайӧ мунан платтьӧӧс косявліс. О, господьӧ, кор нӧ воас талы помыс?

Матреналӧн синъяссьыс тёпкис-гылаліс синва, кыдзи тай тулысын виялӧ кыдз пуысь зарава.

— Ме кӧ тэ местаын, важӧн сьӧлышті, — юрсӧ катлӧдлыштіс Костя, но аддзис Анналысь гусьӧник грӧзитӧмсӧ да ланьтіс.

Кӧзяин тув йылысь кватитіс ватник, петіс керкаысь. Дружинникъяс сы бӧрся. Восьлаліс сійӧ тэрыба. Костя поліс, мый штабӧ пыдди Курыдкашин мунас юны, зілис не воштыны син увсьыс.

— Мый кӧвъясинныд? Абу синтӧм, ачым туйсӧ аддза.

Анна надзмӧдіс воськовсӧ. Син водзас аслас пыр на шофёр гӧтыр. «Том гозъя, а олӧны кыдзи шыра-каня, косясьӧны, пинясьӧны. Ог гӧгӧрво, кыдзи тадзи позьӧ лӧгавны ӧта-мӧд вылӧ. Дерт, Герман ставсьыс мыжа».

Кымын дырджык думайтіс Анна, сымын жаль лои Матрена. Кыдзи отсавны сылы, медым мукӧд нывбабаяс моз жӧ вӧлі шуда?

Герман сулаліс нин контора коридорын. Кӧть сійӧ асьсӧ лыддис збой мортӧн, ӧні мыйлакӧ мышку кузяыс визлаліс кӧдзыд йирмӧг. Кӧсйис выльысь ӧзтыны папирос, но ки улас сюри тыртӧм пачка. Перйис зепсьыс, чумбыр-чамбыр вӧчис, шыбитіс джоджӧ, сэсся матыстчис ӧдзӧс дорӧ, и мый вынсьыс кыскыштіс асланьыс.

Комнатаын пукалысьяс видзӧдлісны пырысь вылӧ.

— Пӧрччысьӧй, Герман Митрофанович, жар ӧд лоӧ, — паныд локтіс штабса начальник Модест Иванович.

Том йӧз нюмъёвтісны. Зоя кинас тупкис гожъялӧм чужӧмсӧ, пыльснитіс-серӧктіс.

Шофёр гӧгӧрвоис: сійӧс прӧста татчӧ эз корны. Ковмас кывзыны кӧритана кывъяс, унаысь лапнитны синъяснас. Ким мыччис сылы улӧс, тшӧктіс матыстчыны пызан дорӧ.

Кыдзи думайтіс Герман, сідзи и лои. Видісны сійӧс чорыда, дыр, унаӧн. Архипычлӧн гӧлӧсыс медся ыджыд. Видас бон-бус, дугдылас, сэсся бара заводитас кӧритны. Ставсӧ тані тӧдӧны: кӧні да кодкӧд юлӧма, кутшӧм пакӧсьтъяс вӧчлӧма код юрнас. Сэтшӧм пывсян вӧчисны, выль корӧсьӧдз оз вунӧд.

Курыдкашин лолалӧ жаялӧм вӧв моз, юрсиыс дзугсьӧма, плеш вылас ӧшалӧны ва больяс. Синъяссӧ веськӧдӧма джоджӧ, аддзӧ сӧмын ассьыс няйт сапӧгсӧ, кодӧс ньӧбӧмсяньыс абу на весавлӧма.

Ставӧн виччысисны, мый шуас Курыдкашин, кутшӧм кыв сетас аслас ёртъяслы, но сійӧ некодарӧ нинӧм оз шу, чышкалӧ гӧрд рӧмӧн багралысь чужӧм вывсьыс пӧсьсӧ. Сідзи и нинӧм эз висьтав. Муніс, некод вылӧ эз видзӧдлы.

— Мый ми сыкӧд ноксям? — шыасис Костя, быттьӧ поліс, мый сійӧс оз кутны кывзыны. — Удж вывсьыс вӧтлыны. Мед мунӧ, кытчӧ гажыс...

— Омӧль кузнеч, коді би киньысь полӧ, — чӧвлунсӧ торкис Ким. Сэсся видзӧдліс Анна вылӧ, быттьӧ кӧсйис тӧдны нывлысь думъяссӧ.

— Вошӧм морт сійӧ. И Черных другыс сэтшӧм жӧ, — эз сетчы комендант.

— Да мый ті лоинныд, — эз вермы кутчысьны Модест Иванович. — Но, вӧтлам мортсӧ удж вылысь, тойыштам коллектив дінысь. А сэсся мый? Дзикӧдз няйтас вӧйӧ. Ме думайта тадзи: колӧ киӧ босьтны Германӧс. Вӧтлыны некор абу сёр... И Черныхӧс, ме думысь, колӧ торйӧдны Германысь.

Дыр нин муніс сёрниыс штабын. Казьтыштісны ӧтитор.

Вежон сайын, гажа юрӧн, Герман мӧдӧдчис чери кыйны запань горулӧ. Матрена эськӧ заводитлас жӧ кутны, «ог, шуас, лэдз, вӧян, васӧ пежалан», — но верман ӧмӧй кутны, кор ӧшлӧн мында сылӧн выныс!

Войбыд виччысяс Матрена ассьыс мужиксӧ. Сійӧ абу и абу. Асывнас лэччас корсьны. Пыжыс гӧвквидзӧ пуръяс костын, а Герман некӧн оз тыдав. Корсяс быдлаысь, гӧлӧс быртӧдзыс горзас, но мужикыс сідзи оз сюр. «Вӧйи... дерт жӧ, вӧйи», — лёкгоршӧн лӧвтӧ гӧтырыс. Матрена дінӧ локтасны пуръясьысьяс, багыръясӧн да кошкаясӧн дыр корсясны чери кыйысьӧс ю пыдӧсысь. Оз сюр. «Юыд кузь, паськыд, вермис и кылӧдны кытчӧкӧ», — думайтісны. Быд ногыс бурӧдӧны Матренаӧс. А сійӧ немтор оз кывзы, лимзалӧ-бӧрдӧ.

Мӧд луннас «поконик» бӧр воис посёлокӧ. Чужӧмыс пыктӧма, синъясыс скӧрӧсь. Вӧлӧмкӧ, Герман пуксяс Эжва кузя лэччысь пассажирскӧй паракодӧ чӧсмасьыштны сурӧн. Быгъя сур кажитчис сэтшӧм чӧскыд, оз и казявлы, кыдзи паракодыс мӧдӧдчас водзӧ, Эжва кывтыд. Важ жар вылад сурыд да винаыд ӧдйӧ кучкасны юрас. Сэн жӧ аддзысяс другыскӧд, выльысь троньгысясны стӧканъясӧн. Сур бӧчка дорад ставыс вунӧ... и гӧтырыс, и уджыс. «Кывта первойя пристаньӧдзыс, сэні вок менам олӧ, шофёр жӧ, машинаӧн асывнас вайӧдас запаньӧдз, — висьталас другыслы и бара кутчысясны стӧканъясӧ. Сэтчӧдз тӧкаритас, унмовсяс песъяс костӧ.

Аскинас сійӧ садьмас Айкинаын. Зептас грӧш ни кӧпейка, медбӧръя гачтӧ кӧть вузав. Унаысь гыжйыштас юрсӧ, унаысь сьӧлыштас да ёрччыштас.

Быдса лун да вой кыссяс гортас подӧн. Таысь сійӧс кӧсйисны вӧтлыны удж вылысь, но мыніс выговорӧн.

Штабысь Герман воис жугыль, шог. Восьтіс ӧдзӧссӧ — паськӧдіс синъяссӧ. Гӧтырыслӧн приданнӧй сундукыс тыртӧм. Дзик пыр жӧ ставсӧ гӧгӧрвоис: делӧыс абу ладнӧ. Ёкмуні сьӧлӧмыс, йӧжгыльтчис: «Муніс... муніс... муніс...»

Вольпась вывсьыс кватитіс медыджыд юрлӧссӧ, мый вынсьыс кучкис улӧс пельӧсӧ. Чажмуні-косяссис эжӧдыс, чужӧмас пуркнитіс гӧн. Паськӧмнас шыбитчис крӧватьӧ, рутшка-ратшкакылісны пӧвъясыс. Горзіс, пессис капканӧ шедӧм ош моз, нетшкис юрсисӧ, ён кулакнас зымӧдіс паськыд плешас. «Сідзи и колӧ, сідзи и колӧ»...

Унмовсьны сідзи и эз вермы. Кыдзи унмовсян, кор ордӧм мыль моз быдлаті ёнтӧ, висьӧ.

5

Шоныд тувсов лунъяс друг помасисны. Нем виччысьтӧг асывладорсянь мыччысис ыджыд сьӧд кымӧр и тупкис лӧз енэжсӧ. А недыр мысти мӧдіс сапкыны ва сора лым. Кыпӧдчис лэчыд тӧв. Дрӧгнитісны куткырвидзысь пуяс, лёк пон моз эргис-мурзіс парма.

Николай Черных удж вылысь воис сулик ва. Сэтчӧдз кынмис — пиньясыс таркакылісны, киясыс лӧзӧдӧмаӧсь, турдӧмаӧсь. Шыбитіс ва паськӧмсӧ, пӧрччис сьӧкыд гынкӧмсӧ, лои ещӧ на кӧдзыдджык. Котӧрӧн петаліс песла, ломтіс пач. Но уль пес сьӧласис, чискис, эз кӧсйы ломзьыны. Зонка пукаліс кӧдзыд пач дорын, асьсӧ лыддис шудтӧмӧн, ӧткаӧн. Сылӧн и збыльысь сьӧкыд вӧлі олӧмыс. Дас нёль арӧсӧн эновтіс-пышйис гортсьыс, оліс уналаын. Кӧсйис мунны лунвылӧ, но эз веськав, кутісны Котласын да бӧр вайӧдісны гортас. Эз коль и вежон, кыдзи детинка бара пышйис. Тайӧ пӧрйӧ сылы удайтчис волыны Вӧлӧгдаӧдз. Тані омӧлик паськӧма, тшыг Коля веськаліс бур йӧз киӧ. Мӧдӧдісны сійӧс детдомӧ.

Поліс, мый ыстасны бара гортас, дядь дінас: во джын мысти пышйис коймӧдысь. Аддзысис ас кодьыс жӧ пышъялысь челядькӧд, заводитчис выль олӧм: гусясьӧм, карысь карӧ ветлӧм, чардакъясын да пыжъяс улын узьлӧм. Велаліс юны, куритчыны, матькыны, картіасьны. Ковмис терпитны тшыгъялӧм, кынмӧм. Но гортас сідзи и эз бергӧдчы. Да и некод дінӧ локныс: мамыс удитӧма кувсьыны, дядьыс, код вӧсна Коля медсясӧ и пышйис, коймӧдысь гӧтрасьӧма.

Нёль во мысти дас кӧкъямыс арӧса Николайӧс бара вайӧдісны милицияӧ. Веськалі сэтчӧ кутшӧмкӧ няйт бумажник вӧсна, кӧні вӧлі сӧмын вит шайт. Кымын пӧръя нин сылӧн вӧсньыдик чуньясыс пыралісны йӧз зепъясӧ, ставыс артмыліс бура, кодкӧ быттьӧ отсаліс сылы таын, но тайӧ пӧрйӧ кутісны.

Допросъяс дырйи зонка первойсӧ чӧв оліс, гусьӧник видіс асьсӧ. «Эк, Колька, Колька! Гуляйтсис тэнад». Черных думнас унаысь нин, тыдалӧ, виччысьліс тайӧ лунсӧ. Со и воис сійӧ.

Милицияын юасисны и юасисны. Ковмис висьтавны ставсӧ: лёк дядь йывсьыс, кор да кыдзи пышйис гортсьыс.

Мый лои бӧрыннас, Черных ӧні на шензьӧ: судӧ сійӧс эз сетны. Начальник, ар ветымына, еджыд чужӧма мужичӧй, юаліс, кутас оз уджавны, ыстасны кӧ запаньӧ. Николай кӧть некор эз уджавлы, но сетіс кыв. Мӧд ног сійӧ вӧчны эз вермы: поліс пуксьӧдӧмысь. Тӧдмаласны кӧ ставсӧ, бурӧн он мын.

Начальник пыр жӧ звӧнитліс кутшӧмкӧ Модест Ивановичлы. Сёрни сертиыс зонка гӧгӧрвоис, мый найӧ бур тӧдсаяс, частӧ аддзысьлӧны ӧта-мӧдныскӧд.

Черных и ачыс нин дӧзмис татшӧм олӧмсьыс, унаысь думайтлывліс, кыдзи ӧдйӧджык мынтӧдчыны важыскӧд. Но эз аддзы сэтысь петан туйсӧ: абу вӧлӧм кокни. И со, татшӧмторйыс лои: кӧсъяс кӧ ачыс, аскисянь кутас уджавны запаньын. Вермас ас вывсьыс шыбитны став няйтсӧ. Сы вӧсна тӧждысисны тӧдтӧм йӧз, кодъясӧс таӧдз некор эз аддзыв. «Сідзкӧ веритӧны на меным — зеп ректысьӧс мортӧ кӧсйӧны вӧчны».

Пач ломзис, пес трачкӧдчис гораджыка. Комнатаын лои шоныдджык. Николай пуктіс плита вылӧ шыд чугун. Столӧвӧйӧ сійӧ эз ветлывлы, видзис быд кӧпейка, медым ньӧбны мыйсюрӧ. Уджавтӧг олігӧн сылӧн нинӧм бурджыкторйыс эз вӧв. Лымйыс со важӧн сылӧ, а сійӧ шляпъялӧ гынкӧма, йӧзыслы теш да серам вӧчӧ.

Черных унаысь нин пыраліс запаньса магазинӧ, видзӧдлывліс пальтояс да костюмъяс вылӧ, кодъясӧс нарошнӧ ӧшӧдӧмаӧсь син водзӧ, быттьӧ кӧсйисны петкӧдлыны вежсӧ зонкалысь. Вӧлі кӧ тырмымӧн деньга, важӧн ньӧбис бурджык паськӧм.

Николай некор на эз уджавлы вӧрын. Ставыс тані сылы выльтор. Ёртъясыс кӧть старайтчӧны отсавны, велӧдӧны, а век жӧ йӧз моз сылӧн оз артмы.

Локтас гортас шой кодь, кияссӧ лэптыны оз вермы, кывсӧ шуны дыш. А первойя кадъяссӧ овлывліс и сідз: уджалас лун куим — лоӧ шойччыны. Дерт, видӧны татшӧмторсьыс, но мый вӧчан, эбӧсыд абу кӧ, а ки-кокъясыд оз кывзысьны.

Унаысь юрас волывласны лёк думъяс: «И мыйла ме мучитча тані? Сьӧлышта да аски жӧ пышъя карӧ». Узяс войсӧ, бырӧ мудзӧмыс, и заводитӧ видны асьсӧ: «Повзи сьӧкыдлунъясысь. А ещӧ кыв сеті: кӧсйыси йӧз моз бура овны».

Пызан вылӧ сувтӧдіс сьӧд чугун. Тумбочкаысь перйис нянь тупӧсь, чегис вель ыджыд тор, заводитіс зіля ворсӧдчыны паньнас. Пӧсь шыд ӧдйӧ шонтіс морӧс пытшкӧссӧ, лои кокньыдджык. Стеклӧ дозйӧн ведраысь юис кӧдзыд ва. Куритчис.

Ывласянь кыліс нывъяслӧн сьылӧм шы. Сьӧкыд думъяс бара заводитісны гильӧдчыны вежӧрас: «Том йӧз гажӧдчӧны, а ме мый, вольпась да удж сӧмын тӧда».

Оз тӧд мыйла, а син водзас здук кежлӧ мыччысьліс Зоя. «Зіль ныв, мужикъяскӧд радын уджалӧ». Нюмъёвтіс сылы, и Зоя бӧр воши, кыдзи тшын вошӧ тӧла асылӧ.

Николайӧс ывласянь чукӧстісны. Сійӧ тӧдіс Кимлысь гӧлӧссӧ, петіс сэтчӧ.

— Талун миян репетиция. Гашкӧ, тшӧтш волан?

— Дыш...

Ким видзӧдліс зонкалӧн няйт дӧрӧм вылӧ, довкнитіс юрнас.

— Сэтшӧмӧдз сьӧдасьӧмыд, он тӧд кутшӧм рӧмыс. Пырт аски мамӧлы, песлалас. — И бергӧдчис, заводитіс суӧдны ылыстчысь том йӧзӧс.

Николай пырис бӧр, гынкӧмнас и вылысса паськӧмнас нюжӧдчис казеннӧй крӧвать вылӧ, кодӧс сетіс сылы комендант Костя. Коли час джынысь не унджык, ӧдзӧсӧ кодкӧ таркнитіс. «Герман, кӧнкӧ», — думыштіс Николай. Но комнатаӧ пырис дженьыдик плаща морт. Зонкалӧн ыркнитліс сьӧлӧмыс. Сы водзын сулаліс Рыгало, кодкӧд тӧдмасис карын милицияӧ веськавтӧдз. Гоз-мӧдысь сыкӧд узьлісны ӧтилаын кутшӧмкӧ пӧч ордын. Гӧсьт тшӧктытӧг пӧрччысис, шыбитіс паськӧмсӧ крӧвать вылӧ, сэсся сьӧлыштіс ки пыдӧсас да унаысь нуӧдіс шочиник юрси пратьяс кузяыс.

— Вот и бара аддзысим. Абу рад? — надзӧникӧн шыасис пырысь да гольснитіс-пӧдлаліс ӧдзӧс каличсӧ. — Тадзи бурджык.

Рыгало вӧлі сэтшӧм на, кутшӧмӧн Николай тӧдліс сійӧс: ид нянь кодь паськыд чужӧм вылас шеввидзис кыз ныр, синъясыс сувтсаӧсь, некодысь оз повны. Паськӧмыс бур: выль костюма, гачсӧ лэдзалӧма хромӧвӧй сапӧг вылӧ. Видзӧдлан сы вылӧ — некыдз он чайт, мый тайӧ комын арӧса, лабутнӧй гӧлӧса мортыс куим пӧръя нин пукавлӧма колонияын.

Черных эз вӧв рад воысьлы. Прӧста сійӧ татчӧ эз лок. Карын на Рыгало эз во сьӧлӧм вылас зонкалы, кажитчис вывті мудер да лёк.

Гӧсьт кыскис плащ зепсьыс «московскӧй», мастера перйис пробкасӧ, сувтӧдіс пызан шӧрӧ.

— Да-а... гӧля олан.

Юисны, закуситісны солӧ чуткылӧм няньӧн. Сёрнитісны этша. «Гӧсьт» эз и коддзы, сӧмын чужӧмыс неуна гӧрдӧдыштіс да щель костӧ моз дзебсьӧм синъясыс частӧджык кутісны котравны комната гӧгӧр, мыйкӧ быттьӧ корсисны сэтысь.

Мудзӧм зонка лои варовджык, висьталіс аслас олӧм-вылӧм йылысь, норасис, кутшӧм сылы сьӧкыд вӧрын мырсьыны-пессьыны.

— Кӧсъя лоны йӧзыскӧд радын, а нинӧм оз артмы.

— Ёна уджалӧмсьыд гӧрб сӧмын лоас, — дивитіс сійӧс Рыгало, сэсся кыскис питшӧгсьыс польдчӧм бумажник, некымынысь таркнитіс сэтчӧ чуньяснас. — Ме моз колӧ овны. Гашкӧ, ещӧ котӧртлан, а то некытчӧ эз волы.

Николайлы кӧть эз вӧв окота мунны, но лои кывзысьны. Пасьтасис, мӧдӧдчис посёлокӧ. Мунігчӧжыс думайтіс Рыгало йылысь.

Магазин пӧдса нин, ковмис ветлыны Пекла ордӧ гортас, кодлысь лун и вой позис судзӧдны вина. Николай сетіс вузасьысьлы вит шайт, дзебис бутылкасӧ.

— Некодлы эн висьтав... Тӧдласны кӧ дружинникъяс гортсянь вузасьӧмтӧ — юрӧс куштасны, — корис Пекла. — Ме ӧд тіянлы жӧ бурсӧ вӧча.

«Вӧчан, дерт, мыйта со лишнӧй кульыштін. Но да, чӧрт тэкӧд. Некод ӧд менӧ тэ дорӧ эз кор», — видчигтырйи зонка восьлаліс гортас.

Юигӧн да варовитігӧн ӧдйӧ муніс кадыс. Кор рекмис дозйыс, водісны шойччыны векньыдик крӧвать вылӧ ӧти эшкын улӧ. Дыр чӧв олісны, куйлісны мыш на мыш. Николай казяліс, кыдзи «гӧсьт» бумажниксӧ сюйыштіс плащ улас, кодӧс пуктіс юрлӧс пыдди. «Полӧ гусялӧмысь», — мӧвпыштіс, и кыдзкӧ эз ло лӧсьыд сьӧлӧм вылас. Дум вылас усьлі милицияса начальник. Дзормыштӧм юрсиа капитан быттьӧ ӧні на пукалӧ Николайкӧд паныдӧн, тэрмасьтӧг висьталӧ: «Талунсянь тэ верман сувтны веськыд туй вылӧ. Он сконъясь, шыбитан став лёксӧ — мортӧн лоан».

Сійӧ жӧ луннас Николай мӧдӧдчис запаньӧ. Рытнас нин воис посёлокӧ. Сылы ставыс тані тӧдтӧм, код дорӧ шыасян, кытчӧ пыран узьны. Кынмытӧдзыс сулаліс кыр йылын, дзоргис югыд бияс вылӧ.

«Тӧварыш, тэ нӧ мый кӧдзыдсӧ вердан? Али виччысян кодӧскӧ? — кыліс мышсяньыс гӧлӧс.

Архипыч нуӧдіс сійӧс гортас, вердіс ужынӧн, вой шӧрӧдз варовитісны. Аскинас дед колльӧдіс Николайӧс контораӧдз. Кӧть Черных и эз кужлы меліавны, но татшӧм бурторыс абу вунӧма.

— Узян? — зонкалы бокас тувкыштіс «гӧсьт», и Николайлӧн пыр жӧ вошины думъясыс.

— Думайта.

— Чӧрту юртӧ жуглыны, кадысь водз пӧрысьман. Миян пыдди прокуроръяс да суддяяс думайтӧны.

— Менам аслам юрӧй пельпом вылын.

Рыгало сьӧлыштіс джоджӧ, бергӧдчис мӧдарӧ. Сэсся кыпӧдыштліс юрсӧ, надзӧникӧн шӧпнитіс:

— Эм ӧти удж: абу буса, а нажӧтнӧ. Сійӧн и тэнӧ корси.

«Со вӧлӧм, мыйла ме ковми», — лигмуныштіс Черных, кыліс, кыдзи чужӧм вывсьыс зэлавлі кучикыс.

— Мӧдӧс корсь, — сэтшӧм жӧ надзӧн кыліс воча кыв. — Ог нин кӧсйы юрӧс сиравны. Важыслы пом пукті.

— Кыдзи кужан. Кывзан менсьым, — блин кутан сёйны, он кӧ — тойяс вильӧдасны, — дыр мысти содтіс Рыгало. — Ме йылысь некодлы кыв ни джын. Висьталан — прӧщайтчан олӧмыскӧд...

Тайӧн и помасис сёрниыс. Кутшӧм окота вӧлі Николайлы Рыгало паськыд чужӧм вылӧ пуктыны гоз-мӧд «пӧнар». Вермис кӧ, мылльӧс моз пычиктіс виччысьтӧм «гӧсьтӧс». Но — поліс.

Кымын дырджык куйліс Николай, сымын зывӧкджык лоис бокас куйлысь мортыс. Но думыштіс, кутшӧм сылы сьӧкыд вӧрын уджавны, и кодкӧ пыр жӧ кутіс вашкӧдны пеляс: «Сӧгласитчы, сӧгласитчы... Кывзан менсьым — блин кутан сёйны...» И сэн жӧ найӧс венісны мӧд пӧлӧс гӧлӧсъяс: «Эн йӧйтав, решетка сайӧ веськалан».

А Рыгало узис нин ныргорӧн. Узигас — и то зонка сыысь поліс. Николай дыр на эз вермы унмовсьны, бергаліс, думайтіс, сэсся и сылӧн куньсисны мудзӧм синъясыс, быттьӧ сьӧд гуӧ кодкӧ тойыштіс.

Кор Николай садьмис, ывлаын вӧлі югыд нин. Кӧсйис чеччыны, но тушаыс эз кывзысь, гӧгӧр юкаліс, доймис, юрыс жувгис.

Рыгало эз нин вӧв. Вой тӧв моз сійӧ пыраліс тайӧ керкаас, гудыртіс, дойдіс зонкалысь сьӧлӧмсӧ, и вӧтын моз бӧр воши.

6

Пекла талун узис дыр. Куйлӧ небыд вольпасьын, любуйтчӧ шыльыд туша-рожанас. Лӧсьыд шоныд эшкын улын. Судзӧдіс пызан вывсьыс зеркалӧ, дыр видзӧдчис. «Чурки-буди, абу на пӧрысь. Ставыс эськӧ бур, но мужиктӧг овны гажтӧм».

Кольӧны вояс, содӧ арлыд, а мужик кулӧм бӧрас Пекла сідзи и эз вермы корсьны аслыс пӧвсӧ. Кутшӧмсюрӧ морткӧд абу окота йитны олӧмтӧ, а томджыкъяс да бурджыкъяс и асьныс оз видзӧдлыны сы вылӧ. Весиг Герман, кодӧс Пекла не этшаысь нин юктавліс винаӧн, оз видзӧдлы дӧва вылӧ. А мыйӧн нӧ сійӧ омӧльджык мукӧд нывбабаясысь, али оз куж на моз любитны? Кутшӧм лӧсьыда, майбыр, позис овны Пекла дінын: эмбурыс сылӧн сы мында, ящикъясас оз тӧр. А ӧд том дырйиыс Пекла бӧрся вӧтлысьлывлісны медмича зонъясыс. «Мыйла нӧ ме ӧні некодлы ог шогмы?»

Ён кокнас чужйыштіс эшкынсӧ, чеччис, юр гӧгӧрыс гартліс кузь кӧсасӧ, бара видзӧдліс зеркалӧӧ. «Абу на пӧрысь, ворсӧ на вирӧй», — любуйтчис ас вылас вузасьысь. Дум вылас уси белльӧыс, кодӧс вой кежлас кольліс косьтыны ывлаӧ. Матыстчис ӧшинь дорӧ, лётмуніны кокъясыс: гез вылын некутшӧм кӧлуй эз тыдав.

Пельпом вылас пуктіс дженьыдик плюшевӧй жакет, ӧдйӧ-ӧдйӧ лыддис кильчӧ посъяссӧ. Ӧтилаӧ котӧртлас, мӧдлаысь видзӧдлас, кӧлуй — абу.

— Грабитісны! Грабитісны! — ыджыд гӧлӧсӧн горӧдіс Пекла, и котӧрӧн мӧдӧдчис конторалань. Кыр ньылыд лэччис ӧдйӧ, быд паныдасьысьлы удитіс норасьны аслас шог йылысь. Начальство пиысь некодӧс нин эз су, удитӧмаӧсь мунны вӧрӧ.

Бӧрдігтырйи бергӧдчис гортас. Ӧшинь улас чукӧртчисны и суседъясыс, окота вӧлі тӧдны мый лоӧма. Пекла синвасӧ ньылалігмоз висьталіс кӧлуй вошӧм йывсьыс, унаысь кучкыштіс бокас да шуаліс: «О, господьӧ, господьӧ! Коді нӧ тайӧс вермис вӧчны?» Шензисны, жалитісны дӧва мортӧс.

Пекла казяліс Аннаӧс да Костяӧс, варыш моз уськӧдчис на дінӧ:

— Мый нӧ ті видзӧдід, ещӧ алӧй лентаяс новланныд!

Анналӧн ыркмунлі сьӧлӧмыс. Тӧрыт сылӧн звеноыс дежуритіс. Сідзкӧ, налы и ковмас кывкутны лоӧмторсьыс. Пеклалы, тыдалӧ, дум вылас уси, коді воліс сы ордӧ тӧрыт рыт, чужӧмыс лои ещӧ на стрӧгджык.

— Дерт жӧ, Колька Черныхлӧн тайӧ уджыс. Ӧні жӧ колӧ шобны квартирасӧ. — Кӧсйис нин юӧртны Черных волӧм йылысь, но эз лысьт: тӧдласны кӧ гортсянь винаӧн вузасьӧмтӧ, магазинсьыд вӧтласны.

— Кыдзи лысьтан веськыда шуны, колӧкӧ, сійӧ абу и мыжа, — ӧлӧдіс Пеклаӧс Анна. — Ки-коксӧ абу кольӧма.

Пекла сувтӧдіс ныв вылӧ синъяссӧ.

— Доръян шышсӧ? Дорйы, дорйы. Ещӧ комсомолка.

— Ковмас кӧ, верма и дорйыны.

Анна, коді Пеклаӧс лыддьыліс шань мортӧн, эз виччысь сысянь татшӧмторсӧ, эз чайт и сійӧс, мый тайӧ мелі сёрниа дӧваыслӧн вермӧ лоны сы мында лёклун.

— Мыйяс нӧ кӧть воши? — юасисны нывбабаяс.

Пекла дыр лыддьӧдліс. Шуас гоз-мӧд кыв, бара чышкыштас синвасӧ. Пӧрысь тьӧт, коді ӧнӧдз окайтіс да кывзіс сӧмын, тшӧтш шыасис сёрниас:

— Ён грек суас, Пекланида, пӧръясьӧмсьыд. Ачым аддзылі, гез вылад ӧшаліс вит-квайт платтьӧ да куим прӧстыня. А тэ кык мында содталін. Пӧръяла кӧ, синмӧй мед бердас...

Пекла чужӧмӧ кодкӧ быттьӧ койыштіс пув ваӧн, ныр розьясыс паськаліны, мисьтӧма бугжыльтліс старука вылӧ.

Йӧз надзӧникӧн кутісны разӧдчавны. Мунісны и Анна да Костя. Ныв пыр на видіс асьсӧ. «Колӧ жӧ татшӧмтор лоны миян дежуритігӧн. Модест Иванович видчыны кутас». И Костялӧн юрыс эз ов прӧста, ыджыд дум мучитіс сійӧс: «Ӧні жӧ муна Черных ордӧ, быдлаті шоба. Удайтчас кӧ аддзыны гусялӧм кӧлуйсӧ, пасибӧ висьталасны, а то и премия сетасны».

— Кыдз тэ думайтан, кодлӧн тайӧ уджыс? — сувтыштліс комендант.

— Код тӧдас.

— Дерт жӧ Черныхлӧн, сы локтӧдз тай немтор эз вошлы. Талун со и удж вылас абу петӧма.

— А друг да весьшӧрӧ думайтан.

— Но да, ме йӧзтӧ бурджыка тӧда.

Ныла-зонма регыд торйӧдчисны. Ӧтиыс муніс клубӧ, мӧдыс — гортас.

Анна лунтыр уджаліс клубын, лӧсьӧдіс стенгазет. Кор коли гижны медбӧръя столбик, син улас уси Костялӧн фельетон. Мыйсӧ сійӧ абу гижӧма Черных йылысь! Анна дыр бергӧдліс бумагасӧ киас, эз тӧд мый вӧчны. Дум вылас усины Кимлӧн кывъясыс: «А тэ пырав сы ордӧ, видзӧдлы, кутшӧм сьӧкыд мортыслы». Анна сэки сераліс Ким вылын, дорйис Костяӧс. «Гашкӧ, Ким и прав?»

Сійӧ омӧля на тӧдіс посёлокса олысьясӧс. Со Пеклаӧс лыддьыліс шань мортӧн, а вӧлӧм и ньӧбасьысьясӧс пӧръявлӧ, и винаӧн вузасьӧ гортсяньыс.

«Коді нӧ сэтшӧм Черныхыс, и мыйла сійӧс кодсюрӧ дорйӧны? Весиг ачыс мастер. Ме жӧ нинӧм ог тӧд тайӧ зонка йывсьыс. Гашкӧ, сійӧ абу нин сэтшӧм лёк морт», — дӧзмӧдісны нылӧс думъясыс.

Стенгазетӧ Костялысь фельетонсӧ эз лэдз. Мӧдӧдчис Черных ордӧ. Кӧсйис тӧдмавны, мыйла сійӧ эз мун вӧрӧ. Сулыштіс посводзас, сэсся ки рӧчнас кокньыдика таркнитіс ӧдзӧсас.

— Коді сэні? Восьса...

Ныв сувтіс джодж шӧрӧ, здоровайтчис крӧвать вылын куйлысь зонкӧд. Николай вештыштіс руд эшкын, веськодьпырысь видзӧдліс пырысь вылӧ. Зонкалӧн юрсиыс пратьмӧма. Джоджыс тырӧма ёгӧн. Няйтыс сы мында, кӧдзан кӧ — сю быдмас.

— Пеклалысь кӧлуй корсян? Корсь, корсь. Ӧти воліс нин, муртса пиньяссӧ эз кисьт.

«Тайӧ Костялӧн уджыс, — гӧгӧрвоис ныв. — И коді сылы тшӧктіс шобсьыныс».

— Ме сідз пыри. Тӧдмавны, мыйла удж вылад эн пет.

— Тэныд кутшӧм делӧ? — Черных кыпӧдчыліс, сотыштіс синъяснас нылӧс.

Сёрни эз клеитчы. Быд юалӧм вылӧ зонка вочавидзліс скӧра, ёсь кывъясӧн. Думнас Анна видіс нин асьсӧ: «Мыйлакӧ тай пырсис. Меным нӧ мыйсяма мог, уджалӧ кӧть оз сійӧ». Кӧсйис пыр жӧ мунны, но эз вермы.

— Джоджтӧ кӧть мед чышкыштін, али полан китӧ гаддялӧмысь. Порсь моз олан. — Сэсся аддзис крӧвать увсьыс тыртӧм бутылка. — Кокад сапӧгыд абу, а вина вылад деньгаыд век эм. Он жалит.

Черных выльысь шыбитчис крӧвать вылӧ, бергӧдчис мӧдарӧ.

— Гашкӧ, бурджык лоӧ, ланьтан кӧ... А то ме нервнӧй...

— О-о!.. Повзьӧдін тай. Ме и ачым абу полысь рӧдысь. Уф, пӧдан татчӧ!

Анна кӧсйис восьтыны ӧшиньсӧ, но Черных эз лэдз.

— Эн вӧрӧд. Вися ме.

— Висян? — ӧдйӧ матыстчис куйлысь дінӧ, кисӧ пуктіс зонкалы плешас. Черных кӧсйис вештыны сійӧс, но мыйлакӧ эз вешты. Куйліс синъяссӧ куньӧмӧн. Анналӧн киыс небыд. Коркӧ тадзи жӧ, кор Николай висьмис ангинаӧн, пукаліс сы дорын мамыс да малаліс сійӧс юрӧдыс. Аслас синваыс сідзи и доршасьӧ. «Эк, мамӧ, мамӧ, кутшӧм мыжа ме тэ водзын. Ловъя кӧ вӧлін, прӧща эськӧ кори, китӧ окышті. Ас дінӧ босьті овны».

Анна медбӧрын вештіс кисӧ, жальпырысь видзӧдліс висьысь вылӧ.

— Ветлін врач дорӧ?

— Эг. Прӧйдитас.

Анналы кыдзкӧ эз ло лӧсьыд, мый висьысь морткӧд сёрнитіс татшӧм скӧра.

Кыліс грузӧвӧй машина шы. Зонка дыр кывзіс. «Рабочӧйяс вӧрысь воисны, — думыштіс сійӧ. — Мый бара ме йылысь думайтӧны?! Дерт, кӧнкӧ, видӧны. Ачым мыжа. И коді вайис проклятӧй Рыгалосӧ? Тӧдӧмысь, Пеклалысь кӧлуйсӧ сійӧ гусяліс».

— Мый чӧв олан, висьтав мыйкӧ, — бура дыр мысти шыасис Анна.

Зонка чужӧм вылын мыччысьліс не то нюм, не то гусятор. Сійӧ бергӧдчис веськыд бок вылас, и сӧмын сы бӧрын вочавидзис:

— Кӧсъян кывзыны? Верма висьтавны мойд. Карын оліс ӧти семья: детинка, сылӧн мам да дядь. Ӧтчыд дядьыс гортас локтіс садьтӧм код. Сыкӧд вӧліны ещӧ кыкӧн. Войбыд юисны, равзісны.

Асывнас детинка вылысь кодкӧ нетшыштӧма эшкынсӧ. Восьтіс синъяссӧ, и муртса эз горӧд. Крӧвать дорын сулаліс дядьыс. Киас тасма, синъясыс гырдмӧмаӧсь.

«Тэ босьтін деньгасӧ, рӧзбойник?» — «Кутшӧм деньга? Нинӧм эг аддзыв. Честнӧй пионерскӧй...» Паськыд тасма змей моз нюкыльтчыліс юр весьтас, сэсся биӧн сотыштіс детинкалысь пельпомсӧ. «Ма-мӧ!» — удитіс сӧмын горӧдны сійӧ. Кучкисны мӧдысь... коймӧдысь... Кутшӧма доймӧ яйыд, кор нӧйтӧны тэнӧ прӧстаысь, мыжтӧг! А звермӧм дядьыс швачкӧдӧ и швачкӧдӧ. Кор мудзис нӧйтныс, кватитіс детинкаӧс юрсиӧдыс, шыбитіс посводзас.

— Тырмас! — став тушанас дрӧжжитіс Анна. — Тайӧ тэ ас йывсьыд, да? Мыйла нӧ некод эз дорйы?

Николай быттьӧ оз кыв, нуӧдіс висьтсӧ водзӧ:

— Рытнас детинка пышйис. Эновтіс школасӧ, гортсӧ, мамсӧ. «Мыйысь нӧ, мыйысь? — кымынысь юаліс ассьыс, и чужӧмтіыс визувтіс курыд синва. Дядьыс сійӧс унаысь нин нӧйтлывліс, но ӧні прӧститны эз вермы. Тайӧ лунсяньыс детинка оліс мӧд олӧмӧн. Лои тайӧ сы вӧсна, мый эз веритны детинкалы, коді мукӧд челядь моз жӧ новліс гӧрд галстук.

Анна пукаліс чӧв. «Со вӧлӧм мыйла сійӧ и ӧтдортчӧ йӧзсьыс. А ме ӧнӧдз эг аддзы кад сы ордӧ пыравны».

— Лёк, кор мортлы оз эскыны. Зэв лёк, — помаліс ассьыс висьтсӧ Николай. Сэсся ланьтіс.

Унатор йылысь кӧсйис Анна сёрнитны тайӧ асныра зонкаыскӧд, но казяліс: сыкӧд ӧні весьшӧрӧ. Петігмозыс век жӧ шуис:

— Германыдкӧд колӧ дугдыны другасьнытӧ. Этша ӧмӧй посёлокас том йӧзыс?

Николай шебрасис юр вылӧдзыс, и сӧмын сы бӧрын шыасис:

— Кодлы кутшӧм делӧ. Колӧкӧ сійӧ ёна бурджык тіян комендант дорысь. Ӧні на жалита, мыйла ме Кӧсьталысь кузь коксӧ эг чег.

— Ланьт!

Анна петіс. Ывлаын вӧлі пемыд нин. Эжва дорсянь ыджыд шумӧн пӧльтіс тӧв. Анна виччысьтӧг паныдасис Модест Ивановичкӧд. Мастер, тыдалӧ, дзик на ӧні воӧма вӧрысь — уджалан паськӧма, мудз. Кор Кутькина висьталіс Пеклалӧн кӧлуй вошӧм йылысь да казьтыштіс, мый таысь мыжалӧны Черныхӧс, мастер эз пыр вочавидз.

— А тэ кыдз думайтан? — юаліс сэсся Анналысь. Ныв немтор эз вермы висьтавны. Дерт, быдторсӧ позьӧ виччысьны. Но веськыда шуны он лысьт.

— Комендант шобсьӧма нин сы ордын.

Мастерлӧн паськавлісны синъясыс, плеш вылас кыпӧдчис уна чукыр.

— Кыдзи нӧ позьӧ! Чӧрт тӧдӧ мый! Лоӧ зэв бур, ті кӧ Черныхсӧ син увсьыныд он лэдзӧй. Отсавны сылы колӧ, мед важ туяс бӧр оз кыскы. И удж вылас бара талун абу петалӧма.

— Висьӧ сійӧ.

Мӧд луннас посёлокӧ воис участкӧвӧй уполномоченнӧй. Уна бумага лист гижис старшина Попов, уна йӧзкӧд сёрнитіс, но Пеклалӧн вошанторйыс сідзи и эз сюр. Кытысь корсян, код вылӧ думайтан? Посёлокын ӧд олӧ матӧ тысяча морт.

Старшина кӧсйис допроситны Черныхӧс, но дружинникъяс сувтісны паныд.

— Старшина ёрт! Кыдз нӧ сідз? Мортыс висьӧ, а тэ сійӧс кутан юасьны. Кыдзи позьӧ шуны, мый сійӧ мыжа? — скӧраліс Анна.

— Ме шуа: Черныхлӧн тайӧ уджыс, — горзіс Костя. — Абу кӧ прав, юрӧс сета керавны.

— Зэв тай донтӧм юрыд, — вомаліс сійӧс Ким.

Николай нинӧм эз кыв, нинӧм эз тӧд. Куйліс векньыдик крӧвать вылын да висис.

7

Рытнас сявкнитіс шоныд зэр. Эз на удитны бурджыка мыссьыны сьӧдасьӧм туйяс да керка вевтъяс, небесаыс заводитіс бӧр воссьыны. Посньыдик сера кымӧръяс вуджисны Эжва сайӧ, сэсся шывгисны асыввылӧ. Ружтыштас, пошиктыштас мудзӧм морт моз тӧв и ланьтыштлас шойччыны. Зато дугдывтӧг бузгӧ паськыд шор.

Кутькина петіс пошта вылысь, пуксис кильчӧ помас, пыр жӧ босьтчис лыддьыны гортсяньыс воӧм письмӧ. Кымын дырджык лыддис, сымын рад лои сьӧлӧм вылас: гортас ставыс лючки-ладнӧ, чой-вокыс велӧдчӧны, мамыс дзоньвидза. Висьталӧны аттьӧ деньгаысь, кодӧс Анна ыстіс налы.

Думнас воліс гортас, пыраліс керка пытшкас, аддзыліс мамсӧ, зіль Петюкӧс, раминик Дуняӧс. Кӧть и тӧлысь сайын на янсаліс накӧд, но сьӧлӧм нюкыртмӧн удитӧма бырны гажыс.

Видзӧдліс часі вылӧ. Танцы заводитчытӧдз кадыс уна на. Шуис прӧйдитчыны посёлокті. Петіс туй вылӧ, мӧдӧдчис улича кузя. Сійӧс тӧвныр моз ӧдйӧ суӧдіс Пекла. Вӧсньыдик шӧвк плаща, кокас резинӧвӧй выль боті.

— Пасибӧ, пасибӧ... — кайтіс Пекла. — Йӧз серам вылӧ лэптід, стенгазетӧ рисуйтід. Кодӧс нӧ ме ылӧдлі? Коді та йылысь висьталіс? Старайтчан бур вӧчны, а артмӧ... Но, виччысьӧй, тайӧс ме сідзи ог коль. Прокурорлы норася! Ставнытӧ судӧ сета!

Кутькина эз кут кывзыны улич пасьтала равзысь нывбабаӧс, муніс аслас туйӧд. Дыр на кыліс Пеклалӧн гӧлӧсыс, но ныв эз бергӧдчыв.

Конторасянь неылын, кӧні кык улича крестасьӧ, гӧрд краскаӧн мавтӧм паськыд рама пытшкын Почёт дӧска. Сэні запаньса передӧвикъяслӧн портретъяс. Неуна бокынджык мӧд ичӧтик дӧска — сатирическӧй стенгазета. Сійӧс лэдзисны кык лун сайын нин, а посёлокса олысьяс пыр на бергалісны сы гӧгӧр. Со и ӧні морт кызь тыдалӧны сэні.

Анна сувтіс йӧз чукӧрӧ, голясӧ нюжӧдыштіс водзлань. Кӧть и ачыс лэдзис газетсӧ, окота видзӧдлыны выльысь, кывзыштны, мый тӧлкуйтӧны пуръясьысьяс.

— Ха-ха-ха... Пеклушнымӧс, сӧкъя тшакъясыд, кыдзи сотыштӧмаӧсь. Джын госсӧ воштас.

— И Германлы тшай-сакар вылӧ сюрыштӧма. Ай да дружинникъяс! — гӧгӧр кылісны гӧлӧсъяс.

Анна думнас радліс: «Эз весьшӧрӧ вош миян уджным. Газет унаӧс чушкас, велӧдас овны».

— Йи кылалӧ! Йи кылалӧ! — горзігтырйи вадорлань котӧртісны челядь.

Быттьӧ тӧв пӧльыштіс йӧзӧс. Кодлы нӧ абу окота видзӧдлыны ва воссьӧмсӧ, торъя нин сэк, кор олан орччӧн юыскӧд.

Анна берег дорӧ жӧ мӧдӧдчис. Муртса на вӧчис кымынкӧ шаг, кодкӧ мышсяньыс суӧдіс, кияснас тупкис синъяссӧ.

— Лэдз, тӧді жӧ-а... Костя? — Кутькина кӧсйис вештыны кутысьлысь кисӧ, но мӧдыс эз и думайт лэдзны. Анна песовтчис, и ас дінсьыс аддзис Кимӧс.

Найӧ сулалісны воча. Ким видзӧдліс ныв вылӧ, нюмъёвтіс. Ныв вочавидзис сійӧн жӧ. Ныла-зонма восьлалісны йӧз бӧрын, тэрмасьтӧг.

— Тэ, кӧнкӧ, пыр на лӧгалан ме вылӧ? — виччысьтӧг юаліс Анна.

— Мыйысь?

— Помнитан Черных йывсьыд? Ме сійӧс первойсӧ синмӧн эг аддзы, а вӧлӧмкӧ абу лёк морт.

— Нинӧм казьтывны важсӧ.

Кутшӧм лӧсьыд восьлавны Аннакӧд орччӧн. Ким нарошнӧ оз тэрмась. Висьталас гоз-мӧд кыв, шоныда видзӧдлас ныв вылӧ.

Воисны берег дорӧ. Куш кыркӧтш вылын йӧзыс уна. Кодъяскӧ пукалӧны керъяс вылын, мукӧдъяс сулалӧны посньыдик чукӧръясӧн. Ставӧн видзӧдӧны уна дӧмасъясӧн вевттьысьӧм Эжва вылӧ, синъяснаныс колльӧдӧны гырысь йи пластъяс, кодъяс надзӧникӧн руньгӧны гудыр ю кузя.

Анна аддзис Германӧс да Николайӧс. Найӧ сулалісны йӧзсьыс торйӧн, сёрнитісны ас костаныс. Эз на удит ныв матыстчыны на дорӧ, Черных торйӧдчис друг дінсьыс, восьлаліс гортланьыс.

Герман омӧльтчӧма, лыыс да кучикыс сӧмын кольӧма. Нырыс кажитчӧ ещӧ нин ыджыд, чужӧмыс важӧн бритлытӧм. «Гӧтырыс вӧсна, тыдалӧ, жугӧдчӧ», — мӧвпыштіс Анна и локтіс шофёр дорӧ.

— Шогсян?

Герман эз бергӧдчыв, эз вочавидз. «Ог гӧгӧрво, мыйысь лӧгалӧ? Ми жӧ сылы сӧмын бурӧс кӧсъям вӧчны».

— Ме кӧ тэ местаын, гӧтырыд дорӧ ветлі, прӧща кори. Абу ӧмӧй гажтӧм? Кымын во ӧд ӧтлаын олінныд.

Шыасьӧмсьыс не рад лои, шофёр сэтшӧм мисьтӧма видзӧдліс сы вылӧ. Герман кыскис зепсьыс тыртӧм истӧг кӧрӧбка, шыбитіс кыр горув, сэсся крута бергӧдчис:

— Мый тэнад ме вӧсна гӧгйыд висьӧ? Муніс кӧ, мед ветлас.

Герман муніс. Сы бӧрся вӧтчис понйыс. Германлӧн син водзас Матрена. «Кыдзи сійӧ олӧ? Гашкӧ, збыльысь ветлыны сиктӧ?» Но сэк жӧ вомаліс асьсӧ: «Ог, ог... Курыдкашин оз любит кевмысьны».

Колӧ нин вӧлі кежны гортас, а эз кеж, кокъясыс нуисны водзӧ. Магазин дорӧ сувтыштліс, сарӧга кинас малыштіс понсӧ. Видзӧдліс гырысь ӧшиньяс вылӧ, ыркнитіс сьӧлӧмыс: кузь джаджъяс вылын, чачаяс моз веськыд радӧн, троньвидзисны бутылкаяс.

Ичӧтик кӧзырока кепкасӧ лэдзис дзик син вылас, мед не аддзыны мустӧм дозъяссӧ, ӧдйӧ ылыстчис магазин дорысь.

Бергӧдчис бӧр. Вина дозъяс век на дзирдалісны ӧшинь водзын, быттьӧ чуксалісны ас дінас.

Герман сувтіс пос помӧ, гыжйыштіс балябӧжсӧ, воськовтіс вылӧджык, кисӧ выльысь лэдзліс зептас. Кӧсйис нин пырны, но аддзис дружинникъясӧс и падмис. Дум вылас унатор воліс: штабӧ корлӧм, дружинникъяслӧн кӧритана кывъяс. Сьӧлыштіс кок улас, дульсӧ ниртыштіс сапӧг бӧрнас, сэсся йӧръяс пыр тімликтіс гортас.

Кымынӧдысь нин Анна пырӧ клубӧ, а сьӧлӧмыс быд пӧръя майшасьӧ. Со и ӧні мучитӧны сійӧс думъяс. «Кыдзи бара мунас рытыс, мед эськӧ унджыкӧн жӧ локтасны».

Ким заводитіс ворсны. Баянлӧн гора гӧлӧсыс ылӧдз кыліс восьса ӧшинь пыр, чуксаліс йӧзӧс. Анна сэк кості клубса сӧветысь членъяскӧд да запаньса физкультурникъяскӧд нуӧдіс ыджыд сёрни. Зыксисны, вензисны дыр, но сідзи и эз вермыны воӧдчыны ӧти кывйӧ.

Но ныв шуис сёрнисӧ нуӧдны помӧдз. Кор клублӧн залыс тыри йӧзӧн, шыасис отсӧгла том йӧз дінӧ.

— Вот ми тані ас кежын тӧлкуйтім стадион стрӧитӧм йылысь. Кыдзи думайтанныд, вермам огӧ вӧчны?

Залын кыптіс сэтшӧм зык, мый немтор оз позь гӧгӧрвоны. Кор неуна лӧньыштіс, шыасисны зонъяс.

— Вӧчам! Вӧчам!

— Сӧмын ставлы колӧ босьтчыны.

— Прӧстӧй сӧрӧм, нинӧм оз артмы, — кияснас ӧвтчис Костя. — Ме ногысь, бурджык танцуйтан площадка вӧчны.

— Кодлӧн мый висьӧ.

Кор клубӧ локтісны запаньса начальник Костин да мастер Модест Иванович, том йӧз босьтісны найӧс топыд кытшӧ. И сёрниыс бара заводитчис стадион йылысь.

— Мый та кузя шуас Павел Степанович? — запаньса начальник дорӧ шыасис Анна.

Ким пуктіс баянсӧ, разяліс мундир кизьяссӧ. Ланьтісны том йӧз. Ставӧн видзӧдлісны Костин вылӧ, виччысисны воча кыв.

— Мый ме верма та вылӧ шуны, — гӧгрӧс чужӧмсӧ малаліс начальник. — Дерт, буртор думайтӧмыдӧсь, но не ас кадӧ.

— Кыдзи не ас кадӧ? — сьӧд синъяссӧ начальник вылӧ чӧвтіс Ким.

— Сідз жӧ... Ӧти кӧсйӧмнад стадионыд оз артмы, сійӧс лӧсьӧдны колӧны уджалысьяс. А кытысь ме найӧс босьта, кор пуръясьны йӧзыс оз тырмы. План... план... эн вунӧдӧй та йылысь.

Но нывъяс да зонъяс эз сетчыны: корисны, споруйтісны.

— Техникаӧн сӧмын отсав, Павел Степанович, а ми кадтӧ асьным аддзам, рытъяснас кутам уджавны, — эз сетчы Ким. Вӧвлӧм салдатлы другъясыс веритісны, радейтісны сійӧс. Кутшӧм удж кӧть комсомольскӧй организация эз сетлы, зон некор эз ӧткажитчыв.

— Ковмас сетчыны, — шмонитіс Костин вылын Модест Иванович.

Кыдзи кӧть эз пыксьы Павел Степанович, а лои сӧгласитчыны. Кӧсйысис сетны бульдозер да кык машина. Гашкӧ, эськӧ и тайӧс эз сет, да вывті нин збоя корисны.

Нимкодясис Ким, радліс Зоя. «Молодеч, Анна! Асланым лоӧ стадион. Лоӧ кӧні том йӧзлы вермасьны пельклунӧн да вынъясӧн».

И Ким паськӧдіс баянсӧ выльысь. Тайӧ пӧръя гораджыка, жарджыка. Залын юрӧбтіс кыпыд сьыланкыв. Гажыс вочасӧн паськаліс, ыдждіс, кыдзи ыджыд тӧв водзын паськалӧ би.

Анна медводз петіс йӧктыны. Найӧ бергалісны Зоякӧд зал шӧрын, а Ким дыр эз вештыв на вылысь синъяссӧ. Ён чуньясыс сылӧн тэрыба чеччалісны кизьысь кизьӧ. Йӧктысьяслӧн лыдыс ӧдйӧ содіс, ыджыд залын регыд лои дзескыд.

8

Коймӧд вежон оліс Матрена сиктын. Герман дорысь мунӧм бӧрын сійӧ лун-лун пукаліс гортас, яндысис петкӧдчыны йӧз син водзӧ. Бать-мамыс кӧть быд ногыс бурӧдісны ассьыныс шудтӧм нывнысӧ, кыдз вермисны жалитісны да дорйисны сійӧс, но Матрена эз вермы ланьтӧдны асьсӧ.

Рытнас, кор удж вылысь воасны чой-вокыс, сійӧ старайтчӧ шутитны, быттьӧ нинӧм абу и вӧлӧма, но пӧръялан ӧмӧй мамтӧ, кодлӧн синъясыс аддзӧны быдтор, а сьӧлӧмыс норасьтӧгыс кылӧ нылыслысь шогсӧ.

Матреналы кажитчӧ, мый некор сійӧ оз вунӧд мужикыслысь ӧбидасӧ, ӧтнас кутас овны бать-мам дінас, гортас ӧд сылы лёка лӧсьыд. Но пуктас юрсӧ небыд юрлӧс вылӧ и некыдз оз вермы унмовсьны. Сӧмын сьӧд войнас вошлӧны шогъясыс. Восьтас синъяссӧ, и думъясыс бара нин котӧртӧны Эжва бердса посёлокӧ, стучитчӧны шор бокын сулалысь ляпкыдик керкаӧ.

Пемыд вой кодь жӧ сылӧн гажтӧм сьӧлӧм вылас. Нянь кусӧкыс оз пыр горшас. Майшасьӧмысла дзикӧдз косьмис, кыдзи нетшыштӧм дзоридз косьмӧ гожся шонді водзын.

«Ветла посёлокӧ, син пӧлӧн кӧть видзӧдла Герман вылӧ», — шуис аслыс, и заводитіс пасьтасьны. Мамыс, дерт, гӧгӧрвоис, кытчӧ мӧдӧдчӧ нылыс, но юасьны эз кут.

Матрена первойысь петіс гортсьыс. Ывлаын шоныд, гажа. Муяс вылын кышӧдчис веж ӧзим. Гӧгӧр сьылӧны лэбачьяс, налы шог ни гӧре. На вылӧ видзӧдӧмӧн и Матреналы лои кокньыдджык сьӧлӧм вылас, зіля тувччалісны кокъясыс.

Шочиника ышловзяс небыдик тӧв, нырӧ ӧвтыштас муртса кывмӧн чӧскыд дук. Туй пӧлӧн сярвидзисны нин посньыдик чветъяс. Муыс вевттьысьӧма веж эшкынӧн.

Посёлокӧ вотӧдз на Матрена кежис мир туй вывсьыс да вӧрӧдыс веськыда мӧдӧдчис аслас керка дорӧ, кытчӧ некор нин эз думайтлы волыны. Кыліс шорлӧн скӧралӧм шыыс, вот-вот мыччысяс тӧдса потшӧс. Быд воськовтӧмысь сьӧлӧмыс кутіс йӧктыны ёнджыка. Тыдалӧ, дзескыд лоис морӧс пытшкас, кӧсйис петны ортсӧ, вӧля вылӧ.

Сувтіс пушкыртчӧм коз улӧ, кутіс гӧгӧр гоннявны. Керка ӧдзӧсын ӧшаліс томан. Герман, тӧдӧмысь, удж вылын. Со и ичӧтик град йӧр, кӧні Матрена рытъяснас радейтіс ноксьыны. Окота видзӧдлыны керка пытшкӧ, но поліс: «Аддзас кодкӧ — лишнӧй сёрни лоӧ. Быдсяма йӧзыд ӧд эмӧсь. Кодъяскӧ, колӧкӧ, радлӧны миян торйӧдчӧм вылӧ».

Казяліс понсӧ. Сійӧ куйліс керка бокын, сьӧд нырсӧ шонтіс гож водзын.

— Катшыс! Катшыс! Донаӧй! — надзӧникӧн чукӧстіс сійӧс.

Пон чошнитліс пельяссӧ, сэсся тӧдіс, тыдалӧ, котӧрӧн уськӧдчис гӧлӧс шыӧ, ньӧв моз лэбис паськыд шор вомӧн. Ёна жӧ бырӧма гажыс: чеччыштлас кӧзяйкаыслы морӧсас, нюлыштас кисӧ, долыда никӧстас.

Матрена видзӧдӧ Катшыс вылӧ, а аслас синваыс доршасьӧ. Мый нӧ вӧчан, кор бабаыдлӧн синваыс гожся зэр кодь жӧ: оз на удит войтыштны — косьмӧма нин.

«Ой, донаӧй, ой, сьӧлӧмшӧрӧй! Тӧдан, кутшӧм меным гажтӧм да шог, — норасьӧ сійӧ понлы. — Висьтав, кыдзи олӧ кӧзяиныд: Пыр на, кӧнкӧ, юӧ? Чӧв олан?»

Вермас ӧмӧй мыйкӧ юӧртны кывтӧм пемӧс.

Матрена вуджис шор вомӧн орччӧн пуктӧм кык потш кузя, сулыштіс керка дорас, сэсся мӧдӧдчис посёлокӧ. Видзӧдліс кыр горулӧ: запань сувтӧдӧмаӧсь нин. Помтӧм, лыдтӧм йӧз жуис сэні, быдӧн мыйкӧ да мыйкӧ вӧчисны. Бонаяс костӧд оръявлытӧг кывтісны керъяс, кыліс пуръясян станокъяслӧн грымӧдчӧм шыыс. Матрена быд гожӧм уджавліс тані, и мыйӧн казьтыштіс пӧдругаяссӧ, кодъяс вӧліны ӧні ю вылын, нюкыртіс сьӧлӧмыс.

Зоя оланін весьтӧд прӧйдитігӧн дум вылас уси клубса заведующӧй. Сыкӧд кӧть Матрена омӧля тӧдса, но первойя аддзысьлӧм бӧрас жӧ воис сьӧлӧм вылас. «Зэв шань нылыс. Гашкӧ, пыравны сы дінӧ, юасьны Герман йылысь? Ӧшиньыс восьса. Сідзкӧ, гортасӧсь». И Матрена кежис. Кузякодь сулаліс кильчӧ помас, эз решитчы восьтыны ӧдзӧссӧ.

Рытӧдзыс кадыс вӧлі зэв на уна, и Анна кӧсйис ветлыны пенсионеръяс ордӧ, кодъяс бӧръя кадас ёна отсасисны нывлы. Посёлокын кӧть Анна оліс регыд на, а уна нин удитіс вӧчны клублысь уджсӧ бурмӧдӧм кузя. Котыртӧма клубса сӧвет, уджалӧны секцияяс, кружокъяс. Гырысь ӧшиньяса клуб ас бердас кутіс кыскыны йӧзсӧ пыр унджык и унджык. А тӧрыт матӧ сё морт петалісны выль стадион стрӧитны.

Анна петіс локтысьлы паныд. Посводзын муртса эз зурась Матренакӧд. Ныв тӧдіс сійӧс.

— Тэ нӧ кытысь усин? Ме вӧлі сиктад нин кӧсъя ветлыны, — Анна кутіс нывбабаӧс киӧдыс, кыскис ас бӧрсяыс коз пу дорӧ. Сэні ыркыд, оз курччасьны номъяс.

Матрена висьталіс ас мог йылысь, юасис мужик йывсьыс. Нывбаба матысса пӧдругалы моз норасис Анналы, юӧртіс сьӧлӧм бердас чукӧрмӧм шог йывсьыс, кутшӧм думъяс мучитісны сійӧс. Анна и ачыс дась отсавны шудтӧм нывбабаыслы, вӧчны ставсӧ, медым бӧр йитны жугалӧм семьясӧ ӧтлаӧ.

«Но и Герман, со кытчӧдз тэнӧ вайӧдіс юӧмыд! — скӧраліс ныв. — Татшӧм шань гӧтырӧс воштін».

— Ме думысь, тэныд бӧр колӧ локны мужикыд дінӧ, — сӧветуйтіс Матреналы. — Артельӧн кӧ босьтчам — бур туй вылӧ вермам на сувтӧдны.

Кӧть Матрена уна вой нин думайтліс та йылысь, век жӧ нывлы вочавидзис:

— Меным и гортын лӧсьыда овсьӧ.

— Аддза, гажтӧмтчан Германсьыд. Войдӧр жӧ бура овлӧмныд. Отсалам.

Матрена ачыс эз тӧдлы, кыдзи кузьмӧс чужӧм кузяыс кутіс визувтны синваыс. Но тайӧ сёрниыс сетіс сылы кутшӧмкӧ надея. «Локта... локта...» — шӧпкӧдіс аслыс. Татшӧм думӧн сійӧ эськӧ и бергӧдчис сиктӧ, аслас бать-мам дорӧ, но грек вылад аддзис Пеклаӧс, коді ӧшинь улас лэптіс град. Кыдзи нӧ он кежав, кор Пекла ачыс чукӧстіс.

Матрена эз мӧд юасьны мужик йывсьыс, но Пекла унатор висьталіс. Кыті содтыштас, кыті пӧрйыштас. Сёрнитны сійӧ мастер. Юӧртіс быдсяма дивӧсӧ: Герман быттьӧ оз и палявлы, пыр важ кодь. Весиг грӧзитчӧ вины Матренаӧс. Эз висьтав сӧмын ас йывсьыс, кыдзи кык пӧрйӧ нин корліс шофёрӧс пукавны гортас, кӧть Герман ӧнӧдз эз на пырав.

Нывбаба юрсӧ копыртӧмӧн восьлаліс сиктлань. Шуда мӧвпъяс вошины, быттьӧ эз и вӧвны. Пекла ылӧдз колльӧдіс сійӧс мудер синъяснас, сьӧлӧмсяньыс радліс. «Шогсьышт, Матрена, шогсьышт. Ныв дырйиыд тай юрыд лёка вылын вӧлі. Дӧвуйтышт сэсся и тэ, ме тай со дас витӧд во нин ӧтнам ола».

Важ моз сьылісны лэбачьяс. Туй пӧлӧн куткырвидзысь пуяс дінсянь ёнджыка ӧвтіс чӧскыд сир дук. Зеркалӧӧн лӧсталіс ылӧдз нюжӧдчӧм Эжва. Но Матрена эз кыв ни лэбачьяслысь долыда сьылӧмсӧ, ни эз аддзы вӧр-ваыслысь мичлунсӧ.

9

Лунъясыс котӧртісны ӧдйӧ. Быттьӧ неважӧн на кылалі йи, ызгисны паськыд шоръяс, а со воис нин гожӧм. Видзьяс да муяс вевттьысисны виж рӧмӧн. Вӧрын гӧрддзасис чӧд. Кольӧ некымын лун, и найӧ лӧзӧдасны.

Запань уджаліс кык сменаӧн.

Залом вылын уджалӧны ставыс мужичӧй войтыр, ёнысь-ён, удалысь-удал. Сӧмын Черных торъялӧ наысь — слабиник. Но ӧтлаын уджалігӧн и сійӧ зільӧ, кыдзи вермӧ, йӧзсьыс оз кольччы, кӧть смена помас мудзӧмысла кывсӧ шуны дыш.

Кымынысь нин сійӧ аслыс шуліс: «Эновта ставсӧ, муна карӧ, кокньыдджык удж корся», но ӧнӧдз некытчӧ эз мун, кодкӧ быттьӧ кутіс сійӧс ён киясын.

Уна радъясӧн нюжӧдчӧм сеткаяс вылын сулалӧны нывбабаяс. Найӧ бӧрйӧны да колльӧдӧны кывтысь керъяссӧ пуръясян станокъяслань. Вӧрыс надзӧник шлывгӧ и шлывгӧ, тыдалӧ, пом ни дор сылӧн абу.

Анна первойсӧ думайтліс, мый запаньын уджавны кокни: видзӧд сӧмын да отсышт багыръяснад, керъясыс асьныс мунасны кытчӧ колӧ. Но кор частӧджык кутіс волывлыны татчӧ, гӧгӧрвоис: и пуръясьысьяслы овлывлӧ зэв сьӧкыд. То ведраысь моз кутас шлявгыны зэр, паськӧмыд кӧтасяс медбӧръя сунисӧдз, то кыпӧдчас лэчыд вой тӧв, вӧрсӧ заводитас катӧдны ва паныд. Быд кер лоӧ йӧткавны мырдӧн.

Но талун луныс гажа. Лӧз енэжын абу ни ӧти кымӧр чир. Шонділӧн кӧсӧй лучьясыс пуръясьысьяслысь косьтӧны пӧсялӧм мышкунысӧ, гильӧдӧны гожъялӧм чужӧмъяссӧ. Гажа поводдянад частӧджык кылан серам, шуткаяс. Да и уджавнысӧ кыдзкӧ кокньыдджык.

— Ура-а-а! «Комиссарша» локтӧ! — горӧдіс кодкӧ залом вылын.

Ставӧн лэптылісны юръяснысӧ. Коді да кор Анналы сетіс первой «комиссарша» нимсӧ, некод эз тӧд. Первойсӧ ныв весиг лӧгасьлывліс, но сэсся велаліс. «Комиссарша кӧ, и мед комиссарша. Оз тай гырничӧн шуны. Велӧдчигӧн «партизанкаӧн» нимтывлісны, овсис сы понда».

Анна аддзис Черныхӧс. Матыстчис сы дорӧ.

— Кыдзи уджалан, Коля? — юаліс зонлысь.

Сы пыдди вочавидзис Ким.

— Старайтчӧ, старайтчӧ мортыс.

— Уджав, пиук. Пӧрысьман да юаласны, мый тэ вӧчин том дырйиыд, — ошкыштіс зонкаӧс и Модест Иванович. Сэсся надзӧникӧн вашнитіс Кутькиналы пеляс. — Эновтім кӧ, колӧкӧ, пӧрӧм турун моз сісьмис.

Тювӧстіс кузь свисток. Заводитчис шойччан час. Рабочӧйяс босьталісны нопъяс, сумкаяс, судзӧдалісны йӧв тыра бутылкаяс.

Разис нопсӧ и Ким, лэптіс шаньга стопа, кык пуӧм кольк.

— Гашкӧ, миянкӧд тшӧтш нуръясьыштан, а то газеттӧ лыддьыны он вермы, — не то шуткаӧн, не то збыльысь шуис Ким да пуксис орччӧн нывкӧд. — Небыд няньӧн гӧститӧда.

— Дивъя жӧ ӧтка пиыдлы! — шмонитіс Зоя. Анна тшӧтш шутитӧ-гӧлчитӧ.

Кор Кутькина заводитіс лыддьыны выль газет, сы гӧгӧр кытшыс топалі. Нывлӧн гӧлӧсыс небыд, лыддьӧ тэрмасьтӧг. Гожся шонділӧн лышкыд югӧръясыс удитӧмаӧсь нин гожъявмӧдны Аннаӧс. Чужӧмыс банйӧма. Сӧмын синъясыс век на важ кодьӧсь: сӧстӧмӧсь, югыдӧсь. Ныв вылын дженьыд соска ситеч платтьӧ, кокас гӧрд босоножки. Ичӧтик ён морӧсъясыс чургӧдчӧмаӧсь водзлань. Лыддьыштас неуна, видзӧдлас Кимлань. Ӧти лун кӧ оз аддзыв тайӧ раминик зонсӧ, нывлы гажтӧм, майшасьӧ сьӧлӧмыс. Кор да мыйӧн пӧкӧритіс сійӧс бригадир, Анна и ачыс оз тӧд. Ким вӧсна и ёнджыкасӧ сійӧ ӧні волывлӧ запаньӧ.

«Гашкӧ, талун жӧ висьтавны та йылысь Кимлы?», — здук кежлӧ волісны юрас кыпыд думъяс, сэсся повзьӧм лэбачьяс моз бӧр ӧдйӧ вошины.

Гора свисток бара нин чуксалӧ уджавны. Пуръясьысьяс разӧдчалісны асланыс местаясӧ. Шойччыштӧм бӧрын быдӧн кутісны трудитчыны зільджыка.

Старайтчис и Николай. Топӧдӧма паръяссӧ, муркӧдчӧ сӧмын. Пратьмыштӧм юрсисьыс лэччӧ пӧсьыс. Чышкыштас чужӧмсӧ дӧрӧм соснас, бара кутчысяс багырӧ. Сыкӧд орччӧн уджалӧ Ким. Сійӧ пелька котралӧ вильыд керъяс вывті, пыр уськӧдчӧ сэтчӧ, кӧні сьӧкыдджык.

Смена помасьӧмсӧ Николай эз на виччысь, сэтшӧм муніс кадыс. Мукӧд лунъяс серти талун весиг омӧльджыка мудзис. Посёлокӧ найӧ мӧдӧдчисны Кимкӧд ӧтлаын. Векньыдик пода туй пӧлӧн сярвидзисны купальничаяс, бобӧняньяс. Ӧвтіс льӧм да сэтӧр дукӧн. Ывлаыс шоныд-шоныд, турун пиысь то жбыркнитас-лэбзяс ичӧтик тэрыб лэбач, то ылӧдз чеччыштас кузь кокъяса чирк. Кӧть и дженьыд гожӧмыс войвылын, а мыйта аддзылан мичлунсӧ.

— Вай купайтчам, — лӧнь ю вылӧ видзӧдліс Ким.

— Ме вартчынысӧ, ог куж...

— Лок, лок! А то тэ вылын няйтыс чунь кызта, нывъяс оз кутны любитны.

Эжва эз лолав, куйліс-шойччис. Сӧмын шочиника ва веркӧсас чеччыштлісны ышмысь черияс, ас бӧрсяыс кольлісны посньыдик кытшъяс. Найӧ паськалыштасны, ыдждасны, сэсся бӧр вошӧны.

Купайтчисны вель дыр. Ким вартчӧ утка моз кокниа: петалас ю шӧрӧдзыс, бӧр бергӧдчас, мукӧд дырйи суныштлас, сэсся мыччысяс дзик мӧдлаын. Николай пырӧма ваӧ коскӧдзыс, кузь гыжъяснас чашйӧ няйт юрсӧ.

Берегӧ петӧм мысти сылы лои сэтшӧм кокни, быттьӧ сьӧкыд груз шыбитіс пельпом вывсьыс. Кимлы абу на окота пасьтасьны. Ю кузя исковтіс ёсь ныра катер, ва вылӧ колис паськыд туй. Недыр мысти береглань ызӧбтісны гырысь гыяс, найӧ дыр качайтісны кывтысь керъяссӧ.

— Кӧсъян кӧ варччыны, велӧда. Чери моз кутан сунласьны, — кык ки костас трусиксӧ пыдзраліс Ким.

Николай пыдди висьталісны синъясыс: «Велӧд, велӧд. Меным зэв окота лоны тэ кодь удалӧн, ёнӧн». Сылы ёнджыка пыр воис сьӧлӧм вылас лӧнь оласа Ким. Сійӧ зэв прӧстӧй, асьсӧ некор оз пукты вылӧ, кӧть и мукӧд зонъяс серти унджык тӧдӧ, бурджыка уджалӧ. Быд пӧрйӧ, кор Черныхлы лолі сьӧкыд, вӧвлӧм салдат медводз нюжӧдліс ассьыс ён кисӧ. «А вот Костя абу татшӧм, сылӧн чорыд сьӧлӧмыс».

Николайлы важӧн окота сёрнитыштны аслас ыджыдджык, тӧлкаджык ёртыскӧд, но туй костыс вӧлӧма дженьыд.

— Мыйла клубас некор он волывлы? Сэні сэтшӧм гажа, кымын кружок уджалӧ, — виччысьтӧг юаліс Ким.

Черных ыджыда ышловзис.

— Рад эськӧ вола, да йӧз дорас нинӧмӧн петны... Костюмӧй абу.

— Ньӧбны колӧ.

— Деньгаӧй оз тырмы.

— Удждыв.

— Коді нӧ удждас? Ме эськӧ мӧд пӧлучкаысь бӧр сеті. Кызь шайт кӧ — и тырмас. Расписка кӧть сеті.

Ким кыскыштіс другсӧ васӧд юрсиӧдыс, дивитана вочавидзис:

— Эк, тэ! «Расписка». Огӧ кӧ кутӧй веритны некодлы, мыйсяма йӧз лоам? Сёйышт да лок ме ордӧ, ӧтлаын ветлам магазинӧ.

Радысла Николай сідзи и эз вермы нинӧм шуны.

10

Мича поводдя быттьӧ эз и вӧв. Виччысьтӧг кыптіс ыджыд тӧв. Сійӧ скӧра котраліс посёлок уличаясӧд, гартіс, кояліс кос лыа, тшын моз лэптіс муысь буссӧ.

Посёлок сайсянь мыччысис ыджыд сьӧд кымӧр. Тӧв нырыс сэк кості уськӧдчис нин паськыд Эжва вылӧ, ас бӧрсяыс колис посньыдик серъяс, тшупӧдъяс. Берег пӧлӧн сулалысь пуяс ӧдйӧ садьмисны, заводитісны копрасьны, нетшкысьны. Ланьтісны, дзебсялісны лэбачьяс. Тыдалӧ, виччысисны поводдя вежсьӧм.

Кымӧр матыстчис и матыстчис, вевттис шондісӧ, писькӧдчис посёлок дорӧ. Небесаыс вочасӧн пемдіс.

Эз на удит Николай воны контора дорӧдз: небесаын гымыштіс-югнитліс билӧн кузь бӧж, сэсся шковмуні, пыркмуніс вӧрыс и ваыс.

«Зэрмас ӧмӧй?» — Юрсӧ вывлань чатӧртіс Черных да содтіс воськовсӧ.

Аддзис Почёт пӧв. Здук кежлӧ сувтыштліс. Ӧти бӧрся мӧд син водзас чеччалісны залом вылын уджалысьяслӧн нимъясыс. Медся первойӧн пасйӧмаӧсь Кимӧс, сы бӧрын Василий Изъюровӧс, Павел Расовӧс, Семён Оплеснинӧс. Кор воис список помас, ёкнитіс сьӧлӧмыс. Лыддис ӧтчыд... мӧдысь... Пыр на эз эскы аслыс. «Да тайӧ жӧ менӧ пасйӧмаӧсь». Дум вылас мыйлакӧ усьліны милицияса начальник, мастер Модест Иванович, Ким, Анна, Зоя. Найӧ быттьӧ тшӧтш сулалісны сыкӧд орччӧн да радуйтчисны.

Зэр войтъяс варова таркӧдчисны шиферӧн вевттьӧм керка вевтъяс вылын. Николай котӧрӧн мӧдӧдчис Ким ордӧ.

Эз и тӧдлы, кыдзи кайис посёлокысь джуджыд кыр. Радысла окота сьывны, дурны. Аддзис кӧзаӧс, коді сьӧкыд вӧрасӧ катлӧдлігтырйи бадзиктіс Николайлы паныд. Зонка кутыштіс сійӧс сюрӧдыс, печиктіс плешкас.

— Мун, мун, кузь тош, кӧзяйкаыд виччысьӧ.

Туй вомӧн вуджис гӧрд сорса петук. Черных босьтіс юрсьыс кепкасӧ, шеныштіс. Петук горзігтырйи пышйис. Зонкалы любӧ. Татшӧм радлунсӧ важӧн нин эз тӧдлы сійӧ. Пырис Ким ордӧ. Другыс виччысьӧма нин сійӧс. Пасьталӧма ассьыс салдатскӧй паськӧмсӧ, сапӧгыс дзирдалӧ.

Квартираыс Кимлӧн абу омӧль: кык комната, кухня. Книгаяс тыра этажерка вылын тыдаліс некымын фотокарточка. Джодж шӧрас гӧгрӧс пызан, вевттьӧма мича узоръяса клеёнкаӧн. Стен бокын сулаліс нёль-ӧ-вит улӧс.

Кимлӧн мамыс, пи кодьыс жӧ сьӧд да визув нывбаба, петіс кухняӧ, том йӧзӧс колис ас кежас. Пукалісны регыд. Ким чукӧстліс мамсӧ, мыйкӧ кылӧ шуыштіс сылы гусьӧн, сэсся пызан йӧрсьыс перйис да мыччис Черныхлы сьӧм.

— Он пов? Юа кӧ ставсӧ? — нюмъяліс зонка.

— Сэки менӧ другӧн эн лыддьы, — стрӧга вочавидзис бригадир.

Мыйӧн ывлаыс кобис, мӧдӧдчисны магазинӧ. Зэрыштӧм бӧрын туйыс небзьӧма, кӧтасьӧма. Гӧпъясын да гуранъясын гӧвкъяліс ва.

Магазинын ньӧбасьысьяс некод абуӧсь.

Заводитісны видлавны костюмъяс. Найӧ Николай вылын пукалісны лӧсьыда, быттьӧ сылы и вурӧмаӧсь. Торъя нин сьӧлӧм вылас воис сьӧд шерстянӧй костюм, — абу дона, а мича.

— Тайӧс, — шуис сійӧ да костюмсӧ пӧрччытӧг матыстчис стойка дорӧ, мыччис сьӧмсӧ Пеклалы.

Вузасьысь кык пӧръя лыддис деньгасӧ, дзебис ящикӧ, сэсся катласигтырйи петіс стойка сайысь.

— Мыйла нӧ менсьым дӧрӧмъяссӧ он новлы? Али гӧтырыдлы видзан?

Ывлаын выльысь чардыштіс. Руалӧм ӧшиньясӧд сявкнитліс би югӧр. Николай веськыда видзӧдліс Пекла вылӧ, чужӧмыс скӧрмӧмысла зэлалі, морӧс пытшкас мыйкӧ быттьӧ ори. Сійӧ гоз-мӧдысь нин кывліс татшӧм сёрнисӧ, но пыдди эз пуктыв. «Сідзкӧ, менӧ лыддьӧны вӧрнас... менӧ... менӧ...» Ачыс эз тӧдлы, кыдзи лои Пекла дорын, кабыртіс кулаксӧ.

— Нолтӧ, выльысь висьтав...

— И висьтала... Коді нӧ эськӧ, тэысь ӧтдор, гусяліс гез вывсьыс? О-о!.. гӧрдӧдін!..

— Пекла, йӧймин! — скӧрмис Ким.

— Тэнӧ оз юавны.

— Тайӧ ми тэныд сідзи ог кольӧй.

Николайлӧн син водзас чеччалісны виж кругъяс. Оз помнит магазинысь петӧмсӧ, кор да кӧні янсалі другыскӧд. Некымын кыв и шуис Пекла, а мыйта найӧ вӧчисны лёксӧ. Николай эз мун, котӧртіс, некодӧс эз аддзы, нинӧм эз кыв.

Мустӧм лои выль костюмыс. Пырис гортас, уськӧдчис крӧватьӧ. Син водзас воліс Рыгалолӧн паськыд чужӧмыс, кыз нырыс. Сійӧ жерйӧдліс пиньяссӧ да шӧпкӧдіс зонлы: «Но мый, эн кывзысь менсьым».

Воши Рыгало. Сы пыдди мыччысис скӧр дядьыс, код вӧсна сылы ковмис пышйыны гортсьыс некымын во сайын. Нинӧм на абу вунӧма.

Важсӧ кӧть Черных эз радейт казьтывлыны, ӧні выльысь ставыс сувтіс син водзас.

Николай чеччис крӧватьысь. Кӧсйис мунны Модест Иванович ордӧ. «Рыгалолӧн тайӧ уджыс, а славаыс ме вылӧ. Ӧні жӧ ветла да висьтала ставсӧ. И Пеклаӧс мед ӧлӧдӧны». Но сэн жӧ дум вылас уси Рыгалолӧн грӧзитчӧмыс: «Ме йылысь некодлы кыв ни джын. Висьталан — прӧщайтчы олӧмыдкӧд». Падмис, бӧр водіс крӧватьӧ.

«Асьсӧ ещӧ «прамӧй» вӧрӧн лыддьӧ, а бабйӧй кӧлуй дорӧ кутчысьӧма, — видіс да грӧзитчис Рыгало вылӧ. — Тӧдласны кӧ та йылысь другъясыд, кисӧ оз кутны сетны».

Недыр мысти Николай ордӧ таркӧдчисны.

Ким аскӧдыс вайӧдӧма тшӧтш Аннаӧс.

11

Зэрыштӧм бӧрын бара пуксис кос поводдя. Водз асывсянь сёр рытӧдз небесаын тыдаліс доналӧм шонді.

Кӧть гӧгӧр гажа да лӧсьыд, Германлӧн сьӧлӧм вылас арся вой. Керка пытшкӧсыс важ моз тыртӧм, гажтӧм. Вӧлі семья, но ӧти лунӧн ставыс пазалі, кыдзи жугалӧ стеклӧ, кор тувччан сы вылӧ сапӧга кокӧн.

Гоз-мӧдысь нин гӧтырыслы гижліс письмӧ, корис, медым Матрена прӧститас, но косявліс да шыбитіс пачас. Ӧтчыд весиг ветліс сиктӧдз, вой шӧрӧдз жӧдзис тесьт керка дорас, а пырнысӧ эз лысьт.

Талун, рейсысь локтігӧн, Германлы бара дум вылас уси гӧтырыс. Недыр мысти сійӧ пырас гортас, но некод оз уськӧдчы паныд. Оз аддзы сійӧ пызан вывсьыс и руалан шыд тасьті, кодӧс пыр сувтӧдліс Матрена мужикыс удж вылысь локтӧм бӧрын.

Со тыдовтчис посёлок. Сувтӧдіс машинасӧ гаражӧ, чышкаліс сэтысь буссӧ, сэсся гырыся восьлалігтыр мӧдӧдчис магазинӧ: коліс мыйсюрӧ ньӧбны ужын кежлӧ, тшыг кынӧмнад оз кут узьсьыны. Кӧзяйкатӧг олігӧн аслыс лоӧ быдтор вӧчны.

Кыскыштіс ӧдзӧссӧ, сійӧ эз воссьы.

— Пӧдса нин, пӧдса...

— Восьтыв, Пеклуш... рейсысь вои.

Вузасьысь броткӧдчыштіс пуан самӧвар моз, но век жӧ гольснитіс ён каличсӧ.

Герман ньӧбис тупӧсь нянь, консерв банка. Кӧсйис нин петны, но Пекла кит-кит серӧктіс, тувкнитіс шофёрлы кыз кинас.

— Гашкӧ, и спирт доз мыччыны, а то некодлы тэнӧ жалитыштныс. Али он лысьт, дружинникъяссьыд полан?

— Мый наысь повныс... найӧ оз люкасьны ни курччасьны.

— Э-э-э... эн висьтав. Вунӧдін, кыдзи стенгазетад ляскылісны.- — И Пеклалӧн синъясыс мудера югнитлісны. — Позис, майбыр, тэ кодь бур уджалысьтӧ и не янӧдны. Ме кӧ тэ местаын, важӧн велӧді найӧс.

Курыдкашин та вылӧ нинӧм эз вочавидз, сюйыштіс нянь тупӧсьсӧ киняулас, консерв банкасӧ качӧдліс вывлань, сэсся воськовтіс ӧдзӧслань. Пекла вӧтчис бӧрсяньыс, кутыштіс сійӧс соскӧдыс.

— Пышъян? А ме ещӧ на мыйкӧ кӧсйи юӧртны.

— Некор тэкӧд шурум-бурумнас ворсны. — Кутчысис нин ӧдзӧс вугйӧ, но Пеклалӧн кывъясыс тшӧктісны бергӧдчыны. — Мый тэ шуин? — ӧдйӧ юаліс сійӧ, кӧть и зэв бура кыліс. Чужӧмыс дзик пыр вежсис.

— Матреныд, мися, воліс. Тэныд поклон тшӧктіс висьтавны. Кӧсйи пӧ бӧр локны Митрофаныч дорӧ да дружинникъяс оз тшӧктыны. А тэ шуан: «Найӧ оз курччасьны ни люкасьны».

Вузасьысь унатор на висьталіс, но шофёр пельясӧдз воисны сӧмын ӧткымын кывъяс. Сійӧ пуктіс няньсӧ тыртӧм бӧчка вылӧ, бергӧдчис стойка дорӧ, чӧвтіс дас шайта деньга.

— Мыччы. Герман талун гуляйтны кутас.

Пекла чышкыштіс спирт дозсӧ халат бӧждорас, сувтӧдіс стойка вылӧ. Курыдкашин пуктіс бутылкасӧ кузь зептас, йӧткыштіс сапӧг нырнас ӧдзӧссӧ.

— Ой, ещӧ ӧтитор кӧсйи юавны, — бӧрсяньыс вӧтчис Пекла. Герман неокотапырысь бергӧдчис. — Кор нӧ карад мӧдӧдчан?

— Кык лун мысти. А мый?

Кыз сьылісӧ вузасьысь бергӧдліс гӧгӧр, видзӧдліс, оз-ӧ кодкӧ кывзы, сэсся гусьӧникӧн заводитіс вашкӧдны:

— Дядь менам карас олӧ. Гашкӧ, пӧпутнӧ нуан сылы кык мешӧк зӧр шыдӧс? Порсь видзӧны, вердныс нинӧмӧн. Ог ӧд прӧста тшӧкты, мынтыся. Сӧмын некод мед оз тӧдлы.

— Кысь тэныд зӧр шыдӧсыс?

— Нинӧм абусӧ эн юась. Сідзкӧ, надейтча? Пырав рытнас, суртор вӧчыштлі, а то ме пыр ӧтнам. Эн пов, Матреныд оз тӧдлы.

Дыр чӧв оліс Герман, быттьӧ думайтіс, мый сылы вӧчны. Сэсся лэптіс юрсӧ вылӧджык да веськыда видзӧдліс вузасьысь вылӧ.

— Жулик тэ, Пекла. И менӧ сэтшӧмӧн чайтан. Сур вылӧ сӧвесьтсӧ кӧсъян ньӧбны.

— Йӧймин! Надзӧнджык, кыласны йӧзыс.

— И мед кылӧны. Вот вӧлӧм кыдзи тэ вузасян: дядьлы мешӧкъясӧн, миянлы — пига. Яндысьтӧм син. Кыдзи тэ лысьтан татшӧм няйт делӧас гудравны менӧ?

Пекла и збыльысь повзис: друг да Герман висьталас контораӧ, вермасны вӧтлыны удж вывсьыс.

— Ради бога, эн горзы. Ме ӧд шутиті.

— Жаль, мый баба тэ, юбка новлан, а то петкӧдлі эськӧ пуж, мед он кут гусясьны. Сідзи и тӧд: аски кӧ зӧр шыдӧстӧ он вузав, дружинникъяслы висьтала.

Крапнитіс ӧдзӧссӧ, муртса эз пӧдлав Пеклалысь юрсӧ.

* * *

Быдса тӧлысь кутчысис Герман, а талун бара ныр улас сулалӧ югыд доз. Стенсьыс аддзис Матренаыслысь карточкасӧ, кодӧс тэрмасигад абу удитӧма нуны. Гӧтырыс быттьӧ веськыда видзӧдӧ сы вылӧ да дивитӧ.

Но Герман оз кывзы. Юис стопка, мӧдӧс. Ваӧн сорлалӧм спирт некыдз оз вермы пӧкӧритны сійӧс, сӧмын морӧс пытшкас лои шоныдджык да мудзӧм ки-кок кузяыс тэрыбджыка кутіс ветлыны вирыс.

Закуска пыдди свежӧй лук турун, Курыдкашин ачыс пуктіс луксӧ ӧшинь улас. Матреналӧн кӧ, колӧкӧ, кык весьт кузя нин сійӧ кыпӧдчис, а Германлысь и лукыд оз кывзысь: жеб, вижӧдӧма. Ёгӧн тырӧм градъясӧ немтор оз быдмы. Курччас луксӧ, ыджыда ышловзяс. Син водзас волас гӧтырыс. Ок, кутшӧм кузьӧсь, гажтӧмӧсь рытъясыс ӧткӧнтӧ олігӧн: некодкӧд варовитыштны, некодӧс радейтны.

Дырӧннад Герман таръявны кутіс, ён гӧлӧснас горӧдіс сьывны. Бур ногӧн кӧ, водны колӧ, шойччыны, но вежӧрыс оз кывзысь, нуӧдӧ йӧз дінӧ.

И Герман мӧдӧдчис...

Вель дыр колӧкӧ буаліс-ветліс посёлок кузя, но аддзис Костяӧс.

— О-о... дружинникъяс, — гудыр синъяссӧ сійӧ чӧвтіс комендант вылӧ. — Ог пов тіянысь.

Шофёр кӧсйис нин мунны, но крут комендант заводитіс грӧзитчыны сылы:

— Тадзи кутан овны, вӧтлам удж вывсьыд. Эз ӧд прӧста гӧтырыд пышйы.

Тайӧ кывъясыс, тыдалӧ, дойдісны Германӧс: вылӧ лэптіс сьӧдасьӧм ыджыд кулаксӧ, некымынысь вайӧдліс комендантлы ныр улас. Костя кутіс сійӧс киӧдыс, но мӧдыс скӧра тракнитчис.

— Менӧ вӧтлыны, Курыдкашинӧс? Ак тэ, клестер!

И Герман кучкис Костялы пиняс. Кучкис и муніс сьылігтырйи, быттьӧ сідзи и колӧ. Комендант пуктіс чегӧм пиньсӧ киас, гоз-мӧдысь сьӧлыштіс вирӧн, сэсся котӧртіс штабӧ. Пырӧмӧн тшӧтш лэптіс сэтшӧм зык, мый дружинникъяс быдсӧн чуймисны.

— Мый нӧ тайӧ татшӧмыс? Комендантӧс нин нӧйтӧны! Аски жӧ нарсудӧ гижа заявленньӧ, — ӧтарӧ-мӧдарӧ джодж кузя жӧдзис сійӧ, быд ногыс видіс Германӧс.

Анна первойысь аддзис Костяӧс татшӧм скӧрнас. Повзис. «Уна жӧ лёкыс. Вермас кӧ, Германӧс ловъя вывсьыс ньылыштас. Меным первойсӧ Костя кажитчыліс меліӧн, бурӧн, а вӧлӧм дзик мӧд пӧлӧс: чорыд сьӧлӧма, асьсӧ сӧмын радейтӧ».

Модест Иванович кывзіс-кывзіс Костялысь видчӧмсӧ, сэсся эз вермы терпитны, орӧдіс крута:

— Тырмас! Тӧдмалам аски ставсӧ. Мыжа кӧ Курыдкашин, судӧ сетам. Общественнӧй суд кутас судитны.

Анналы друг дум вылас уси, кыдзи комендант, некодлысь юасьтӧг, шобсьылӧма Николай Черных ордын.

— Германӧс, дерт, судитны колӧ. Но оз мешайт мыйсюрӧ думыштлыны и Костялы. Сылӧн аслас эмӧсь тырмытӧмторъяс.

— Тайӧ тэ мый йылысь, Анна Поликарповна? — места вывсьыс кыпӧдчыліс комендант да повзьӧмпырысь видзӧдліс ныв вылӧ.

— А сы йылысь, мый асьтӧ вывті вылӧ пуктан, быдӧнлы грӧзитчан судӧн да тюрьмаӧн, некодкӧд он кӧсйы лыддьысьны, — Анна пыдди вочавидзис Ким. — Он радейт тэ йӧзсӧ. Ставсӧ ӧти аршынӧн мерайтан. А ӧд горзӧмнад да видчӧмнад ылӧ он мун.

— Да, ёртъясыд веськыда висьталӧны. Думыштлы бурджыка та йылысь. Курыдкашинӧс, дерт, позис важӧн вӧтлыны удж вылысь, судитны, а ми ноксям сыкӧд. — Тайӧ Модест Ивановичлӧн гӧлӧсыс. — А мыйла ноксям? Эскам сылы, колӧкӧ, прамӧй мортӧн на лоӧ.

Дӧзмис Костя, ку пиас оз тӧр, но век жӧ лои кывзыны ёртъясыслысь. Зэв нин ӧтсӧгласаӧсь найӧ. Тыдалӧ, водзвыв сёрнитчӧмаӧсь. «Со вӧлӧм мыйла меысь ӧтдортчӧ Анна. Но и мед, ог кут кевмысьны. Ме ассьым донӧс тӧда».

И Костя медводз муніс штабысь, ӧдзӧссӧ весиг эз пӧдлав. Гортас сійӧ эз пыр, унаысь мерайтіс кузь улича, коді нюжӧдчӧма посёлок шӧрӧд. Вӧчас воськов кызь, сувтыштлас, заводитас видны асьсӧ.

«Пышйи, лӧгаси. А мыйысь? Абу ӧмӧй найӧ правӧсь? И Аннаӧс ас дінысь кӧдзӧді. А нылыс кутшӧм! Эк!»

Недыр мысти кутісны разӧдчавны и мукӧд том йӧз. Кӧть кадыс сёр нин, матыстчӧ вой шӧрӧ, войыс югыд-югыд. Керкаяс костӧд да уличаяс кузя пӧльтіс шоныд тӧв. Шор пӧлӧн ӧшаліс еджыд ру. Сійӧ то кыпӧдчывлас вывлань, качайтчыштас регыдик, либӧ бӧр лэччас му бердас.

Том йӧз сулыштісны контора ӧшинь улын, сэсся посньыдик чукӧръясӧн заводитісны мунавны коді кытчӧ: ӧтияс гортаныс, мӧдъяс — колльӧдісны ассьыныс сьӧлӧм косьтысьяссӧ. Зоя мудера мигнитіс Анналы, котӧрӧн мӧдӧдчис том нывъяскӧд.

Кимлы тайӧ и вӧлі колӧ. Ныла-зонма колины ас кежас. Анна быттьӧ гӧгӧрвоис зонлысь думъяссӧ, эскана видзӧдліс сы вылӧ.

— Ӧтнанымӧс колисны. Гашкӧ, колльӧдыштан?

— Мыйла ог, колльӧда, дерт.

Кымын дырджык восьлалісны, сымын кокньыдджык, долыдджык лои сьӧлӧм вылас зонлы. Ныв асьсӧ кутіс прӧстӧя, старайтчис шутитны, серавны. Вочасӧн и Ким збоймыштіс, эз нин важ моз яндысь. Да и мыйысь яндысьныс, кор Аннаӧс радейтӧ сійӧ? Ким аддзӧ сылысь шоныда видзӧдан синъяссӧ, вӧсньыдик гожъялӧм сьылісӧ. Пельясыс кылӧны нывлысь сёрнисӧ, серамсӧ, лов шысӧ.

Ким ылісянь на казяліс сьӧдасьыштӧм дзиръя. Вот-вот Анна кежас сэтчӧ, бара шуас: «Гранича, водзӧ оз позь». Но ныв ӧшинь улас эз кеж, быттьӧ эз казяв керкасӧ, надзӧникӧн восьлаліс водзӧ.

— Менам талун и унмӧй оз лок, — шуыштіс сійӧ, сэсся копыртчыліс туй бокӧ, нетшыштіс сэтысь виж юра дзоридз, некымынысь вайӧдліс ичӧтик ныр дорас. — Тэ эн на дӧзмы?

— Мый тэ...

Найӧ мунісны посёлок помӧдз. Шор сайын тыдаліс сьӧд вӧр. Пуяс топӧдчӧмаӧсь ӧта-мӧд бердас, сулалӧны ланьтӧмӧн, оз вӧрзьыны, оз вашкӧдчыны. Ляпкыдик шор и то мудзӧма сьывны.

Ныла-зонма бергӧдчисны бӧр. Унаысь сувтыштлісны туй шӧрӧ. Некоднанныс эз тэрмасьны.

Кытчӧ тэрмасьны, кор шудыд дінад, орччӧн!

Ким тайӧ рытнас первойысь окыштіс Аннаӧс. Та йылысь сӧмын тӧдӧ сикт помын сулалысь ӧтка льӧм пу.

12

Тӧварищескӧй суд чукӧртчис ӧбед кадын. Пуръясьысьяслы быд минут дона. Муртса на тювӧстіс гудок, рабочӧйяс гырысь чукӧръясӧн мӧдӧдчисны запань весьтса веж луд вылӧ. Йӧзыс сэні тыр. Локтӧмаӧсь и асъя сменаын уджалысьяс. Коді сулалӧ, коді пукалӧ веськыда му вылас. Том зонъяс пыстаяс моз куткырвидзӧны кер чукӧръяс вылын. Сэсянь унджык аддзан, некодлы он мешайт.

Луд шӧрын гӧрд сатинӧн вевттьӧм кузь пызан, некымын улӧс суддялы да заседательяслы. Неылын скамья. Сійӧ тыртӧм на, но некод оз пуксьы.

Архипыч важӧн аслас местаын. Ӧчкисӧ лэптӧма плеш вылас, видлалӧ кутшӧмкӧ бумагаяс. Лӧз дӧрӧма, ус-тошсӧ тшӧтшкӧртӧма, пужъялӧм юрыс шыльыд.

Чужӧм сертиыс позис гӧгӧрвоны: пӧрысь сьӧлӧмыс дедлӧн майшасьӧ. Кылӧдчан уджъяс вылын комын во чӧж уджалігӧн сійӧс уналаӧ нин бӧрйылісны — месткомса председательӧ, райсӧветса депутатӧ, народнӧй судса заседательӧ, а суддяӧн лои первойысь на.

Локтіс Пекла. Некод вылӧ эз видзӧдлы. Чужӧмыс багралӧ, синъясыс скӧрӧсь. Тӧдӧ: эз гӧститны сійӧс татчӧ корны. Талун сылы ковмас кыв кутны став йӧз водзын винаӧн гусьӧн вузасьӧмысь, Николай Черныхӧс суклялӧмысь.

— О, господьӧ, дӧва морт вылын кутісны смекайтчыны, — кыз сьылісӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ бергӧдліс Пекла. Сэсся заводитіс грӧзитчыны прокурорӧн да судӧн.

Герман сулалӧ пу бокӧ мыджсьӧмӧн, ситурунӧн гудйӧ пинь костсӧ. Мый думайтӧ сійӧ, сьӧкыд гӧгӧрвоны. Синъясыс гажтӧмӧсь, видзӧдлан — жальыд петас. И сійӧс кутасны судитны. Комендант, дерт, оз прӧстит.

— Заводит, Архипыч! — кыліс некымын гӧлӧс.

Дедлы мӧдысь тшӧктыны оз ков. Ӧдйӧ сувтіс пызан дорӧ, косіник кисӧ лэптыліс вывлань. Лӧнь лои. Суддя дорӧ, ӧтар-мӧдар бокас, пуксисны заседательяс.

Пеклаӧс быттьӧ шылаӧн бокас чутйӧдлӧны — жӧдзӧ, бергалӧ. Герман гусьӧникӧн кыйкнитлывлӧ сы вылӧ, ас кежас видчӧ: «Ук, проклятӧй бӧчка! Не тэнад сӧрӧмыд кӧ, колӧкӧ ме и судас эг сюр».

Суд заводитчис.

Кыв сетісны Пеклалы. Сёрнитны сійӧ мастер, сяргыштіс сярган моз, видзӧдліс гӧгӧр, быттьӧ кӧсйис тӧдны: прӧститасны оз? Сэсся выльысь заводитіс шенасьны кияснас. Кӧсйис бӧрддзыны: гашкӧ, жалитыштасны, но синваыс эз пет. Заводитліс мудеравны. Сӧмын и сійӧ эз отсав — нывбабаяс пыр жӧ горӧдісны: «Тырмас руч моз мойдны, бур йӧзсӧ ылӧдлыны».

И Пекла гӧгӧрвоис: сійӧс оз прӧститны. Вирӧдз курччис ӧшӧдчӧм льӧбсӧ, скӧра пуксис.

— Вӧтлыны удж вывсьыс! — горзісны мужикъяс. — Мед велалыштӧ.

Ӧти бӧрся мӧд пызан дорӧ матыстчылісны общественнӧй мыжалысьяс. Пеклаӧс некод эз дорйы.

Николай да Ким пукалісны воддза радас. Николай пӧлыньтыштӧма юрсӧ, кывзіс сюся. Ӧд и сійӧс регыд корасны пызан дорӧ, ковмас висьтавны Пекла йылысь. Николай некор на эз сёрнитлы та мында йӧз водзын, поліс. Кӧть сылы унатор абу гӧгӧрвоана, но сьӧлӧмнас кыліс: пуръясьысьяс веритӧны сылы. Сідзкӧ, Пеклаысь ӧтдор некод оз лыддьы сійӧс вӧрӧн.

Кыв корис милицияса старшина Попов, кирзӧвӧй сумкасьыс перйис кутшӧмкӧ бумага.

— Карсянь воис юӧр: милиция арестуйтӧма аферист Рыгалоӧс. Сы ордысь сюрӧма Самариналӧн вошлӧм кӧлуйыс.

Пекла весиг вунӧдчыліс, мый судитӧны сійӧс, ышловзис да шуис:

— Слава богу... Сідзкӧ, сюри. А ме мыйкӧ нин шогси.

Рыгалолысь нимсӧ казьтыштӧм бӧрын Николай быдсӧн дрӧгнитліс. Со быттьӧ сійӧ куйлӧ лёк мортыскӧд ӧти крӧвать вылын да сійӧ надзӧникӧн шӧпкӧдӧ: «Эм ӧти удж, сійӧн тэнӧ и корси. Абу буса, но нажӧтнӧ». Кывзысис кӧ зонка сэки, колӧкӧ, тшӧтш ковмис веськавны решетка сайӧ.

— Ми жӧ шулім, Коля абу мыжа, — горӧдіс Анна.

— Вӧтлыны Пеклаӧс, яндысьтӧм синмӧс! — гӧгӧр кылісны гӧлӧсъяс. Пекла йӧжгыльтчис.

А суддя лыддис нин приговор: «...Корны вештыны гражданка Фекла Андреевна Самаринаӧс удж вылысь».

...Суд водзӧ сувтіс Герман Курыдкашин. Уна синъяс видзӧдӧны сы вылӧ. Шофёр быдӧнӧс тӧдіс, кымын во ӧд уджалісны ӧтлаын. Юрыс сьӧктаммӧма. Синъяссӧ лэдзӧма муас, полӧны видзӧдлыны йӧз вылӧ. Сулаліс да кабраліс кепкасӧ. Дзебсьыны эськӧ тайӧ веськыда видзӧдысь синъяссьыс, но кытчӧ? «Та выйӧдз воӧдчин, — шӧпкӧдӧ сылы вежӧрыс. — Вина вылӧ сӧвесьттӧ вузалін, ёртъяс водзад асьтӧ янӧдін».

Колӧ мыйкӧ шуны, висьтавны. Кыв сылы суддя сетіс, но вомыс Германлӧн эз воссьы. Аддзис Модест Ивановичӧс, лои ещӧ нин яндзим. Кымынысь мастер ӧлӧдліс сійӧс бурӧн и лёкӧн, — эз кывзысь.

— Вугыртін, Герман! Висьтав кодарӧкӧ, — горзісны зонъяс.

Герман ыджыд нырнас кыскыштіс шоныд сынӧдсӧ, видзӧдліс кок вылас. А сьӧлӧмыс зӧлитӧ, висьӧ, быттьӧ солӧн киськалісны.

Сэсся лэптыштіс юрсӧ.

— Мыжа ме, мыжа... прӧща ог кор... Судитӧй...

Ӧти здук кежлӧ йӧз чукӧр шызьыліс. Водзӧ Герман немтор шуны эз вермы.

Пызан дорӧ писькӧдчис Костя. Сійӧ разяліс дӧрӧм кизьсӧ, кинас малыштіс тшӧкасӧ, быттьӧ кӧсйис видлыны, збыльысь-ӧ шофёр кучкӧмысь чеги сылӧн пиньыс, сэсся лӧсьӧдыштіс юрсисӧ да заводитіс крӧтитны ассьыс «прӧтивниксӧ». Бӧръя помас нин комендантлӧн небзьыштіс сьӧлӧмыс.

— Ме верма и прӧститны Герман Митрофановичӧс, — надзӧникӧн шуис сійӧ да мыйлакӧ синъяснас корсис Аннаӧс. — Но суд, дерт, оз прӧстит.

Герман кыкнан кинас кутчысьӧма скамья бердӧ, оз вӧрзьы весиг: то пӧсявлас, то йирмӧг босьтлас. Кокньыдджык терпитны, Костя кӧ водзӧссӧ кучкис пель бокас. Дум вылас усьлі гӧтырыс, быттьӧ сысянь виччысис отсӧг. Тӧдӧ оз бара сійӧ, кутшӧм сьӧкыд да яндзим Германлы.

А Матрена буретш сэки сулаліс тасянь неылын да видзӧдіс, мый вӧчсьӧ паськыд луд вылын. Сёрниясыс кӧть сы пельӧдз эз воны, но тӧдіс: пуръясьысьяс ставыс дивитӧны сылысь мужиксӧ.

Талун асыв на Матрена дорӧ воліс Анна, висьталіс ставсӧ Герман йылысь. «Вӧлін кӧ Герман дінын, татшӧмторйыс, гашкӧ, эз и ло. Сійӧс быдса тӧлысь некод эз аддзыв код юрӧн. Сідзкӧ, вермӧ кутчысьны, колӧ сӧмын киӧ босьтны».

«Меным, чайтан, кокни, — вочавидзис Матрена. — Мамлы моз висьтала ставсӧ... Регыд ӧд менам кага лоас. Чужъясьӧ нин, дитяӧй, со тані, сьӧлӧм бердын. Герман нинӧм на оз тӧд».

«Ӧні жӧ мунам запаньӧ, — тэрмӧдліс нывбабаӧс Анна. — Эн пов, ми тэнӧ ог лэдзӧй кедзовтны».

Сійӧ и ачыс важӧн думайтіс та йылысь, но Пеклакӧд сёрнитӧм бӧрын эз лысьт мунны. Пасибӧ Анналы, эз эновт, медся сьӧкыд кадас мыччис кисӧ.

Матӧ час нин Матрена пукаліс вӧрын. Анна эськӧ тшӧтш вӧлі нуӧдӧ суд вылӧ, но сійӧ эз мун, яндзим мужик вӧснаыс. «Кутшӧм синъясӧн нӧ видзӧдла йӧз вылас, тані жӧ менӧ быдӧн тӧдӧны. Эн кор, ог мун».

Матреналы ас кежас лӧсьыдджык: некод оз аддзы. Пукалӧ ляпкыдик кер бунт вылын, синъяссӧ вештывтӧг дзоргӧ береглань. Кор Герман сулаліс йӧз водзын, сылы зэв бура тыдаліс мужикыс. Но вот сійӧ пуксис и воши йӧз пӧвстас.

Костя бӧрын пызан дорӧ петаліс запаньса начальник, мастер, Ким. Кутшӧм окота тӧдны, мый найӧ висьталісны. Но кылан ӧмӧй та ылнасянь?

Кер бунт помӧ пуксис кузь бӧжа сырчик, тэрыба заводитіс котравны. Вомас сылӧн ӧшаліс кузь нидзув. Лэбач котралыштас керъяс кузяыс, лэдзлас вомсьыс сёянсӧ, нораа горзыштас. «Мый сылы татысь колӧ?» Сэсся видзӧдліс керъяс улӧ да радысла муртса эз горӧд. Кос турунъясысь тэчӧм поз пиын куткырвидзисны посньыдик кайпиян. Найӧ паськӧдӧмаӧсь вижоват вомъяссӧ, виччысьӧны мамсяньыс сёян. Матрена вешйис бокӧджык. Сырчик мыйкӧ дыра лэбалыштіс нывбаба гӧгӧр, сэсся бӧр пуксис кер бунт вылӧ, тюркнитіс аслас позйӧ.

«И ме регыд мамӧн лоа. Мед эськӧ детинка чужас, Германлы ӧд пи колӧ». Матреналы друг лои сэтшӧм лӧсьыд, окота ӧні жӧ котӧртны мужикыс дінӧ, висьтавны аслас радлун йылысь. Та бӧрын Матрена эз нин вермы пуксьыны кер бунт вылӧ, мӧдӧдчис береглань. Сійӧ восьлаліс вугралысь пуяс костӧд, а юрас бергалісны выльысь-выль думъяс. Пуяс гӧгӧр быдмисны уна пӧлӧс чветъяс, кодкӧ быттьӧ найӧс кӧдзӧма татчӧ.

Вель ылӧдз сійӧ муніс. Вӧрыс вочасӧн гежӧдмис, сэсся тыдовтчис неыджыд видз, кытчӧ абу на инмӧдчылӧма лэчыд коса. Нырӧ ӧвтіс турунлӧн да дзоридзьяслӧн чӧскыд дук. Водны эськӧ кузь турун пиас да нинӧм йылысь не думайтны. Окота котӧртны, но кокъясыс оз кывзысьны. Видзӧдліс берег дорӧ. Сэні некод нин эз вӧв. Матреналы паныд шор пӧлӧн восьлалісны Анна да Герман. Со найӧ воисны вӧр дорӧ. Кутькина индіс кер бунтлань, йӧткыштіс шофёрӧс мышкӧдыс, а ачыс бӧр котӧртіс Эжвалань.

— Мыйӧн помасис? — юаліс медбӧрын гӧтырыс.

— Выговор ляскисны. А янӧдісны кутшӧм ёна...

— Чайтін, преникӧн кутасны вердны? Ачыд мыжа.

Герман кутыштіс гӧтырсӧ, важӧн бритлытӧм чужӧмсӧ пуктіс косіник пельпом вылас.

— Ӧні жӧ мунам гортӧ. Ме ставсӧ нин тӧда, Анна висьталіс. Збыль ӧмӧй тайӧ? Весиг эз веритсьы! Матрена... Сідзкӧ, пи кутам виччысьны. Герман Курыдкашинлӧн лоӧ пи!

Матрена эз вӧрзьы места вывсьыс, чукӧртыштіс кияснас юбкасӧ, пуксис веж турун вылӧ.

— Герман, кыдзи нӧ сэсся водзӧ кӧсъян овны?

— Тэ мый? Он верит? Ме кыв сеті, став йӧз водзас. Эг ӧмӧй овлӧ бурасӧ? Овлім! — сэсся ланьтыштліс, выльысь видзӧдліс Матрена вылӧ, поліс, мый сійӧ оз кут кывзыны помӧдз. — Прӧстит, Матрена. Мый вӧлі — кольӧма, водзӧ оз ло.

Некымын мелі кыв, и Матреналӧн небзис сьӧлӧмыс. Оз прӧста шуны: кадыд быдтор бурӧдӧ, кадыд быдтор шыльӧдӧ. Сійӧ мыччис мужикыслы ичӧтик кисӧ, кокниа чеччис, а сэсся мӧдӧдчисны гортас.