ШОНДІ, МУ, ТӦЛЫСЬ ДА КОДЗУВЪЯС
Енэж
Иван Орлов велӧдчыліс сиктса школаын. Помалігас сылы вӧлі нин 17 арӧс. Сӧмын сэні велӧдчӧмнас сылӧн сьӧлӧмыс эз на бурмы. Ёна на вӧлі гажыс петӧ гырысьджык школаясӧ мунны да быдтор йылысь тӧдмавны. Мыйкӧ вӧлі вежалас (завидьтас) карса гырысь школаясын велӧдчысьяс вылӧ. Окота сылы накӧд тӧдмасьны, юасьыштны налысь ӧттор-мӧдтор йылысь. Ёнджыкасӧ вӧлі сылы окота тӧдны: шонді йылысь, му йылысь, тӧлысь йылысь да кодзув йылысь, мый на пытшкын эм, мый понда зэрӧ, лымъявлӧ, гымавлӧ-чардавлӧ да уна на мукӧдтор йылысь.
Мыйсюрӧ Иван та йылысь ичӧт школаас велӧдчигӧн тӧдліс нин: муыд пӧ гӧгрӧс, сяр кодь жӧ, бергалӧ дурпоп моз (юла моз), а ӧтчыд бергӧдчӧм вылӧ сылы колӧ сутки, 24 час; тӧдліс, мый вӧсна овлӧ луныд да войыд — муыд бергалігас ӧти баннас видзӧдӧ шонділань, сэки сэні — лун, мӧдар банас шондіыслӧн югӧръясыс оз инмыны да сэті пемыд — вой. Бергалӧмлаыс муыдлӧн быд места овлӧ шонділань банӧн и мышкӧн.
Иванӧс дивӧ босьтіс, — велӧдысь висьталіс: оз пӧ ӧд шондіыд да кодзувъясыд бергавны му гӧгӧрыд (кыдзи тай миянлы кажитчӧ), а муыд пӧ ачыс бергалӧ рытыввывсянь асыввывлань. Мортыдлы кажитчӧ, быттьӧкӧ став кодзулыс и, шондіыс и, бергӧдчӧны му гӧгӧр асыввывсянь рытыввывлань. Синмыд, вӧлӧмкӧ, ылӧдлӧ морттӧ. Сэтшӧмтор жӧ позьӧ аддзыны кӧрт туй вывті поездын мунігӧн — миянлы кажитчӧ, быттьӧкӧ вагоныс сулалӧ, а пуясыс, керкаясыс, телеграф столбъясыс бокӧдыд мунӧны.
Сідзжӧ сійӧ тӧдліс: тулысыд, гожӧмыд, тӧлыд, арыд овлӧны бергалӧм вӧсна жӧ. Муыд ас гӧгӧрыс бергалігтырйи бергалӧ шонді гӧгӧр. Ӧтчыд шонді гӧгӧр бергӧдчӧм вылас сылы колӧ во (12 тӧлысь).
Мый вӧсна нӧ эськӧ овлӧ кор шоныд, кор кӧдзыд — кор гожӧм, кор тӧв, Иван некыдз на сы йылысь оз вермы гӧгӧрвоны. Этша на, ас думнас асьсӧ чайтӧ тӧдіг, а ёна радейтӧ мича, сэзь войясӧ ӧтнасӧн пукавны да видзӧдны енэжӧ, тӧдмалӧ, кыдзи тӧлысьыд ветлӧдлӧ, кор сійӧ чарла кодь, кор дзикӧдз бырлӧ, кор тыр гӧгрӧс, кор сёр да кор водз рытын петӧ. Радейтліс Иван и тӧлысьтӧм войясӧ видзӧдны кодзувъяс вылӧ — кыдзи мукӧдыс би моз дзирдалӧны-пӧртмасьӧны, а мукӧдыс муртса-муртса тӧдчӧны, видзӧдліс кельыд кодзув чукӧр визь вылӧ — «юсь туй вылӧ» («Млечный путьӧн» рочӧн шуӧны). Унатор йылысь мӧвпаліс Иван сійӧ кадъяснас, пыр сылы ёнджыка кутіс лоны окота тӧдмавны, юасьны тӧдысьджык йӧзлысь, мый, кыдзи ставыс вӧчӧма да мый сэні вӧчсьӧ, пыдын енэжас.
Босьтчыліс лыддьысьны да сиктса библиотекаысь эз аддзы гӧгӧрвоана нигаяссӧ, дай сэні эз вӧвны енэж йылысь, тӧлысь да кодзувъяс йылысь гижӧм нигаясыс. Том йӧз сералӧны сы вылын, кодзув лыддьысьӧн нимтӧны, юаласны:
— Но, Иван, кымын кодзув енэжас?
Дерт, Иванлы серамыд эз кажитчыв, сӧмын енэжсӧ тӧдмавныд сылӧн окотаыс эз вош. Бӧръяпомыс гӧгӧрвоис, ставсӧ пӧ тӧлкӧн тӧдмавныд позьӧ карын, да думыштіс карӧ уджавны мунны да сэні олігмозыс и тӧдмавны быдтор йылысь. Быдсяма ногыс сійӧ вӧзйысис пӧрысь ай-мамыслысь, сэсся и мӧдӧдчис карад дядьыскӧд. Дядьыс, вӧлӧм, турун лэччӧдӧ вузавны.
Карас найӧ сувтісны рӧдня ордас, дядьыс университетын стӧрӧжалӧ. Университетыд — медыджыд школа, сэні студентъяс велӧдчӧны, быдсяма наукаяс велӧдӧны. Сэні велӧдысьясыс, профессоръяс, тӧдӧны ассьыныс велӧданторсӧ, кыдз толькӧ мортыд вермӧ тӧдны му вылас.
Иванлӧн дядьыс турунтӧ вузаліс да бӧр гортас муніс, а Иван карас кольччис места корсьны. Оліс университетад недель кымын. Ӧтчыд ывласьыс аддзӧ, университет дінсьыс, бокыськодь, кутшӧмкӧ тешкодь керка, вичко кодь джуджыд, сӧмын кресттӧм да ӧшиньястӧм.
Кадыс сёркодь нин вӧлі. Шондіыс лэччис, тӧлысь эзысь чарла кодь дзирдавны кутіс. Иван ӧтнас нимкодясьӧ-видзӧдӧ енэжсӧ да тешкодь керка йылысь мӧвпалӧ: мыйла пӧ со бара тайӧс лӧсьӧдӧмаӧсь-а? Мыйла нӧ эськӧ ӧшиньясыс абуӧсь, а куполсӧ мыйла та ыдждаӧс вӧчӧмаӧсь?
Кӧнкӧ друг дзуртыштіс, быттьӧкӧ сімӧм ӧдзӧс дзир шы кыткӧ тракмуні, сэсся ӧти бокӧд куполыс чеччыштіс, ӧдзӧс моз воссис. Ӧдзӧскодьыс чеччыштіс увлань да ӧшйис, воссьӧм местаӧдыс кутіс тӧдчыны гӧгрӧс вуджӧр, быттьӧкӧ зэв ыджыд паськыд труба пом. Эз на удит Иван мӧвпыштны нинӧм йылысь дивӧысла, выль дивӧ нин заводитчис: куполыс ставнас вешйис места вывсьыс, бергӧдчыны кутіс каменнӧй керка вылас.
— Кутшӧм притча нӧ менӧ суис? — Думыштіс сійӧ да заводитіс синсӧ гӧгрӧстӧмӧн видзӧдны, виччысьны, водзӧ мый лоӧ.
Водзӧ сэсся нинӧм эз тӧдлы, аддзыліс сӧмын кыдзи куполыс бергӧдчис, восьсаинсӧ тӧлысьлы паныд лӧсьӧдіс да сэсся сувтіс. Иван, эськӧ и гӧгӧртіс на ещӧ керка гӧгӧрыс да, нинӧм оз тыдав да, нинӧм эз гӧгӧрво.
Пырис керкаӧ — аслас рӧдня ордас. Пуксисны ужнайтны. Иванлӧн эз терпитчы, пырысьтӧм-пыр жӧ юасьны кутіс.
— Мый нӧ талун рытнас куполыскӧд лои? Кутшӧмкӧ ӧдзӧс друг брынкнитіс, костӧдыс мыччысис труба... Бура дыр ме видзӧді да немтор эг гӧгӧрво.
Серамыс петіс Микайлӧ дядьлӧн:
— Обсерватория сійӧ. Сэн уджалӧ профессор Петров, трубаяс пырыс видзӧдӧ, уна быдсяма трубаыд сэн эм. Поснидикӧсь эмӧсь, а ӧтик эм зэв ыджыд, кузь да кыз, дзик пабрик труба кодь.
— Мыйла нӧ сійӧ трубаяс пырыс видзӧдӧ?
— Тэ тай, зонмӧ, нинӧм на дзик, вӧлӧм, он тӧд. Сэні труба пиас быдсяма пӧлӧс стеклӧ тэчӧма, на пыр видзӧдігад енэжыс кипыдӧс вылад моз тыдалӧ. Сы пыр профессор Петровыд вой-вой и видзӧдӧ. Ӧні сійӧ тӧлысь вылысь серпас (карта) вӧчӧ, тӧдмалӧ мыйкӧ да сэсся студентъяслы (велӧдчысьяслы) висьтавлӧ.
— Мый йылысь нӧ висьтавлӧ? — юаліс Иван, ачыс эськӧ неуна гӧгӧрвоыштны нин кутіс, радысла быдсӧн синмыс югъявны кутіс.
— Мый йылысь висьталӧ? — шуӧ Микайлӧ дядь, — эм наука, астрономияӧн шусьӧ. Тайӧ наукаыс тӧдмалӧ кодзувъяс йылысь, тӧлысь йылысь да мукӧдтор, мый войнас енэжас эм. Луннас найӧ трубаяс пырыс шонді вылӧ видзӧдӧны тшынӧдӧм стеклӧ пыр.
Иванӧс весиг дрӧж босьтіс, минут-мӧд эз вермы кыв шуны, сэсся юалӧ:
— Тэ вот висьталін обсе... обсе...
— Обсерватория, — отсаліс Микайлӧ дядь тшапа.
— Мый нӧ сійӧ Обсерваторияыс лоӧ?
— Сійӧ и лоӧ. Вичко кодь, купола джуджыд керкаыс, кодӧс ачыд аддзылӧмыд. Сэсянь трубаяс пыр тӧдмалӧны енэжысь кодзувъястӧ да быдтор, сійӧ и шусьӧ обсерваторияӧн.
— Енэжсӧ тӧдмалысь наукаыс (мый йылысь быттьӧкӧ нӧ тӧдмалӧны обсерваторияас) шусьӧ астрономияӧн? — юалӧ Иван.
— Вернӧ, — ошкис Микайлӧ дядь, — а профессорыс, коді астрономия наукасӧ велӧдӧм вылас олӧ, шусьӧ астрономӧн.
Иван сы бӧрын эз вермы терпитны, висьталіс Микайлӧ дядьлы — кутшӧма сылы енэжыс кажитчӧ, кыдзи сійӧ ас сиктсьыс муніс, медым тайӧ наукасӧ тӧдмавны, сэсся кутіс кевмысьны, корны петкӧдлыны сылы обсерваториясӧ да висьтавны сы йылысь профессор Петровыслы.
Микайлӧ дядь кӧсйысис, ёнакодь жӧ эськӧ сераліс да.
— Аски студентъяслы кутасны петкӧдлыны шонді, тэнӧ тшӧтш сэтчӧ нула. Менам другӧй сэн стӧрӧжалӧ. Сійӧс и тшӧкта профессорыслы тэ йылысь висьтавны. Ачым ме мӧдлаын служита, профессор Микайлов ордын, сійӧ доктор — студентъяссӧ велӧдӧ, кыдзи йӧзӧс лечитны.
Иванлӧн радысла весиг войыс оз узьсьы. Чеччис да петіс ывлаӧ, — асылӧдзыс сэн пукаліс, енэж вылӧ видзӧдіс, — ёна и мичаӧсь кодзувъясыс, быттьӧкӧ кодкӧ кельдӧдӧм ӧгырторъяс енэж пасьтаыс кӧдзӧма. Дзирдалӧны, пӧртмасьӧны кӧні чукӧрӧн-чукӧрӧн, кӧні ӧткӧн-ӧткӧн разалӧмаӧсь енэж пасьтаыс, а на костын, быттьӧкӧ пыдӧстӧм пемыд гу, енэжыс.
Дыр сійӧ видзӧдіс, нимкодясис, сэсся асъядорыс нин кыа пондіс мыччысьны да кодзувъясыс кусалісны. Сійӧ кильчӧ вылас и унмовсис. Тӧлысьыс важӧн нин кытчӧкӧ дзебсис, сӧмын асыввылын ӧти кодзув ӧтнас ёна на дзирдаліс, ворсіс.
Мый Иван аддзыліс обсерваторияысь
Аскинас Иван пырис обсерваторияӧ. Шемӧс босьтіс, юрыс бергӧдчӧ. Оз тӧд, кытчӧ и веськаліс... Машинаяс, трубаяс быдсяма пӧлӧсыс гӧгӧр сулалӧны, посъяс, часіяс, — нинӧм он гӧгӧрво. Морт дас кымын студентъяс сулалӧны. На пытшкын ӧти олӧмакодь морт — тайӧ пӧ ачыс астроном профессор Петровыд.
Сы дінын ещӧ кыкӧн — сылӧн отсасьысьяс.
Смелмыштіс неуна. Профессорыс ыштӧдыштіс, тӧдмаліс, мыйла Иван сэтчӧ локтӧма.
— Велӧдчы, — шуӧ, — велӧдчы, мед синмыд воссяс да, югыдлунсӧ аддзылан.
Ещӧ мыйкӧ, мыйсюрӧ висьталіс, ошкыштіс Иванӧс, ньӧти оз скӧрав. Сылы нимкодь жӧ, локтӧма пӧ сиктысь том морт да сылысь наукасӧ радейтӧ, окотитӧ тӧдмавны.
— Волывлы, — шуӧ, — татчӧ частӧджык, видзӧд, тӧдмав, кыті мый, кыдзи вӧчсьӧ, отсасьны талы кутан. Уджтӧг, прӧстӧ олӧмӧн нинӧмтор оз шед. Сідз жӧ и наукатӧ тӧдмавны он вермы.
Индіс Микайлӧ (стӧрӧж) вылӧ. Иван горша кутіс гӧгӧр видзӧдны. Медводз син вылас уси зэв ыджыд труба, каменнӧй (кирпичысь вӧчӧм) сюръякодьяс вылын, а труба дорас пос. Поскыс рельсъяс кузя (кӧрт туй) вермӧ труба гӧгӧрыс бергавны, иславны.
Пос вылас студент пукалӧ, труба пырыс шонді вылӧ видзӧдӧ. Сэсся Иванлы мӧд труба петкӧдлісны, мӧдногсаӧсджык дай ещӧ на ыджыдджыкӧс.
Уна пӧлӧс труба сійӧ аддзыліс. Эмӧсь посньыдикъяс, ыргӧн кок вылӧ лӧсьӧдлӧмаӧсь.
— Миян трубаясным, — шуӧ сылы ӧти студент, — абу на гырысьӧсь, эмӧсь таысь на гырысьджыкӧсь.
Дыр ветлӧдліс Иван обсерваторияӧд, гӧгӧр видлаліс. Унатор эськӧ эз гӧгӧрво да, сӧмын быдтор тӧдмавны окота вӧснаыс некыдзи эз вермы дугдыныс видлалӧмсьыс. Эз и тӧдлы, кыдзи пӧраыс коли. Астроном Петров студентъяскӧд уджавны помавны нин кутіс дай шуӧ Иванлы:
— Гажыд, кӧнкӧ, тэнад петӧ трубаас видзӧдлыны?
— Зэв окота!.. — кыввидзис Иван.
— Но да ладнӧ. Ме ӧні стеклӧяссӧ лӧсьӧда, мед тэ шондісӧ дзоньнас аддзылан. Видзӧдлы, кыдзи сійӧ тыдалӧ трубаас тшынӧдӧм стеклӧ пыр. Первой вай куш синнад видзӧдлы тшынӧдӧм стеклӧ пырыс.
Иван лӧсьӧдчис видзӧдны, босьтіс стеклӧсӧ киас, сэккості астроном Петровыд личкыштіс кинас кутшӧмкӧ пружина вылӧ да стенысь ӧшиньыс воссис.
— Но, видзӧд, — шуӧ.
Иван кунис ӧти синсӧ, мӧд син дорас вайис тшынӧдӧм стеклӧторсӧ да аддзис сьӧд пиысь гӧрдов гӧгылькодьӧс.
— Нокӧ, ӧні сэсся видзӧдлы трубкаас, трубкапомса ичӧтик стеклӧ пырыс. Эн пов, сэтчӧ татшӧм стеклӧсӧ тшӧтш пуктӧма, мед синтӧ оз ёр.
Видзӧдліс Иван да быдсӧн шемӧсмуні: шондіыс зэв ыджыд, мичаа тыдалӧ. Сы вылын сьӧд чутъяс, веськыдвывланьыс.
Дыр видзӧдіс Иван, дугдыныс некыдз оз вермы.
— Аддзан, — шуӧ профессор, — сьӧд чутъяссӧ?
— Аддза.
— Ӧні видзӧдлы.
Астрономыд мыйкӧ вӧчыштіс трубанад, кутшӧмкӧ винтъяс бергӧдышталіс. Иван видзӧдліс.
— Мый аддзан?
— Гӧрд визь (полоса) да зэв ыджыд сьӧд чут.
— Тайӧ, — шуӧ, — ме ӧнтайя сьӧд чуттӧ ыдждӧді. Ӧні ещӧ ыдждӧдышта, мед бурджыка аддзан.
Профессор бара мыйкӧ вӧчыштіс, Иван видзӧдліс да аддзис сӧмын нёль пельӧса квадраткодьӧс, квадрат шӧрас зэв ыджыд сьӧдтор.
Иван радысла нинӧм оз вермы вӧчны. Пӧрысь астрономлы Иван сьӧлӧм вылас воис, лапкӧдыштіс пельпомас дай шуӧ:
— Тӧлка тэ детина, тэысь прамӧй морт вермас петны. Волы татчӧ войнас, ме тэд тӧлысь вылысь гӧраяссӧ петкӧдла.
Дивӧысла Иван синсӧ паськӧдіс. Водзті сійӧ эз тӧдлы, мый тӧлысь вылын гӧраяс эмӧсь. Кӧсйис эськӧ ещӧ сы йылысь профессорлысь юасьны да, эз лысьт.
Ставыс разӧдчисны ӧбедайтны, а Иван муніс рӧдня ордас, сэн вӧлі олӧ да. Микайлӧ дядь служба вывсьыс, аслас профессор ордысь, локтӧма жӧ нин.
— Но, мый, — сёйигӧн юалӧ Микайлӧ дядь, — кутшӧма кажитчис?
Иван висьтасис, кыдз ставыс вӧлі, да ещӧ содтіс:
— Ме, зон, Микайлӧ дядь, гӧгӧрвои, кыдзи трубаяссӧ вӧчӧмаӧсь. Миян сиктын ӧти салдат, война вылысь гортас петігӧн, вӧлі сьӧрсьыс вайӧма бинокль да петкӧдлӧ. Кык сьӧд негырысиник трубкаяс. Трубкаясыс шӧрӧдыс кӧрткодьӧн йитӧмаӧсь, йитӧд вылас — винт. Трубка пиас ещӧ на кык посниджык трубка сюйӧма. Винтнас найӧс верман вештавны, ӧтарӧ винтсӧ гартан — трубкаыс пырӧ, мӧдарӧ гартан — петӧ. Вешталӧмнас бинокльсӧ син серти видзӧдны лӧсьӧдӧны. Мунім ми ӧтчыд му (ыб) вылӧ, аддзам кодкӧ зэв ылын гӧрӧ. Нинӧм прамӧя оз тӧдчы, быттьӧкӧ муртса гаг легӧ. Сетіс мем салдатыд бинокльсӧ дай шуӧ: на пӧ да видзӧд та пыр эсійӧ чут вылас, бергӧдлы пӧ винтсӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ, лӧсьӧд, мед бурджыка аддзан. Видзӧда ме, бергӧдла винтсӧ. Первойсӧ быттьӧ ру пытшкын ставыс, муртса вӧлі аддза: вӧв, гӧр бӧрся дядьӧ мунӧ. Бӧртинас сэсся, син серти лӧсьӧді да, зэв бура кутіс тыдавны, быттьӧкӧ дзик дінын. Вӧлӧмкӧ, гӧрӧ Петыр дядь, кодкӧд тай ме татчӧ карад локті. Тошсӧ аддза и, синсӧ и, сийӧсъяссӧ вӧв вывсьыс и. Аддза — гӧрсӧ пыркӧдӧ, вӧв вылас равзӧ — вомсӧ паськӧдлӧ. Мекӧд орччӧн быттьӧ и сулалӧны... Босьті бинокльсӧ син дорысь да ставыс кытчӧкӧ воши, — кӧні и Петыр дядьӧй, другӧн он аддзы. Видзӧда, ылын бара кыссьӧны кык гаг, вӧв да морт.
Дерт ӧд сэсся, Микайлӧ дядь, поснидик трубкаяс пыр да сэтшӧма тыдалӧ, а сы ыджда огроминаясад — трубаясад, дерт, нин весиг енэжыс ставыс тыдалӧ. Профессорыд мем кӧсйысис тӧлысь вылысь гӧраяс петкӧдлыны. Первойсӧ ме сылы эг верит, сэсся бинокльыд дум вылӧ усис да, вериті. Бинокляд ӧд нёль стеклӧтор и эм дай сійӧ поснидикӧсь, табак доз моз сійӧс позьӧ зептад вӧдитны, а тан ӧд, трубаад, стеклӧясыс телега гӧгыль кодьӧсь дай уна, ме думысь, сэтшӧм стеклӧсӧ трубаас тэчӧма.
— Часлы но, видчысьлы, — серӧктіс Микайлӧ дядь, — водзӧ ещӧ не тайӧтор на аддзылан. Университет ӧд тані. Вот, зонмӧ, мый сійӧ наукаыд. Профессоръяс нэм чӧжыс велӧдчӧны, пӧрысьӧсь нин, дзорӧсь, а век быдсяма наукаяс тӧдмалӧны да йӧзӧс велӧдӧны. Да ӧд кыдзи ещӧ! Лун и вой уджалӧны. Сійӧ абу мутӧ паръялӧм кодь. Видз-му вылад уджалігӧн ӧд мый — мутӧ паръялыштін, кӧйдыстӧ койыштін, сэсся сӧмын виччысь турун да нянь воӧм, юртӧ жугӧдны оз ков. Сэні, друг, нэмтӧ лоӧ юр вемтӧ жугӧдны. Ме тан дыркодь нин ола да, ачым аддза: мукӧддырйи студентыд экзаменсӧ сетанінысь шуй кодь петас, — пӧртмасьӧ, гашкӧ, экзаменсӧ сетігкості кымын пӧсь пӧсявлӧма, пывсянысь быттьӧ петӧ. Со ӧд кутшӧм жӧ и юр вемтӧ песлӧдлӧмыд — страда дырйи меджар лунас уджалӧм кодь жӧ.
Иванлы та йылысь висьтавлыныд оз нин ёна вӧлі ков — сылӧн юрас ставыс кутіс бергӧдчыны, быттьӧкӧ ачыс тшӧтш страдуйтіс, сэтшӧма зілис тӧдмавны быдтор.
Иванӧс мудзӧмысла унзільыс кутіс босьтны. Эз вермы терпитны, ӧбед бӧрас садъяс и унмовсис.
Мый Иван тӧдліс тӧлысь йылысь
Садьмис да, рыт нин. Быдсӧн повзискодь. Обсерваторияӧ мунны пӧ, тыдалӧ, сёрми нин. Шондіыс абу на жӧ вӧлі лэччӧма. Ӧдйӧджык котӧртіс обсерваторияӧ, Микайлӧ дядь ордас.
— Ме, — юалӧ, — эг на сёрмы?
— Эн на. Профессор эськӧ юасьӧ жӧ нин вӧлі. Кажитчӧмыд тэ сылы. Висьтаси ме сылы: сійӧс, мися, миян сиктын кодзув лыддьысьӧн и вӧлі нимтӧны, войясӧ, мися, эз узьлывлы прамӧя, вой-вой пукалӧ да енэж вылӧ видзӧдӧ. Сьӧлӧм вылас сылы висьталӧмӧй воис. Мед, шуӧ, тшӧкыдджыка волывлас, сэтшӧмъяссӧ пӧ ме радейта. Сьӧлӧмсяньыс пӧ зільӧ тӧдмавны быдсяматорсӧ, а оз зырсьы ӧдйӧджык университет помавны да ыджыдджык жалӧванньӧа места корсьны...
Радыс Иванлы, пукалӧ, да быттьӧкӧ став енколаыс сы вылӧ видзӧдӧ.
Сёрни да, басни да, дыркодь найӧ пукалісны. Студентъяс куталісны локтавны. Накӧд тшӧтш Иван мӧдӧдчис профессор дінӧ. Ачыс радлӧ и полыштӧ неуна. Со мыйӧдз сійӧс наукаыд воштіс.
Студентъяс ставыс видзӧдлісны труба пыр, кывзісны профессорлысь велӧдӧмсӧ, гижалісны аслыныс. Сэсся и бӧр мунісны. Ӧчеред воис Иванлы.
— Но, вай видзӧдлы тӧлысь вылас, — шуӧ сылы профессор. — Югӧрыс сылӧн синтӧ оз ёр, позьӧ видзӧдны тшынӧдтӧм стеклӧтӧг.
Видзӧдліс Иван да бара шензьыны пондіс. Сэтшӧм ыджыд тӧлысьыс, гудыр, быдсӧн повзян. Дзик абу сэтшӧм, кутшӧмӧс куш синнас аддзывліс.
— Мый аддзан? — юаліс профессор.
— Ыджыд жӧ, — шуис Иван, — а бокъясас кутшӧмкӧ серъяс, быттьӧ буса туй вылын гуранкодьяс зэр бӧрын. Полан и видзӧдныс сы вылӧ.
— Час, видзӧдлам матысьджык, кутшӧм сэн гуранкодьяс да серъяс эмӧсь.
Профессор трубалысь кыткӧ бергӧдыштіс да, Иван со кутшӧмӧс аддзис. Со, вӧлӧм, кутшӧмӧсь гуранкодьясыс да серъясыс (2-ӧд серпас).
— Ӧні мый аддзан?
— Гӧраяс, — рада горӧдіс Иван, — дай вуджӧрсӧ налысь!
— Молодеч, — шуис профессор, — вернӧ висьталін. Тайӧ тӧлысьвывса гӧраясыд. Бурджыка видзӧдлы вуджӧръяс вылас. Аддзан, кутшӧм кузьӧсь вуджӧръясыс, на серти позьӧ гӧгӧрвоны, мый джудждаӧсь.
— Ыджыдӧсь ӧмӧй нӧ гӧраясыс тӧлысь вылас? — юалӧ Иван.
— Зэв джуджыдӧсь, — кыввидзис профессор, — му вылын кодьӧсь жӧ: эмӧсь верст кӧкъямыс-ӧкмыс джудждаӧсь. Тӧлысьыд дзик жӧ миян му кодь. Вот видзӧдлы тӧлысь серпас вылас, тэ сэк аддзан — сэн гӧраясыс миян му вылын кодьӧсь жӧ.
— Мый понда тӧлысьыс югыдсӧ сетӧ? — юаліс Иван.
— Тӧлысьыс ассяньыс югыдсӧ оз сет, сійӧ миян му кодь жӧ пемыд. Сӧмын кор шонді югӧрыс швачкӧ сы вылӧ, сійӧ сэк югъялӧ. Югӧрыс сысянь бӧр чеччыштӧ, — югӧръяс сетӧ. Сы вӧсна миянлы кажитчӧ быттьӧкӧ тӧлысьыд югӧръяс сетӧ. Велӧдчӧм йӧз югӧрлысь бӧр чеччӧмсӧ рочӧн шуӧны отраженньӧӧн.
— Кыдз нӧ сійӧ сідз? — юаліс Иван.
— Сы йылысь бӧрынджык тӧлкуйтам, — водзӧ висьталіс профессор, — ӧні вай, видзӧдлы гӧгрӧс гӧраяс вылас, быттьӧ кольча, а шӧрас гу, воронка кодь.
— Аддза, — шуис Иван, — татшӧмъяссӧ ме весиг и серпасъяс вылысь на эг аддзывлы. Тыдалӧ, му вылас сэтшӧмыс абу, а тӧлысь вылас зэв уна тыдалӧ.
— Эмӧсь и му вылын, сӧмын абу зэв уна, висьталіс профессор. — Тайӧ тӧлысьвывса вулканъяс. Кывлін эн вулканъяс йывсьыс?
— Кывлі. Миян школаын сы йылысь висьтавлісны. Мӧд ног найӧ шусьӧны биӧн лолалысь гӧраясӧн. Гӧра йывсяньыс му пытшкӧ пырӧ гукодь, сэсь корсюрӧ качӧ би, тшын, ру, петӧ лава.
— Бур. Ӧні видзӧд татчӧ.
Профессор вайӧдіс Иванӧс стен дінӧ, картаяс, серпасъяс дінӧ да индіс со татшӧм серпас вылӧ: (3-ӧд серпас).
— Тайӧ бара тӧлысьвывса гӧра? — юаліс Иван.
— Абу, тайӧ мувывса вулкан, — кыввидзис профессор, — Италияын эм кар Неаполь, сійӧ кар дінас матын эм вулкан, шусьӧ Везувийӧн, сы вылысь и вӧчӧма тайӧ серпассӧ, — вылысянь, воздушнӧй шар вывсянь, снимитӧма. Аддзан, дзик жӧ тӧлысьвывса гӧраяс кодь.
— Пӧшти дзик ӧткодьӧсь.
— Тӧлысь вылас вулканъясыс эмӧсь жӧ, дай ачыд аддзан, зэв уна. Дерт, найӧ ӧні кусӧмаӧсь нин, сӧмын коркӧ мувывса вулканъяс моз жӧ ыпъявлісны биӧн.
— Сідз кӧ, би ни, тшын ни наысь абу?
— Абу, — висьталіс профессор.
* * *
Иванлӧн унатор йылысь на вӧлі гажыс петӧ юасьны профессорлысь: позьӧ оз тӧлысь вылын овны, эмӧсь абу сэні кутшӧмкӧ ловъя ловъяс, эм абу ва, сынӧд да с. в., сӧмын сёр нин вӧлі да, эз нин лысьт профессортӧ манитны, мӧвпаліс коркӧ мӧдысь юасьны. Заводитіс прӧщайтчыны. Друг кылӧ букӧстіс паровоз. Иванлы ӧтитор дум вылас уси. Важӧн нин сы йылысь вӧлі зэв окота тӧдны. Эз вермы терпитны, шыасис профессор дінӧ.
— Мем эськӧ зэв окота ӧтитор йылысь юавны да, позьӧ кӧ, — заводитіс сійӧ.
— Позьӧ, мый йылысь нӧ?
— Кӧрт туйяс вылын (Сибырӧ ветлігӧн), кор юалан поезд мунӧм либӧ локтӧм йылысь, висьталӧны: — сымда часын Ленинградса ли Мӧскуаса кад серти. Вокзалвывса да карвывса часіясыс ньӧти оз лӧсявны: Челябинскӧйын кадыс дзонь кык часӧн Ленинградса серти водзын. Сідзи и вӧлі шуӧны: «Татчӧс кад серти пӧ сымда часын, а Ленинградса час серти пӧ сымдаын». Быдлаын ӧмӧй нӧ аслыспӧлӧс кад?
— Со мый вӧлӧма. Но, лок татчӧ.
Профессор вайӧдіс Иванӧс стенӧ ӧшлӧм картаяс дінӧ да биасис сиськӧ.
— Тэ тӧдан нин, миян ногӧн шондіыд мунӧ (бергӧдчӧ) асыввывсянь рытыввылӧ, луншӧрын овлӧ медвылын, сулалӧ пӧшти юр вылад, сэсся бӧр лэччӧ.
— Сідз.
— Луншӧр пасйӧны 12 часӧн. Кыдз тэ мӧвпалан, луншӧрыс ӧтик пӧраӧ овлӧ став му пасьтаыс али оз?
— Ог тӧд.
— Но видзӧд. Со карта. Картаяссӧ унджыкысьсӧ рисуйтӧны тадз: выліас — войвыв, улісяньыс — лунвыв, веськыд боксяньыс — асыввыв, шуйгасяньыс — рытыввыв. Ӧні пасъям кымынкӧ кар асыввывсянь рытыввылӧ. Шуам кӧть: Иркутск, Свердловск (Екатеринбург), Казань, Мӧскуа да Германияса кар Берлин.
Профессор пасйис каръяссӧ карта вылас булавкаясӧн.
— Кут сисьтӧ вот тадз, веськыда Иркутск вылын. Сиськыд миянлы шонді пыдди лоӧ. Ӧні сэн быттьӧ луншӧр — 12 час. Но, а мукӧд пасйӧм каръясад луншӧр али абу?..
— Абу.
— Ӧні надзӧникӧн вешты синтӧ веськыдвывсянь шуйгавылӧ.
— Ӧні луншӧр Свердловскын, ӧні — Казаньын, вот и Мӧскуаын.
— Сувт. Сідзкӧ, ӧні Мӧскуаын луншӧр — 12 час. А мукӧд каръясас, Иркутскын, Казаньын, мый?
— Сэн луншӧрыс вӧлі нин. — Иркутскын важӧн, Свердловскын эз на зэв важӧн, а Казаньын дзик на ӧні.
— Иркутскын кӧ, шуам, луншӧрыс вӧлі вит час сайын, Свердловскын куим час сайын, Казаньын часӧн-джынйӧн сайын, ӧні сэн уна-ӧ кадыс?
— Иркутскын вит час рыт; Свердловскын, куим час лун; Казаньын луншӧр бӧрын часӧн-джынйӧн.
— Ладнӧ, бур. А мукӧд каръясас мый, кытчӧ эз на волы миян шондіным, сисьным?
— Сэні, кӧнкӧ, асыв, — висьталіс Иван.
— Ӧні со кыдз шуам, Смоленскын лоӧ луншӧр час мысти, Берлинын — куим час мысти. Уна-ӧ ӧні сэн кадыс? — юаліс профессор.
— Смоленскын — дас ӧти час, Берлинын — ӧкмыс час асыв. Ӧні ме гӧгӧрвои. Кутшӧмкӧ местаын асыввылынджык Мӧскуасянь час лыдыс мунӧ водзӧ. Кымын местаыс асыввылын ылынджык, сымын часіыс водзын. Мӧскуа дорысь рытыввылын кӧ, часіясыс кольччӧны бӧрӧ, бара жӧ сымын ёна бӧрын, кымын сійӧ ылынджык Мӧскуасянь.
— Вернӧ. Тан, то, ӧшалӧны гижӧдъяс, татчӧ пасъялӧма кадсӧ ӧткымын каръясын, кор Ленинградын 12 час лун.
Ленинград сӧмын на сулалӧ шонділань паныд да сэн 12 ч. лун.
Архангельск, тан луншӧрыс коли нин да 12 ч. 33 м. л.
Владимир нӧшта на асыввылынджык 12 ч. 41 м. л.
Саратов лоӧ нӧшта на асыввылынджык да, сэн луншӧрыс вӧлі ӧти час войдӧр, сы вӧсна ӧні 1 ч. 3 м. л.
Уральск кутас петкӧдлыны 1 ч. 24 м. л.
Асхабадын тайӧ пӧранас лоӧ 1 ч. 42 м. л.
Челябинскӧйын 2 ч. 4 м. л.
Тобольскын сійӧ жӧ каднас 2 ч. 32 м. л.
Омскын 2 ч. 52 м. л.
Семипалатинскӧйын лоӧ 3 ч. 20 м. л.
Томскын 3 ч. 39 м. л.
Иркутскын 4 ч. 56 м. рыт.
Кяхтаын 5 ч. 6 м. р.
Читаын 5 ч. 33 м. р.
Благовещенскын 6 ч. 29 м. р.
Хабаровскӧйын 6 ч. 59 м. р.
Амур ювывса Николаевск карын 7 ч. 22 м. р.
Петропавловскын Камчатка вылын 8 ч. 34 м. р.
— Кутшӧмкӧ кар кӧ нӧ лунвылынджык либӧ войвылынджык Мӧскуасянь, сэні кадыс Мӧскуаса кадкӧд ӧткодь али оз ло? — юаліс Иван.
— Ӧткодь, — висьталіс профессор, — сӧмын Мӧскуа серти кӧ каръясыс лун-асыввылын да лун-рытыввылынджыкӧсь да оз ӧти войвывсянь лунвылӧ мунысь визьяс вылын сулавны, сэки кадыс оз ло Мӧскуаын кодь. Ӧні ми сёрнитім, тӧдмалім мукӧд каръясысь кадсӧ Мӧскуаса кад серти, сӧмын тайӧ ставыс лӧсялӧ жӧ и мукӧд каръяслы, сулалӧны кӧ Мӧскуакӧд ӧти войвывсянь лунвылӧ мунысь визь вылын — час лыдыс быдлаын ӧткодь, а неуна кӧ найӧ косталӧны асыввывсянь рытыввылӧ — часіясыс оз лоны ӧткодьӧсь.
Иван ланьтӧмӧн кывзіс, профессор ещӧ содтіс:
— Ӧні миян, Сӧвет Россияын, революция бӧрын босьтӧма «зоннӧй кад». Тайӧ вот мый лоӧ: став муыс быттьӧкӧ юксьӧ 24 пельӧ. Быд юкӧн кыссьӧ войвывсянь лунвылӧ. Быд пельлӧн (зоналӧн) аслас кад. Часі лӧсьӧдсьӧ зона шӧр кад сертиыс. Шуам, зона шӧрас кӧ 12 час, 12 час жӧ и став зона пасьталаыс. Дерт, збыльысьсӧ асыввывдорса зона дорас лоӧ часӧн-джынйӧн, а рытыввывса зона дорас — дас ӧти час да джын. Дерт, тайӧ ӧшыбка, сӧмын абу ыджыд дай кадсӧ лыддьыны кокниджык.
— Нӧшта ӧтитор ме эг гӧгӧрво, — висьталіс Иван, — ми шонді пыдди босьтім сись да вешталім веськыдвывлань шуйгавылӧ — асыввывсянь рытыввылӧ, а бергалӧсӧ ӧд муыд дай нӧшта рытыввывсянь асыввылӧ. Кыдз нӧ сійӧ лоӧ?
— А-а... Сідз вӧчим, медым бурджыка гӧгӧрвоны. Миян ӧд быттьӧкӧ сідзи аддзӧны, быттьӧкӧ шонді ветлӧ му гӧгӧр, а муыс сулалӧ ӧтилаын. Таысь некутшӧм нелючки оз вермы лоны, миянлы ӧд колӧ вӧлі сӧмын тӧдны, кыдзи, кутшӧм ногӧн югдӧны шондіӧн торъя местаясыс. Тэ, инӧ, видзӧд: ме гӧгӧртӧда сисьсӧ тэнад юр гӧгӧр, веськыдвывсянь шуйгавылӧ; со югыдыс первой усьӧ ныр вылад, сэсся шуйга чужӧм бан бокад, пеляд, балябӧжад. Ӧні ме кута кутны сисьсӧ ӧти местаын, а тэ бергӧдчы сӧмын шуйгавывсянь веськыдвылӧ. Аддзан, дзик ӧткодь: первой югӧрыс усьлӧ ныр вылад, сэсся шуйга чужӧм бан бокад, пель вылад, балябӧжад.
Иван бара унатор йылысь тӧдмаліс. Сэсся муніс дядьыс ордӧ. Водіс узьны. Зэв дыр эз вермы унмовсьны, мӧвпаліс профессор ордын кывлӧм выльтор йылысь.
* * *
Мӧдлун рытнас бара локтіс. Профессор самӧй ӧтнас. Иванӧс примитіс рададдза. Пырысь-пыр жӧ заводитіс тӧрытъя сёрнисӧ водзӧ нуӧдны. Иван стенсьыс аддзис часі. Часіыс аслыссяма: час лыд петкӧдлысь гижӧдыс абу 12, кыдзи унджыкысьсӧ овлӧ, а 24. Ӧні часі вылас вӧлі 17-ӧд час.
— Тайӧ нӧ кутшӧм часі, бара, кутшӧм кад нин 17 часыс лоӧ? — юаліс Иван.
— Кодзув часі. Петкӧдлӧ кодзув кад. Кывлін эн тэ коркӧ кодзув сутки йывсьыс?
— Эг, эг кывлы, — зэв зіля висьталіс Иван.
— Вот мый, — заводитіс профессор, — эм шонді сутки, сы серти лыддьӧны кадсӧ став йӧзыс, нӧшта эм ещӧ кодзув сутки, сійӧ ковмывлӧ сӧмын миянлы, астрономъяслы. Шонді суткиыд — мулы ӧтчыд ас гӧгӧрыс бергӧдчыны колан кад, кор сійӧ бергӧдчӧм бӧрас сувтас сідзи жӧ, кыдзи вӧлі сулалӧ шонділань банӧн колян луннас. Кодзув суткиыд лоӧ, кор муыд ӧтчыд ас гӧгӧрыс бергӧдчас да лоӧ колян лунся кодзув весьтын жӧ. Шуам, кутшӧмкӧ кӧ кодзув ӧні миян юр весьтын, сэки кор тайӧ кодзулыс лоӧ миян юр весьтын жӧ — кольӧ кодзув сутки.
— Абу ӧмӧй нӧ дзик ӧткодь? Кыкнанысьсӧ ӧд муыс ӧтчыд бергӧдчӧ? — юаліс Иван.
— Абу дзик ӧткодь, — шуӧ профессор. — Ачыд тэ, кӧнкӧ, тӧдан нин: муыд миян гӧгыль моз, ас гӧгӧрыс бергалӧм кындзи, нӧшта кытшовтӧ шонді гӧгӧр. Сы вылӧ колӧ во. Ми тайӧ бергӧдчӧмсӧ ог жӧ аддзӧ. Миянлы кажитчӧ, быттьӧкӧ ӧтнас шондіыс надзӧникӧн ветлӧдлӧ енэжӧдыс. Луннас кӧ эськӧ, войын моз жӧ, кодзувъясыд тыдалӧны, сэки эськӧ аддзан: талун шонді ӧти кодзув дінын, аски вешйыштас мӧд дінӧ, вежон мысти коймӧд дінӧ да с. в. Вобыднад сійӧ гӧгӧртас став енэжсӧ да бара лоӧ сійӧ кодзув дінын, код дінсянь ми сы бӧрся заводитім видзӧдны. Дерт, мӧдысь висьтала, тайӧс прӧстӧй мортыд он гӧгӧрво, сӧмын астрономъяс кокниа аддзӧны вой шӧр кадын видзӧдігӧн, шондіыс вой шӧрнас кодзувъяслы дзик паныда овлӧ да.
— Мый нӧ эськӧ сэсся сыысь?
— Со мый, — водзӧ висьталіс профессор — шуам, быттьӧкӧ шондіыд да кутшӧмкӧ кодзув кажитчӧны дзик ӧтлаын, а муыд на вылӧ видзӧдӧ, шуам кӧть, миян карӧн банӧн. Сутки бӧрти муыд (миян карыд) лоӧ бара паныда колян лунся кодзулыдлы. Сӧмын шондіыд оз нин ло сійӧ кодзув бердас, — вешйыштас неуна. Тӧрытъя моз, карӧн шонділань банӧн сувтны муыдлы нӧшта колӧ бергӧдчыштны. Гӧгӧрвоин эн? — юаліс профессор.
— Гӧгӧрвои да, омӧля, — кыввидзис Иван.
— Сідзкӧ, вӧчлам опыт (видлӧг). То, аддзан карсьыс ыджыд пӧнарсӧ. Мед сійӧ кодзув пыдди лоӧ. Ме лоа шонді пыдди, а тэ — му. Сувт чужӧмнад пӧнарланьыс, а ме сувта сідз, мед ачымӧн верма тупкыны пӧнарсӧ. Тэ ӧні сулалан пӧнарыслы и мем паныд. Бергӧдчы ас гӧгӧрыд ӧти пӧв. Тэ ӧні бара пӧнарлань бана, а ме — шонді, вешйышті неуна места вылысь, сы вӧсна тэ ӧні мем абу нин паныда, а неуна накӧсӧ сулалан. Мем кӧ чужӧмнад баннад кӧсъян сувтны, колӧ ещӧ на ӧти пӧв бергӧдчыны-вешйыштны. Вот тадз. Сэсся мӧд ног вӧчлам опытсӧ, мед бурджыка гӧгӧрвоан. Тэ ӧд ачыд тӧдан, мый шондіыд оз бергав му гӧгӧрыс, а муыс шонді гӧгӧр. Сувтам важ ногыд. Сідз, тэ ӧні бара чужӧмнад видзӧдан ме вылӧ да пӧнар вылас. Бергӧдчы ӧти пӧв да сійӧ жӧ каднас вешйышт неуна бокӧ — сӧмын эн сійӧ бокас, кодарас ме ӧнтай муні, а мӧдарӧ. Аддзан? Сідз жӧ лоӧ: тэ ӧні пӧнарыслы чужӧмлань бана, а мелань неуна накӧсӧ сулалан. Ме вотӧдз тэд ещӧ на колӧ ичӧтика бергӧдчыштны.
— Ӧні ставсӧ гӧгӧрвои, — висьталіс Иван. — Сідзкӧ, шонді сутки ыджыдджык кодзув суткиысь?
— Вернӧ, — кыввидзис профессор. — Кодзув сутки — нач ӧтчыд мулы бергӧдчыны колан кад, а шонді сутки — ӧтчыд бергӧдчыны колан кадыс да нӧшта неыджыд содтӧд. Содтӧдыс 4 минут ыджда кымын (3 да 3/4 минут).
— Час лыдсӧ нӧ кыдзи лыддьӧны? — юаліс Иван.
— Кодзув сутки юкӧма 24 кодзув час вылӧ. Дерт, кодзув суткиыд кӧ дженьыдджык шонді суткисьыс, дженьыдджык жӧ и ӧти часыс сылӧн лоӧ. Сійӧн и кодзув кад петкӧдлысь часіыс водзынджык, шонді кад петкӧдлысь часі сертиыс.
Недыр мысти профессор содтіс:
— Медым помавны та йылысь, нӧшта на висьталышта: кодзув сутки пыр ӧтыджда, а шонді суткиыд абу — кор кузьджык, кор дженьыдджык, дерт, зэв жӧ этшаника торъялӧны-а, оз прамӧя и тӧдчы. Сійӧ сідзи овлӧ му бергалӧм вӧсна — муыд ӧд мукӧддырйиыс бергалӧ ӧдйӧджык, мукӧд дырйиыс надзӧнджык. Та вӧсна, шондіыс, кыдз миянлы кажитчӧ, ветлӧ (вӧрӧ) кор ӧдйӧнджык, кор надзӧнджык. Вай сэсся неуна шойччыштам, тшай юыштам. Сы бӧрти бара позьӧ сёрнитыштны, — шуис Иванлы профессор.
* * *
Тшай юӧм бӧрын бара заводитісны сёрнитны.
— Ыджыд-ӧ нӧ миян муным? — заводитіс Иван.
— Му гӧгӧрыд лоӧ 37 да джын сюрс верст, — висьталіс профессор.
— Му пырыс кӧ ӧтар боксяньыс мӧдарӧдзыс мунан дзик шӧрӧдыс, уна-ӧ лоӧ?
— Му кытшлысь кузьта верст лыдсӧ кӧ тӧдан, сэки му шӧртас кузьтасӧ (дзик му шӧртіыс, рочӧн шуӧны диаметрӧн) кокни корсьны: колӧ сӧмын му кытш кузьтасӧ юкны 3 да ӧти сизимӧд (1/7) вылӧ. Кужан он юкныс?
— Омӧля.
— Но да сыысь нинӧм. 37 да джын сюрссӧ кӧ юкан 3 1/7 вылӧ, сэк лоӧ 12 сюрс верст гӧгӧр.
— Сідзкӧ, му шӧрӧдзыс 6000 верст? — юаліс Иван.
— Вернӧ.
— Тӧлысьыс нӧ эськӧ ыджыд-ӧ? — юаліс Иван.
— Тӧлысьлӧн шӧртас кузяыс пӧшти нёль пӧв ичӧт мусьыд.
— Ме кыськӧ лыддьылі, тӧлысьыс пӧ 50 пӧв ичӧтджык мусьыс.
— Тураснас ичӧтджык, — кыввидзис профессор, — тӧлысьыд местасӧ 50 пӧв этшаджык босьтӧ му сертиыд; медым му кодь сяр лӧсьӧдны, колӧ 50 сяр тӧлысь ыдждаясӧс ӧтлаавны.
— Ме мыйлакӧ ог гӧгӧрво, — шуис Иван.
— Со либӧ видзӧд, — содтіс профессор, — ӧтиыс 5 пунта (тувъя) гира, а мӧдыс пудъя. Пудъя гираыс 8 пӧв ыджыдджык 5 пунтасьыс, дай и чугуныс 8 пӧв жӧ унджык вӧчигас сы вылӧ муніс, местасӧ сынӧдас (дерт, оз джодж вылас) 8 пӧв жӧ унджык босьтӧ, — а пасьтасӧ кӧ мерайтан шӧртастіыс, сӧмын 2 пӧв либӧ 2 да джын пӧв ыджыдджык 5 пунта дорсьыс. Сідзкӧ, тэнад нигаысь лыддьӧмыд и менам висьталӧмӧй вернӧ лоӧ. Вай нӧшта видзӧдлы тайӧ серпассӧ (4-ӧд серпас).
— Муыс ӧмӧй тӧлысьсӧ югдӧдӧ (югӧрсӧ сетӧ)?
— Дерт, югдӧдӧ, — кыввидзис профессор, — нӧшта ёнджыка на тӧлысь дорсьыс. Тӧлысь вывсянь кӧ видзӧдлан, муыс ӧд тӧлыссяыс нёль пӧв ыджыдджык кажитчӧ. Сӧмын муыдлӧн югӧрыс абу тӧлысьыдлӧн кодь еджыд, а лӧзов, турунвиж рӧма.
— Мый вӧсна нӧ?
— Му сяр вылад ӧд унджыкыс саридз улын да вӧръяс, степъяс улын. Саридзыд лӧзов рӧма, а вӧръясыд да степъясыд — турунвиж рӧмаӧсь.
— Вай нӧшта мыйкӧ висьтав тӧлысь йывсьыд, — кевмысьӧмӧнкодь шуӧ Иван.
— Но, кывзы, — заводитчис профессор. — Тӧлысьыд му кодь жӧ, сяр. Тӧлысьыд куим ногӧн бергалӧ: 1) му моз бергалӧ ас гӧгӧрыс, гӧгыль этшӧн, — ӧтчыд бергӧдчӧм вылас сылы колӧ 30 лун гӧгӧр; 2) бергӧдчӧ му гӧгӧр, кыдзи тай шонді гӧгӧр му бергӧдчӧ, ӧти бергӧдчӧм вылас колӧ тӧлысь жӧ; 3) ас гӧгӧрыс да му гӧгӧр бергалӧм кындзи, ӧтвылысь мукӧд, кытшлалӧ шонді гӧгӧр. Мусянь тӧлысьӧдз 384 420 километр (360 000 верст.) Зэв ичӧт костыс тӧлысьӧдзыд, муа-шондіа кост серти. Шондіӧдзыд миянсянь 149 миллион километр (140 миллион верст.) Шондіыд пӧперег ногыс шӧртастіыс мусьыд 109-ысь ыджыд. Ӧтлаӧдны кӧ сійӧс муыдкӧд да вӧчны серпаскодьӧс, найӧ со кыдзи кутасны торъявны мӧда-мӧдсьыс (5-ӧд серпас).
— Ме мӧвпавлі, мися, муыд да шондіыд ӧтыждаӧсь, — шыасис Иван.
— Абу, — шуис профессор, — ылынлаыс синмыд тэнӧ ылӧдлӧ. Миянлы ӧд пыр кажитчӧны матіса торъясыс гырысьджыкӧн, ылісаясыс — посниӧн. Шуам, тэ видзӧдан — ылынкодь сулалӧ ыджыд керка, чуньтӧ кӧ син дорад ваян, сійӧ ставнас керкатӧ сайӧдас. Тадзи жӧ аддзан тӧлысь вылӧ да шонді вылӧ видзӧдігӧн. Дзоля тӧлысь миянлы матынджык да, кажитчӧ быттьӧкӧ ыджыдджык зэв ыліса да ыджыд шонді дорысь.
— Мый вӧсна нӧ тӧлысьыс оз ӧти кадӧ чуж — кор рытын, кор асылын, кор войын; либӧ кор дзоньӧн, гӧгыль кодьӧн, чужӧ, либӧ кор джынъя, чарла кодь да? — юаліс Иван.
— Ӧтпырысьӧн тэ вывті унатор йылысь юалан, — шпыньмуні профессор. — Заводитам тӧлысь чужӧмсянь. Тӧлысьлӧн ӧти кадӧ пырӧмыс да петӧмыс овлӧ со мый вӧсна (ме ӧтчыд та йылысь висьтавлі нин): тӧлысьыс бергалӧ му гӧгӧр, ӧтчыд бергӧдчӧм вылас сылы колӧ 28 лун (тӧлысь гӧгӧр). Бергӧдчӧ сійӧ рытыввывсянь асыввылӧ.
— Кыдз нӧ сідз? — юалӧ Иван. — Тӧлысьыд ӧд, шонді моз, петӧ асыввылын, лэччӧ рытыввылӧ?
— Сійӧ бара жӧ прӧста сідз миянлы кажитчӧ, — шуыштіс профессор. — Тэ ӧд ачыд нин тӧдан, миянлы кажитчӧ енэжыс бергалӧ му гӧгӧр асыввывсянь рытыввылӧ, а збыльысьсӧ эськӧ муыс бергалӧ ас гӧгӧрыс. Енэжыскӧд ӧтлаын быттьӧ бергӧдчӧ и тӧлысьыд, асыввывсянь рытыввылӧ. Сӧмын тӧлысьыс аслас туйӧд мӧдарӧ бергӧдчӧ да кольччӧ енэжсьыс. Тайӧс кокни аддзыны. То, видзӧд, — чуньнас профессор индіс тӧлысь вылӧ, — аддзан, тӧлысь бердас дзирдалӧ кодзулыс? Сійӧ ыджыдкодь, кокниа аддзан мукӧдсӧ дорысь.
— Аддза, — шуӧ Иван.
— Онджык кӧ дышӧдчы да тавой югдігас кӧ, асывводзнас, чеччан, сэк аддзан — тӧлысьыс да кодзулыс матынӧсь рытыввывлань, вешйӧмаӧсь сылань енэжыскӧд. Сӧмын ёнджыка кӧ кутан видзӧдны, аддзан — тӧлысьыс да кодзулыс абу нин ӧтилаынӧсь: тӧлысьыс бӧрӧджык кольӧма кодзувсьыс, асыввывлань синсьӧма. Аски рытнас кӧ видзӧдлан — тӧлысьыс ещӧ ёнджыка торъялӧма кодзув дінсьыс, вешйӧма асыввывлань. Сэсся тӧлысь дорсьыс тайӧ кодзулыс водзджык кутас петны (чужны), 45 минутӧн кымын. Татшӧм бӧрӧ кольӧмыс быд лун овлӧ. 27 да джын лун мысти тӧлысьыс гӧгӧртас став енэжсӧ да бара сійӧ кодзув бердас лоӧ.
— Луннас нӧ тӧлысьыс овлӧ оз? — юалӧ Иван.
— Дерт, овлӧ, — кыввидзис профессор. — Выль тӧлысь чужигӧн ӧд сійӧ регыдӧн шонді бӧрсяыс и пырӧ, дзебсьӧ. Сідзкӧ, сійӧ, тыдалӧ, коркӧ петавлӧма нин енэжас луннас.
— Тэ висьтавлін, тӧлысьыд пӧ ас гӧгӧрыс бергӧдчӧ (телега гӧгыль моз), оз суткиӧн му моз, а тӧлысьӧн? — бара юаліс Иван.
— Тӧлысь гӧгӧр кымын, — висьталіс профессор, — стӧчджыка кӧ — 28 лун гӧгӧр. Сы дыра жӧ, мыйта сылы колӧ му гӧгӧрыс ӧтчыд кытшовтны. Сы вӧсна сійӧ век ӧти банӧн и видзӧдӧ му вылас. Мӧдар боксӧ ми тӧлысьыдлысь ог аддзӧ да, кӧнкӧ, некор ог и аддзылӧ.
— Кыдз нӧ сідзи? — юалӧ Иван.
— Вот тадзи — висьталӧ профессор. — Ме лоа му пыдди, а тэ — тӧлысь пыдди. Сувт мелань чужӧмнад. Ӧні кытшлав ме гӧгӧр, сӧмын сулав пыр мелань чужӧмӧн. Ӧні со аддзан: тэ гӧгӧртін ме гӧгӧр, гӧгӧртігад ачыд тшӧтш бергӧдчин, чужӧмнад ставланьыс банӧн вӧлін. Тӧлысьыд тадзи жӧ.
— Сідзкӧ, тӧлысь вылас лун и вой овлӧ?
— Овлӧ, сӧмын луныслӧн да войыслӧн кузьтаыс кык вежон. Таысь кындзи эськӧ унатор на позьӧ тӧлысь йывсьыд висьтавны да, вай тэ видзӧдышт труба пыр тӧлысь вылад, ме сэк кості гижышта мыйсюрӧ.
Иван видзӧдліс трубаас да бара важ кодь тӧлысьсӧ аддзис, кутшӧмӧс тай профессоркӧд сёрниттӧдз видзӧдіс. Кажитчӧ сӧмын, быттьӧкӧ тӧлысьыс сибдӧма труба помас, оз вешйы сы дінысь. Сэтшӧм жӧ гӧраяс син водзас тыдалӧны, кутшӧмӧс аддзыліс нин.
— Тӧлысьыс дзикӧдз сувтӧма! — шуӧ Иван, гӧгӧрвотӧмысла оз тӧд, мыйла тӧлысьыс быттьӧкӧ сувтӧма. Профессорыс тай нӧ ӧні на висьталіс, сійӧ пӧ бергалӧ гӧгыль моз дай му гӧгӧр. Нӧшта оз лючкиа, а куим воськов водзӧ, ӧти — бӧрӧ.
Веськыда кӧ шуны, Иван тӧлк вывсьыс дзикӧдз воши. Сійӧ ачыс войяснас аддзывліс тӧлысьлысь петӧм-пырӧмсӧ, а ӧні сійӧ сибдӧма труба бердас дай пом.
Профессор серӧктіс.
— Тайӧ эз тӧлысьыс сувт, — шуӧ сійӧ, — а трубаыс сы бӧрся тшӧтш мунӧ. Тані со, труба улас, эм часілӧн кодь ыджыд машина да, сійӧ бергӧдлӧ трубасӧ, мед тӧлысьыс пыр трубаас веськалӧ (тыдалӧ), вӧтчӧ сы бӧрся. Сувтӧда кӧ трубасӧ, сэк регыд тӧлысьыс бокӧ пышъяс, оз кут тыдавны. Видзӧд трубаас, ме тэд тайӧс петкӧдла.
Иван пондіс видзӧдны трубаас, а профессор бергӧдыштіс кутшӧмкӧ винт да, тӧлысьыс мунны кутіс труба бокас, сэсся пельӧсторйыс сӧмын коли, недыр мысти и дзикӧдз быри.
— Ӧні гӧгӧрвоин? — юаліс профессор, — вӧлӧмкӧ, оз тӧлысьыс сулав, а трубаыс бергалӧ тӧлысь ӧдйӧ жӧ.
— Гӧгӧрвои, — кыввидзис Иван, — тайӧ дзик жӧ кык орччӧн мунысь телега кодьӧсь. Сэк тай кажитчыны кутас, быттьӧкӧ мӧд телегаыс пыр жӧ бокас, ӧти местаын. Сӧмын ӧти телегаыс кӧ сувтас, мӧдыс пырысьтӧм-пыр жӧ бокӧдыс мунас, зэв ӧдйӧ коляс да саялӧ син водзсьыд.
— Вернӧ, — эскыштіс профессор, — тайӧ машинаыс сідзи и вӧчӧма, мед трубаыс бергӧдчӧ енэж бӧрсяыс. Вай сэсся шойччыштам неуна. Ветлы гортад да аски бара волы. Прӧст кад кӧ лоыштас, ме тэд нӧшта мыйсюрӧ тӧлысь йывсьыд висьтышта.
Тӧлысь йылысь сёрни водзӧ нуӧм
Дзонь лун мӧвпаліс Орлов Иван профессор ордын кывлӧм-тӧдлӧмтор йылысь. Зэв уна выльтор сійӧ тӧдліс, ас синнас аддзыліс.
— Да, — мӧвпаліс сійӧ, — ставыс тайӧ миян син водзын лунысь лунӧ овлӧ, ми олам, быд лун видзӧдам, аддзам да ог аддзӧ.
Мӧвпыштіс сійӧ профессор сёрнияс йылысь да бара эз кут веритчыны:
— Тӧлысьыд му кодь жӧ сяр, сӧмын ичӧтджык. Сярыд ылысянь кӧть матысянь пыр гӧгрӧс. Шондітӧ кӧ босьтам, сійӧ пыр би гӧгыль кодь бергалӧ, а тӧлысьыд некор абу ӧтыжда, кор тыр гӧгыль кодь, кор и чарла кодь.
Мӧвпаліс, мӧвпаліс, — жугӧдіс юрсӧ Иван да нинӧмтор эз и вермы гӧгӧрвоны, сӧмын нин виччысис профессор ордӧ мунан кад. Мыйӧн рыт воис, пырысьтӧм-пыр жӧ мӧдӧдчис обсерваторияӧ. Вӧскресенньӧ да, профессорыс ӧтнас вӧлі, студентъясыд праздник лунад оз велӧдчыны.
— Но мый, гортад мӧвпалін эн менам висьталӧм йылысь? — юалӧ сылысь профессор.
— Ёна, — шуӧ Иван, — сӧмын ме ог тӧд, либӧ оз миян сёрнитӧм серти артмы, либӧ ме эг ставсӧ гӧгӧрво...
— Мый нӧ сэтшӧмыс, вай висьтав, — ышӧдіс профессор.
Иван висьталіс аслас мӧвпъяс йылысь да сёрнисӧ помаліс тадзи:
— Сідзнад кӧ либӧ тӧлысьыд абу сяр, сярыд кӧть и ылысянь пыр гӧгрӧс тыдалӧ.
— Молодеч, — ошкис профессор, — ӧні ме аддза, мый йылысь тэ думайтӧмыд, абу весь олӧмыд. Сэн, пиӧ, некутшӧм ӧшыбка абу, дай и тэ ставсӧ ладнӧ гӧгӧрвоӧмыд, сӧмын этша на тӧдан, сійӧн и мукӧдторсӧ он верит. Тӧлысьыс ӧд ассяньыс югӧрсӧ оз сет, а тыдалӧ сылӧн сӧмын шондіӧн югдӧдӧминыс. Сэсся кодар боксяньыс тӧлысьыд югдӧдӧма, сійӧ бокӧн и миянлы пондас тыдавны. Ми аддзывлам югдӧдӧм тӧлысь джынсӧ ставнас — сэк тыр тӧлысь, либӧ тӧлысь бокыслысь джынсӧ ли, пельӧсторсӧ ли — сэк тӧлысьыд либӧ гӧгыль джын кодь, либӧ чарла кодь.
— Мыйла нӧ ми тӧлысьыдлысь югдӧдӧм боксӧ ог пыр ӧтыждаӧс аддзӧ? — юаліс Иван.
— Татчӧ видзӧд, — тшӧктіс профессор, — войдӧр ме тэд рисуйта, кыдзи сулалӧны шондіыд, муыд да тӧлысьыд. Ме петкӧдла шонділысь дорсӧ, сысянь югӧрыс усьӧ тӧлысь вылӧ и, му вылӧ и, югдӧдӧ налысь джынсӧ. Кык пельӧ — сьӧд вылӧ да еджыд вылӧ — юкӧм гӧгыльыс лоӧ му. Видзӧд серпас вылас (6-ӧд серпас).
Тайӧ кӧкъямыс посни гӧгылькодьяснас петкӧдлӧма, кыдзи овлӧ тӧлысь уна пӧлӧс кадӧ. Тӧлысьыд, дерт, ӧти, сӧмын сійӧ бергалігас уналаын овлӧ. Му вывсянь сійӧ кӧкъямыслаынджык бурджыкасӧ тыдалӧ. Кӧкъямыслаӧ ме тӧлысьсӧ и рисуйті. Видзӧд, кӧть кӧн тӧлысьыд, сылӧн пыр ӧтар бокыс, шонділань баныс, лоӧ югдӧдӧма. Югыдыс и пемыдыс ӧтмында. Эн вунӧд тайӧс; тайӧ серпас дінас ми волам на. Ӧні вай сёрнитыштам тӧлысь йылысь, кыдзи ми сійӧс му вывсянь куш синмӧн аддзам: кор, кысь да кутшӧмӧс. Тӧлысьыд абу пыр ӧткодь, тэ ачыд нин гӧгӧрвоин. Кор сійӧ кажитчӧ гӧгрӧсӧн, гӧгыль кодьӧн, овлӧ и чарла кодь. Вежласьӧмсӧ коминад шуӧны: выль тӧлысь пӧ чужӧ, тыр тӧлысь, тӧлысь пыдӧс.
Тыр тӧлысьыд вой шӧр кадӧ вылын сулалӧ. Петӧ рытын, пырӧ асывнас. Некор тыр тӧлысьӧс он аддзыв лун шӧрын. Мукӧддырйиыс шондіыд лэччыныс на оз удит-а, тӧлысьыд петӧ нин асыввыв боксянь.
— Кор миян вой, — водзӧ висьталіс профессор, — сэки шондіыд тӧлысьтӧ югдӧдӧ, муӧс лун шӧрын моз жӧ. Сы вӧсна кымӧртӧм, мича сэзь войясӧ шонді югӧрыс тӧлыссяньыс зэв ёна швачкӧ му вылӧ, позьӧ весиг лыддьыны гырысьджык гижӧда нигаяс.
Сэсся бӧр бергӧдчылам тӧлысь вежласьӧм йывсьыд сёрниад. Тыр тӧлысь некор оз овлы шонділадор бокын, а пыр сылы паныда, енэж мӧдар бокас. Асывнад шонді асыввылын, тыр тӧлысь рытыввылын. Лун шӧрын шонді вылын, миян юр вылын, а тӧлысь миян улын — му сярыдлысь мӧдар боксӧ югдӧдӧ, Америкаын олысьясӧс, — налӧн сэк вой шӧр. Рытнас шондіыд лэччӧ рытыввылӧ, а тӧлысь сійӧ каднас петӧ либӧ петӧма нин асыввылын. Вой шӧрын, кыдз ме висьталі нин, тӧлысь миян юр вылын, а шонді сійӧ каднас югдӧдӧ муыслысь мӧдар боксӧ, сулалӧ Америкаын олысьяс юр вылын, сэк налӧн лун шӧр.
Мукӧддырйиыс тӧлысьыд мӧд ногӧн овлӧ. Выль тӧлысь чужигӧн, кор сійӧ чарла кодь, тэ сійӧс вой шӧрын он аддзы. Сэки сійӧ петӧ асылын, пырӧ рытын. Луннас тыдалӧ енэжын, шонді дінын, шондіыскӧд жӧ ӧтлаын мунӧ енэж кузяыс, оз матыстчыв ни, оз ылыстчыв шонді дінсьыд. Со мый нӧшта тӧд вылад босьт: чарла кодь тӧлысьыд пыр гӧрбнас-мышкунас шонділань, а сюръясыс мӧдарлань. Сюръяснас (чарла помъяснас) шонділань банӧн тӧлысьыд некор оз овлы.
Первой четвертьнас тӧлысь миянлы кажитчӧ гӧгыль джын кодьӧн, петӧ луннас, медвылын овлӧ енэжас 6 час рытын, бара жӧ мышнас, гӧрбнас шонділань банӧн.
— Гӧгӧрвоин?
— Гӧгӧрвои эськӧ да, — шуӧ Иван, — сӧмын мыйла тӧлысьыс пыр абу ӧткодь?
— Терпитышт неуна, — шпыньмуні профессор, — и сы йылысь висьтала. Первой, водзвылас татшӧм опыт вӧчам.
Профессор биасис лампаӧ, босьтіс еджыд пуысь вӧчӧм сяр кӧв йылын.
— Ӧні босьт сярсӧ кӧвйӧдыс, — тшӧктіс профессор, — сувт чужӧмнад лампаланьыс да кут сярсӧ сідз, мед сійӧ вӧлі синма-лампаа костас.
Иван, профессор тшӧктӧм сертиыс вӧчис да со мый лои: (7-ӧд серпас).
— Мый тэ аддзан?
— Пемыд боксӧ сярыслысь, — висьталіс Иван.
— Сійӧ выль тӧлысь пыдди лоӧ, — шуис профессор.
— Югдӧдӧм бокыс, лампаланьыс бана да, мем оз тыдав.
— Ӧні лампаланьыс мышнад бергӧдчы да юртӧ копырт бокӧ, бисӧ эн сайӧд сярсьыс, лампаыс мышкад лоӧ, да югӧрыс мед сы вылӧ усьӧ.
Иван тадзи и вӧчис.
— Ӧні мый аддзан?
— Ӧні аддза югдӧдӧм боксӧ сярыслысь, дзик жӧ югдӧдӧм гӧгыль кодь, тыр тӧлысь быттьӧ.
— Тайӧ тыр тӧлысь кодь лоӧ. Ӧні, — водзӧ висьталіс профессор, — сяртӧ лӧсьӧд лампасяньыс веськыдвылас, а ачыд сувт лампаланьыс чужӧмнад.
Иван бара тшӧктӧм сертиыс вӧчис.
— Но мый?
— Ӧні, — шуӧ Иван, — ме аддза сяр бокыслысь ӧтик джынсӧ югыдӧс, мӧд джынсӧ пемыдӧс.
— Нинӧм сійӧ тэд оз петкӧдлы?
— Тӧлысь четверть вылӧ эськӧ муныштӧ да.
— Вернӧ, — шуӧ профессор, — а тэ кӧ ещӧ неуна вешйыштан веськыдвывланьыд, сярсӧ важ местаас кутӧмӧн, сэк пемыдіныс унджык лоӧ югдӧдӧм дорсьыс, чарла кодь еджыд визь сӧмын кольӧ. Аддзан?
— Аддза, — шуӧ Иван гӧгӧрвоӧмысла радлігтырйи.
— Тадз жӧ и тӧлысьыд овлӧ, — водзӧ висьталіс профессор, — кор сійӧ муа-шондіа костас, кор саявлӧ мусяр саяд, муыс овлӧ тӧлыся-шондіа костас. Сӧмын эн вунӧд — тӧлысь сярыдлӧн югдӧдӧма пыр шонділань бана ӧтар бокыс.
— Ӧні ми бӧр бергӧдчылам ӧнтайя сёрниад, 6-ӧд серпас йывсьыд (видзӧд 22-ӧд листбок). Тайӧ серпас вылас ме пасйылі тӧлысьтӧ, му гӧгӧр бергалігас, кӧкъямыслаысь. Гӧгылькодьясыс петкӧдлӧны кыдзи тӧлысьыс югдӧдӧма шондінас. Ми тӧдам нин, шондіыд пыр югдӧдӧ тӧлысь сярыдлысь джынсӧ, сы вӧсна и ми огӧ аддзӧ ставнас югдӧдӧм боксӧ, ущербитігас ньӧти ог аддзӧ. Тӧлысьыд ӧд уналаын овлӧ. Ӧтиласянь сійӧ ёнджыка миянлань югдӧдӧм бана, а мӧдласянь нин миянлань видзӧдӧ пемыд бокнас.
То видзӧд быд боксянь мач вылас да босьт тӧд вылад, мый аддзылан. Иван бура серпас вылас видзӧдіс, сэсся юаліс:
— Кыдз нӧ муыс оз сайӧд тӧлысьсӧ, мусярыс кӧ тӧлыся-шондіа костас?
— Молодеч, — бара ошкыштіс профессор, — тэ тӧлка велӧдчысь. Вуні эз нин сяръяснад вӧчӧм опытыд, тэ тай ещӧ лампаланьыс мышнад сулалін да тэд вӧлі колӧ юртӧ бокӧ копыртны, мед вуджӧрыс сысянь эз тупкы сярсӧ?
— Эз на вун, тӧда, — кыввидзис Иван.
— Тэ копыртін юртӧ, — водзӧ висьталіс профессор, — да югӧрыс лампасяньыс тэнад юр бокӧд уси сяр вылас.
— Сідзи жӧ и тані, тӧлысьыс кытшлалӧ му гӧгӧрыс оз дзик веськыда.
— Тайӧ — ӧти-кӧ. Мӧд-кӧ, муа-тӧлыся костыд ыджыдкодь, а ыліса торйыд шондісӧ сайӧдӧ омӧльджыка. Шуам, тэ кӧ ыджыд керка дінын сулалан, керкаыд тэысь дзикӧдз тупъяс шондітӧ, а сійӧ жӧ керка кӧ тэ дінсянь верст сайын, ньӧти нин тэнад синмысь оз сайӧд шондітӧ. Овлывлӧ, дерт, муыс тупйылӧ тӧлысьсӧ шондісьыс. Мукӧд дырйиыс муыд дзик паныд сулалӧ шондіыслы, а тӧлысьыс сідз жӧ сувтӧ му мӧдар боксяньыс. Сэк вуджӧрыс муыслӧн дзикӧдз тупйывлӧ тӧлысьсӧ. Тайӧ серпас вылас кӧ видзӧдлан, сэк гӧгӧрвоанджык. (8-ӧд серпас).
— Тадзсӧ унаысь овлӧ? — юаліс Иван.
— Шоча эськӧ да, — висьталіс профессор, — сӧмын мича сійӧ овлӧ. Кор вуджӧрыс муыслӧн тупъяс тӧлысьсӧ, сійӧ сэк быттьӧкӧ кусӧ. Тайӧ шусьӧ тӧлысь бердлӧмӧн. Вӧчлам тайӧ опыт вылын. Лампа лоӧ шонді пыдди, ме босьта тайӧ ыджыд сярсӧ — лоӧ му пыдди, а ичӧтик сярыс — тӧлысь. Ме бергӧдла «тӧлысьсӧ» «му» гӧгӧр ог дзик шондіа-муа весьті. Аддзан? Тӧлысьыс мунӧ му бӧрся, но вуджӧрнас оз тупйысь. Тӧлысьыс да муыс век бергӧдчӧны, вӧрӧ жӧ и вуджӧрыс мусяньыс тӧлысь вылас, миянлы сійӧ кажитчӧ, быттьӧкӧ сьӧд кытш (гӧгылькодь) кайӧ тӧлысь вылас, сэсся дзикӧдз тупйӧ сійӧс, недыр мысти тӧлысьыс чарла кодь петас, сэсся ньӧжйӧник вуджӧрыс ставнас мунӧ тӧлысь вывсьыс. Миянлы тадз сӧмын кажитчӧ. Оз муыслӧн вуджӧрыс кай тӧлысь вылас, а тӧлысьыс прӧйдитӧ вуджӧр пырыс, пырӧ ӧтар помӧдыс, петӧ мӧдарӧдыс.
Та вылын ме помала тӧлысь йывсьыд сёрнитӧ. Водзӧ кӧ кутан велӧдчыны, унджык сы йылысь верман нигаясысь тӧдмавны. Аски сэсся волы, ме шонді йылысь тэкӧд сёрнитышта.
Сёрни енэж йылысь да шонді йылысь
— Ме тэд шондітӧ труба пыр петкӧдлі нин, — тадзи паніс сёрни профессор Иван воӧм бӧрын, — ӧні ми шондісӧ бурджыка тӧдмалам. Водзвылас ме сёрнитышта енэж йылысь.
Важӧн, да и ӧні на немтор тӧдтӧм, велӧдчытӧм йӧз пемыдлун вӧснаныс, мӧвпалӧны — енэжыд пӧ миян юрвывса лӧзов рӧма свод, кодӧс тай ми аддзам луннас. Мукӧдыс бара мӧвпалӧны, енэжыс пӧ чорыд, хрустальысь, кодзувъясыс пӧ сы бердӧ ляскысьӧмаӧсь, а тӧлысьыд да шондіыд пӧ сы вывті кык сяр моз гӧглясьӧны.
Иванлӧн серамыс петіс:
— Дзик сідз, — шуис сійӧ. — Миян сиктын унаӧн на тадз мӧвпалӧны, а ме кӧ висьтала налы труба пыр аддзылӧм йылысь, смек вылӧ лэптасны. Нинӧм найӧ оз гӧгӧрвоны. Мукӧдыс ӧні на веритӧны, муыд пӧ куим кит вылын сулалӧ, а китъясыс пӧ ваын плавайтӧны.
— Но, вот, — водзӧ висьталіс профессор, — миян юрвывса лӧзов рӧма сводйыс и эм сынӧдыд. Сынӧдыс быттьӧ кыз пластӧн гӧгӧртӧма му сяртӧ. Сынӧдӧн ми лолалам, сы пытшті ветлӧдлӧны кымӧръяс, лэбалӧны аэропланъяс да лэбачьяс.
Кызтаыс мусяргӧгӧрса сынӧдлӧн, велӧдчӧм йӧз лыддьӧм серти, 210 километр гӧгӧр. Аддзан, мый ылнаӧдз сынӧдыд. Босьтны кӧ ва да неуна пуктыштны сэтчӧ синька, стӧканын лӧзыс омӧлика кутас тӧдчыны, а ляпкыд дора блюдйын либӧ тӧрелкаын ньӧти оз кут тӧдчыны, кисьтны кӧ сійӧ васӧ ворйӧ — ставыс лӧзӧдас. Швейцарияын (рытыввылын неыджыд государство) эмӧсь уна енэж рӧма ваа тыяс да юяс. Сэсь босьтӧм васӧ кӧ кисьтны стӧканӧ, ва ва и эм — сӧстӧм, чӧскыд дай югыд, а тыас сійӧ кельыдлӧз рӧма, мича енэж кодь.
Сынӧдыд, кодӧн ми лолалам, сэтшӧм жӧ. Керка пытшкад ми сійӧс огӧ аддзӧ, сӧмын тӧла кӧ сынӧдыд, тӧдчӧ нин. Ывлавылын, ылысь, позьӧ сійӧс аддзыны. Вӧр либӧ гӧра ылынӧсь кӧ миянсянь, кажитчӧны быттьӧкӧ лӧз тшын пиынӧсь. Му вылад ми ывласӧ аддзам медуна 13 километр, а вывлань, енэжӧ видзӧдігӧн, ми аддзам сынӧдсӧ 210 километр кузя, — сы вӧсна и сійӧ миянлы лӧзовӧн кажитчӧ.
Сы кындзи на сынӧдыд ва этшӧн югъялӧ шонді югыд пондаыс, сы вӧсна быттьӧкӧ лӧзов занавесӧн тупйӧ миян синъясысь кодзувъяссӧ. Мыйӧн толькӧ шондіыд дзебсяс, лӧзов рӧма куполыд вошӧ, сынӧдыд оз нин югъяв, лоӧ пемыд, сы пыр ми аддзам лыдтӧм кодзувъяслысь бияссӧ. Быттьӧкӧ шондіыд пыригас пӧрччӧдӧ му вылысь мича лӧз вевтсӧ, да ми кутам аддзыны енэжсьыд быдтор, мый эз лэдзлы аддзыны шонді югӧрыд.
Кыксё километр саяс, выліас сынӧдыд абу нин, сэн нинӧм абу, а нинӧм абутӧ шондіыд, дерт, оз вермы югдӧдныд. Тыртӧм, нинӧм абу иныс шусьӧ планета кост местаӧн. Сынӧдтӧм иныс лэдзӧ ас пырыс мунны шонді югӧрлы, но ачыс сынӧд моз оз вермы югъявны. Сы вӧсна сійӧ миянлы кажитчӧ сьӧдӧн, пемыдӧн да сы пемыд пытшкысь ми аддзам югыд кодзувъяссӧ. Мукӧддырйиыс кӧть и найӧ дзик ӧтлаын овлӧны, но мӧда-мӧдсьыс югъялӧмнас торъялӧны.
Россияад лунвылын и войвылын войяснас енэжтӧ ми со кутшӧмӧс аддзам. Кодзувъясыс енэжас овлӧны торъяӧсь мӧда-мӧд дінсьыс, овлӧны и чукӧраӧсь. Кодзув чукӧръясыс быдсямаыс овлӧны, ӧти чукӧр эм кӧш модаа, ставыс сійӧс тӧдӧны, шусьӧ «Юрвыв кодзулӧн». Час ме тэд петкӧдла нёль серпас енэж вывсьыс, найӧс вӧчӧма тӧлын и гожӧмын, быд кодзув чукӧр гижӧма, кыдзи сійӧ шусьӧ.
Тайӧ серпас вылас тӧвся енэж войвыв Россияын, вӧчӧма январ тӧлысьын 9 час рытын (9-ӧд серпас).
Мӧдын со тӧвся енэж лунвыв бокын, январ тӧлысьын, 9 час рытын, Россияын жӧ.
Со серпас енэжлӧн войвыв Россияын гожӧмын, юль тӧлысьын, 9 час рытын.
То бара серпас, петкӧдлӧ гожся енэжсӧ лунвыв Россия вылысь юль тӧлысьын 9 час рытын жӧ. (Профессор Иванлы петкӧдліс уна пӧлӧс серпасъяс).
Ӧні ме дженьыдика висьтала, кодзувъяс йывсьыд ми сёрнитам торйӧн водзынджык, ӧні заводитам шонді йылысь.
Кутшӧми шондіыс — тэ ачыд тӧдан, аддзылін тшынӧдӧм стеклӧ пырыд да труба пырыд видзӧдігӧн. Ыдждасӧ сылысь ме висьтавлі нин дай серпас петкӧдлі (видзӧд 5-ӧд серпас). Аддзан, мый ыджда шондіыд, а муыд сы дінын ичӧтик чут кодь. Шондіыд 1 миллион да 300 сюрс пӧв ыджыд мусьыд, — тайӧ ыджда серти, а вомлӧс шӧртас сертиыд — 109-ысь. Казьтыштлы гираяс йывсьыд.
— Мыйла нӧ эськӧ шондіыд сэтшӧм ичӧтик тыдалӧ, — юаліс Иван, — шонді гӧгыльыд ӧд тӧлысь гӧгыль кодь жӧ быттьӧ?
— Тэ тай вунӧдӧмыд нин, менсьым висьтавлӧмӧс, — шуӧ профессор, — шондіыд миянсянь вывті ылын. Тӧлысьыд 70 пӧв ичӧт и мусьыд, сӧмын мусяньыд сійӧ 384 сюрс километр сайын и эм, а шондіыд ӧд, кӧть и 1 миллион да 300 сюрс пӧв ыджыдджык мусьыд, 149 миллион километр сайын, ёна ылын тӧлысь дорсьыд.
Медым бурджыка гӧгӧрвоан, мый ылнаын шондіыд, ме тэд со кыдзи висьтала (дерт эськӧ сідз некор оз вермы лоны да). Шуам, йӧзыс лӧсьӧдісны сэтшӧм лэбалан машина, сійӧ часнас лэбзьӧ 600 верст. Мӧскуасянь кӧ Ленинградӧдз, сійӧ ероплан вылас часӧн воан (Мӧскуаа-Ленинграда костыс 604 верст).
Татшӧм еропланнас кӧ ми сувтлытӧг лэбзям тӧлысь вылӧ, — сэн лоам 600 час мысти, сутки лыдӧн кӧ — 25 сутки бӧрти.
Тайӧ еропланнас кӧ жӧ ми лэбзям сувтлытӧг шонді вылӧ (сэтчӧдз 149 миллион километр), да оз кӧ сот сійӧ миянӧс, часын 600 верстӧн мунігӧн, ми сэтчӧ воам 223 334 час мысти, во лыдӧн кӧ — 27 во, 2 сутки да 6 час мысти.
Шонді вылад кӧ ми, шуам, мӧдӧдчим кӧрт туй кузя курьерскӧй поездӧн, сэк быд часын 95 километртӧ мунігӧн ковмис 149 миллион километртӧ мунны 175 воӧн.
Тӧлысьыд матын му дінад. Сійӧс тӧлысьыс ачыс жӧ петкӧдлӧ. Кор тӧлысьыд сувтлӧ шондіа-муа костӧ да оз лэдз му вылас шондіыслысь югӧръяссӧ. Но, ме тай висьтавлі нин, тӧлысьыд шӧртастіыс вомлӧс ногыс 4 пӧв ичӧтджык мусьыд да сы вӧсна вуджӧрнас оз вермы тупйыны став мутӧ. Та понда овлӧ сідзи: ӧтилаын муыд пемыд, а мукӧдлатіыс шондітӧ ньӧти абу сайӧдӧма. Тӧлыссянь му вылӧ усьӧ вуджӧрыс (кор сійӧ шондісӧ сайӧдӧ), велӧдчӧм йӧз тӧдмалӧм серти, 75 километр пасьта, а пемдӧдӧминыслӧн кытш кузьтаыс 210 километр. Вуджӧрыс мунӧ му кузьтаыд паськыд визьӧн, асыввывсянь войвылӧ.
Ставыс тайӧ, другӧ, астрономъяслӧн лыддьӧма-тӧдмалӧма зэв бура. Муыдлысь, тӧлысьыдлысь да шонділысь мунӧм-бергалӧмсӧ бура тӧдӧмӧн найӧ вермӧны кымынкӧ во войдӧр висьтавны мый лоӧ, кор тӧлысьыд ли, шондіыд ли бердласны да мукӧдтор.
Шонді бердлӧм йывсьыд тӧдмалӧмаӧсь, — быд 18 воын сэтшӧм бердлӧмыс овлӧ 41. Сӧмын ми, дерт, ог став бердлӧмсӧ аддзылӧ, тӧлысьыд ичӧт да сылӧн вуджӧрыс тупйӧ сӧмын кытікӧ му сярыдлысь. Тшӧкыда овлӧ, шуам, Ленинградын дзикӧдз шондіыс бердӧма, а Африкаын весиг дум некодлы сы йылысь оз усьлы. Миян сідз жӧ овлӧ — кӧнкӧ шондісӧ оз аддзыны, а ми сійӧс став мичнас аддзам.
Кытчӧ вуджӧрыс усьӧ, сэн дзик вой кодь пемыд, кыдзи му мӧдар бокас. Дзикӧдз шонді бердлігад, тыдалӧны кодзувъясыс енэжас, петалӧны войся лэбачьяс да бобувъяс, бердӧмсӧ вой пыдди и чайтӧны.
Тӧлысь сайӧ бердӧм шонді гӧгӧрыс тӧдчывлӧ кельыдіник югӧръяс, шусьӧны шонді кытшӧн.
Шондіыс оз пыр дзикӧдз бердлы, мукӧддырйиыс сійӧ тӧлысь джын кодь. Мукӧд дырйиыс бердлігас кажитчӧ би кольча кодь. Видзӧд серпассӧ. (10-ӧд серпас).
Тайӧ шусьӧ кольча кодь бердлӧмӧн.
— Мый вӧсна нӧ, — юалӧ Иван, — тӧлысьыс кор тупйӧ дзикӧдз шондісӧ, кор кольӧ дор гӧгӧрыс биа кольчакодьӧс?
— Вот мыйла, — висьталӧ профессор, — тӧлыся-муа костыс абу пыр ӧткодь: кор тӧлысьыд ылынджык мусяньыд, кор матынджык. Кор тӧлысьыд матынджык, сэк сійӧ ыджыдджык кажитчӧ, шондітӧ дзоньнас мусьыд тупъяс, кор ылынджык, сэк сійӧ ичӧтджык кажитчӧ, ставнас шондітӧ оз вермы тупйыны да, дор гӧгӧрыс биа кольчаыд и кутас тыдавны. Кор шондіыд дзикӧдз оз бердлы, сэки вой кодьӧдзыд оз пемдыв, луныд сӧмын руд лолӧ, быттьӧ лёк поводдя дырйи шондісӧ кымӧръяс вевттьӧмаӧсь. Гӧгӧрвоан?
— Гӧгӧрвоа эськӧ да, — кыввидзис Иван, — мем вӧлі окота тӧдны, кутшӧм сійӧ ачыс шондіыс, мый эм сы вылын? Тӧлысь вылын гӧраяс, а шонді вылын нӧ мый?
— Часлы, и та йылысь пондам сёрнитны, — шуӧ профессор. — Ӧні тэ тӧдан нин, кутшӧм ылын шондіыд да мый ыджда сійӧ.
Тӧдан жӧ нин, зэв ичӧтик гӧгыльсянь локтӧ му вылӧ зэв ыджыд жар, быдсӧн гожӧмын кос поводдя дырйи, кор енэжас абу ӧти кымӧртор да нинӧмтор шондітӧ оз сайӧд, сійӧ сотӧ да косьтӧ биӧн моз. Африкаса Сахара пустыняын шондіыс кельыдӧдз лыасӧ сотӧ, — кольк кӧ пуктан лыа пытшкас — пусяс.
Дай ачыд, кӧнкӧ, тӧдан, кӧрт вевта керка вывті жар лунӧ кӧмтӧг ветлыны он вермы, коктӧ сотӧ, сэтшӧмӧдз шондіыс жаритӧма.
Кутшӧм нӧ либӧ жар эм шонді вылас, сы ылнасянь вермӧ сэтшӧма шонтыны. Мед бурджыка гӧгӧрвоан жарсӧ, ме тэд со мый висьтала: му сярыд кӧ вӧлі чиг кӧртысь да уси кӧ шонді вылас, ӧти здукӧн эськӧ сылі да пӧри руӧ, кыдзи тай доналӧм плита вылӧ усьӧм лым чир сылӧ.
Шондіыд — доналӧм сылӧм кизьӧр (масса), гӧгӧрыс доналӧм ру. Шондіыд сэтшӧм торъясысь жӧ, кутшӧмысь и муыд, сӧмын муад ставыс чорыд нин-а, шуам кӧрт, эзысь да мукӧдтор, а шонді вылад жарысла ставыс сылӧма — кизьӧрӧ либӧ руӧ пӧрӧма. Жарыс да югыдыс сысянь паськалӧ став енэж пасьтаыс: миянлы, муад, жарыс да югыдыс ичӧтика локтӧ. Жарыс кӧ да югыдыс шуам му вылад вӧлі 3 мында унджык локтӧ, сэки эськӧ муыд косьмис, потласис да пӧри пустыняӧ. Мӧдарӧ кӧ бара, шоныдыс ставыс жӧ му вылас шондісянь. Шондіыд кӧ кусӧ — муыд зэв регыдӧн пӧрӧ йиӧ, йизяс тшӧтш и став ваыс му вылын, и сынӧдын кынмас да йиӧн усьӧ му вылӧ.
Ӧні сэсся ачыд мӧвпышт, кутшӧм колана шондіыд муыдлы. Став олӧмыс му вылас шонді югӧръяс сайын. Со кутшӧм выныс сылӧн, дай тайӧ абу на ставыс, шонді гӧгӧрыд ӧд миян му кындзи уна планета (муяс) на бергалӧны. Ставыс найӧ шондітӧг овныс оз вермыны. Шонді бергалӧм-мунӧм йывсьыд ме тэд ӧтчыд висьтавлі нин, эн на, кӧнкӧ, вунӧд?
— Эг, — шуис Иван.
— Но, ӧні сэсся мун, шойччы, — шуис профессор. — Аски ме тэд висьтала мукӧд планетаяс йылысь.
Сёрни планетаяс йылысь
— Шонді гӧгӧрыд муыд оз куш ӧтнас кытшлав, — заводитіс висьтавны Иван воӧм бӧрын профессор. — Сы гӧгӧр нӧшта на му кодь сизим сяр бергалӧны, ыджданас найӧ абу ӧткодьӧсь. Найӧ, тӧлысь да му этшӧн, ассьыныс югӧрсӧ оз сетны; кӧть и югыдӧсь найӧ тыдалӧны, бара жӧ тӧлысь мозыд шондісянь сетӧм югӧрӧн. Ставныс, сизимнан сярыс, тӧлысь дорысь ылынджыкӧсь мусяньыд. Сійӧн и кажитчӧны ичӧтик кодзувъясӧн енэжас.
Медкокниа на пиысь аддзан куш синнад Венераӧс. Йӧзыд сійӧс шуӧны «Рытъя кодзулӧн». Сійӧ мукӧд сертиыс медъёна дзирдалӧ да медводз тыдовтчӧ шонді лэччӧм бӧрын. Югыдыс сылӧн зэв лӧсьыд синмыдлы, оз тірав, пыр ӧткодь.
— Ме тӧда сійӧс, аддзывлі, — радысла шыасис Иван, — пыр медводз ломзьӧ.
— Мукӧддырйиыс сійӧ чужӧ асывнас, тӧкӧтьӧ водзджык шонді петтӧдз, сэк Венератӧ шуӧны нин «Асъя кодзулӧн». Труба пыр миянлы сійӧ тыдалӧ, — висьталіс профессор, — либӧ ичӧтик гӧгыль кодьӧн, либӧ чарла кодьӧн. Венера, тӧлысь моз жӧ, вежласьӧ. Куш синнад тайӧс, дерт, он аддзыв, а трубаад со кутшӧм тыдалӧ: (11 серп.).
Сэсся эм бара жӧ шонді гӧгӧр кытшлалысь планета Марс. Сійӧ миянлы кажитчӧ гӧрдов-югыдкодь кодзулӧн.
Медыджыд планетаыс шонді гӧгӧр бергалысьяс пиысь — Юпитер. Куш синнад видзӧдігӧн сійӧ югыд кодзув кодь жӧ.
Медтешкодь планетаяс пиас — Сатурн. Тайӧ ичӧтик кодзулыс ёна ыдждӧдысь труба пыр тыдалӧ вот татшӧм югъялысь, визьӧсь сяр. Сы гӧгӧр ӧдйӧ бергалӧ паськыд югъялан асыккодь: (12-ӧд серпас).
Тайӧ планетаясыс кындзи да миян му кындзи эм нӧшта куим планета, — Уран, Нептун да Меркурий. Став планета письыс Меркурий медічӧт да медматын шонді дінын.
Сідз кӧ, 8 планета кытшлалӧны шонді гӧгӧр. Ыджда сертиыс, орччӧн кӧ сувтӧдны найӧ торъялӧны мӧда-мӧдсьыныс тайӧ серпас вылас моз: (13-ӧд серпас). Шонді гӧгӧрыс жӧ найӧ сулалӧны да бергалӧны тані рисуйтӧм ногӧн: (14-ӧд серпас).
Став планетаыс бергӧдчӧны ӧтарӧ, му моз, серпас вылас петкӧдлӧма посньыдик стрелкаясӧн. Веськыда кӧ шуны, став планетаыс, накӧд тшӧтш и муыд, лэбзьӧны веськыдвывсянь шуйгавылӧ, войвывсянь — асыввылӧ.
Ӧні ӧти сайын висьтала, кутшӧм планета ылын-ӧ шондісяньыс:
Меркурий — 57 миллион километр сайын.
Венера — 108 миллион километр сайын.
Муыд да Тӧлысьыд — 149 миллион километр сайын.
Юпитер — шондісяньыд 777 миллион километр сайын.
Сатурнӧдз — шондісянь 1 миллиард да 425 миллион километр.
Уранӧдз — шондісянь 2 миллиард да 870 миллион километр.
Нептунӧдз — 5 миллиард да 440 миллион километр.
Ставсьыс тайӧ планетаяссьыс, му да тӧлысь тшӧтш, лоӧны ӧти шонді семья; ставыс найӧ кытшлалӧны шонді гӧгӧр, босьтӧны сылысь шоныд да югыд.
— Мукӧд кодзувъясыс нӧ кыдзи артмӧмаӧсь да олӧны? — юаліс Иван.
— Ме со ӧні тӧда шонді йылысь да кӧкъямыс планетаяс йылысь, а кодзувъясыд ӧд лыдтӧм-тшӧттӧм, мича сэзь войӧ найӧ ыджыд кодзув котырын мында жӧ.
— Мукӧд кодзувъяс йывсьыс, — висьталіс профессор, — ме тэд со мый висьтала. Ставыс найӧ миянсянь зэв ылынӧсь, мукӧд кодзувсяньыс весиг югӧрыс му вылӧдзыд уна во локтӧ. Югӧрыд мунӧ 1 секундаӧн 300 сюрс км. Сідз кӧ, шондісяньыд югыдыс локтӧ муӧдзыс 8 минутӧн кымын, а сэтчӧдз ӧд мусяньыд 149 миллион км. Ӧні сэсся ачыд артышт — ылынӧсь-ӧ кодзувъясыд, куш югӧрыслы кӧ мунныс колӧны вояс. Эмӧсь кодзувъяс, югӧрыс налӧн му вылӧдзыд воӧ 3 во, эмӧсь — воӧ 10, 20, 100 во, мукӧдсьыс сюрс воясӧн локтӧ. Аддзан кутшӧм ылынӧсь миянсянь найӧ.
— Ылынӧсь и вӧлӧмаӧсь, — шуӧ Иван. — А вот, мый сійӧ лоӧ, тэ шуан: югыдыс мунӧ секундын куимсё сюрс километр?
— Тэ кӧнкӧ, дерт, аддзывлін ылысянь ружйӧысь лыйсьӧм.
— Аддзывлі, — шуӧ Иван.
— Видзӧдігад немтор эн гӧгӧрволы? — юаліс профессор.
— Первой тшыныс да биыс тыдавлӧ, сэсся вӧлись и лыйӧм шысӧ кылан.
— Вот мыйла сідзи овлӧ, — висьталіс профессор. — Лыйӧм шыыслы колӧ кад воны ружйӧсяньыс тэнад пель дінӧдзыд. Шыыд мунӧ 1 секунднас сӧмын 330 метр, сійӧн и сійӧ пырысьтӧм-пыр тэ дінӧдз оз во. Югӧрыд вывті ӧдйӧ мунӧ: ӧти секунднас 300 000 км гӧгӧр, сы вӧсна и ми сійӧс аддзам ломзьылігас. Му вылад ичӧт костъясыд вӧсна тайӧ омӧля и тӧдчӧ, а кор гырысьӧсь (ылынӧсь) костъясыс, шуам мусянь шондіӧдз, сэк югыдыслӧн мунӧмыс тӧдчӧ нин (шондісянь му вылӧдз югӧрыс мунӧ 8 минут). Кодзувъясыд кӧть и зэв ылынӧсь-а, мукӧдыс ёна на тӧдчӧны-ломзьӧны. Сыысь кокниа нин позьӧ гӧгӧрвоны налысь ыдждасӧ, — найӧ, сідз кӧ, ёна гырысьӧсь шондісьыд. Шондітӧ кӧ йӧткыштны на ылнаӧ, сійӧ эськӧ пондас тӧдчыны зэв ичӧтик кодзув кодьӧн.
Сідз кӧ, став кодзулыс — гырысь шондіяс. Тэнӧ сиктад теш ради нимтылӧмаӧсь кодзув лыддьысьӧн, а велӧдчӧм йӧзыд, астрономъясыд, збыль кодзувъяссӧ лыддьӧм вылын и мукӧдыс олӧны. Куш синмӧн аддзан кодзувъяссӧ ставсӧ нин лыдӧ босьтӧмаӧсь, дай енэж вывсьыс карта (серпас) вӧчӧмаӧсь. Куш синмӧн аддзан кодзувсӧ лыддьӧмаӧсь 6 сюрс гӧгӧр. Ёна ыдждӧдысь трубаяс пыр астрономъяс лыддьӧмаӧсь нин енэжсьыс 100 сюрс миллион кымын кодзув. Кодзувъястӧ со кыдз лыддьӧны: кымынӧдкӧ юкӧн енэжыслысь труба пыр снимайтасны карточка вылӧ сэсся сы вылысь и лыддясны; сэсся снимайтасны мӧд юкӧн енэжсьыс да бара лыддясны. Тадзи став енэжсӧ снимайтӧны да вочасӧн лыддьӧны став кодзувсӧ, коді труба пырыс тыдалӧ.
Тайӧ кодзувъясыс, вывті ылынӧсь да, труба пырыд оз планетаяс кодяыд да шонді кодяыд тыдавны, тыдалӧны сӧмын югыд чутъяс кодьӧн.
Кодзувъясыд абу ставыс ӧткодьӧсь: мукӧдыс вывті югыдӧсь, мукӧдыс кельыдджыкӧсь, коймӧдъяс зэв кельыдӧсь, весиг омӧля тӧдчӧны, а нёльӧдъясӧс куш синнад он нин и аддзы. Учёнӧйяс найӧс юкӧны югыд сертиыс разрадъяс вылӧ. Медъюгыдъяссӧ шуӧны первойя ыджда кодзувъясӧн. Наысь кельыдджыкъяссӧ — мӧд величина ыджда кодзувъясӧн. Сэсся коймӧд величина да с. в.
Первойя величинаа кодзувсӧ лыддьӧмаӧсь 20.
Мӧд „ „ „ 65.
Коймӧд „ „ „ 200.
Нёльӧд „ „ „ 600.
Витӧд „ „ „ 1.800.
Квайтӧд „ „ „ 3.600.
Кымын кельыдӧсь кодзувъясыс, сымын унджык сэтшӧмыс.
Квайтӧд ыдждаӧдз кодзувъястӧ аддзан куш синмӧн, а сизимӧд величинаасӧ сӧмын нин труба пыр аддзан. Кодзувъястӧ видзӧдігӧн ӧд синъясным миянӧс ылӧдлӧны, час, ме тэд петкӧдла.
Профессор Иванлы петкӧдліс кодзувсӧ ыдждӧдысь стеклӧястӧм труба пыр.
— Кымын кодзув аддзан?
— Ӧтиӧс.
— Ӧні ме трубаас лӧсьӧда ыдждӧдысь стеклӧяс. Видзӧд бурджыка. Кымынӧс аддзан?
— Нёльӧс, — шуӧ Иван.
— Но кӧ, ещӧ бурджыка видзӧд.
— Квайтӧс, тонӧ ещӧ кыкӧс аддзи, — рададдза висьталӧ, квайт кодзувтӧ аддзис да.
— Мый верми, ӧні тэныд ставсӧ нин висьталі кодзувъяс йывсьыд. Унджыктор кӧ окота тӧдны, тэд ковмас унатор вылӧ на велӧдчыны. Велӧдчытӧгыд, ме кӧть и кута висьтавны, тэ нинӧм он гӧгӧрволы.
Ещӧ на ме тэд со мый йылысь висьтала. Тэ, кӧнкӧ, ачыд аддзывлін енэжсьыд войын еджыд кымӧр кодь визь. Коми йӧз шуӧны «юсь туйӧн». Сійӧн еджыд кымӧр кодь визьыс ставыс кодзувъясысь (кодзув котыр). Кодзувъясыс мӧда-мӧд дінас зэв матынӧсь да посниӧсь, сійӧн и миянлы кажитчӧ быттьӧкӧ йӧв визь (рочӧн «млечный путь»). Сӧмын ёна ыдждӧдысь стеклӧа труба пыр видзӧдӧмӧн тыдалӧ: став кодзулыс сэн кыкӧн-кыкӧн радӧн сулалӧны, сӧмын ӧтиыс мӧдсяыс ёна ылын (пыдын).
Эмӧсь миян ещӧ енэжса гӧсьтъяс — бӧжа кодзувъяс. Найӧс шуӧны кометаясӧн, кыдзи найӧ артмӧмаӧсь да кыдзи вӧрӧны, ме висьтавныс ог кут, вывті сьӧкыд лоӧ тэд гӧгӧрвоныд, велӧдчытӧгыд, а учёнӧйяс тӧдӧны, дай водзӧ вылӧ вермӧны висьтавны, шонді да тӧлысь бергалӧмтӧ моз, кор воасны кометаясыд.
Кометаяс овлӧны уна пӧлӧс. Мукӧдыс тӧдчӧны сӧмын трубаяс пыр. Сэтшӧм кометаясыс уна. Эмӧсь и зэв югыд кометаяс, ломзьӧны-югъялӧны тайӧ серпас вылас моз. Наысь велӧдчытӧм, пемыд йӧз полӧны, шонді бердлӧм кодя жӧ (16-ӧд серпас).
Вот тэд ӧні кежлӧ вежӧрыдлы удж, — помаліс сёрнисӧ профессор. — Мӧвпалыштлывлан кӧ та йылысь, гӧгӧрвоан бурджыка да водзӧ пондан велӧдчыны. Гажыд кутас петны ёнджыка велӧдчыны, тӧдмасьны бурджыка быд пӧлӧс наукаясӧн, тӧдӧмлуныд сэк ачыс тэд кутас юрад чукӧртчыны. Быдлаӧ колӧ мывкыд да удж.
Мый бурыс енэж тӧдмалӧмысь
Тӧлысьысь нин дыр коли карын олӧмлы, профессор ордын велӧдчӧмлы да, а Иван век на оз вермы чӧв овны. Сылы бара, важ дорсьыс на ёнджыка, кутіс лоны окота мыйсюрӧ йылысь тӧдны.
«Тӧдлі ме, — мӧвпалӧ Иван, — унатор, водзӧ гашкӧ ещӧ на уна кута тӧдны. Сӧмын ӧтитор ме ог гӧгӧрво: мыйла сымда пессьӧмыс да рӧскодыс? Куш тӧдӧм вӧсна кӧ, дерт, эськӧ и лӧсьыд да, тӧдӧмсьыс ӧд кӧнкӧ кутшӧмкӧ бур эм жӧ?»
Мӧвпаліс-мӧвпаліс да эз и вермы дзикӧдз гӧгӧрвоны, кутшӧм пӧльза енэжтӧ тӧдмалӧмысь вермас лоны. Воис профессор дінӧ да полігтырйи юалӧ:
— Велӧдчӧм йӧз дзикӧдз став енэжсӧ тӧдмаласны, а мый сыысь бурыс лоӧ?
— Кутшӧм бур, шуан? — юаліс профессор. — Час ме тэд и та йылысь висьтала. Медвойдӧр колӧ тэд тӧдны со мый: астрономия наукатӧ ӧд пондісны велӧдны да тӧдмавны йӧзлы бур корсьӧм вӧсна жӧ.
Важӧн йӧзыд, ӧнъя моз жӧ, ветлісны-мунлісны ылі туйӧ. Ветлывлісны му вывті и ва вывті тӧргуйтӧм могысь, мореясысь да океанъясысь чери кыйлісны, степъясын да вӧръясын кыйсьылісны, скӧтнысӧ видзлісны, — перйылісны аслыныс кынӧмпӧт.
Ылӧдз оланінсяньыс ветліг-мунігӧн, медся нин степъясын да мореясын, йӧзыд вошлывлісны. Туйыд море вылад либӧ степад абу, а гортад бӧрсӧ колӧ воныд.
Вот сэсся и заводитісны йӧзыс туйсӧ да кадсӧ пасъявны енэж серти. Луннас видзӧдлас мортыд шонді вылӧ дай тӧдас: юрвылас кӧ сійӧ — сэк лун шӧр кадся шонділаньыд — лунвыв, лунвывлы паныд — войвыв, шонді петанінланьті — асыввыв, шонді пыранінланьті — рытыввыв. Луннад сэсся мортыд тӧдӧ, кытчӧ мунны либӧ кытчӧ кывтны.
Войнас бара кутіс ставсӧ пасъявны кодзувъяс серти. Аддзӧ «Юрвыв кодзув» (Большая Медведицаӧс, кӧш кодь кодзулӧс, видзӧд 27 листбок) да тӧдӧ, сійӧ войвылын. Сылы паныда — лунвыв, а сувтан кӧ веськыд кинад лунвывлань, а шуйганад войвывлань, сэк веськыда тэ водзын лоӧ асыввыв, а мышкад — рытыввыв.
Сэсся, кор йӧзыд кутісны ёна ветлыны мореяс да океанъяс вывті да пондісны весиг му гӧгӧр ва кузя кытшлавны, сэки налы ковмис Юрвыв кодзув кындзи тӧдмавны и мукӧд кодзув чукӧръясӧс. Недыр мысти найӧ нӧшта казялісны: вӧлӧмкӧ, ӧтар му бокас тыдалӧны ӧти пӧлӧс кодзувъяс, мӧдар бокас мукӧд пӧлӧс. Тайӧ этша на. Вӧлӧмкӧ, кодзувъясыс, тӧлысь моз да шонді моз, пырӧны да петӧны, на серти, — кӧн найӧ сулалӧны, — позьӧ тӧдмавны уна-ӧ нин кадыс (кымын час).
Енэжтӧ тӧдӧмыд зэв колантор. Сійӧн ӧд и сійӧс пондісны ёнджыка велӧдны. Бура енэж тӧдӧмӧн лои кокниджык быд пӧлӧс йӧзлы ветлӧдлыны (путешествуйтны). Велалісны йӧзыс бура тӧдмавны енэж сертиыс кадтӧ. Вой да лун лыддисны му ас гӧгӧрыс бергалӧм серти, во — шонді гӧгӧр кытшовтӧм серти. Сідзжӧ тӧдмалісны шонділысь му дінсянь ылыстчылӧмсӧ да матыстчылӧмсӧ, да сы вӧсна гожӧм, тӧв, ар да тулыс овлӧмтӧ.
Сэсся став тайӧторъяссӧ тӧдмалӧмсьыс йӧзыд лӧсьӧдісны календар. Лӧсьӧдлісны уна ног. Сэсся артмис: кор муыд бергӧдчас шонді гӧгӧр, лоӧ во, — сійӧ кадыс ӧти тулыссянь мӧд тулысӧдз, либӧ тӧвсянь — тӧлӧдз. Нӧшта тӧдмалісны, вонас муыд вермӧ ас гӧгӧрыс бергӧдчыны 365 пӧв — 365-ысь овлӧ вой да лун.
Та бӧрын йӧзыд войсӧ да лунсӧ шуисны суткиӧн, а суткисӧ юкисны 24 час вылӧ. Воас лӧсьӧдісны 12 тӧлысь, а быд тӧлысьын 30 либӧ 31 лун, сӧмын февральын — 28 либӧ 29 лун. Тадзи артмис календарыд.
Уна во нин коли. Кватитчисны да важ календарыд, вӧлӧм, бӧрӧ пондӧма кольны мусьыд да енэжса югыд сетысьяссьыс, сюрс воӧн 13 лунӧн бӧрӧ кольӧма.
Важ календарыд, вӧлӧмкӧ, ылӧдлӧ. Учёнӧй астрономъяс кутісны видлавны да аддзисны ӧшыбка 13 лун вылӧ. Сы бӧрын выль ногджык пондісны календартӧ лыддьыны, мед сэтшӧм нелючкиыс оз ло.
Кыдзи учёнӧйясыд ӧшыбкатӧ аддзисны, ме тэд висьталі нин (выль пӧв лыддьы 6, 7, 8 да 9 лист бокъяс). Сідз кӧ, тыдалӧ, енэж тӧдмавтӧг он нин вермы лючки бур календар лӧсьӧдны. Тайӧ этша на. Астрономия наукатӧг он вермы бур, ылӧдтӧм сьӧкта да мера кузьта лӧсьӧдны. Некодлӧн ӧд гажыс оз пет ньӧбасьны дженьыдджык аршинӧн да кокниджык гираӧн, сӧмын быд йӧзлӧн на аслыспӧлӧс гираяс да ставыс ас ногӧн мерайтчӧны да веситчӧны. Тадзтӧ быдсяма ылӧдчӧмъяс вермасны лоны. Медым нелючкиясыс эз вӧвны, учёнӧйяс босьтсисны тӧдмавны вескитӧ да мератӧ.
Мӧвпыштлы, мый ме тэд висьтавлі му йывсьыд (16-ӧд лист бок). Му кытшыдлӧн кузьтаыс 40 сюрс километр. Учёнӧйясыд кузьта мерайтан мера сюрӧс вылас босьтісны джынсӧ му кытш кузьтаыдлысь, сэсся нёльӧд пайсӧ сылысь юкисны дас миллион вылӧ да ӧти дас миллионӧд пайсӧ шуисны метрӧн. Метр важ мера серти 1 аршин да 6 вершӧк гӧгӧр.
Сюрс метр шуисны километрӧн, важ мераӧн кӧ — 468 сажень, 2 аршын да 1 вершӧк, — ӧти верст гӧгӧр.
Татшӧм мерасӧ шуисны метрическӧйӧн.
Метрическӧй мераыс со кыдзи лыддьыссьӧ:
1 метрыс лоӧ 100 сантиметр (1/100 метрыслӧн) либӧ 1000 миллиметр (1/1000 метрыслӧн).
1000 метр лоӧ 1 километр.
Квадратнӧй мераяс со кутшӧмӧсь:
100 квадратнӧй метр шусьӧ ар.
10 сюрс „ „ „ гектар.
Гектар важ мераӧн — 2197 квадратнӧй сыв, этшаджык десятинаысь, десятинаас 2400 сыв.
Кубическӧй мераяс:
1 литр — 1 3/5 бутылка сулея ыджда (тӧрӧ 2 тув да джын гӧгӧр ва) либӧ 1000 куб. сантиметр ва.
1000 литр — 1 килолитр (1 пуд гӧгӧр либӧ 2 сороковка бӧчка кодь).
Вестӧ учёнӧйяс со кыдзи лыддисны. Босьтісны ӧти литр мича ва, веситісны да сылысь вессӧ шуисны килограммӧн. Миян ногӧн килограммыд 2 пунт 42 зӧлӧтник да 41 доля гӧгӧр.
Ӧти килограммын — 1000 грамм.
1000 килограмм — 1 тонна (61 пуд да 1 тув гӧгӧр).
Тайӧ весъясыс да мераясыс медвернӧйӧсь дай лӧсьыдӧсь. Мукӧд государствоясын важӧн нин наӧн вӧдитчӧны, а революция бӧрын и миянын, СССР-ын, сійӧ мераяссӧ жӧ лӧсьӧдісны. Выль мераяссӧ да весъяссӧ колӧ тэныд тӧд вылад босьтны, мед оз вун. Гӧгӧрвоин эн?
— Гӧгӧрвои эськӧ да, — шуӧ Иван, — сӧмын огджык вермы ставсӧ юрӧ босьтны-а.
— Да, — шуӧ профессор, — первойтӧ сьӧкыд, ачыс киад нинӧм оз чеччышт. Ӧні ачыд аддзан, мыйла енэжтӧ колӧ велӧдныд. Тайӧ ӧд абу на ставыс. Учёнӧйяс енэжтӧ тӧдмалӧны, медым кокниджык лоӧ му вылад быд пӧлӧс машинаяс лӧсьӧдны. Машинатӧ лӧсьӧдтӧдз войдӧр, мед сійӧ кутшӧмкӧ да вын сетас, колӧ тӧдмавны, кутшӧм вынъяс эмӧсь енэжын. Сэсся быд пӧлӧс стрӧитчӧмтӧ, лыд-тшӧт нуӧдӧмтӧ наука бара жӧ вернӧ-абу видлалӧ енэж серти, кадтӧ да календартӧ моз.
Этша на тэ велӧдчин да, сьӧкыд тэныд гӧгӧрвоныс, неуна велӧдчыштан да ставсӧ гӧгӧрвоан.
