ШКОЛА ЙӦРЫН

Школа йӧрлӧн пыді пельӧсын, сӧмын на петӧм гӧн кодь небыд турун вылын пукалысь зонъяс пиысь некод эз тӧдлы, кыдзи дзик йӧр бердас матыстчис турунвиж рӧма машина, кыдзи кабинасьыс петіс военнӧй формаа морт да сэтшӧм гораа шыӧдчис на дінӧ, мый найӧ весиг чермунісны:

— Зонъяс, позьӧ тіян дінӧ, шойччыштны, гожйӧдчыштны?

Пукалысьяс сюся видзӧдлісны локтысь вылӧ, быттьӧ кӧсйисны тӧдмавны, бурӧн-ӧ, лёкӧн-ӧ матыстчис на дінӧ тайӧ тӧдтӧм мортыс. Медбӧрын медся збойыс на пиысь, Павлик, шыасис военнӧй дінӧ:

— Шойччӧй, колӧкӧ. Тӧранныд. Йӧрыс паськыд...

— Исмаилӧн менӧ ыдждӧдлӧны, — шуис Павликлань матыстчигӧн збой синъяса, мугов чужӧма военнӧй да медводз сетіс сылы кисӧ. Гӧгӧрвоис, мый Павлик тані юралысь пыдди кодь. А сэсся чолӧмасис и мукӧдкӧд. Та бӧрын Исмаил, киас книгаа, пуксис Павликкӧд орччӧн да юаліс сылысь орччӧн эжа вылын книга-тетрадь чукӧр вылӧ индігмоз:

— Экзаменъяс кежлӧ дасьтысянныд?

— Аски медбӧръяыс коли, — косіника вочавидзис Павлик.

Сылы, да и ёртъясыслы, эз вӧв сьӧлӧм сертиыс, мый кодкӧ торкис налысь сэтшӧм лӧсьыд койташсӧ. Сӧмын на помассис консультация. Аски медбӧръя экзамен. Павлик Ӧльӧксанкӧд да Ӧльӧксейкӧд шуисны тайӧ пыді пельӧсас нӧшта ӧтчыдысь видлыны асьнысӧ, дасьӧсь-ӧ аскиа лун кежлас. Кӧть эськӧ, веськыда кӧ шуны, сёрниыс гартчис эз нин экзамен йылысь, а сы йылысь, коді кытчӧ мунас школа бӧрас. Зонъяс тӧдісны, мый помалісны кӧ нин дас ӧти класс да воисны медбӧръя экзаменӧдз, аскиа «государственнӧй оценкатӧ» век нин пуктасны, кӧть и мӧмъявны кутан. Та вӧсна эз ёна шогсьыны аскиа лун вӧснаыс. Сьӧлӧмъяс вылын вӧлі кыдзкӧ и аслысногӧн долыд да сэк жӧ чужис и кутшӧмкӧ полӧм. Вуджӧма ыджыдкодь кось. А водзынсӧ код тӧдас мый виччысьӧ найӧс. Со и ӧта-мӧдсӧ неуна дэльӧдӧмӧн серамсорӧн висьтасисны, кыдзи кутасны овны водзӧ.

Сэтшӧм лӧсьыд вӧлі тані. Но со этайӧ, сьӧд юрсиа да мугов чужӧма военнӧйыс воис да ставсӧ торкис. Но ӧд он жӧ вӧтлы сійӧс. Сэсся и зонъяслы окота вӧлі тӧдны, мый могысь локтіс тайӧ тӧдтӧм военнӧйыс налӧн сиктӧ да ӧні со быттьӧ дзебсьыны кӧсйӧ школа йӧр бердӧ аслас машинанас.

— Службаным миян сэтшӧм, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын вочавдзис Исмаил зонъяслысь юалана видзӧдласъяссӧ гӧгӧрвоӧм бӧрын. — Зэкъясӧс видзам. Пышйӧма ӧти тіян сиктлань. Ёртъяс корсьны мунісны. А ме тані найӧс гусьӧнмоз виччысьышта.

— Абу дивӧ, — шуис Исмаил вылӧ сюся видзӧдӧмӧн Павлик. — Быд гожӧм миянлань пышйысьыд эм. Неылын ыджыд туй да сэтчань сетчӧны. Россияӧ петӧны. А сэтысь сэсся видлы корсьнытӧ.

И друг Павлик нерыштіс Исмаилӧс:

— А оз кӧ сюр зэкыд?

— Оз кӧ сюр, бӧр бергӧдчам. Но кытчӧ нӧ сылы воштысьнысӧ? Огӧ ӧд ми ӧтнаным корсьӧй. А сюрас да сӧмын аслыс лёкджык лоӧ. Содтӧд ковмас пукавны.

И друг сійӧ нюмъёвтӧмпырысь видзӧдліс зонъяс вылӧ:

— Эз нин дыр коль меным. Лыда лун мысти гортӧ лэдзасны. Ок и пасйышта сэки служба помсӧ, мед сэсся дзикӧдз вунӧдны тайӧ вӧтын кодь олӧмсӧ.

— А мый нӧ эськӧ, сэтшӧм омӧль али мый тіянлы? — бара нерӧмсорӧнкодь юаліс Ӧльӧксан, коді пыр на чӧв оліс да сюся кывзіс Исмаилӧс. Воча кыв пыдди Исмаил ружӧктыштіс, сэсся кыскис зепсьыс сигарет пачка да мыччис зонъяслы:

— Гӧститӧдчӧй, видлӧй салдатскӧй тшынсӧ.

Зонъяс эз виччысьны военнӧйсянь татшӧм лышкыдлунсӧ, но эз ӧткажитчыны да босьтісны морт ӧти сигаретӧн. А Исмаил сэк кості ӧзтіс сигаретсӧ, горша кыскыштіс ас пытшкас тшынсӧ да зумышкодь гӧлӧсӧн шуис:

— Ог тӧд, кыдзи висьтавны, омӧль али абу миянлы. Веськыда кӧ ӧд, гортаным мунам огӧ ас погонъясӧн. Сы вӧсна, мый мукӧд пӧлӧс погона салдатыд миян вылӧ син гугнас видзӧдӧ. Кӧть эськӧ мыйӧн ми на водзын мыжаӧсь, мый веськалім ВВ-ӧ. Кытчӧ индісны, сэні и служитам. А сэсся ӧд ми видзам зэкъясӧс, кодъяссянь быдсямасӧ позьӧ виччысьны.

— И мый нӧ сійӧ быдсямаыс? — торкис Исмаилӧс Павлик, быттьӧ бара кӧсйис дэльӧдыштны сійӧс.

— Оз ков серавны, — ыпмуніс Исмаил, а сэсся пыр жӧ лӧнис. Гӧгӧрвоис, мый зонъяслы унатор на абу тӧдса да весьшӧрӧ накӧд вензьыны. Но регыд и налы ковмас салдат ньылӧмлысь кӧрсӧ видлыны.

— Кыдзи кужан, сідзи и гӧгӧрво. Неважӧн ёртнымӧс ӧти зэк пуртӧн сутшкалӧма. Вӧлӧмкӧ, картіӧн сійӧс ворссьӧма. А мортыс гортас нин вӧлі лӧсьӧдчӧ. Мамыслы бӧръя письмӧ гижис. Виччысь пӧ, регыд локта. И локтіс... свинеч горт пытшкын.

Йӧрын пукалысьяс тайӧс кылӧм бӧрын лӧнисны, быттьӧ кылісны асьнысӧ мыжаӧн дэльӧдігмоз юалӧмъясысь. Исмаил сэк кості бергӧдліс киас аскӧдыс вайӧм книгасӧ, кӧсйис думсьыс лыддьысьыштны, кӧть эськӧ тӧдіс, мый сиктса школа помалысь зонъяскӧд сёрнитігӧн лыддьысьӧмыд оз нин артмы. Сы вӧсна, мый виччысьтӧм сёрниыс вӧрзьӧдіс сылысь сьӧлӧмсӧ. Павлик нӧшта на кӧсйис пестыны ваймыны нин заводитӧм тайӧ сёрнисӧ да бара шыӧдчис мугов чужӧма Исмаил дінӧ:

— Ті, тыдалӧ, вывтіасянныд жӧ. Абу ӧд ставыс сэтшӧмӧсь дзескыдінад. Мукӧдыс и сідз-тадз на сэтчӧ веськалӧ.

— Ог тӧд, кодӧс сідз-тадзсӧ сэтчӧ пуксьӧдлӧны, — пыр жӧ ярскӧба тшӧтшкӧртіс Исмаил книгасӧ киас бергӧдлігмоз. — А ме кӧсъя Казаньӧ, гортӧ воӧм бӧрын велӧдчыны да учительӧн лоны. Кута велӧдны челядьӧс, мед эз сідз-тадз найӧ овны. Сійӧн и тіян дінӧ кежи ӧні. Кӧсйи орччӧн лыддьысьыштны... Ӧд кык во сайсяыд мыйсюрӧ вунӧма нин. Но дасьтысьӧм пыдди сӧмын больгӧм артмис...

И зонъяс вылӧ видзӧдлӧм бӧрын бара содтіс:

— А кутшӧма кӧсъя, тӧдінныд кӧ, мед эз веськавны йӧзыс дзескыдінас. Мамыс ӧд ассьыс ичӧтсӧ эз лёк вылӧ чужтывлы да быдтывлы. А мыйла нӧ миян мӧдарӧ артмӧ? Сӧмын со тані, Комиын, служитігӧн аддзи да гӧгӧрвои, кутшӧм на уна лёкыс миян коластын, быттьӧ яйын ордӧм мыль.

И друг сійӧ бергӧдчис Павликлань:

— Эмӧсь, дерт, сэні йӧз, кодъясӧс быттьӧ эськӧ вӧлі нинӧмысь пуксьӧднысӧ. Но ӧд оз татшӧмъяссяньыс лёкыс да омӧльыс паськав...

А Павлик эз кӧсйы орӧдны Исмаилкӧд сылань бергӧдчӧм чужӧмӧн сёрнисӧ, быттьӧ мыйкӧ тойліс сылысь сьӧлӧмсӧ да зілис воӧдчыны Исмаилкӧд ӧти кывйӧ:

— Ме ӧд эг кӧсйы мукӧд йылысь висьтавны. Гашкӧ, и збыльысь эмӧсь на омӧль йӧзыс.

Сэсся тшӧкмуніс быдсӧн, кывъясыс сылы эз кутны тырмыны да чирӧм кодь гӧлӧсӧн нин водзӧ нуӧдіс сёрнисӧ.

— Аслам, аслам ыджыд вок йылысь кӧсйи казьтыштны. Сійӧ ӧд сэні жӧ кӧнкӧ... Дзик нинӧм абусьыс...

— Кыдзи нӧ сідзи артмис?. — юаліс Исмаил. — Кутшӧмкӧ помка ӧд вӧлі жӧ?

— Артмис тай со кольӧм во. Буретш май праздник вӧлі. Гажа юрӧн сюйсьӧма косясьысьясӧс миритӧдны. Аслыс медъёна сюралӧма да асьсӧ жӧ и пуксьӧдісны. Мамным сійӧ кадсяньыс висьмис. Лун и вой майшасьӧ. Оз весиг синсӧ куньлы.

— Кывзы, кывзы, — друг шыӧдчис Исмаил Павлик дінӧ. — А кыдзи шуӧны воктӧ?

Павлик тайӧ юалӧмсьыс дрӧгмунліс быдсӧн, пӧсяліс мышкуыс, рудзалісны кокъясыс. Кылӧма тай быттьӧ сылӧн сьӧлӧмыс ыджыд вокыслысь, Панеыслысь, шогсьӧм-майшасьӧмсӧ. Быттьӧ тайӧс тӧдӧмӧн Павлик и заводитіс мугов чужӧма Исмаилкӧд вензяна сёрнисӧ, быттьӧ гӧгӧрвоис сійӧ, аслас зон вежӧрнас, мый эз сідз-тадз лок тайӧ военнӧйыс школа йӧрын пукалысьяс дінӧ, мый сійӧ мыйкӧ тӧдіс ыджыд вок йывсьыс, но водзвыв нинӧм эз кӧсйы висьтавны.

— Пантелей... Поповъяс ми... — муртса кывмӧн гӧлӧсӧн нин вочавидзис Павлик.

— Но-о-о, мыйкӧ тӧдсакодь овыс... — бара сюся видзӧдліс Исмаил Павлик вылӧ. — Гашкӧ, сійӧс ми и корсям...

Павлик первойсӧ шай-паймуніс быдсӧн. Мыйла нӧ эськӧ Панеыс татчӧ, гортас, вермис веськавны? Ӧд сылы кык во на коли пукавны. Бурджык кыдзкӧ-мыйкӧ сэні нин срок помсӧ виччысьны. Пышъян да ӧд мӧд сы мында содтасны. И абу нин сэтшӧм йӧй Панеыс, мед тайӧс не гӧгӧрвоны. А друг и збыльысь пышйис, мыйкӧ лои да. Быдсямаыс ӧд овлӧ свет вылас. Надейтчан бурджык вылӧ, а мӧдарӧ артмӧ, кыдзи и Пане ыджыд вокыскӧд лоис. И та йылысь мӧвпыштӧм бӧрын Павлик звирк чеччыштіс да кӧсйис нин вуджны джуджыд заворсӧ, мед сэсся кык кок йыв тӧвзьыны сиктлань да кӧть ӧти син пӧвнас аддзывны ыджыдджык воксӧ, код/, гашкӧ, и збыльысь тані, но сӧмын абу нин ловъя. Гашкӧ, и лыйисны нин сійӧс салдатъясыд. Кывлывліс верстьӧяссянь, мый збыль овлывлӧ татшӧмторйыс, кор мудз да скӧр салдатъяс лыйӧны пышйысь зэкӧс, кодӧс корсигӧн сэтшӧм ёна колӧ котравны.

Неважӧн тай со, кулӧм водзвылас нин, налӧн сиктысь Кирилл пӧль висьтавліс, кыдзи некымын во сайын медбӧръяысь вӧралігас паныдасьлӧма татшӧмторйыскӧд. Видлала пӧ капканъяс. Друг неылын пӧ кылі автоматлысь трачкӧдчӧм шысӧ да кодлыськӧ нораа ойӧстӧмсӧ. Гусьӧник пӧ матыстчи да аддзи, кыдзи автомата салдатъяс кытшалӧмаӧсь вирӧн ойдӧм мортӧс да лёкысь чужъялӧны сійӧс. А мӧдыс сӧмын горзӧ:

— Виӧй нин ӧдйӧджык, пеж гагъяс! Эн мучитӧй менӧ! Мӧдар югыдас бурджык тайӧ ад сертиыс!

Сэки пӧ ӧти салдат эз вермы терпитны да сяркнитіс автоматысь куйлысь мортлы юрас. Мӧдыс пӧ весиг ойӧстнысӧ эз удит. А сэсся пӧ салдатъяс кыскисны шойсӧ неылысса кодзувкоткар дінӧ да тыртісны сійӧс. Дерт пӧ, и ӧні на сэні сісьмӧны сылӧн лыясыс. А та бӧрын пӧ ог помнит, кыдзи гортӧ вои. Да сэсянь пӧ вӧравнытӧ эг нин ветлывлы. И ӧнӧдз на пӧ ранитчӧм мортлысь пель чунӧдана горзӧмсӧ кыла.

Каитчис сэки Кирилл пӧльыс, мый эз явит салдатъяслысь грека судсӧ. Повзьӧма, мый асьсӧ кутасны кыскавны. Да со ӧні кулӧм водзвылас корис прӧща таысь.

А Панеыскӧд кӧ нӧ лои татшӧмторйыс? Кыдзи нӧ сэки сійӧ мамыскӧд кутас овны? Мамыслӧн ӧд со шогсьӧмысла лы-куыс сӧмын нин коли. Быд асыв юрбитӧ да лыддьӧ лунъяссӧ, кор нин бӧр бергӧдчас гортас ыджыдджык пиыс.

Но эз ковмы тэрмасьны Павликлы гортас. Кылісны гӧлӧсъяс, и томиник пожӧма-козъя вӧртор сайсянь салдатъяс костын и збыльысь тыдовтчис мыш саяс кияссӧ томналӧмӧн Панеыс, Павликлӧн ыджыдджык вокыс. Быттьӧ омӧль мойдын моз ставыс тайӧ лои. Медводдза видзӧдлассяньыс нинӧм сэтшӧм-татшӧмсӧ эз позь чайтны. Пане мыйкӧ негораа зілис гӧгӧрвоӧдны сійӧс кытшалысь салдатъясӧс. Но вывті нин зумышӧсь вӧліны налӧн чужӧмъясыс. Найӧ быттьӧ эз эскыны мыйкӧ висьталысь Панелы да эз вештыны сы вылысь кӧдзыд синъяссӧ. А аслас Панелӧн майшасяна, шогӧн тырӧм чужӧм серти позис гӧгӧрвоны, мында ковмис терпитны тайӧ мортыслы бӧръя лунъяссӧ. Паськӧмыс дзикӧдз ротйысьӧма. Дерт, абу кокни некымын сё версттӧ парма вомӧныд вуджны. Эз жӧ ӧд, дерт, бур вӧляысь тадзи вӧч.

— Пане, мый лои? Мыйла тэ тані? — горӧдіс Павлик да уськӧдчис ыджыд вокланьыс. Салдатъяс скӧрысь сувтісны Павлика-Панеа коластӧ да эз кӧсйыны лэдзны кутчысьлыны вокъяслы. Но налӧн командирыс, кык ичӧт звездаа военнӧй, мыйкӧ дженьыдика шуис, да салдатъяс вешйисны бокӧ.

— Пане, мыйла тэ тані? — бара шыасис Павлик ыджыд вок дінас. — Ми ӧд тэнӧ мамыдкӧд сёрӧнджык виччысим! — Сэсся эз вермы кутчысьнысӧ, сыркъялӧмӧн уськӧдчис ыджыд вок дінас да кутліс сійӧс сьыліӧдыс.

— Эн бӧрд, эн бӧрд. Мужичӧй ӧд тэ, — воча шуаліс Пане, но и аслас гӧвкъяліс синваыс вокыскӧд со тадзи тӧдлытӧг паныдасьӧм бӧрын. Кужис ӧмӧй сійӧ, сиктса прӧстӧй зон, коді нэмнас некодӧс эз печиктывлы, гӧгӧрвоны, мый со тадзи сэтшӧм виччысьтӧма, сэтшӧм тӧлктӧг бергӧдчас сылӧн олӧмыс. И кодӧс ӧні таысь мыждыны? Асьсӧ-ӧ сыысь, мый сюйсис гажа юрӧн дорйысьны. Кӧть эськӧ ньӧти эз каитчы таысь. Мӧдысь кӧ татшӧмторйыскӧд паныдасис, тадзи жӧ эськӧ вӧчис. Дерт, позис судьяясӧс мыжавны. Сыысь, мый эз зільны гӧгӧрвоны сійӧс суд вылас. Дугдывтӧг тэрмасисны кытчӧкӧ. Быттьӧ водзвыв нин вӧлі сёрнитчӧмаӧсь. Кӧть эськӧ надейтчис на Пане судьяяс вылӧ, но сідзи мыжаӧн и колис.

А Павлик важ моз кутліс Панеӧс да дугдывтӧг юасис сыркъялігмоз:

— Мыйла тэ тані? Мый тэкӧд лоис?..

Пане вокыслӧн чужӧмас дыр бритчывтӧм тшӧканас меліа ниртчигмоз такӧдіс Павликӧс:

— Эн весьшӧрӧ бӧрд. Мый лоӧма, лоӧма нин... Вины менӧ кӧсйылісны лагерад. Сыысь, мый бара слабджык дор сувті. Воштысьны некытчӧ, да шуи пышйыны. Кӧть эськӧ тӧді жӧ, мый кутасны. Эг и водзсась кутігас. Тшӧтш и тіянысь гажӧй быри. Но эн пов. Мамтӧ да тэнӧ аддзылӧм бӧрын быттьӧ содіс вын-эбӧсӧй.

Сэсся чӧв олыштӧм бӧрын небыдика шуис Павликлы:

— Мун гортад да мамтӧ лӧньӧд, мед оз ёна майшась. Лейтенантыскӧд ме сёрниті. Тыдалӧ, гӧгӧрвоис. Кӧсйис тай отсавны. Оз кӧ ылӧдлы. Гашкӧ, оз нин сэтшӧм ёна мыждыны...

— А этайӧяс, — Пане бергӧдчыліс сійӧс кытшалысь салдатъяслань, — ассьыныс службанысӧ нуӧны. Найӧс ме ог мыжды.

Но Павлик быттьӧ эз кыв ыджыдджык вокыслысь такӧдана кывъяссӧ да дугдывтӧг видзӧдіс сылӧн бритчытӧм, няйт чужӧм вылас, быттьӧ медбӧръяысь нин аддзӧ сійӧс да кӧсйӧ кольны радейтана вокыслысь мыгӧрсӧ паметяс. Кӧть и правдайтіс вокыс салдатъяссӧ, но тӧдчӧ жӧ вӧлі чужӧмас лӧз сертиыс и паськӧмас няйт сапӧг туйяс сертиыс, мый тітшкӧдыштӧмаӧсь сійӧс.

Павлик эз кыв, кыдзи лейтенантлӧн тшӧктӧм серти салдатъяс вештыштісны сійӧс Пане дінысь. Павлик бара кӧсйис уськӧдчыны Пане дінас, но тайӧ пӧрйӧ ыджыдджык вокыслӧн зэв корана синъясыс сувтӧдісны сійӧс, быттьӧ кӧсйисны шуны, мый нинӧм таысь бурыс оз ло, а сӧмын лёкджык вӧчан сылы. Машинаас нин пуксьӧдігӧн Пане нӧшта ӧтчыдысь бергӧдчыліс Павликлань:

— Мамтӧ видз. Ме ӧні быть нин коркӧ воа...

Медбӧрын Павлик дінӧ матыстчыліс и Исмаил, важ тӧдса пыдди нин, коді вӧлӧма налӧн шоперыс, мед машинаас пуксьытӧдз шуны гоз-мӧд такӧдана кыв. Но Павлик сӧмын зэв скӧрпырысь видзӧдліс сы вылӧ да сӧдзӧдіс пинь пырыс:

— Вешйы тэ, учитель!..

Мӧдыс эз виччысь татшӧмторсӧ, лэптыштліс пельпомъяссӧ, быттьӧ кӧсйис шуны, мый таысь сійӧ ньӧти абу мыжа, да чӧла мӧдӧдчис кабиналань. А Павлик дугдывтӧг видзӧдіс пӧдлассьӧм ӧдзӧс вылӧ, код сайын пукаліс сылӧн ыджыдджык вокыс. И дыр на дзоргис Павлик тайӧ машина вылас, кытчӧдз сійӧ дзикӧдз эз саясь пожӧма-козъя вӧртор сайӧ. Сыкӧд орччӧн ӧні чӧла сулалісны Ӧльӧксан да Ӧльӧксей ёртъясыс. Чӧв олісны. Тӧдісны, мый татшӧм здукъясӧ кывъясыд оз отсавны. Налы вывті ас мортӧн вӧлі Панеыс, Павликлӧн ыджыдджык вокыс. Жалитісны сійӧс. Эз вермыны ӧнӧдз гӧгӧрвоны, мыйла татшӧм бур мортыскӧд лоис татшӧм виччысьтӧмторйыс да кыдзи донъявны ставсӧ тайӧс. А эз гӧгӧрвоны сы вӧсна, мый томӧсь на вӧліны. Медбӧрын Ӧльӧксан тапнитіс Павликлы пельпомас:

— Мунам гортад. Кывлін, мый Панеыд шуис.

И куим ёрт чӧла мӧдӧдчисны школа йӧр дорысь гортлань.