ТУЛЫСЛӦН ЛОВ ШЫ

Тулыс! Мыйта радлуныс да мичлуныс тайӧ дженьыдик кывъяс.

Помасис март. Лунъясыс лоины ёна нин кузьӧсь. Пыдӧстӧм лӧз енэжыс сӧстӧм, быттьӧ ваӧн мыссьӧма. Водз садьмӧ мам кодь мелі шонді. Сявкнитас ассьыс лышкыд югӧръяссӧ вӧр-ва пасьта да заводитас тэрмасьтӧг шлывгыны тӧдса туйӧд. Быдлаӧ инмылӧ сылӧн пӧсь кывйыс: то нюлыштас вӧсньыдик коркаӧн вевттьысьӧм лымсӧ, коді абу нин тӧвся еджыд, то небыдика малыштас пуяслысь вожъяссӧ, сарӧгӧсь кокъяссӧ.

Керка вевтъяс вылысь, лунвывладорсьыс, исковтіс нин лым. Важӧн сьӧдасисны туйяс. Шоныдджык лунъясӧ карса асфальтируйтӧм уличаяс кузя писькӧдчӧны шоръяс. Найӧ визувтӧны полігтырйи, оз на вермыны петкӧдлыны ассьыныс став вынсӧ.

Карса садъясӧ воисны нин шоныд муысь медводдза гӧсьтъяс — сьӧд ракаяс. Ас йывсьыныс найӧ пыр жӧ юӧртісны ён гӧлӧсъясӧн: «Кар-р-р... Кар-р-р...» Ылӧдз кылӧ налӧн горзӧмыс.

Локтӧм мыстиыс сьӧд ракаяс пыр жӧ босьтчӧны удж бердӧ: дзоньталӧны ассьыныс позъяс; кодлӧн оз нин шогмы оланіныс, заводитӧны стрӧитны выльӧс, бурджыкӧс. Овлӧ и сэтшӧмтор, мый горшджык да мудерджык лэбач овмӧдчас йӧз позйӧ. Сэки нин ковмас вынӧн вӧтлыны сійӧс. Дерт, та дырйи кыптывлӧ зык и кось.

Радейтӧны ракаяс медсясӧ джуджыд кыдзьяс, топольяс. Мукӧд пуас тэчасны-стрӧитасны нёль-вит позйӧдз: ӧтиясӧс вылӧджык, мӧдъясӧс — улӧджык. Но быдӧн тӧдӧны ассьыныс керка, некор оз сорсьыны, ылавны.

Ывлаын лымъя на, а пышкай пукалӧ нин аслас позйын. Сылы ӧд гожӧмбыдӧн колӧ быдтысьны кык-куимысь, быть сэсся тэрмась.

Шондіа лунъясӧ долыда ворсӧдчӧ ичӧтик визув пыста. «Пинь-пинь-пинь...» сьылігтырйи пуысь пуӧ чеччалӧ сійӧ да корсьӧ сёян. Пыста сёйны азым, луннас сійӧ бырӧдӧ уна сё гаг, мортлы вӧчӧ зэв ыджыд буртор.

Шонді пыр сотӧ ёнджыка. Вочасӧн сылӧ-исковтӧ лым. Заводитӧны уджавны шоръяс. Луннас найӧ ызгӧны-сьылӧны вом тырӧн, войяснас — вашкӧдӧны-мойдӧны надзӧникӧн.

Гудыр ваа посни шоръяс лун и вой писькӧдчӧны юяслань. Дундасны, лӧзӧдасны Сыктыв да Эжва юяс. Йи вылӧ пуксьылас рака, кравзыштас, сэсся лэбзяс муяс вылӧ, медым луасьыштны куйӧд чукӧръяс пытшкын.

Лунвылысь воас кузь бӧжа, бархат сьыліа сырчик. «Сійӧ абу ыджыд, а йи чегъялӧ», — шуӧны сы йылысь пӧрысь йӧз. Войвылӧ сырчик воӧ пырджык ва воссигкежлӧ, аскӧдыс ылі муясысь вайӧ шоныд да радлун.

И со мӧдӧдчис йи. Йи пластъяс тэрмасьӧны, зычитӧны, зільӧны панйыны ӧта-мӧдсӧ. Сьӧдасьӧм гӧрбсӧ тюльгыласны гудыр ва пытшкӧ, сувтласны дорышӧн, люкыштасны ас дорсьыс ичӧтджык йиторъяс, поткӧдасны найӧс уна пельӧ. Мукӧд дырйи крукасясны кытчӧкӧ, ю вомӧн тэчасны джуджыд пос. Но визув ваыс вочасӧн тӧчитӧ найӧс, бара вӧтлӧ водзӧ: Котласлань, Кардорлань *.

Посньыдик юясысь позьӧ аддзыны нин уткаясӧс. Рыт-асывсӧ найӧ корсьӧны муяс вылысь сёян, ӧктӧны зӧр да сю тусьяс, боръясысь нетшкӧны выльӧн мыччысьӧм турун.

— Турияс, турияс локтӧны! — горӧдас кодкӧ, и ӧтпӧлӧснад уськӧдчан ывлаӧ, медым любуйтчыштны тайӧ кузь кокъяса, нюръяс вылын олысь ыджыд лэбачьяснас.

Чатӧртан юртӧ пыдӧстӧм енэжлань, заводитан корсьны гораа горзысь туриясӧс. Со и найӧ — Африкаысь, Китайысь, Индияысь локтысь гӧсьтъяс. Лэбзьӧны тэрмасьтӧг: тыдалӧ, мудзӧмаӧсь кузь туйӧн. Кымын море вомӧнӧн вуджисны, уна сьӧкыдлун паныдасьліс налы. Голяяссӧ нюжӧдӧмаӧсь, шенасьӧны паськыд бордъяснас, вӧтчӧны юрнуӧдысь бӧрсяыс, сюся видзӧдӧны гӧгӧр.

И окота горӧдны налы: «Локтӧй жӧ, локтӧй, турияс, стрӧг, но гажа войвылӧ! Быдтысьӧй да сӧвмӧй, местаыс, майбыр, тані тырмас!»

Ӧні видзӧдлам, мый вӧчсьӧ миян вӧръясын.

Карса уличаяс вылысь кӧ важӧн нин сылі лым, ягын сійӧ куйлас дыр на. Торъя джуджыд лымйыс сук козъя вӧръясын, кытчӧ омӧля веськалӧ шонді.

Асывъясыс, войясыс кӧдзыдӧсь. Корсюрӧ артмывлӧны сэтшӧм чарӧмъяс, мый позьӧ мунны лым кузя не сӧмын подӧн, но и вӧлӧн. Сынӧдыс сӧстӧм-сӧстӧм, он пӧт лолавны. Пуяс вылын ӧшалӧны сикӧтш моль кодь йи войтъяс, кынмӧмаӧсь, виччысьӧны, кор найӧс сывдас шонді. Пуяслӧн кокъясыс югъялӧны, быттьӧ стеклӧӧн вевттьысьӧмаӧсь.

Водз садьмӧны вӧрса лэбачьяс да зверъяс. Таръяслӧн да чукчияслӧн заводитчис нин гажа койтан кад. Шонді петтӧдзыс на пӧрысь сьӧд тар пуксяс ӧтка пожӧм вылӧ да заводитас кургыны: «Ур-ур-ур, уру.» Сьылыштас, кывзыштас. Гӧгӧр кӧ лӧнь, чукӧстас ассьыс ыджыд рӧдвужсӧ, вокъяссӧ, другъяссӧ. И, быттьӧ команда серти, кутасны чукӧртчыны таръяс асланыс быд вося гажӧдчан местаӧ.

Кымын шоныдджыкӧсь лунъясыс, сымын ярджыка-ёнджыка койтӧны тар-дозмӧр. Койтъяс кыссьӧны май тӧлысь помӧдз, медводз дугдӧны койтны пӧрысь петукъяс.

Чукчияс койт вылӧ чукӧртчӧны рытсяньыс. Войбыд найӧ пукалӧны пуяс вылын, кывзысьӧны, видзӧдӧны. Ставыс кӧ лючки, койтны заводитасны шонді петтӧдз на. Гырысьджык койтъяс вылӧ чукӧртчылӧны 30-50 чукчиӧдз. Торъя нин гажа видзӧдны, кор найӧ ыжъяс моз котралӧны му вывті: гырысьӧсь, мичаӧсь, ёнӧсь.

Коді аддзылас тайӧ серпассӧ, дыр оз вунӧд.

Сьӧлаяс жӧ койтӧны дзик мӧд ног: параӧн-параӧн, а оз чукӧръясӧн, кыдзи таръяс да чукчияс. Быд пара кутчысьӧ аслас местаын, и аддзасны кӧ сэтысь мукӧд сьӧлаясӧс, старайтчӧны вӧтлыны.

«Тии-уу-ти...» — асывъяснас частӧ кылан энь сьӧлалысь слабиник гӧлӧссӧ. Сійӧ жӧ здукас вочавидзас сылы и «кавалерыс»: «Тии-тии-тиу-ти». И жбыркнитас-лэбзяс сэтчӧ, кӧні кылӧ чуксасян шыыс.

Сьӧлаяс аслыныс парасӧ аддзӧны арсяньыс, и тӧвбыд олӧны ӧтлаын. Койтігӧн ай сьӧла ӧдйӧ омӧльтчӧ, сэки сійӧ котралӧ да лэбалӧ зэв уна, а сёйӧ этша. Энь сьӧла жӧ асьсӧ кутӧ лӧньджыка, видзӧ вынсӧ. Ӧд сылы ковмас уна лун чӧж пӧжны колькъяс, быдтыны ассьыс пиянсӧ, вердны-юктавны найӧс.

Посньыдик вӧрса лэбачьяслы бара воис праздник, кӧдзыд тӧв коли бӧрӧ. Найӧ сьылӧны, чеччалӧны пу вожъяс вылын, шонтысьӧны шонді водзын.

Сера сизь асывсянь да рытӧдз корсьысьӧ вӧрын, ён нырнас клёнгӧ кос пуяс кузя, ӧктӧ пучӧйясӧс. Ай сизьлӧн юрас вижоват шапка, эньыслӧн — эзысь рӧма рудов чышъян.

А кутшӧм гажаа сьылӧны гӧрд морӧса жоньяс, асывбыд позьӧ кывзыны найӧс.

Уна вежсьӧмъяс вайӧ тулыс и зверъяс олӧмӧ. Ай йӧралӧн заводитӧ быдмыны выль сюр. Энь йӧраяс май-июнь тӧлысьын пиянасьӧны. Чарӧма дырйи найӧ ветлӧны омӧля, мешайтӧ джуджыд лымйыс, олӧны сэтшӧм вӧръясын, кытчӧ шочджыка веськавлӧны йӧз.

Апрельын пиянасьӧны уръяс. Урпиян веситӧны ставсӧ 7-8 грамм, и сӧмын тӧлысь мысти синмасьӧны. Матӧ 50 лун мамыс найӧс вердӧ йӧлӧн. Кык тӧлысь мысти, а мукӧдыс и водзджык, урпиян эновтӧны ассьыныс позсӧ, заводитӧны овны ас кежас.

Тулысын унджык зверъясыс вежӧны тӧвся паськӧмъяссӧ: еджыд кӧч рудӧдӧ, ур лоӧ гӧрдоват, сӧмын кынӧм улас кольӧ еджыд гӧн.

Дыр узьӧм бӧрын садьмӧ да петӧ гусьыс ош. Гашкӧ, ещӧ на узьыштіс, да запасыс быри; видзис став госсӧ, кодӧс чӧжліс гожӧмнас да арнас. Петӧ ёна омӧльтчӧмаӧн.

Лӧсьыд прӧйдитчыны тулысын вӧрӧд, кутшӧм унатор аддзылан да кывлан сэтысь. Вочасӧн вежӧдасны пуяс, выль паськӧмӧн вӧччасны расъяс, ягъяс, видзьяс.

Вӧр-ваыс лоӧ мичаджык, гажаджык.