ТУВСОВ ВА ВЫЛЫН ПЫЖА
И векджык тадзи овлӧ. Медсясӧ ыджыд праздникӧ либӧ мамлӧн чужан лунӧ. Ӧтлаӧ чукӧртчӧны бать керкаын быдмысьяс асланыс котыръясӧн нин. Чолӧмасьӧны. Пуксялӧны Ен ув пельӧсын ыджыд пызан гӧгӧр. Вина румка сайын казьтыштӧны мӧдар югыдӧ мунӧмаясӧс, сёрнитӧны тӧрытъя и талунъя йылысь. Сэсся кыв босьтӧ мам. Казьтывлӧ, кыдзи быдтіс ассьыс пи-нывсӧ. А сылӧн сюра-тошка нин челядьыс вомъяснысӧ калькӧдӧмӧн кывзӧны пӧрысь мортлысь висьтсӧ. Чӧв ланьтӧмаӧсь. Оз лысьтны торкны висьталысьӧс. Синъясыс неуна вазьӧмаӧсь. Меліӧсь. Кывзӧны да быттьӧ асьныс оз эскыны, мый накӧд вӧлі коркӧ. Медбӧрын мам пырджык бергӧдӧ сёрнисӧ аслас медічӧт быдтас, миян Маша чой вылӧ.
Вокъяс пӧвстын чойным ӧтнас. Медбӧръяӧн чужис. Та вӧсна батьлы и мамлы сійӧ меддона вӧлі. Ӧд сэтшӧм ёна найӧ, вӧлӧмкӧ, виччысьӧмаӧсь нылӧс. Пыр ӧтарӧ зонъяс чужӧны. И со медбӧрын Енмыс сетіс жӧ нывтӧ. Та вӧсна и лелькуйтісны сійӧс ёнджыка. И донаджык сійӧ вӧлі мукӧдъяссьыс. Дерт жӧ, мам-бать надейтчисны сы вылӧ, мый пӧрысьладорыд ныв мортыд пиян сертиыд зільджыка кутас лелькуйтны найӧс. Но батьнымлы эз удайтчы ёна пӧрысьӧдзыс овны. Сэк жӧ мам пыр аслас нылыскӧд орччӧн. Водзджыксӧ векджык сійӧ вӧлі, а ӧні со и внучкаясыс нин чышкалӧны-мыськалӧны бабыслысь гӧгӧрбок.
Ӧні жӧ ми, сылӧн быдтасъясыс, тӧдам нин, мый мамным кутас висьтавлыны коркӧя йывсьыс, кор сійӧ ньӧръявліс первойысь да сэсянь медбӧръяысь ассьыс дона нывсӧ. Ми кӧть и огӧ нин ӧтчыдысь та йылысь кылӧй, но быдысь сюся кывзам мамнымӧс. А сійӧ висьталӧ, да аслас синваыс быдӧн войтасьӧ.
Тулысын, ытва дырйи тайӧ вӧлі. Маша чойным сэки школаӧ эз на ветлы. Керка гӧгӧрын вӧлі ризъялӧ. Ми школаынӧсь буретш. Мам гортын мыйкӧ ноко. Кватитчас ӧтчыд со тадзи, а нылыд некӧн оз тыдав. Кутас корсьны гӧгӧрбок. Сэки и висьталас сылы Анна тьӧт, миян суседканым: челядь чукӧркӧд пӧ, тыдалӧ, важ мельнича дорӧ лэччис. Мамлӧн сьӧлӧмыс быдӧн ыркмунлӧ. Инас оз кут ӧшйыны. Пыр жӧ лёк мӧвпъяс юрас воасны. А мыйкӧ кӧ омӧльтор лоӧ? Тьпу, тьпу, тьпу! Ен мед видзас таысь! Котӧрӧн мӧдӧдчас сикт горувлань. Эжва дорӧдзыд кӧ сиктсяньыд ылынкодь, то ӧні тувсов ваыс сикт кыр горулӧдз матыстчӧма да мельничадорса кыркӧтшсӧ йирӧ. Котӧртӧ мамным увлань. Ньылӧмыс шорӧн лэччӧ. Медсясӧ повзьӧмысла. Сьӧлӧмыс лёкысь пессьӧ морӧсас, зільӧ ортсӧ чеччыштны. Ойя да ойя, кӧнкӧ кӧ эм Енмыс!..
Со нин и тувсов гыа да гудыр ваыс тыдовтчис. Тэрмасьӧмӧн видзӧдліс мам мельнича кыркӧтш вывсянь, и сьӧлӧмыс быдсӧн ыркмунліс. Мый нӧ тайӧ? Берегсяньыс неылын гыа ва вылын важ, ыджыд баркаснӧй пыж, кодӧн видз вылын уджалысьяс мӧдлапӧлӧ вуджлывлӧны гожӧмнас. Ӧні сійӧ некодлы ковтӧм лоӧма. Та вӧсна, тыдалӧ, верстьӧяс эновтӧмаӧсь пыжсӧ мельнича дорӧ. А челядьыдлы, майбыр, таысь бурджык чачаыд оз ков. Со тай сынӧны пелысъяс пыдди кыськӧ сюрӧм пӧвторъясӧн. То ӧтарлань. То мӧдарлань. Асьныс гажаа чилзӧны. Катлӧдлӧны ыджыд пыжсӧ. Кодкӧ на пиысь розя пыдӧса пыжысь важ ведраӧн васӧ гумлалӧ. Ачыс пыжыс дугдывтӧг катласьӧ, да нӧшта рытыввывсянь пӧльтысь яр тӧлыс сылы отсалӧ. Сідзи и видзӧд, гумовтас васӧ да ставӧн веськаласны кӧдзыд йӧрданас. Мам тӧдӧ, мый абу ляпкыд мельнича кыркӧтш улас. Но гӧгӧрвоасны ӧмӧй тайӧс зырымбедьясыд! Налы медтыкӧ гажа вӧлі-а. А луныс сэтшӧм мича, быттьӧ вый пиын туплясьӧ. Тувсов шондіыс дугдывтӧг койӧ ассьыс югӧръяссӧ муртса на шоналӧм му вылӧ. Рытыв тӧлыс гартӧ веж гы. Челядьлысь гажа гӧлӧсъяссӧ торкӧ вадоркайяслӧн нимкодя сьылӧмыс. Ылынджык со уткаяс ӧтарӧ-мӧдарӧ уялӧны. Кузь ныръяснас корсьӧны мыйкӧ васьыс.
Но оз радлы та вылӧ миян мамным. Зэв ӧд шога вермас помассьыны гажа праздникыс. Ой, кӧть мед нинӧм оз ло! Но оз кӧсйы сійӧ повзьӧдны гажъялысь челядьӧс, мед друг мыйкӧ виччысьтӧмтор эз ло.
— Ноко, донаясӧй, матыстлӧй пыжнытӧ берегланьыс. Ме тшӧтш тіянкӧд гуляйтышта, — гажа гӧлӧсӧн шыасьӧ мам пыжын пукалысьяс дінӧ. Найӧ чатӧртлісны юръяснысӧ вывлань, дугдісны тёльгыны ас костаныс да тэрмасьӧмӧн кутісны сынны береглань. Мыйӧн сӧмын пыж нырыс тшукис кыркӧтшӧ, мам кватитіс киас якӧритчан чепсӧ да нӧшта на кыскис пыжсӧ берегас. А сэсся друг ёся горӧдіс, эз нин вермы терпитны, эз вермы кутны ас пытшкас сьӧлӧм дойсӧ:
— Ноко, вай чеччалӧй пыжсьыс! Мед дукыд тіян тані эз вӧв!
Челядь котыр первойсӧ быттьӧ падмыштісныкодь. Но сэсся ӧти бӧрся мӧд тэрыба кутісны чеччавны берегӧ. Код тӧдас, мыйысь скӧрмӧма Настук тьӧтыс. Вермас и ньӧръявны.
— А тэ мый виччысян, дона нылукӧй, — шыасис мам аслас быдтас дінӧ, коді куткыртчӧма вӧлі пыж шӧрас да тыдалӧ, гӧгӧрвоис нин, мыйын помкаыс. — Али торъя тшӧктӧм колӧ?
Маша полігтырйи петіс пыжысь да сувтіс юрсӧ лэдзӧмӧн мамсянь неылӧ. Мам сэк кості тэрыба йӧткыштіс ыджыд пыжсӧ бӧр ваас. Сійӧс яр рытыв тӧлыс пыр жӧ кутіс йӧткыны шӧрланьыс. Мам весиг пасъясис быдсӧн. Мед инӧ вӧйӧ. Этшаджык шог. Код тӧдас ӧд, мыйӧн ставыс вермис помасьны, эз кӧ удит сійӧ ас кадӧ локны мельнича кыркӧтш вылӧ. И тайӧ мӧвпъяссьыс весиг йирмӧг босьтліс.
Сэсся бергӧдчис аслас быдтасланьыс, коді сідзи и сулаліс сысянь неылын юрсӧ лэдзӧмӧн. Мукӧд челядьыс важӧн нин котӧрӧн пышйисны орчча ягӧ. И радлун, и шоглун, и мелілун, и скӧрлун вӧліны тайӧ здукас мамлӧн синъясын. Сы водзын сулаліс ичӧт нылыс, код вӧсна сійӧ лун и вой вийсис-пессис. И став сылӧн старанньӧыс ӧд ӧти здукӧн вермис помассьыны. Синва моль лэччис мамлӧн чужӧм кузяыс аслас ныв вылӧ видзӧдігӧн. А киас сылӧн вӧлі важӧн нин дасьтӧм вӧсньыдик ньӧр. Жаль эськӧ нылыс. Но ӧд велӧдыштнытӧ век жӧ колӧ. Медым мӧдысь эз ло пӧваднӧ. Мый сэсся вӧчан.
Ырыштчис сійӧ аслас быдтас вылӧ. Вӧсньыдик ньӧрйыд чилснитіс ичӧт нывкалы небыдінас. Ӧтчыд дай мӧдысь. Ичӧт нывка эськӧ и виччысис жӧ, мый мамыс накажитас сійӧс гортысь юасьтӧг мунӧмысь. Но эз чайт, мый ставыс тайӧ татшӧм ӧдйӧ лоӧ. И весиг, гашкӧ, эз доймӧмысла, а буретш виччысьтӧмысла да друг повзьӧмысла нора чилӧстіс:
— Ой, мамукӧй, эн нӧйт! Ог сэсся кут! Ой, эн нӧйт!
Но мамлӧн, тыдалӧ, воши жӧ кытчӧкӧ став чукӧрмылӧм яр скӧрлуныс. Лигышмунісны сылӧн ки-кокъясыс нывлысь нор гӧлӧссӧ кылӧм бӧрын. Ылӧджык шыбитіс сійӧ водзвыв дасьтылӧм бадь ньӧрсӧ, топыда кутіс ассьыс ичӧт нывсӧ кыкнан кинас да ырӧбӧн бӧрддзис. Мыйкӧ эськӧ кӧсйис жӧ шуны. Тыдалӧ, сійӧс, кутшӧм дона сылы аслас быдтасыс, да дивитыштны тшӧтш. Но сыркъялӧм вӧснаыс мӧмъялӧмысла нинӧм эз артмы. Сідзи и кутчысьӧмӧн бӧрдісны мама-ныла. И, дерт, бокисянь кӧ видзӧдлыны татшӧм серпас вылас, шемӧс эськӧ босьтіс.
Медбӧрын мама-ныла кутчысьӧмӧн ньӧжйӧник мӧдӧдчисны гортланьыс. Мам быттьӧ поліс, мый кодкӧ вермас мырддьыны сылысь быдтассӧ, да нӧшта топыдджыка кутыштлывліс сійӧс. Кутчысьӧмӧн и воисны найӧ гортаныс, кӧні кильчӧ вылас терпитны позьтӧма виччысис нин мама-нылаӧс батьныс.
Эз сэсся, некор эз вӧрзьӧдлы кинас мам нывсӧ. Кыдзи нӧ лысьтан ассьыд быдтастӧ ӧбӧдитны. Да и мӧдыс помкасӧ та вылӧ эз сетлы. Гӧгӧрвоис, кутшӧм ыджыд дой сэки сійӧ вӧчліс аслас мамыслы.
Миян чой аслас быдтасъяскӧд меліа видзӧдӧ мам вылӧ, коді коркӧ сетіс сылы олӧмсӧ. И кӧть эськӧ ставыс тайӧ важӧн жӧ нин тӧдса сылы, но кортӧм синва мольяс сідзжӧ тюрӧны нывлӧн чужӧм кузяыс мамлысь казьтылӧмъяссӧ кывзігӧн.
