ТАДЗИ ЖӦ ВӦЛІ ТУЛЫС

Армияысь вои гортӧ да мӧд луннас жӧ и кывлі, мый сельпоса мужикъяс Вожач йылӧ вӧр кылӧдны мӧдӧны, молльӧн, пекарня пӧ кӧсйӧны стрӧитны. Ӧти тӧлысьсӧ ме, дерт, верми шойччыштны, и мамӧ на та серти нинӧм эськӧ эз шу. Но куим вонас сэтшӧма нин гажӧй бырис ас вӧр-ваысь, мый думышті вӧзйысьлыны, оз-ӧ тшӧтш босьтны. Сэсся ӧд и деньгаторйыс колӧ. Зонъяс со драпысь вурӧм пальтоясӧн тшӧгӧляйтӧны, а ме нӧ ной гачнам али мый клубас муна. Пыр жӧ и петі сельпо контораӧ. Предыс тай Василий Артемьевич вӧлӧма. Ме мунігӧн сійӧ сельсӧветса предӧн вӧлі-а. Важыс пӧ ветлӧ участкӧвӧй рыбинспекторӧн дай.

— А-а! Служивӧй! Но лок, лок, — сувтіс пызан сайсьыс меным воча да мыччис кисӧ сельпо пред. Менӧ дивӧ босьтіс: сійӧ век на абу пӧрччылӧма лӧз ной галипе гачсӧ, кытчӧ задас да пидзӧсъясас вӧлі вурӧма мугов рӧма хром кучик лапӧдъяс.

Армияӧ мунтӧдз ме татчӧ пыравлывлі, коркӧ могӧн, коркӧ сідз, а ӧні казялі — дзик нинӧм тані абу вежсьылӧма. И табак тшыныс абу разавлӧма. Весиг стенас ӧшалысь картинкаясыс сійӧ жӧ. Со кӧть этайӧ: «Заготовляйте грибы. Они большое подспорье в вашем питании». Сэтчӧ вӧлі серпасалӧма кузь кока шампиньон. Миян сійӧс шуӧны пон тшакӧн, да некоді оз ӧкты. Ӧти картинка сӧмын ме ветлігкості ӧшӧдӧмаӧсь: «Берегите молодь язя!». Тайӧс, тыдалӧ, рыбинспекторыс ляскӧма.

— Но, вай висьтав, Гриша, кутшӧмӧсь водзӧ вылӧ планъясыд?

— А мый висьтавнысӧ. Кывлі тай, вӧр кылӧдны мӧдсянныд, вӧзйысьны пыри.

Василий Артемьевич быттьӧ чеччыштліс пуксаинас, ляскыліс ки пыдӧссӧ плешкас:

— А ми думайтчам, кодӧс эськӧ нӧшта медавны. Опонь, ноко пырав сэтысь! Со, — петкӧдліс щӧка лынас мелань, — ачыс мортыс локтіс, корсьны эз ков. Босьтан бригадаад. Нёль морт — сэсся тырмас.

— А? О-о! — шуис Опонь, кыпӧдліс да бӧр лэдзис гӧна синкымъяссӧ ме вылӧ видзӧдлігмоз. Пуксис орччӧн. — Медся кузь нуда багырсӧ тэныд. А?

— Тэ, Опонь, ӧкуратнӧ асьтӧ кут том морт дорас. Эн лэбав, — шуис пред. — Ноко, Гриша, вай тэ йылысь нӧшта сёрнитыштам. Мед, шуам, ветлан тшӧтш вӧрсӧ кылӧдны, а сэсся? Сэсся?

— Ог на тӧд нинӧм. Гашкӧ, лесопунктас пырны да.

— Сэні, дерт, уджыс денежнӧй, но и миян сы серти абу лёк. Ӧні со пекарнясӧ ас вынъясӧн кутам кыпӧдны. Деньга та вылӧ сетӧма, колӧ сӧмын освоитны. Важыс ачыд тӧдан кутшӧм. Кыдз тай миян газетӧ гижлӧны, оз вочавидз талунъя корӧмъяслы. А? Вай, пиук, миянӧ лок.

Василий Артемьевич нюмъёвтіс, лапнитліс меным син пӧвнас да чинтіс гӧлӧссӧ:

— Со этійӧ жыръяс кӧ видзӧдлан... Петкӧдла, колӧкӧ, ӧтиӧс. Неважӧн на воис, техникум бӧрын, товаровед.

Ме нинӧм эг шу, колӧкӧ, мися, петкӧдлы. Василий Артемьевич сувтіс пызан сайсьыс, калькӧдіс бухгалтерияӧ ӧдзӧссӧ:

— Зарема, вайлы меным бӧръя ревизиялысь актсӧ, — да бӧр пуксис пызан саяс.

Пемыд юрсиа, ӧчкиа нывка пуктіс пред ныр улӧ кабалатор да кӧсйис нин бӧр вешйыны.

— Энлы, суловкер. Ме часлы видзӧдла ӧтитор да бӧр сета. Так-так... Но и бур, сідзкӧ. А тайӧс том мортсӧ он тӧд? Он, дерт. Гриша сӧмын на армияысь воис, а ӧні миянӧ удж вылӧ пырсьӧ. Неуна уджалыштас да зампредӧ пуктам, сямсӧ содтыны мӧдӧдлам да. Кыдз тэ думайтан, Зарема?

— Меным кыдзкӧ веськодь, но том замыд миян лӧсялӧджык.

— Вот, вот, мый нӧ ме и висьтала.

Опонь век на мекӧд орччӧн, важӧн нин бокам кулакнас тойлӧ, мыйкӧ висьтавны кӧсйӧ. Заремаыслӧн пырӧм бӧрын вашнитіс пелям:

— Тэныд сӧмын висьтала — нывкаыс некодтӧм на.

— Мыйӧн тӧдан?

— Зра али мый витӧд дасӧс тырта? Тӧдам кытісюрӧ.

— Но мый, Григорий, гашкӧ, панам трудӧвӧй книжкатӧ? — юаліс пред.

— А коралінныд да, мый нӧ сэсся? Босьтӧй.

Ми тэрмасим мӧдӧмнас, мед турун быдтан зэръясӧдзыс заптӧм вӧр дорас нин воӧдчыны. Найӧ выльӧн шызьӧдласны Вожачсӧ. Быгзьылас на сылӧн ваыс да петлас на берегъяссьыс. Тайӧ здуксӧ и колӧ миян кыйӧдны.

Аскинас заводитім лэччӧдасьны. Прӧдуктаяссӧ босьтім складысь, сӧвтчим кык пыжӧ. Медбӧрын Опонь лэччӧдіс ичӧтик сундук, кутшӧмӧн важӧн служба вылысь волывлӧмны. Сундукыс ичӧтик, а томаныс сэні баля юр ыджда ӧшалӧ.

— Со тайӧ сундук вылас и кутан пукавны, — шуис меным, — дай ключсӧ на тэныд сета. Пыдӧджык пукты, эн вошты.

— А мый нӧ сэні?

— Ачым тӧда мый. Восьтлыны пондан сӧмын сэк, кор, тэ думысь, колӧ сійӧс восьтлыны, — шуис Опонь да чургӧдіс вывлань водз чуньсӧ, быттьӧ мыйкӧ зэв нин ыджыдтор шуис. Сэсся горӧдіс: — Но мый, кооперация, чужйысямӧй сідзкӧ?

— Энлы, Опонь, — матыстчис Яков, — татшӧм здукӧ ог ӧмӧй... этійӧ! А?

— Кутшӧм здук? Ме тэд, часлы, здук петкӧдла. Сӧв пыжад да заводит мотортӧ, водзын мӧдан. Тэ медся бура тӧдан ва туйяссӧ, быд гожӧм Вожач косьяссӧ гуркӧдан, эз ӧти пыж нин найӧ лёзгӧдны тэнсьыд. Давай-давай. Чай юны кутам Вӧрулын.

— У-у, ылӧдз тай ӧтпырйӧн кӧсъян макнитны.

Моторъясыс сэк на «Стрелаяс» вӧлісны. Бур моторъяс посни юясын ветлыны. Ӧні на сиктса мужикъяс бур кывйӧн казьтылӧны на йылысь, тракторъяс кодьӧсь пӧ вӧліны. Кӧть ньӧжйӧ нуӧдіс, но уна пыкис.

Яков кыпӧдіс сапӧг чӧръяссӧ, ӧтдортіс пыж нырсӧ берегсьыс да воськовтіс ваас, моторланьыс, заводитіс сійӧс да бергӧдіс пыжсӧ Вожач вомланьыс. Сы бӧрын ми вӧрзим Опонькӧд. Яковлӧн пыж ныр видзысьыс лоас Митрей Паш. Сійӧ катыд помас олӧ да ас берегас кӧсйис виччысьны.

Петім ю шӧрас. Татысянь менам сиктӧй быдсӧн син водзын. Чульк вылӧ пуксьӧма, да быд керка тыдалӧ, некоді некодӧс оз сайӧд, кӧть быдлаӧ думъяснад пырав да быдӧнӧс аддзӧдлы. Но тайӧс ме вевъяла на вӧчны, а ӧні тай со вӧр кылӧдны кӧласи да ветла инӧ.

Вожач вомсӧ ёна пузувтӧма, уна лыа кытыськӧ лэдзӧма-вайӧдӧма ыджыд ванас. Опонь сувтса рулитӧ мотор дорас, сьылісӧ вывлань нюжӧдӧма да гӧннялӧ, ва туй видзӧдӧ. Яков да Паш миысь оз ёна ылын катны, но налӧн пыжыс, буракӧ, ӧдйӧджык мунӧ — кольны миянӧс заводитісны. Тайӧ медводдза дас километрыс вомсяньыс медся лёк катнысӧ, кытчӧдз лыаыс да пузлаясыс эз помассьыны. Уналаті колӧ моторсӧ кусӧдлыны да зібйӧн йӧткасьны. Ме кӧть быттьӧ и пассажир пыжас, а Опонь сундук вылӧ эг на пуксьыв, век на сулалі киам зібйӧн. Ва туй визьыс зэв крута бергалӧ, да пыж нырсӧ чатӧр йӧткытӧг-отсавтӧг моторыс кузь пыжсӧ ӧтнас бергӧдлыны оз и вермы.

Вӧргорув сикт тыдовтчис. Эз на весиг ачыс сиктыс, а эжмӧм муяса ыб чулькъясыс петкӧдчисны медводз. Тайӧ Опоньлӧн чужан сиктыс, кодӧс ӧні шыбитӧма. Бурджык-ёнджык керкаяссӧ кылӧдӧма Вожвойӧ да сэтчӧ пуктӧма выль нитш вылӧ. Важджыкъясыс тані сісьмысьяс лоасны. Батьыслысь керкасӧ Опонь эз кылӧд, кӧть эськӧ медся зумыда на сулаліс сиктас. Кувтӧдзыс мамыс быд гожӧм тані оліс, картупель пуктӧмсянь да идравтӧдз.

Пыж нырыс зурасис посни изъя берегӧ. Яковлӧн катыдӧджык тшукӧма. Найӧ кайӧмаӧсь нин. Ми тожӧ Опонькӧд сиктланьыс мӧдӧдчим, вывлань. Нёровтчӧм пывсянъяс дорті векньыдик туйыс пыртіс миянӧс сиктас. Керкаясыс унджыкыс вевттӧмӧсь, ӧшиньястӧмӧсь, быттьӧ кодъяскӧ син бугыльястӧмӧсь видзӧдчӧны. Мӧдар помланьыс куим-нёль керка бурӧсь на сулалӧны. Стен бердас пес чипасъяс, град йӧръяссӧ бур ног потшӧма, йӧр пытшкас картупель петалӧма.

Опонь вайӧдіс менӧ горт дорас.

— Керкаыс, дерт, абу нин выль. Колхозӧ пыран воас батьлӧн пуктылӧма. Войдӧр во пельӧсъяссӧ цемент вылӧ босьті да сулалас на ме нэмӧс. Пенсия вылӧ пета, да тані меным рай лоас овнысӧ. Сывсорыс, чери-яйыс бокам. Батьлӧн пастуйыс ӧні на чӧсмӧдлӧ, быд ар на пелегуйта. Видзӧд, видзӧд, мый найӧ вӧчӧны.

Яков да Паш петкӧдӧмны кильчӧ помас ыргӧн самӧвар да чушкӧдчӧны. Жӧч трубасьыс сьӧд тшын пуркйӧ.

— Шомсӧ эг аддзӧй да кос коль ӧктім. Сы вӧсна и тшына зэв.

— Сійӧ эськӧ мед, да самӧварсӧ нӧ тайӧс кытысь аддзинныд?

— Паш тай кытыськӧ петкӧдіс-а.

— Тайӧ мамлӧн на приданнӧй самӧварыс. Ме нин ог помнит, кор сійӧс медбӧръяысьсӧ шонтылісны.

Опоньлӧн горничаас сӧстӧм, мый сӧмын пачсӧ дыр ломтывтӧмсьыс дукыс керкаас сьӧкыдджык-а.

— Пачсӧ, гашкӧ, ломтыштам? — юаліс Опоньлысь Яков.

— Тэ нӧ мый, узьны али мый татчӧ локтін? Чайтор юам да-й водзӧ.

— Сідзсӧ сідз, — быттьӧ сӧгласитчис Яков, но юрас сылӧн дзик мӧд думъяс первойсӧ чужлісны. Мый вӧчан, абу ас вӧляыд.

Пуксим пызан сайӧ. Самӧварыс важӧн нин югзьӧдлытӧм да зэв мисьтӧм — эз кыпӧдны пызан вылас. Опонь стӧканъяс лэдзис шкапысь, чай заваритіс.

— Пыжсьыс нинӧм али мый оз ков катны? — оз пукавсьы Яковлы.

— Нинӧм оз ков, ставыс тані эм. Сакарыс эм, кос няньыс эм, консерв банка со восьтӧма. Выйыс абу, но сы пондысь лунъян, колӧкӧ. Важ вый вылад олышт, рушкуыд тай абу на лӧсӧм падӧс кодь.

Яков ышловзис да кӧсйис ӧбидитчыны Опонь вылӧ, шуны мыйкӧ паныд, но кодікӧ боксянь шӧпнитіс, мый тадзитӧ нӧшта на нинӧм оз артмы, да заводитіс песны чай стӧканас сакар торъяссӧ. Паш пукалӧ пызан помас, нюмъялӧ. Сійӧ век нюмъялӧ. Сэтшӧм ногасыс сылӧн. Узигас тожӧ нюмъялӧ. Висьталӧны, коркӧ пӧ гӧтырыслӧн пӧжасигас няньыс сотчас пачас, петалӧма суседас да. Пондас кыскавны, а ставыс шом. Паш узьӧ крӧватяс, нюмъялӧ. Гӧтырыс синсӧ сы вылӧ чӧвтлас да ёна и скӧрмас, мыйла татшӧм ускӧттьӧ артмис, а верӧсыслы гажа лоӧма. Зургас сэсся тупӧсь кыскалан зырнас вом дорас. Паш чеччас, а нюмыс век на абу вошлӧма. Ме думысь, сійӧ и гортъяс куйлігӧн нюмъявны кутас. Сэтшӧм мортыс, мый сэсся вӧчан.

— Юӧй вай чайсӧ, мӧдтор эн виччысьӧй, — шуис Опонь. — Абу праздник вылынӧсь, туйӧ петім.

Ставӧн тшукӧдчисны пӧсь чай тыра стӧканъясӧ, мӧдісны пӧлясьны да ырскыны.

— Бур тай чайыс ас местаас, — шыасис Яков.

А Паш пыр на нюмъялӧ.

— Вӧйнаӧдзыс, — казьтылӧ Опонь, — миян колхозным эз вӧв гӧльяс лыдын, кӧть и озырлуннас тожӧ нинӧм висьтасьны. Шӧркодя олім, криста радиӧн некоді некытчӧ эз петав. Нянь быдтім асьным, ид да рудзӧг, скӧт видзим, гырысь скӧт. Посниясыс эз вӧвны колхозлӧн. Коркӧ пӧ тай кӧсйысьлӧмаӧсь лӧсьӧдны порсь да чипан — нинӧм абу артмӧма. Вайӧдлӧмаӧсь Вожвомысь энь порсь да петукӧс. Порсьсӧ неуна быдтыштасны, да сійӧ сэсся пышъяс аслыс пӧв корсьны, кадыс воас да. Сэсся казяласны, мый ӧти петукысь тожӧ пӧльзаыс оз ло, кӧсъясны сійӧс пуны. Контораас и видзӧмны петуксӧ. Кутасны вӧтлысьны сы бӧрся, мед кутны да юрсӧ сӧтны. Петукыслы некытчӧ лоӧ воштысьны да ӧгыра пачӧ пырас. Сідзи и сотчас сэні. Колхозсӧ котыртігӧн на тайӧ вӧлӧма.

Война бӧрас, дерт, тшыгӧм вӧліс, эз сӧмын миян. Гашкӧ, сэки и заводитіс кусны сиктыс. Зэв нин бокын миян Вӧрувным мукӧдъяссьыс. Бур туй абу. Куим-нёль челядьлы школа оз жӧ восьтны. А сэсся ӧд сійӧ кадся олӧмыс, гашкӧ, ачыс тшӧктіс чукӧртчыны-ыдждӧдчыны, мед ӧтлаын пыкны сьӧкыдсӧ. Со и артмис, мый став скӧтсӧ лэччӧдісны Вожвомӧ, ыджыд колхозӧ, муяссӧ эновтісны, сьӧрсьыд он кватит. А найӧ миян тані эз вӧвны омӧльӧсь, муясыс. Унджыкыс ойдланінын. Ӧні со нянь да картупель пыдди сэні турун зоргӧ-туӧ. Сійӧс коркӧ ытшкыласны, коркӧ оз. Сэсся муясыс поньдаммыны кутісны, вӧрыс нин тальӧ кок улас. А мый, вошасны сэсся дедъяснымлӧн ректылӧм муясыс, бырасны, пуӧн-баддьӧн бырзясны. Ми эськӧ посни войтыр да... Но ӧд эм ыджыдджык юра йӧз. Ӧні кӧ, абу на сёр ставсӧ тайӧс ловзьӧдны. Татшӧм техникаӧн. Но ставсӧ бара жӧ йӧзсянь колӧ заводитны, натӧг нинӧм оз ло. Томъяс сиктӧ оз кольччыны — кутӧдыс абу. «Мунысьлы — туй», — сӧмын и вермасны шуны совхозса веськӧдлысьяс кутны вермытӧмысла. Том йӧзлы этійӧ колӧ... Кыдз нин сійӧ, Гриша? Да-да, перспектива колӧ. Коді тэныд каяс киссьӧм кӧдзыд картаясад лысьтысьны да мӧсъясӧс нӧричаа нёньясӧдыс нетшкыны. Ноксьӧмыс оз сулав. Сэсся тэ асывбыд ноксьы скӧтыскӧд да бур патераӧ али мый воан шойччынысӧ? Совхоз ӧнӧдз ни ӧти пельӧс на весиг эз тшуплы, мед патераяссӧ стрӧитны. Ладыс абу дак абу. Радио пыр тай кывзылан, кутшӧмӧсь йӧзладорас совхозъясыс да колхозъясыс. Миллионеръяс, ӧти кывйӧн кӧ. Налӧн быд мӧскыс вонас квайт тысяча килограмм лысьтӧ. Миян сылысь джынсӧ кӧ кодікӧ лысьтас, сэсся оз нин лэччӧдлыны трибуна вылысь. Но, вайӧ, сёйӧ-юӧ да мӧдам сэсся.

— Опонь дядь, ме петала сиктсӧ видзӧдлігмоз.

— Петав, колӧкӧ.

Гожся шондіыс лун шӧр петкӧдлӧ. Сійӧ быттьӧ озджык и лӧсяв тайӧ серпас дорас. Шонді улын ставыслы колӧ лоны мичаӧн, дзоньӧн. Киссьӧмторъясыд дойдӧны синтӧ, мед кӧть и ассяньыс киссисны. Мӧдӧдчи уличаӧд вывлань, часовняланьыс. Сійӧ кӧть и юртӧм нин вӧлі, но стӧпаыс сулаліс на. Жыннянсӧ сэтысь лэдзӧмаӧсь да ӧшӧдӧмаӧсь ляпкыдик амбар гаридз помӧ, кыв помсяньыс муӧдзыс сутуга ӧшалӧ. Сідзкӧ, жынняныс служитӧ на. Часовня саяс ичӧтик кладбище. Гажа местаын вӧлӧма. Юыс татісянь катчӧссӧ ылӧдз тыдалӧ. Бӧр косі-лэччи. Син улам усис ӧти жыръя керка. Ӧшиньяса. Куричьяссӧ белитӧма. Керка гӧгӧрыс град йӧр, а йӧр пытшкас баб ноксьӧ.

— Бур лун, бабуля, — матыстчи ме.

— Луныс эськӧ, пиук, вывті бур, да ен мед сетас и гожӧмсӧ татшӧмӧс. Кодікӧ тай тӧдтӧм?

— Вожвомысь ме. Катчӧс мӧдӧдчим да чай юны тшуклім.

— Кодлӧн нӧ Вожвомсьыс?

— Ион Парасьлӧн.

— Но-о! Парасьлӧн нин татшӧм зон быдмӧма. Батьтӧг, пиукӧй, туин да... но мед инӧ, мед. Быдмасны, да он ӧд и тӧд том войтырсӧ, оз кӧ ас син водзад туны. Гашкӧ, пыралан, небыд сурӧн гӧститӧда.

Эз колӧкӧ небыд сур пондаыс, а сідз на окота лои бабыслысь оланінсӧ видзӧдлыны. Бабыс пуксьӧдіс менӧ ен пельӧсӧ, ӧбразъяс улас, вайис сёй кувшинын сур да кисьтіс стӧканӧ. Збыльысь, сурыс зэв на том, сӧмын на ловзьыны мӧдӧма, быгйыс стӧкан джынйӧдзыс лоис. Видлі — зэв чӧскыд.

— Суслӧын пуӧма?

— Суслӧын, пиук. Брага ме нэмӧс эг вӧчлы. Ачым радейта небыд сурсӧ — сійӧ пӧрысь мортыдлысь эбӧсъяссӧ содтӧ.

— А сюсӧ ӧд ӧні оз быдтыны, кытысь нӧ босьтан?

— Ме ӧд и рудзӧг быд во кӧдзла. Ог уна, мыйла меным унаыс, сур пуны сӧмын. Няньсӧ пӧжавны пызьсӧ меным ныв-зятьӧй век катӧдасны. Ме ог тӧд, мый тайӧ йӧзыс вӧчӧны. Дзикӧдз воштісны нянь рӧдсӧ. Вай нӧшта кисьта, ю.

Бабыс уна на быдтор йылысь эськӧ кӧсйӧ вӧлі висьтавны, да кадыс менам эз нин вӧв кывзыны ни юасьны. Сё аттьӧ висьталі бабыслы небыд сурсьыс. Кывтігӧнным корис пыравны. Сы кежлӧ пӧ менам выль суслӧ нин лоас.

Ме кӧсйи висьтавны Опоньлы баб йывсьыс. Найӧ век на пызан сайынӧсь. Яковлӧн кыв-ворыс воссьӧма, мыйкӧ зэв тешкодьтор висьталӧ, а Пашлысь ныр-вомсӧ банйӧма.

— Кутшӧмкӧ тай баб со сэні олӧ, сы дорӧ сувтлі, — висьталі ме.

— Грапир баб сійӧ, — шуис Опонь. — Но кыдзи нӧ тэ сы дорысь татшӧм регыдӧн мынін? Бур баб сійӧ... Вӧрувса комендант. Гашкӧ, сурӧн юкталіс?

— Юкталіс. Мыйӧн тӧдан?

— Ме тожӧ водзтісӧ пыравлывлі сы дорӧ, сёрниа бабыс да, а ӧні важӧнкодь нин эг вӧв. Пиняліс коркӧ, да неуна ӧбӧдитчышті. Колхознӧй конюшня дорас тай дзиръя ӧдзӧс век вӧлі. Падӧсъясыс ӧні на сулалӧны. Ӧтчыд прӧйдитігӧн ӧтар падӧссьыс ме и лӧсышті кымынкӧ чаг пач ломзьӧдны. Пуыс зэв сира вӧлӧма. Грек вылад, Грапир бабыс воча меным мӧдӧма баляяслы турунла. Кыдз тай зырӧдіс ме вылӧ... Мый сӧмын эз и шуав. Ті коддьӧмыс пӧ и сиктсӧ кисьтінныд, му вылас ноксьыны дыш кузя. Ёна сэки менӧ янӧдліс.

— А бабыс нӧ нянь али мый век на вӧдитӧ?

— Кыдз нӧ оз. Сылӧн амбарас сю век эм кӧйдыс вылӧ, кӧть мед мыйта кӧдзас горт дорас.

Ми сэсся водзӧ мӧдӧдчим-ётшкысим Вӧрув берегысь, да катігчӧж ме ӧти ног да мӧд ног бергӧдлі юрам Вӧрув сиктсӧ, Грапир бабсӧ, коді горт дорас быдтӧ нянь, Опоньӧс, коді, гашкӧ, и збыльысь неуна мыжа, мый эновтіс чужан сиктдорса муяссӧ да видзьяссӧ.

Во мысти олӧмыс сэсся ӧловтіс менӧ чужанінсянь ылӧ бокӧ, мый весиг эг быд гожӧм вермывлы волыны ас сиктӧ. Колисны вояс, дас воысь унджык. Таво думышті быдсӧн кузь отпускӧс коллявны гортын да ӧти тувсов лунӧ гурк восьті мам дорӧ ӧдзӧссӧ. Воӧмыс менам немвиччысьтӧм лоис, телеграмма ни некутшӧм юӧр эг мӧдӧдлы. Мам радысла бӧрддзис да оз тӧд, мый и вӧчны. Кыдзи и быд воигӧн, пызан сайын пукалігӧн нин, мам заводитӧ висьтавны сиктса выльторъяс йылысь: коді куліс, кодлӧн чужис, кодъяс ӧтлаасисны, кодъяс торйӧдчисны.

— А Опоньыс нӧ мый нин сэсся овлӧ? — юалі.

— Да, вунӧді ӧд висьтавны. Ӧні миян тані выль совхоз. Важыс пӧ ыджыд вывті вӧлӧма, да шӧри юкисны.

— Выль совхоз... а кыдзи нӧ нимтісны?

— «Раповец» — со кыдзи шуӧны. Миян совхозным да РАПО-ясыс ӧти воӧ артмисны. Со и нимтісны тадзикӧн. Директорыс татчӧс, том морт на, Микит Ваньлӧн ыджыдджык пиыс, Мишаыс. Мусӧ тай радейтӧ-а, мукӧдторйыс сэсся лоас.

— Сідз, мамӧ, сідз.

— Тэ Опоньӧс юалін? Сідзкӧ, нӧшта на выльтор висьтала. Опоньыд ӧні совхозын бригадир, ас сиктас командуйтӧ, Вӧрулын. Гӧтырыс сэні жӧ, куканьясӧс видзӧ. Совхоз сэні ёна босьтчис. Лыддьы, кукань видзан картасӧ кольӧм во сдайтісны. Важ стрӧйбаяссьыс выль нитш вылӧ куим керка нин выль пӧв тэчисны. Тӧвнас вӧр пӧрӧдісны, мӧс карта неыджыдӧс панасны. Сэсся техника сетісны. Опоньлӧн гӧлӧс ыджыд — начальствоӧс лёнь оз лэдзлы. Сідз и колӧ — сиктыс бокын, горзытӧг верман и дёбӧ кольны.

Со кутшӧм выльторъяс меным мам висьталіс. Гораа эг шу, но юрам нин мӧвп чужис — катлыны Опонь дінӧ. Бӧр волігӧн мотор да-й пыж лӧсьӧдлі, некодлы кевмысьны оз ков, мед катӧдліс. Ваыс ӧні ыджыд. Вожач вомдорса увтасінъяссӧ тай ойдӧма, да пом ни дор некӧн оз тыдав ваыслы. Первойсӧ мӧдан да мед на и векньыдик ю визяс веськалан, ылавны верман. Татшӧмторйыс мекӧд вӧліс ӧтчыд. Татшӧм жӧ ытва дырйи дядькӧд кулӧмасим. Вожач кузяыс вит километр сайын. Кулӧмъяссӧ, мый вӧлі, чӧвталім бадь бӧжъясӧ, а сэсся ӧти куръяысь аддзим — зэв уна мык ӧкмӧма. Мык кулӧмсӧ ми эг босьтлӧй. Кывтлы пӧ да катӧд, шуӧ меным, ю визьсӧ эн видзӧд, веськыда и мун, ӧдйӧджык волан. Ӧні пӧ гӧгӧр ойдӧма. Мӧді мотора пыжӧн ас думысь веськыда. Мыйтакӧ муні да зураси яг нӧрысӧ. Думайта, шуйгавыв колӧ сетчыны. Сетчи да пыри пыжнам ойдӧм тшӧкыд кыддза раскӧ. Лёкӧн-ногӧн, пуысь пуӧ кинам кыскысьӧмӧн петі сэтысь да аддзи сиктдорса джуджыд ыбъяссӧ. Но, мися, вои, гашкӧ. Кутшӧм воӧм. Ӧтарӧ мӧдла, ог письт, кос вылӧ кая. Быттьӧ ойдӧма жӧ, а ваыс сӧмын весьт судта. Мӧдарӧ мӧдла — бадь стена водзвылам сувтас. Йӧйялі-йӧйялі сэні, джуджыд ыбъяс вошисны син водзысь, а сэсся аддзи ӧти яг нӧрысысь бипур тшын. Бензиныс тшук тырмис сэтчӧдз пыжсӧ нуӧдны. Тайӧ, вӧлӧмкӧ, дядьӧ пукалӧ бипур дорын, менӧ виччысьӧ. Ӧні нин сэсся мый, шуӧ, пӧльзаыс сетьяссьыс, мыкыс петіс куръясьыс да.

...Коймӧд луннас лэччӧді да ликті пыж бӧжӧ мотор, босьті сьӧрысь кулӧмъяс. Катігӧн думайті шыбитлыны найӧс важ кыйсян местаясас. Тӧда, мый оз позь, кутшӧмсюрӧ черияс ӧні кульмӧны. Но ӧти войӧн, думайта, оз жӧ ӧд став чериыс ӧтитӧг менам сетьясӧ сюйсьы. Юква вылӧ да мамлы гӧснеч вылӧ кӧ шедас и.

Кулӧмъяснас ноксьӧмӧн да мый да, сӧмын рытгорувсӧ нин вои Вӧрув сиктӧ. Ыджыд ваӧн тані ме некор на эг вӧвлы да неуна бергалышті, кытчӧ пыжсӧ тшукӧдны. Аддзи сэсся Опоньлысь керкасӧ, коді дзик нин ва дорас лоӧма. Кӧзяинсӧ аддзи кильчӧ дорсьыс и. Сійӧ дыр видзӧдіс ме вылӧ синъяссӧ югыдсьыс кинас сайӧдӧмӧн. Мӧд киас чер, кодӧс сэсся сӧтіс-сибдӧдіс нырнас кытчӧкӧ да воськовтіс мелань, кутчысис пыж нырӧ да кыскыштіс вылӧджык. Ачыс нюмъялӧ:

— Думайта, коді тайӧ татшӧмыс менсьым берег дорӧс гызьӧдӧ, сідз нин гудыр васӧ гудыртӧ. Гӧрд тош тай, другӧ, быдтӧмыд да кытчӧдз пыж бӧжад эн сувт, эг и тӧд весиг. Мыгӧр-ногыс сертиыд и казялі.

Опонь абу кӧ и вежсьылӧма-а. Тувсов шондіыс сьӧдӧдыштӧма ныр-вомсӧ, а кӧсичаясыс, мӧдарӧ, едждӧмаӧсь. Но тайӧ олӧмыс нин сэсся малыштӧма да кольӧма ассьыс пас.

Рытнас дыр пукалім Опонькӧд пызан сайын, электрочайниксӧ куимысь пузьӧдлім. И гӧтырыс нин воис куканьяс дорысь да водіс шойччыны. Ми дорӧ тшук кежлӧ пуксьыліс жӧ-а. Опонь первойсӧ менсьым юасис олӧм-вылӧмӧс, а сэсся ачыс пондіс висьтавны.

— Тадзи жӧ тулыс вӧлі. Ме сӧмын на пенсия вылӧ оформитчи, сельпосьыс и петі. Горт дорын пыжӧс дзоньтася-дӧмлыся. Думӧ татчӧ жӧ вӧлі катлыны тулыс кежлас, важ дозмӧр койтъяссӧ, мися, видзӧдлыны колӧ. Выль совхозсӧ сійӧ воӧ и лӧсьӧдісны. Видзӧда, том директорыс ме дорӧ матыстчис, чолӧмасис. Мый нӧ, шуӧ, Афанасий Иванович, пенсия вылад петін да пыжнад кутан вӧчны?

— А дӧмла да красита... да ва бӧр лэдза. Кодлыкӧ на ӧд туяс.

— Ва бӧр эськӧ он лэдз да. Важач катчӧс мӧдӧдан, сійӧ ме бура тӧда.

— Позьӧ и катчӧс, воссис тай ваыс.

— Сёрнитыштны эськӧ ме тэкӧд кӧсйи.

— Сёрнитам нин да... мый сэсся.

— Кор нӧ мӧдӧдчан? Он-ӧ тшӧтш менӧ босьтлы.

Тадзи сэки и кӧласис меным директорыс. Катӧді Вӧрулӧ. Лунтыр сэсся сійӧ киссьӧм сиктӧдыс да эжмӧм муяс вывтіыс ветлӧдліс. Воис ме дорӧ рытнас, сёйыштны корис. Синъясыс югъялӧны, ачыс абу жӧ жугыль, кӧть и мудзӧма. Мыйкӧ думайтӧ ёна, нинӧм оз висьтав. Ме патронъяс зарадитала да видзӧдлывла сы вылӧ син бӧжнам.

— А кымын ёль нӧ, — юаліс сэсся, — таті туйӧдыс колӧ вуджны?

— Вожвомсяньыс али мый кайигӧн? Куим ёль.

— Сідзкӧ, куим поссяньыс и колӧ заводитны тайӧ сиктсӧ бӧр ловзьӧдны. Мукӧдлаті сэсся туйыс бур, пожӧма яг вывті мунӧ. Стрӧительяссӧ менам бӧрйӧма нин, и бригадирыс эм.

— Коді нӧ, абу кӧ секрет?

— Тэ лоан бригадирнас. Эн пыксьы, эн пыксьы, Афанасий Иванович. Техника сета, материал сета. Мый колӧ, сійӧс и сета. Пилорама татчӧ вайӧдам, «Беларусь» пондас бергӧдлыны, сійӧ жӧ югыд би пондас сетны. Первойсӧ заводитігӧныс кӧть чорыдджык кӧзяин татчӧ колӧ. По рукам?

Со тадзи и кораліс менӧ. Сійӧ гожӧмӧ и посъяссӧ вӧчим, куим керка выль нитш вылӧ тэчим, кукань карта вылас вӧрсӧ пӧрӧдім. Ӧні нин лад вылынӧсь, нинӧм и сёрнитны. Мӧс карта на колӧ кыпӧдны кӧть сё юр вылӧ. Вӧрыс нин эм. Шабашникъяс пӧ воасны югысь. Миян кӧть мед кодъяс, кунымӧс кӧ оз кульны и. Гашкӧ, бергӧдчам средствояснас. Сэсся ӧд вештыны кутас.

Опонь видзӧдліс часі вылӧ:

— Сёр тай нин. Регыд ыб чульк вылас трактор шыасяс, гӧрны пондас. Водыштлам неуна кежлӧ.

Сӧмын пукті юрӧс пӧдушка вылас, пыр жӧ и унмовси. Дыр ли, регыд ли узи, ог тӧд, но унмовсьлі быттьӧ сӧмын сы вылӧ, мед аддзывны тайӧ вӧтсӧ. Дзоридзалысь видз шӧрын Опонь сулалӧ, кутшӧмкӧ вывтасінын — ылісянь тыдалӧ. Ки пӧлас лысьтысян ведра, а мӧд кинас ӧвтчӧ. Сы дорӧ быдладорсянь сюрукъяс локтӧны, вӧраяснысӧ турун пиӧдыс кыскӧны.

Садьмӧдіс вӧтыс. Горӧді:

— Опонь, асыв нин, чеччы!

Горӧді, быттьӧ ме садьми Опоньысь на водз, а найӧ, гозъя, некодныс нин абуӧсь. Пызан вылас чайникыс пӧсь на, неважӧн юӧмаӧсь. Крепыд чайыс дзикӧдз пальӧдіс и менӧ. Кадыс нёль час сӧмын. Петі ывлаӧ. Шондіыс калькалӧма нин вӧртас визьсьыс да ӧшйӧма ытваӧн паськӧдӧм ю весьтас. Сӧмын-сӧмын чужӧм асылыс руалӧ на, быттьӧ пачысь выльӧн петӧм нянь тупӧсь... Быттьӧ гӧрйӧн выльӧн на бергӧдӧм му, коді виччысьӧ кӧйдыс.

Эн прӧзевайт тайӧ здуксӧ, кӧзяин.