ТАБАК КУРИТӦМ ЙЫЛЫСЬ
Табак куритӧм
Миян вождь В. И. Ленин колис зэв уна заветъяс. Сійӧ бур кывъяссӧ, кодӧс колис Ленин, ми ӧні ёна велӧдам да быдсяма ногӧн пӧрталам олӧмӧ. Табак куритӧмысь В. И. Ленин со мый шуліс: «Табак куритӧм да енлы эскӧм — ӧткодь лёкторъяс, ядъяс, кодъясысь колӧ став йӧзыслы пырысь-пыр жӧ дугдыны, мед эськӧ водзӧ том йӧз лоины дзоньвидзаӧсь, ен тӧдтӧмӧсь да табак куриттӧмӧсь».
Ленин ачыс эз куритлы дай йӧзсӧ оз вӧлі тшӧкты куритны. Тайӧ Ленин ёртлысь бур дела вӧчӧмсӧ да колана кывъяс шуӧмсӧ колӧ быд мортлы пӧртны олӧмӧ.
Ӧні кутісны куритны быдӧн: мужикъяс, челядьяс да тшӧтш и нывбабаяс. Уна морт на оз тӧдны, кутшӧм лёк вайӧ табак куритӧмыс. Эмӧсь, дерт, куритчысьяс костын и сэтшӧм йӧз, кодъяс тӧдӧны табаклысь став лёксӧ, дзоньвидзалун торкӧмсӧ, да найӧ сідз жӧ оз чӧвтчыны куритчӧмысь. Налӧн нин куритӧмыд воӧма лёк привычкаӧ, кодысь налы зэв сьӧкыд друг дугдыны.
Кывлывлан куритчысь йӧз костын со кутшӧм сёрнияс: «колӧ пӧ эськӧ дугдыны куритчӧмысь да», либӧ «мыйла пӧ татшӧм лёкторсӧ лӧсьӧдлӧмаӧсь?» да с. в. Став татшӧм сёрниясыд сёрниӧн и кольӧны, бур делаӧдз оз волыны. Куритӧм — гежӧд (шоч) йӧз шыбитлывлӧны. Босьтам 1918–21-ӧд воястӧ, кор унатор миян эз тырмывлы, кор эз вӧв весиг табакыд; сійӧ воясас уна сюрс куритчысь бӧрдігтырйи корӧ вӧлі чигарка помъяс да сійӧ воясас жӧ куритавлісны быдсяма пӧлӧс турун коръяс, нитш, сісь пу, тшай да с. в. Зіля куритчысьяс вӧлі ӧтик истӧг куд табак вылӧ сетавлывлӧны (вежлалӧны) пуд пызьӧдз (нянь). Со кытчӧдз пемдӧдӧ-йӧймӧдӧ куритчысьясӧс табак. Мукӧд йӧз, медся ёна том войтыр, куритӧны, мед эськӧ петкӧдлыны йӧз син водзын ассьыныс бахвальство да удальство — «збойлунсӧ». Эмӧсь и сэтшӧм йӧз, кодъяс шуӧны, мый табак куриттӧгыд пӧ некутшӧм удж бура оз мун. Кӧть кутшӧм удж заводитігӧн «юышттӧг да куритчытӧг оз позь», а помалігад нин «быть». Мукӧд шуӧны, табак пӧ куритан да вынаджык (эбӧсаджык) лоан. Мудзӧмыд пӧ бырлӧ, дай ёнджыка верман уджавны. Кынӧмыд кӧ ёна сюмалӧ — куритыштан пӧ ӧти чигарка да сэки оз и ков сёйнытӧ. Став татшӧм сёрниясыд некытчӧ оз туй, дай абу збыль. Мед бырӧдны йӧз костысь табак куритӧм, водзвылас колӧ кыпӧдны йӧзлысь сюсьлунсӧ, пальӧдны налысь вежӧрсӧ, велӧдны найӧс, мед эськӧ найӧ асьныс аддзисны лёксӧ табак куритӧмлысь, да вина юӧмлысь. Сэк уджалысь йӧзыд асьныс казяласны выль ног олӧмысь бурсӧ да шыбитасны важ колясъяссӧ. Медъёна колӧ видзны дзоньвидзалун том йӧзлысь, челядьлысь, — колӧ ӧлӧдны найӧс табак куритӧмысь да вина юӧмысь. Ӧні миян том йӧз пиын ёна паськалӧма табак куритӧм да вина юӧмыд.
Став йӧзыслы колӧ быдногӧн зільны кокньӧдны уджалысь йӧзлысь да крестьяналысь олӧмсӧ, кыпӧдны став овмӧссӧ государстволысь, мед эськӧ ӧдйӧджык воны социализмӧ. Бурджык, долыдджык, гажаджык, кокньыдджык олӧм, выль нога олӧм сям вӧтлас, помалас йӧз костысь табак куритӧм да вина юӧм. Тайӧ нигаас ми висьталам, кутшӧм лёк вайӧ табак куритӧм, кыдзи табаклӧн никотин нима ядыс куритчысьяслысь жугӧдӧ, торкӧ дзоньвидзалуннысӧ да кыдз позьӧ дугдыны куритӧмысь.
Кысянь да кор лои табак
Табак да картупель тӧдӧны важысянь нин. Табак вӧдитӧм да куритӧм паськалі америкаса йӧй индеечьяссянь. Америка му восьтӧм-аддзӧм бӧрын (Америка аддзис Колумб), табак кутіс паськавны мукӧд государствоясын.
Европаын табаксӧ первой кӧдзис француз Жан Нико 1559ʼ воын. Табаклӧн медлёк торйыс, коді йӧймӧдӧ куритчысьяслысь юр вемсӧ, шусьӧ никотинӧн. Ми шулім нин, мися никотин — яд. Жан Нико первой вайис да кӧдзис Европаын табак, сы ним вӧсна и шусьӧ табаклӧн ядыс «никотинӧн». Регыдӧн да ӧдйӧ Жан Нико кутіс паськӧдны йӧз костын (Париж карын) тайӧ турун йылысь ыджыд сёрни. Зэв ёна вӧлі сійӧс ошкӧ да тшӧктӧ пуктавны табак корсӧ вылыс кучик дойясӧ. Сідз кӧ, первой каднас табакӧс лыддисны бурдӧдчан турунӧн, а бӧрти нин сійӧс кутісны куритны, чушкыны да нятшкыны. Табак куритӧм, чушкӧм да нятшкӧм йӧз костын зэв ӧдйӧ паськалі.
Саръяс, корольяс, попъяс, ёна табак йӧз костын радейтӧм да паськалӧм понда, зіля да чорыда сэтысь сувтісны паныд. Найӧ вӧлі шуӧны, табак пӧ мунӧ дявӧлъяслы. Сы вӧсна быд куритчысьӧс кутісны ёна преследуйтны да мыждавны. Тайӧ кадъясас уна государство лэдзисны быдсяма пӧлӧс законъяс табак вӧдитӧм дугӧдӧм могысь, мед эськӧ дзикӧдз эз ло табак. Английскӧй король Яков I 1603ʼ воӧ гижис ас кырымӧн да лэдзис закон табак вӧдитӧм дугӧдӧмысь, Швейцарияын табак куритӧм лыддьысьліс уголовнӧй преступленньӧӧн.
Папа Урбан VІІІ Иннокентий эз тшӧктывлы куритны духовенстволы да мукӧд веруйтысь йӧзлы, а куритчысьясӧс вӧтлывліс вичкоясысь, торйӧдавлісны. Миян Россия государствоын саръяс Микайлӧ Педӧрович да Ӧлексей Микайлович табак куритӧмысь сетавлісны ыжыд наказанньӧяс: нӧйтлісны плетьӧн, розгаӧн, чашкӧдлісны ныррозьяссӧ да мӧдӧдавлісны уна куритчысь йӧзӧс Сибырӧ ссылкаӧ. Медся нин ёна мыждавлісны салдатъясӧс. Некутшӧм дугӧдӧмъяс табак паськалӧмысь эз вермыны кутны. Медся ёна сійӧс кутісны вӧдитны Германияын да Голландияын.
Россияын медся ёна паськалі табак куритӧм Петр Великӧй сар дырйи 1689ʼ воӧ, кор англичанинъяслы лэдзисны вӧльнӧя вузасьны табакӧн. Уна да быдсяма пӧлӧс войнаяс ХVІ, ХVІІ, ХVІІІ векъясын ёна паськӧдісны табак куритӧм став Европа пытшса йӧз костын.
А ӧні нин табак куритӧмыс паськалӧма став му пасьтаыс быд йӧз костын.
Кутшӧм лёк вайӧ табак куритӧм
Морӧсын шуйгаладорас 2–6 ордлыяс коласын эм сьӧлӧм. Морӧсӧ кӧ, шуйга нёнь вылӧ кымын пуктам ассьыным кинымӧс, тӧдчана кылӧ сьӧлӧмлӧн тіпкӧмыс, уджалӧмыс. Быд минут сьӧлӧм топавлӧ, типнитӧ 60–70-ысь. Топалӧмнас сьӧлӧмыд йӧткӧ вирсӧ артерияяс кузя, вӧтлӧ сьӧлӧмсьыс, личмунігас сійӧ бӧр паськалӧ да венаяссьыс вирыс пырӧ сы пытшкӧ. Вир пытшкын эм став пӧлӧс коланыс морт вир-яйлы: кислород газ, ва да сёянысь босьтӧм тшӧг, белок, совъяс да углеводъяс. Сӧмын тайӧ коланторъясӧн мортлӧн вир-яйыс и вермӧ овны да уджавны. Сьӧлӧмсянь мунігӧн уна вож артерияяс кузя вир разалӧ став организм (вир-яй) пасьта да сетӧ сылы быдсяма пӧлӧс коланторсӧ. Сэсся ас пытшкас яйысь босьтӧ став ковтӧмторъяссӧ да вена нима сӧнъясӧд кыскӧ-чукӧртчӧ бӧр сьӧлӧмӧ. Сьӧлӧмӧ венаяс кузя локтӧ вирыс шогмытӧм нин. Рӧмыс сылӧн абу сӧстӧм вир кодь югыд, а сьӧдов-гӧрд. Сьӧлӧмӧ да артерияясӧ веськавтӧдз, войдӧр сэтшӧм виртӧ колӧ весавны став чукӧртӧм ковтӧмторъясысь: угольнӧй кислотаысь (шома газысь) дай выльысь сылы сетны колан кислород газ. Угольнӧй кислотаысь виртӧ весалӧны тыяс. Тыясын лолалӧмӧн вирыд весассьӧ угольнӧй кислотаысь да ас пиысь босьтӧ кислород. Кислородсӧ тыыд босьтӧ сынӧдысь лолалігӧн, кор миян морӧсным паськавлӧ. Бӧр топалігас тыясысь петӧ ортсӧ тшыксьӧм угольнӧй кислота сора сынӧд. Сӧмын тыясын весалӧм бӧрын лоӧ бӧр бур вир, коді локтӧ сьӧлӧмӧ, а сэтысянь нин выльысь артерияяс кузя мунӧ став организм пасьтала. Дзоньвидза морт быд минут лолыштӧ дас квайтысь кымын.
Сьӧлӧмлысь да тыяслысь удж ми висьталім сы вӧсна, мед эськӧ бурджыка тӧдны, кутшӧм лёкторъяс вӧчӧ табак тшын куритігӧн, ас пытшкӧ кыскигӧн. Табак тшын куритігӧн сынӧдкӧд локтӧ тыясӧ. Ми водзын висьталім нин, мый тыясын эм уна посни вир сӧнъяс, кодъяс сынӧдысь босьтӧны вир пытшкӧ кислород. Сідз кӧ, табак тшыныд сюрӧ тшӧтш вирӧ. Вир сӧнъяс кузя табак тшын, кӧн эм быдсяма лёк да ковтӧмторъясыс, регыдӧн паськалӧны став организмӧ (вир-яйӧ) мортыдлы. Тайӧ висьталӧм кузя позьӧ нин казявны, мый табак куритӧмыд (тшыныс) вермас вӧчны уна лёкторъяс, медся нин ёна тыяслы, сьӧлӧмлы да с. в.
Табак корйысь да вужйысь бура видлалӧмӧн, химическӧй анализ вӧчӧмӧн сюрӧма со кутшӧмторъяс: никотин, лэбалан вый, уна пӧлӧс тшӧгъяс, органическӧй кислотаяс, сакар да с. в. Тайӧ став торъясысь медся лёк никотин, сійӧ зэв чорыд, ён яд.
Табак эм уна пӧлӧс. Быд пӧлӧс табакын (сортын) абу ӧтмында никотин. Медся уна никотиныс донтӧмджык табакъясын (макорка), медся этша донаджык табакъясын (виж табак). Ён-чорыдлуныс табаклӧн зависитӧ (лоӧ) никотинысь, а чӧскыд дукыс (ароматыс) артмӧ выйясысь да тшӧгъясысь, кодъяс эмӧсь табак коръясас. Кыдзи эм быдсяма пӧлӧс чӧскыд, курыд, чорыд (крепыд) да слабиник винаяс, — сідз жӧ эм и быдсяма пӧлӧс табакъяс. Медым бурджыка лоӧ гӧгӧрвоана, уна-ӧ быдсяма пӧлӧс табакын никотиныс, висьталам Перым университетса учёнӧй докторлысь (Шапшев ёртлысь) лыдпасъяс, коді вӧчліс исследованньӧ. Учёнӧй Шапшев висьталӧ, мый никотин абу ӧтмында: макоркаын сюрӧма 0,45%–3,69%-ӧдз никотин; уна пӧлӧс виж табакъясысь сюрӧма сӧмын 1,5%–2%-ӧдз никотин. Сідз кӧ, макорка медся лёк да чорыд табак, кӧні медуна никотиныс.
Никотин, табачнӧй яд, — вый кодь югыд виж рӧма, зэв курыд да чорыд табак дука. Сійӧ зэв ён-чорыд яд. Ӧти капля никотин кӧ сетан понлы, сійӧ пырысь-пыр жӧ кулӧ. Уна велӧдчысь учёнӧй йӧз тӧдмавлісны никотинлысь лёкторсӧ. Учёнӧй докторъяс вӧчлісны со кутшӧм опытъяс: понъясӧс, кроликъясӧс, да с. в. видзлісны табак тшынын да никотинсӧ лэдзавлісны налы вир-яйӧ уколъясӧн. Ӧтик-кык минут мысти 1/10–1/40 пай капля сюйӧм бӧрын вир-яйӧ — жывӧтинаяслӧн лоӧма: лолалӧмныс лёкджык, ёна кыскӧ унмӧ, кокнысӧ да мукӧдлаті кыскалӧ, сы бӧрын лолалӧмныс дугдӧ помӧдз да кулӧны. Кулӧм мысти кырлӧмаӧсь (вундалӧмаӧсь) да аддзӧмаӧсь, мый никотин медъёна пуксьӧма налы юрвемӧ, сьӧлӧмӧ, тыясӧ да с. в.
Учёнӧй доктор Кравков лекарствояс велӧдан нигаӧ гижӧ: мый ӧти мужик 12 часӧн (сутки джынйӧн) куритӧма 40 папирос да 14 сигара. Сы вӧсна сылӧн лоӧ сьӧкыд отравленньӧ став организмас да регыд и кулӧ. Некутшӧм медводдза отсӧг сетан лекарствоясӧн сійӧ абу вермӧмаӧсь правитны (сетны сылы бӧр бур дзоньвидзалун). Сідз жӧ уна докторъяс, мед эськӧ тӧдны никотинлысь лёктор, асьныс юлывлісны 1/100–1/500 пай капля никотин. Сы бӧрын налӧн лоӧма со кутшӧм лёкторъяс: юр ёна висьмӧма, синъяс абу бура кутӧмаӧсь аддзыны, пельӧн бура оз кывны, вом пытшкӧсныс лоӧма кос, ёна босьтӧма мыт да вос, бӧрын воӧмаӧсь обморокӧдз (нинӧм оз гӧгӧрвоны), кияс, кокъяс ёна кыскалӧма. Татшӧм сьӧкыд отравитчӧмыс никотинӧн нуӧдӧма куим лунӧдз. Кык капля кӧ морт юас никотин, пырысь-пыр жӧ кулӧ. Тайӧ висьталӧмъясысь тыдалӧ, мый никотин лёк, чорыд, ён яд. Табак куритысь йӧзыдлы сійӧ вӧчӧ уна лёкторъяс; тшыкӧдӧ да торкӧ ньӧжйӧникӧн налысь дзоньвидзалуннысӧ
Учёнӧй йӧз бура тӧдмалӧмаӧсь, кутшӧм нӧшта торъяс эмӧсь табак тшынын, да налы, анализ вӧчӧмӧн, сюрӧма со кутшӧмторъяс: никотин, синильнӧй кислота, никотелин, аммиак, окись углерода, углекислота, уксуснӧй, кодзувкот, валерьянӧвӧй, карболӧвӧй кислотаяс да с. в. Никотин яд кодь лёкӧсь жӧ лоӧны тайӧ висьталӧмъяссьыс синильнӧй кислота да окись углерода, кодъяс зэв жӧ ёна торкӧны куритысьясыдлысь дзоньвидзалуннысӧ.
Окись углерода, мӧдногӧн кӧ кольмӧдан газ, быд табак тшынын эм 10%. Кольмӧдан газ ми быдӧн тӧдам. Пачын ломтысигӧн, ваймӧм бӧрас сотчӧны лӧз биӧн. Лӧз бинас сотчигӧн и артмӧ окись углерода нима газыс. Лӧз бинас сотчигӧн кӧ пачтӧ пӧдлалан, окись углерода газыс веськалас керкаас, морт оланінӧ. Сэтшӧм газ сора сынӧднас лолалӧмысь морт кольмӧ. Кольмӧдан газыс мортлы веськалас тыясас да вирыскӧд разалас яяс, юрвемас, быдлаӧ. Сійӧ газыс мортлысь, яд моз жӧ, тшыкӧдӧ став вирсӧ; сы вӧсна и сійӧ висьмӧ, кольмӧ. Медтшӧкыда кольмывлӧны вӧр керкаясын да пывсянъясын; керкаясын кольмывлӧны жӧ да шочджыка.
Кольмыны дзик жӧ сідзи позьӧ и тшын вӧсна. Ӧти керкаын кӧ уна морт вывті ёна куритчасны, табак тшыныс вӧсна сідз жӧ верман кольмыны. Ёна куритчысьясыдлысь, тшыгвылӧ куритысьясыдлысь да медводз заводитысь куритчысьясыдлысь частӧ кывлылан сэтшӧм сёрни: мый чигарка пӧ куриті да кольми, юр кутіс бергӧдчыны. Ми водзын висьталім нин, мый быд табак тшынын эм 10% кольмӧдан газ (окись углерода) сійӧ газыс и кольмӧдӧ куритысьясӧс да и вермӧ кольмӧдны мукӧд йӧзӧс, коді оз курит, да табак тшын сора сынӧдсӧ лолалӧ ӧти керкаын пукалігъясын, собранньӧяс вылын да с. в
Кольмӧм мортлы медвойдӧр сьӧлӧм вылас оз ло лӧсьыд да лоӧ эбӧстӧм (лигыш мунас). Сьӧлӧмыс кутас чеччавны да зэв ёна, зэв чорыда кутас юрыс поткӧдны, висьны. Юрсадьыс пондас бергӧдчыны, пель пытшкын пондас чорыда звӧнитны. Чужӧмыс кольмӧм мортлӧн медвойдӧр гӧрдӧдас, сэсся зэв ёна кельдӧдас. Кутас вукӧдны да восӧдны. Вывті ёна кольмӧм вӧсна чужӧмыс весиг лӧзӧдлӧ, сэки мортыдлӧн садьыс бырӧ. Пиньяссӧ зэв топыда курччас, синъяссӧ паськӧдас. Колан отсӧг тадзи отравитчӧм, кольмӧм мортлы колӧ сетны пырысь-пыр жӧ. Уна куритчысьлӧн татшӧм кольмӧмъясыд овлылӧ, медся нин ёна том йӧз костын да тшыгвылӧ куритысьяслӧн, кодъяс уна чигарка куритӧны дорвыв.
Тайӧясӧс гижӧм бӧрти позьӧ висьтавны, кыдзи торкӧ-дзугӧ йӧзлысь вир-яйсӧ (организмсӧ) кузя табак куритӧм. Табак тшын ми тӧдам нин, мый водзын сюрӧ вомӧ, сэсся мунӧ голяӧд тыясӧдз,
Тыясӧ, кузя куритысьяслӧн табак тшынысь, пуксьӧ уна са. Сы вӧсна посни ичӧт ты гадьяс лоӧны кызджык да оз кутны бура вермыны сынӧдысь босьтны колана кислород-газ; мӧдарӧ кӧ, оз жӧ бура вермыны и аскостысь — вирысь вӧтлыны углекислота-газ. Сідз кӧ, тыяслӧн удж торксьӧ.
Табак тшынын, кыдз нин ми висьталім, эм никотин, угольнӧй кислота да кольмӧдан газ, кодъяс сідз жӧ сюрӧны тыясӧ. Татшӧм лёкторъясыс миян вир-яйлы (организмлы) оз ковны. Став тайӧ лёкторъясыс: никотин, углекислота, кольмӧдан газ, са да с. в. — тыяслысь торкӧны бур колана уджсӧ. Сы вӧсна тыяс висьмӧны. Тӧдам, мый куритчысьяс быдӧн удушйӧаӧсь, ёна кызӧдӧ, век налӧн висьӧ морӧс да с. в. Учёнӧй Кифер видлалӧма кузя куритчысь 200 мортлысь дзоньвидзалуннысӧ да на костысь сюрӧма 176 морт, кодъяслӧн висьӧны кузя висьӧдан никотиннӧй катарӧн тыяс да лолалан трубкаяс . Табак куритысь йӧз костын сідз жӧ ёна паськалӧма чакотка висьӧм. Чакоткалӧн ичӧт гагъяс, микробъяс куритчысь мортыдлы ӧдйӧджык, кокниаджык вермӧны кӧласьны (кутчысьны) торксьӧм тыясад. Чакотканад кӧ висьман, пырысь-пыр жӧ нин колӧ дзикӧдз дугӧдны куритӧм.
Мортыдлы табакыд уна на омӧльсӧ вӧчӧ. Быд куритчысь тӧдӧ, мый налӧн вомсьыныс век петӧ лёк дук. Вом пытшкӧсын табак тшыныс ӧтлаасьӧ дулькӧд (люкӧд), да сы вӧсна никотин нима ядыс табаклӧн сюрӧ гырк пытшкӧ (желудокӧ). Куритчысьяслӧн вом пытшкӧсныс да кывныс тшаксялӧма, сы вӧсна сёян-юанъяс куритысьяслы кажитчӧны чӧскыдтӧмӧн.
Гыркпытшкӧс ёна зіля да кузя куритысьяслӧн вежсьӧ, овлӧны гыркпытшкӧсса висьӧмъяс, кынӧм висьӧмъяс. Налӧн кынӧм век висьӧ: кор горзьӧдлӧ, кор пагӧдӧ, кор сьӧлӧм сотӧ, а кор и восӧдӧ. Табаклӧн никотин яд сідз жӧ торкӧ и сювъяслысь удж. Сювъясыс бура топавлыны, вӧрны оз кутны вермыны, да сы вӧсна ковтӧмторъясыд сёян-юансьыд дыр (кузя) оз петны асмогӧн, сювъяс пытшкад сісьмӧны да ная отравитӧны став вир-яйтӧ (организмтӧ).
Никотин да мукӧд лёкторъяс табак тшынысь тыяссянь веськалӧны вирӧ. Сы вӧсна вежсьӧны сьӧлӧм да вирсӧнъяс. Ёна куритчысьяслӧн сьӧлӧмныс торксьӧ да вежсьӧ: ыдждӧ тураснас, госсялӧ. Госсялӧмыс вӧсна висьмӧ. Морт оз вермы уджавны сьӧкыд уджъяс. Сылӧн сьӧлӧмыс чеччӧ, босьтӧ пӧдӧм висьӧм. Бурдӧдны сэтшӧм висьӧмтӧ зэв сьӧкыд. Унджыкысьсӧ висьӧмыс помасьӧ сьӧлӧм параличӧн; сьӧлӧм потӧ, — мортыд друг кулӧ.
Вирсӧнъясыс кузя куритысь йӧзлӧн лоӧны рӧшкыдӧсь дай рушӧсь. Рочӧн тайӧ висьӧмтӧ шуӧны артериосклерозӧн. Рӧшкыдысла, рушысла да уна вир чукӧрмӧмла юрвем пытшкӧсса вирсӧнъясыс потлӧны; вирыс петӧ юрвем пытшкӧсас. Сы вӧсна мортӧс шыбитӧ паралич: уськӧдчӧ киясад, либӧ кокъясад, — найӧ косьмӧны. Унджыкысь та вӧсна мортыд кувлӧ. Вир пытшкын эм став пӧлӧс коланыс морт вир-яйлы. Кузя куритӧм ёна торкӧ став вирсӧ. Коланторъясыс вирыслӧн лоӧны этшаджык да сы вӧсна мортыд лоӧ виртӧмджык, кельыд. Мукӧд куритысьяслӧн вирса гемоглобин, коді сынӧдысь тыяс пыр босьтӧ колана вир-яйлы кислород нима газ, овлывлӧ сӧмын 35%–40%, колана 100% кузя. Еджыд вир шарикъяс сідз жӧ лоӧны куритысьяслӧн этшаджык, а найӧ ӧд, кыдзи салдатъяс, медводзын косясьӧны быдсяма кӧласян висьӧмъясыскӧд. Найӧ кӧ лоӧны этшаджык, эбӧстӧмӧсьджык никотин яд кузя, дерт, сэки миян организм оз вермы бура кутны дзоньвидзалун быдсяма кӧласян висьӧмъясысь. Никотин ёна торкӧ юрвем да сылысь нервъяссӧ. Юрвем — индалысь. Юрвемсянь ки-кокъясӧ, пасьтала став тушаӧ, — быдлаӧ мунӧны нервъяс (везъяс). Сійӧ нервъясӧдыс юрвемсянь мунӧны быдлаӧ морт вир-яйӧ став тшӧктӧмъясыс, индалӧмъясыс. Нервъясӧд мунӧ юрвемӧ ставтор йывсьыс ортсысянь: коксянь, быдласянь. Кынмӧ кӧ, шуам, кок — нервъясыс нуӧны юӧр юрвемӧ кӧдзыд йывсьыс, кынмӧм йывсьыс, сідзи водзӧ. Юрвемыд мортлӧн медыджыд колантор. Никотиныд морт пытшкын медъёна кӧласьӧ (инмӧ) юрвемӧ да нервъясӧ. Никотин зэв чорыд нервнӧй яд. Дыр, кузя куритысьяслӧн паметьныс лёкджык, юрныс век висьӧ, ун абу бур, нервнӧйӧсь, смыслтӧмӧсьджык. Том куритчысь йӧз сідз жӧ лёкджыка велалӧны школаясын. Табак куритӧмыд этшаммӧдӧ удж дырйи яйлысь (мускулъяслысь) силасӧ, эбӧссӧ 15–20%-ӧдз.
Ыджыд лёк вӧчӧ табак тшын и синъяслы. Табак тшын ёна сёйӧ синъяс. Сы вӧсна синъяс оз кутны бура аддзыны, а мукӧддырйи вӧчлылӧ и немтор аддзытӧдз — синтӧмӧдз. Тайӧ сёрни серти висьтала со кутшӧм пример: Австралияын уна вӧв помвыв быд во вӧлӧм синтӧммӧны. Кор кутӧмаӧсь корсьны, мый вӧсна вӧвъяс синтӧммӧны, бура исследованньӧ вӧчӧмӧн аддзӧмаӧсь турунсьыс тшӧтш сорӧн табак коръяс. Табак коръясыс да сылӧн никотин нима ядыс турун сорас и вӧлӧм синтӧммӧдӧны вӧвъяссӧ. Сідз жӧ никотин кузя куритысьяслысь тшыкӧдлылӧ пельлысь кылан нервъяссӧ. Сы вӧсна пельлӧн кылӧмыс сьӧктаммӧ, морт бура оз кут кывны. Овлывлӧ дыр, кузя куритысьяслӧн и полӧвӧй бессилльӧ.
Уна лёк вӧчӧ табак нывбабаяслы. Ми тӧдам, мый эмӧсь висьӧмъяс, кодъяс вуджӧны бать-мамсянь кагаяслы. Ӧні тӧдӧны нин, мый мам кӧ, шуам, висьӧ лёквисьӧмӧн, сылӧн висьӧмыс, заразаыс (кельыд спирохета нима микробыс) мам кынӧмса места пырыс сюрӧ рушкупытшса кагаыслы. Сідз жӧ висьысь мам кӧ кутас морӧс йӧвнас вердны дзоньвидзалуна кага — сійӧ пырысь-пыр жӧ висьмас. Сідз кӧ, эмӧсь висьӧмъяс, кодъяс вуджӧны мамсянь кагаяслы. Мамъяс кӧ куритӧны, вайӧны челядьыслы лёксӧ кык мында. Ӧти-кӧ, куритысь мамъяслӧн кынӧм пытшсяньыс на кагаыслы сюрӧ вирыскӧд никотиныс. Мӧд-кӧ, рӧдитчӧм бӧрас кагасӧ вердӧ морӧс йӧвнас да йӧлыскӧд сідз жӧ сюрӧ вирсяньыс лёк никотин ядыс табаклӧн. Никотин яд табакысь сідз жӧ вуджӧ мамсянь кагаяслы. Тайӧ сёрни йылысь петкӧдлам со кутшӧм лыдпасъяс: 506 кагаысь, кодъяслӧн мамъясныс вӧлӧм уджалӧны табак вӧчан фабрикаын, 206 на пиысь кулӧмаӧсь первой тӧлысяс рӧдитӧм бӧрын. Мӧд доктор видлалӧма став челядь-кага 2 сюрс мамъяслысь, кодъяс сідз жӧ уджалӧны табак вӧчан фабрикын да сюрӧма, мый налӧн челядьныс быдӧн лёкджык дзоньвидзалунаӧсь, кельыдӧсь, уна кага налӧн водзӧн кулалӧны, ловъя кага челядьяс ичӧтысянь нин ёна нервнӧйӧсь. Коймӧд доктор видлалӧма 126 кага табак вӧчан фабрикаын уджалысь мамъяслысь да на костысь джынсьыс унджыкыс кулӧмаӧсь первой тӧлысьын рӧдитӧм бӧрти. Тайӧ петкӧдлӧ, позьӧ оз куритны нывбабаяслы-мамъяслы.
Тайӧ став висьталӧмыс табак куритӧм йылысь петкӧдлӧ, мый табак да сылӧн лёкторъясыс: никотин, кольмӧдан газ да уна мукӧд лёкторъяс — вӧчӧны уна лёк куритчысьяслы, а табак тшыныс тшӧтш мукӧд йӧзлы, кодъяс оз куритны.
Кузя, дыр куритчысь йӧзыд ёна воштӧны, торкӧны ассьыныс дзоньвидзалуннысӧ да и челядьыслысь дзоньвидзалунсӧ жебмӧдӧны. Быд куритчысь йӧзлӧн нэмныс дженьыдджык.
Позьӧ оз куритны челядьлы?
Унджык куритны заводитӧны томӧн, челядьсянь, кор на велӧдчӧны ичӧт школаясын. Челядьяс куритны велалӧны бать-мамъяссянь, ёртъяссяньыс, кодъяс сетӧны налы куритны серамӧн, а серамсьыс воӧны привычкаӧ, да нэмнысӧ сэсся куритӧны. Ме аддзылі Туръя-Луг сиктын ӧти 5–6 арӧса детинаӧс, коді вӧлі куритӧ батьыс каллянӧн. Ӧти киас кутӧ ыджыд каллян, а мӧднас кутӧ сюр нёнь.
Ӧні сійӧ 14–15 арӧса да челядьяс ёна сералӧны (нимтӧны) «Сергей, ӧти киад каллян, а мӧд киад нёнь!» Менам вок 7–8 арӧссянь нин быдсяма ногӧн вӧлі пемыдінъясын куритӧ, кор нитш, кор табак и с. в. Ӧтчыд сійӧ джаджйысь самӧвар бокысь вӧлӧм босьтӧ, гусялӧ батьлысь табактӧ да самӧвартӧ дӧрӧм бӧжнас джоджӧдз уськӧдӧма; самӧварлӧн кран чегӧма, сы вӧсна ачыс повзьӧма да пырысь-пыр жӧ пышйӧма ягӧ. Татшӧм примеръястӧ позьӧ висьтавны уна сюрс, кыдзи том йӧз велалӧны да заводитӧны куритчыны.
Сэсся коми том йӧз костын паськалӧма сэтшӧмтор: нывъяс вуралӧны зонъяслы кӧшельяс, табак мешӧкъяс, кодъяс бахвальство кузя кӧшельясӧн ошйысьӧны да зэв томӧн заводитӧны куритны. Весиг ныруланыс на абу косьмӧма, а дум выланыс нин табак да вина. Колӧ жӧ нин, ёртъяс, кӧть татшӧм лёк, важ олӧмсьыс чӧвтчыны да кутчысьны выль культура уджӧ. Эмӧсь и сэтшӧм йӧз, кодъяс оз куритны.
Челядьлӧн организм слабджык ыджыдъяс серти. Сідз кӧ, на костын табак куритӧмыд лёксӧ керӧ унджык да ӧдйӧджык торкӧ налысь дзоньвидзалунсӧ. Томсянь-челядьсянь кӧ кутан табак куритны, зэв жӧ нин сійӧ лёк. Бур дзоньвидзалун куритысь челядь костын оз ло. Табак куритӧмыд томсянь, ичӧт челядьсянь со кутшӧм лёкторъяс керӧ-вӧчӧ: юр налӧн век висьӧ, унмыд абу бур, медся нин дыр он вермы унмовсьны, сьӧлӧм торксьӧ да вежсьӧ, сёйны-юны бура оз чӧсты, дырджык (кузя) куритысьяслӧн лоӧ катар желудка (кынӧм налӧн век висьӧ), медся куритысь челядьыс виртӧмӧсь-кельыдӧсь, торксьывлӧ и синъясныс, — куритысьяс оз бура аддзыны ылысьджык, лоӧны матӧ аддзысьӧсь. Куритысь челядьяслӧн ньӧжйӧджык кузяныс, сьӧктаныс, морӧс гӧгӧрыс. Паметь куритысьяслӧн лоӧ слабджык, характер налӧн лёкджык, нервнӧйӧсь и с. в. Докторъяс да учительяс видлалӧмаӧсь ӧтпыр 38 челядьӧс, кодъяс 9 арсянь 15 арӧдз заводитӧмаӧсь куритны, да на костын сюрӧмаӧсь со кутшӧм дзоньвидзалунаӧсь.
Кодъяс куритӧмаӧсь 2 тӧлыссянь 2 воӧдз, на костын 27 мортыслӧн дзоньвидзалунныс лёкджык, омӧльӧсьджык, кузяныс да пасьтаныс дженьыдджык, мукӧд куритчытӧм на арлыда челядь серти, ставныслӧн 38 челядьыслӧн сьӧлӧмныс торксьӧма да оз бура уджав, быдӧн сэсся кызӧны, быдӧнлӧн кынӧмныс висьлывлӧ, сёйны-юны бура оз чӧсты. Уналӧн ныръясысь петлӧма ёна вир; 10 челядь висьталӧны, мый миян пӧ унным абу бур, век юрным висьӧ, бессонница.
Учёнӧй йӧз Америкаын 6 во чӧж тадз жӧ вӧчӧмаӧсь наблюденньӧ исследованньӧ челядь куритӧмысь да со мый аддзӧмаӧсь: куритысь челядьяслӧн быдӧнлӧн туша кузяныс 20% дженьыдджык да сьӧктаныс (весныс) 25% кокниджык да морӧс гӧгӧрныс оттӧмджык 66%, куритчытӧм на арлыда челядь дорыс. Том челядьсянь куритӧм (7–17 арӧдз) ёна дзугӧ, торкӧ юрвем. Налӧн оз ло бур паметь куритысь велӧдчысьяс век жӧ нин лёкджыка велалӧны. Табак куритӧмыд став нервнӧй системасӧ торкӧ челядьлысь: характер налӧн лоӧ лёкджык, скӧрӧсь, нервнӧйӧсь. Табак куритӧм том йӧзӧс ньӧжйӧникӧн пыр жебмӧдӧ, омӧльтӧ да чинтӧ.
Табак куритӧм томсянь паськӧдӧ лёктор вӧчӧмъяс. Том йӧз табак куритӧм помын «бахвальство кузя» быдсяма кулиганствоыс. Важысянь нин йӧз костын эм пӧслӧвича: — «Вино вину творит» (вина мыж вӧчӧ). Кодъюра мортыд нинӧм оз артав, сэки вӧчӧ медся омӧльторъяссӧ: вийӧ мортӧс, вӧчӧ ранаяс да уна мукӧдтор. Сідз жӧ и табак куритӧмыд «бахвальство да удальство кузя» торкӧ том йӧзлысь нравственностьнысӧ. Тайӧ став висьталӧмсьыс ми аддзам, мый табак куритӧмысь том челядьсянь бур ньӧти некор оз овлы. Табаклӧн никотин нима ядыс том йӧзлысь ёна жугӧдӧ-торкӧ вир-яясӧ, дзоньвидзалунсӧ. Табак куритны ичӧт челядьсянь том йӧзлы ньӧти оз позь. Медся нин ёна колӧ косясьны табак куритӧмкӧд челядьяс костын, мед эськӧ найӧ ньӧти эз куритны.
Кыдзи кутны да косясьны табак куритӧм паськалӧмысь
Ӧні куритӧны быдӧн: мужикъяс, нывбабаяс и челядьяс.
Мый позьӧ вӧчны быд куритчысьлы:
1) Медбур, он кӧ курит.
2) Мед эськӧ куритӧм шыбитны, дугдыны, быд куритчысь йӧзлы колӧ вом 4-5-ысь кымын быдлун пожъявны 1/4% ляписа ваӧн. Ляпис эм быд пельшар, докторъяслӧн аптекаясын.
3) Быд йӧзлы, кодъяс оз нин вермыны чӧвтчыны куритӧмысь, колӧ куритны папирос да виж табакъяс, кӧн этшаджык лёк-ён никотин ядыс. Оз жӧ нин ков куритны махорка каллянӧн.
4) Мед эськӧ никотин яд этшаджык воис организмӧ, колӧ трубкаясӧ, чигаркапомъясӧ, муштукъясӧ да с. в. пуктыны антиникотинӧвӧй вата, кӧні эм танин да полуторахлористӧй железо, кодъяс кутӧны ас ордас никотин ядсӧ.
5) Век колӧ куритны кос табак, уль табак куритӧмыд лёкджык. Кос табак ӧдйӧджык сотчӧ да сы вӧсна этшаджык никотиныс сюрӧ тшынсьыс тыясӧ да вир-яйӧ.
6) Оз ков табак тшынсӧ ёна кыскыны тыясӧдз.
7) Оз позь папирос, чигарка да каллянъясысь табак куритны помӧдз.
8) Некор оз ков куритны сёйтӧдз — тшыгвылӧ.
9) Оз позь табак тшын ньывны гырк пытшкӧ.
10) Оз позь ёна кыскӧмӧн куритны, кор вӧчан-керан кутшӧмкӧ сьӧкыд удж, либӧ занимайтчан кӧ спортӧн да физкультураӧн.
11) Ӧдйӧ-тэрыба куритӧм лёкджык. Куритны колӧ тэрмасьтӧг, ньӧжйӧник, вӧляӧн.
12) Куритӧм дзикӧдз колӧ дугӧдны, висьман кӧ сьӧлӧм висьӧмӧн, тыяс висьмӧмӧн да висьмасны кӧ кутшӧмкӧ воспалительнӧй висьӧмъясӧн: голя, лолалан трубкаяс, вом пытшкӧс и с. в.
Ми водзын висьталім нин, мый табак куритӧм ёна дзугӧ-торкӧ дзоньвидзалун. Табак тшын сідз жӧ уна лёк вӧчӧ и мукӧд йӧзлы, кодъяс эськӧ оз куритны да налы кӧ лоӧ ӧтлаын овны куритысь йӧз костын, собранньӧяс вылын да с. в. Сы вӧсна мукӧд государствоясын эмӧсь (лэдзӧмаӧсь) законъяс.
Япония государствоын эм закон, код кузя оз позь куритны 20 арӧсӧдз. Англияын закон вӧсна сідз жӧ оз позь куритны 16 арӧдз, Америкаын эмӧсь жӧ законъяс, код кузя 17 ар тыртӧдз оз позь вузавны табак. Вузасьысь кӧ том йӧзлы, 17 ар тыртӧдз, вузалас табак, сійӧ, штрафуйтӧны 200 шайтӧдз. Норвегияын закон кузя оз жӧ позь вузавны табак том йӧзлы 16 арӧдз. Вузасьысьяс кӧ вузаласны да тайӧ законлы паныд вӧчасны — лоӧ мынтыны штраф 35 шайтӧдз. Германияын особӧй закон абу, а эм добровольнӧй общество, коді нуӧдӧ удж, мед эськӧ эз куритны табак. Америкаын эм став му пасьта паныд удж нуӧдан куритӧм йылысь Международнӧй общество. Миян СССР-ын ӧнӧдз на абу некутшӧм закон табак куритӧм йылысь. Сӧмын Ц. Комитет ВЛКСМ 1920ʼ воын пуктіс ас костас — паныд удж нуӧдны табак куритӧм йылысь том йӧз костын.
Ӧні войнаяс да революция бӧрти миян СССР да и став му пасьтаас ёна паськалі табак куритӧм.
Куритны кутісны мужикъяс, нывбабаяс и том йӧз. Найӧ куритӧны видзчысьтӧг быдлаын: собранньӧяс вылын, клубъясын, изба-читальняясын, исполкомъясын, войпукъясын и с. в. На костын эм эськӧ и куриттӧм йӧз, да наысь оз жӧ яндысьны ни видчысьны. Сідз кӧ, куритысь йӧз уна лёк вӧчӧны став йӧзыслы, кодъяс оз куритны; торкӧны, дзугӧны дзоньвидзалун аслыныс и уна мукӧд йӧзлысь. Табак куритӧм сетӧ зэв ыджыд социальнӧй (олӧм сям вӧсна) лёкторъяс став йӧзыслы.
Табак куритӧм йылысь, сійӧ лёкторъяссӧ вайӧмысь колӧ паськыда пуктыны культура удж быд йӧз костын. Медся ёна колӧ сёрнитны, лыддьыны лекцияяс, вӧчны беседаяс табак йылысь школьникъяслы, пионеръяслы да комсомолечьяслы. Том йӧз костын кӧ бура да зіля пуктам бур сёрни табак йылысь, дерт, сэки найӧ аддзасны став лёксӧ табаклысь, сы вӧсна озджык кутны куритны. Бать-мамлы оз жӧ ков куритны ас челядь костын. Ӧти керкаад (комнатаад) олігӧн челядьыдлы ӧд лоӧ табак тшынсӧ сідз жӧ лолавны, а табакыд ми нин висьтавлім, мый зэв ёна торкӧ дзоньвидзалун да и челядьыд ӧдйӧджык велалӧны бать-мамыд кузя томсянь куритны.
Культурно-просветительнӧй удж сідз жӧ ёна паськыда колӧ пуктыны табак йылысь и гырысь йӧз костын.
Налы колӧ сідз жӧ лыддьыны лекцияяс, беседаяс, петкӧдлыны картинаяс, кинолентаяс, кӧні эськӧ мед асьныс аддзисны, кутшӧм лёк вӧчӧ табак миян вир-яйлы, сьӧлӧмлы, тыяслы да с. в.
Зэв эськӧ бур лои, быд во кӧ Наркомздрав да Наркомпрос нуӧдісны став СССР пасьта особӧй кампанньӧ табак йылысь, кыдзи ми ӧні нуӧдлывлам неделяяс да месячникъяс чакотка висьӧм йылысь, кер вӧчӧмысь да с. в. Миян асланым пемыдлун вӧсна колӧ сідз жӧ пуктыны да нуӧдны и мӧднога удж.
Колӧ корны, мед миян государство лэдзис закон, код кузя эськӧ оз позь куритны том йӧзлы 17 арӧдз. Сідз жӧ колӧ быд собранньӧяс вылын, исполкомъясын, издательствоясын, уджалан-рӧбитан керкаясын, фабрик-заводъясын дзикӧдз дугӧдны куритӧм. Сы вӧсна колӧ быдлаӧ ӧшӧдавны стенъясӧ ыджыд плакатъяс да гижны, мый тані «куритны оз позь».
Быд общественнӧй да государственнӧй удж нуӧданінъясӧ колӧ куритчысьяслы сетны отдельнӧй комната. Кодъяс тайӧ кутасны нарушайтны — колӧ пуктыны штраф да сьӧмсӧ штрафуйтӧмысь сетны санитарно-просветительнӧй удж вылӧ.
Тайӧ удж дінас колӧ кутчысьны быд гӧгӧрвоана мортлы, медводз докторъяслы, учительяслы, комсомол чукӧрлы, делегаткаяслы да с.в.
