СИНВА

Челядь пырджык чукӧртчылісны тайӧ луд вылас, коді вӧлі сикткӧд дзик орччӧн. Нывкаяс тані чертаӧн ворсӧны, детинкаяс мачасьӧны да доминоӧн ворсӧны. Челядь луд вылас асьныс и пызан да скамья вӧчисны. Гожся рытъясӧ пыр тані юргӧны гора гӧлӧсъяс, кыпыд серам киссьӧ.

Лудсянь зэв матын кузь гуран ю дорӧдз кыссьӧ. Сэні сӧмын петшӧр да йӧн быдмӧ. Да сэтшӧм сук, мый мунны он вермы.

Вӧлі рытъявыв нин, кор Толя локтіс тайӧ луд вылас. Челядь абу на чукӧртчӧмаӧсь. Толя бӧр нин кӧсйис мунны, но кыськӧ виччысьтӧг луд вылӧ чеччалігтыр матыстчис учительничалӧн нылыс — Света. Дженьыдик гӧрд платтьӧа, чужӧмыс гожъялӧма.

Света брун шыбитлас муӧ резинӧвӧй мачсӧ, сэсся мӧдас кучкавны чеччалысь мач кузяыс кинас.

Кор нывка матыстчис пызан дорӧ, Толя звиркнитіс скамья вылысь, уськӧдчис нывка дорӧ и мый вынсьыс чужйис мачас. Ачыс гораа мӧдіс серавны.

Резинӧвӧй мач качліс вылӧ-вылӧ, сэсся лэбзис джуджыд петшӧр пӧвстӧ и дзик пыр воши.

Света скӧрмӧмысла быдсӧн бледӧдіс, ичӧтик кулакнас эрыштчис чань моз гӧрдлысь Толя вылӧ.

— Ӧні жӧ вай мачсӧ, а то мамӧлы висьтала.

— Ме эг ӧд нарошнӧ. Эг петшӧр пӧвстас кӧсйы. Ме кӧсйи... этійӧ... кӧсйи, — дорйысис Толя.

Детина сулаліс юрсӧ ӧшӧдӧмӧн: эз тӧд, мый вӧчны. Кодлы нӧ окота пырны петшӧр пӧвстӧ? Мустӧм да чуткасьысь сійӧ. Но детина поліс и Света мамысь. Сійӧ ӧд учительнича. Висьталас кӧ Света мамыслы, бурӧс эн виччысь. Пакӧсьт вӧчӧмсьыд тай некӧн оз ошкыны.

«Кӧть и абу окота уявны петшӧр пӧвстын, а быть ковмас судзӧдны мачсӧ. А то Светаыс бӧрдны кутас. Нывкаясыд ӧд быдторсьыс лимзалӧны. Абу миян кодьӧсь», — нывка вылӧ тоткис Толя да кияснас петшӧрсӧ вешталігтыр мӧдіс корсьны мачсӧ.

Эз на удит вӧчны воськов-мӧд, кыдзи скӧр петшӧръяс мӧдісны гӧгӧрбок чуткавны детинаӧс: кияссӧ и кокъяссӧ, морӧссӧ и мышсӧ. Гӧгӧр мӧдіс зӧлитны.

Толя гурчнитіс пиньяссӧ, бӧрдны окота, а терпитӧ. Ӧтилаӧ копыртчылас, мӧдлаӧ видзӧдлас — мачыс некӧн оз тыдав. А тушаыс зӧлитӧ пыр ёнджыка и ёнджыка. Синваыс нин мӧдіс доршасьны.

Света сулаліс луд помас да горзіс детинкалы, скӧрмӧдіс сійӧс:

— Сюрис эз на кӧть? Кытчӧкӧ тай дзикӧдз вошин.

— Света, он кӧ ланьт, пель бокад сета! — ыдждаліс мач корсьысь, быттьӧ эз сійӧ, а Света вӧлі мыжаыс ставсьыс. — Ачыд эськӧ мед пыралін татчӧ. Ой, кыдзи чуткасьӧны.

— Мед эн чужйы дай...

Буретш сэки луд вывті вӧлі мунӧ сельпоса бухгалтер Семён Семёнович, еджыд шляпаа, дженьыдик соска дӧрӧма. Сійӧ кыліс челядьлысь зычитӧмсӧ да пуксис скамья вылӧ. Колӧкӧ, кузь лун уджалӧм бӧрын окота вӧлі бухгалтерлы шойччыштны? Со тай кутшӧм мича рытыс: шоныд, лӧнь, номъяс оз курччасьны.

— Но, Света, кутшӧма нин олан? Кодӧс нӧ сэтшӧма видан? Некод некӧн абу да.

— Толик мачӧс петшӧр пӧвстас чужйис. Корсьӧ эськӧ да, гашкӧ, оз и сюр. Вот сійӧс и вида.

Петшӧр пӧвстысь недыр мысти мыччысис Толялӧн шырӧм юрыс. Сэсся и ачыс петіс. Сійӧ шыбитіс Светалань мачсӧ, а ачыс ыджыд гӧлӧсӧн бӧрддзис.

Света да Семён Семёнович матыстчисны бӧрдысь детинка дорӧ, мӧдісны бурӧдны.

— Мый нӧ лимзалан, нӧйтісны али мый петшӧръясыд? Аттӧ дивӧ, лючки сьӧд синваӧн бӧрдӧ. Абу и яндзим, — шмонитіс бухгалтер. — Матын жӧ тэнад синваыд.

— Ачыд эськӧ бӧрдін жӧ... Гӧгӧр со зӧлитӧ.

— А тэ дульнад зырав пупышъяссӧ, озджык кутны зӧлитны, — велӧдіс Толяӧс Света. — Мӧдысь сэсся он кут йӧзлысь мач чужъявны.

— Гӧтрасьтӧдзыд бурдас, — нурбыльтіс Семён Семёнович. — Петшӧр вӧсна он жӧ синва кисьт.

— Тэ ӧд ичӧт дырйиыд бӧрдлін жӧ, — скӧра шуис детинка да кинас кутіс чышкавны синвасӧ.

— Бӧрдлі эг ичӧт дырйи, ог помнит. А вот война вылын бӧрдлі. Сьӧлӧм бурмытӧдз сыркъялі. И ог яндысь таысь. Да-а... Сэтшӧм сьӧкыд вӧлі Москва дорйигӧн, нелямын ӧтикӧд во помын.

Света да Толя сюся видзӧдлісны Семён Семёнович вылӧ. Пыр и мӧдісны юасьны:

— Фашистъясыд кор ранитісны?

— Гашкӧ, повзин да, сійӧн... Война вылад ӧд кутшӧм шуштӧм. Вины вермасны и.

Семён Семёнович бӧр муніс челядь киясӧн вӧчӧм пызан дорӧ, пӧрччис юрсьыс шляпасӧ да пуксис скамья вылӧ. Сыкӧд орччӧн пуксисны и нывка да зонка. Толя ӧні эз нин бӧрд, кӧть и киясас да кокъясас тыдалісны на гӧрд чутъяс.

— Он тай нӧ висьтав, мыйысь бӧрдлін? — эз терпитчыссьы гӧрд платтьӧа Светалы.

— Эк, донукъяс! Думышта та йылысь да ӧні на синваӧй доршасьӧ, — ышловзис вӧвлӧм фронтӧвик. Сэсся надзӧникӧн ӧвтыштіс шляпанас, тыдалӧ, жар лои. И сӧмын сы бӧрын мӧдіс висьтавны водзӧ. — Сьӧкыд кад тайӧ вӧлі. Фашистъяс зілисны босьтны Москва. Лун и вой ми вӧрӧгъяскӧд нуӧдім вир кисьтана косьяс. Узьӧм ни олӧм. Лун-лун грымгӧны ӧруддьӧяс, омлялӧны бомбаяс, минаяс. Окопъяс вылӧ локтӧны танкъяс. А ми сулалам из гӧраяс моз, ог бӧрыньтчӧй, водзсасям. Тӧдам: бӧрыньтчыны оз позь. Сэні Москва, миян страналӧн сьӧлӧмыс.

— И Ленинлӧн мавзолей, — содтіс Толя.

Семён Семёнович пуксис лӧсьыдджыка, меліа видзӧдліс детина да нывка вылӧ, вель дыр чӧв оліс, гашкӧ, чукӧртчис думъяснас.

— Миян батальон тувсов лым моз сэки сыліс. Уна бур мортӧс нетшыштіс смертьыс. Война — война и эм. Мед эськӧ некор сійӧс не аддзывны тіянлы. Тайӧ косяс жӧ миянлысь комиссарнымӧс, Гаврил Кузьмичӧс виисны. А мортыс кутшӧм вӧлі! Кывйыд оз сюр донъявны сійӧс. Миянлы, салдатъяслы, учительӧн и батьӧн сійӧ вӧлі. Этша сёрнитліс, а шуас кӧ вӧлі кывтӧ, сьӧлӧм бердад дыр кежлӧ вурыштас. Радейтім ми сійӧс, видзим, кыдзи вермим. Но эг тай вермӧ видзнысӧ...

Нормис гӧлӧсыс Семён Семёновичлӧн. Зумыштчис векньыдик чужӧмыс. Толя эз нин кыв тушаыслысь зӧлитӧмсӧ, быд кыв сюркняліс пельяс гӧгӧрыс, кодъясӧс шуаліс вӧвлӧм салдат.

— Вывті збой да повтӧм вӧлі комиссарыс. Врагъяс вылӧ уськӧдчывліс пыр медся первойӧн. И кытысь вӧлі сылы сы мында эбӧсыс да повтӧмлуныс? Эз ӧд нин и том вӧв. Война заводитчытӧдзыс кызь воысь дырджык школаын велӧдлӧма. Ӧти кылӧн кӧ, зӧлӧта морт, код йылысь кувтӧдз кута казьтывны.

— Семён Семёнович, фашистъяс сійӧс виисны... Да? — юаліс, кылӧ, Света.

— Дерт, найӧ. Эз ӧд этшаӧс вины гундыръясыд. Мед сир пӧртйын найӧ пусясны. Да... Кор ми мӧдӧдчим наступайтны, фашистъяс восьтісны сэтшӧм би, ковмис пыр жӧ водны лым вылӧ. Кӧнкӧ дзик матын лыйлісны миян кузя пулемётысь. Комиссар заводитіс кыссьыны сэтчӧ. Ми ставӧн видзӧдім сы бӧрся, мед эськӧ оз жӧ казявны сійӧс. А пулемёт сяргис и сяргис, кояліс свинеч зэр. Комиссар кыпӧдчис, шыбитіс пулемётлань граната, а ачыс сэсся бергӧдчыліс миянлань да горӧдіс: «Рӧдина вӧсна! Водзӧ!» Ми выльысь уськӧдчим атакаӧ, вӧтлім фашистъясӧс. Тайӧ косяс и усис повтӧм комиссар.

Рытнас ми гуалім сійӧс. Горт пыдди лыс лапъяс муас вольсалім, асьсӧ плащ-палаткаӧн вевттим. Винтовкаясысь медбӧръя салют сетім... И сэки менам, ачым эг тӧдлы, синваӧй шорӧн мӧдіс лэччыны. Сыркъялӧмӧн бӧрда, ачымӧс кутны ог вермы. Видзӧда да, и мукӧд салдатъяс бӧрдӧны. Да-а-а... Вот сэтшӧмтор вӧлі мекӧд. Салдатыдлӧн кӧть пыдын синваыд, а сэки кутны эг вермы. Вывті нин прамӧй вӧлі мортыс, муса, Гаврил Кузьмичным миян. — Сэсся бухгалтер видзӧдліс Толя вылӧ, дивитанамоз шуыштіс: — А тэнӧ кутшӧмкӧ петшӧр бӧрдӧдіс. Тэ ӧд мужик рӧд, гач новлан.

— Тӧдін кӧ, кутшӧма зӧлитіс да висис, — векыштчыліс Толя, быттьӧ сӧмын на петшӧр пӧвстсьыс петіс.

— Ой, кутшӧм жаль мем комиссарыс, — нормис Света. — Семён Семёнович, ещӧ мыйкӧ сы йылысь висьтав.

— Рад эськӧ да, ог эшты. Сельпоӧ колӧ ветлыны. Тӧвар регыд ваясны, — кыпӧдчис скамья вылысь бухгалтер. — Мӧдысь унатор на висьтала. И ёртъяс йылысь, кодъяскӧд Берлинӧдз волім, и на йылысь, кодъяс нэм кежлас колины узьны ылі муясын. Эм ӧд мый йылысь висьтавныс.

Вӧвлӧм салдатлӧн комиссар йылысь висьтыс вӧрзьӧдіс сьӧлӧмнысӧ Толялысь да Светалысь. Со кутшӧм йӧз эмӧсь вӧльнӧй светас, кодъясӧс и кулӧм бӧрас казьтылӧны уна-уна во. Татшӧм йӧз йылысь славаыс некор оз кус.