ПУРЗЬӦМЫН АР ПОМ

Квайтӧд классянь нин Митрей дядьӧ, мамлӧн рӧдимӧй вокыс, быд гожӧм пондіс кыскавны менӧ аслас Пурзьӧмас пыж ныр видзысь пыдди. Кутшӧм, шуӧ, тэныд пионерскӧй лагер, чери колӧ кыйны. Помалі дас класс, да ӧні гожӧмыс и арыс аслам. Гожӧмнас ӧтчыд кайлім Пурзьӧмас, но, шуӧ, школаӧ кӧ сэсся пырны оз ков, ар помланьыс на кайлам. Но сэки Митрей дядьӧкӧд эз удайтчы ветлыны. Вои сы дорӧ, а чемодан пыртӧма.

— Со, — висьталӧ, — курортӧ мӧдӧдчи, Серегӧвӧ. Мырдӧн путёвка вӧзйисны. Шуӧны, сотчас, он кӧ босьт. Думышті да, мися, ветла инӧ нэмӧн ӧтчыд, мед мавтласны коскӧс сьӧд няйтнас, оз-ӧ кокниджык ло.

— А Пурзьӧмыд?

— Таво кежлӧ менам сійӧ оз нин ло. Катан ӧтнад. Юыс тэныд абу нин дзик тӧдтӧм, а кыйсьыны пондан Епим дядькӧд. Сійӧ тӧдӧ, сёрнитлім да, кӧнкӧ, виччысьӧ нин тэнӧ. Ме керкасянь сы дорӧдз верст кызь на колӧ катны. Сэні лёк кось на эм ӧти, визув да кытшльӧс, но тэ ӧд мужик нин, он жӧ повзьы. Эн сет сӧмын пыж ныртӧ вомӧн бергӧдны.

Епим дядькӧд ми омӧля вӧлім тӧдсаӧсь. Сійӧ пӧшти эз и лэччывлы аслас вӧр керкаысь. Но, висьталӧны, гажыс пӧ тай вошлӧма жӧ йӧзсьыс. Волігъясас пӧттӧдзыс сёрнитас, юасяс-висьтасяс. Сямыс и, кыв-ворыс и мортыслӧн та вылӧ тырмис. Мед кӧть кытікӧ и ылӧдас, а збыль туйӧ чайтан да эскан.

Ефим Андреевич торйӧн нин радейтлӧма казьтывны ассьыс томдырсӧ, медводдза муслунсӧ. Муна сы дорӧ, да, гашкӧ, мыйсюрӧ и висьталыштас меным арся кузь рыт-войсӧ коллялігӧн. Мый ещӧ тӧда Епим дядь йылысь? Гражданскӧяс вӧлӧма краснӧй партизанӧн, а бӧръя война вывсьыс воас Краснӧй Звезда ордена да пу кок пӧла. Нэмсӧ вӧралӧма да чери кыйӧма Пурзьӧмын. Пурзьӧмас жӧ и кувсяс ӧти тулысӧ, но оз керкаас кув, а пыжас петӧ лолыс. Казялас, буракӧ, ассьыс жебмӧмсӧ. Эбӧсыс вӧлӧма на сӧвны пыжас да йӧткысьны берегсьыс. Пыж нырас гӧрд дӧрӧм домас, мед ылысянь аддзасны. Чери кыйысьяслы и кылалӧ пыжыс. Епим дядь пыж шӧрас гатшӧн куйлӧ. Синъясыс восьсаӧсь — некодлы вӧлӧма пӧдлавнысӧ. Код тӧдас, дыр-ӧ сійӧ тадзисӧ кывтӧма, но лов петігас аддзӧма пыдӧстӧм тувсов енэжсӧ. Кокниа бырӧма...

Чериыс первойсӧ эз шед. Кулӧмӧ оз пыр ни боталӧӧ оз пышйы.

— Эз на кӧдзав ваыс, — шуӧ Епим дядь. — Посни ю-ёльсьыс эз на лэдз сир-комсӧ.

Сӧмын налимъяс шедлӧны корсюрӧ аслыным пуны. Ефим Андреевич на вылӧ скӧралӧ:

— Бара нин этійӧ лёкторйыс сюйсьӧма.

А скӧралӧ сы вӧсна, мый налим кодь сеть дзугысь сэсся абу некоді. Пырас да зэв ёна пессьӧ, весиг сюрӧсъяссӧ юкӧртас.

— Сёйнысӧ эськӧ ничево да, — шуӧ. — Небыд сылӧн яйыс. Кольӧм во налим кыйлі боталӧӧ — нэм сэтшӧмыс эз сюрлы. Дзик сӧмын юрсӧ керавлі, да со этійӧ пӧртас тырыс лоис. Первой лун джынсӧ ме сійӧс боталӧсьыс мездыси, а сэсся юрсӧ пуи да вильӧдчи рыт помӧдзыс. Со кутшӧм шедліс — быдса лун колис менсьым.

Олам, инӧ, олам, ар пом виччысям. Лун мысти пас туйсӧ видзӧдлам, шӧрипӧв сійӧс юким да. Ме катыдладорсӧ гӧгӧрта, пыжнас кая да. Епим дядь керка дорсяньыс ветлӧдлӧ. Сэті сылы кокниджык протеза кокнас. Найӧ водзджык мӧдӧдчасны Пулякӧд. Мӧд пон на эм, Дама, куим кока. Аслас жӧ пуктылӧм латшӧг капканӧ пырас кольӧм во, да сӧтнысӧ ковмас шуйга водз коксӧ. Дамаыс кытчӧдзкӧ колльӧдас кӧзяинсӧ да Пуляӧс, бӧрӧ бергӧдчас. Кокниа олӧмысла ӧні сійӧ тшӧгӧма, да мыш вылыс вожа.

— Лыйны эськӧ кӧсйылі, да лолӧ эз лэпты. Зэв ласкӧв понйыс.

Рытъясыс вӧр керкаад кузьӧсь, квайт час бӧрын пемыд нин. Лун югыда уджсӧ уна он и вевъяв вӧчны. Шуам, сетьяс кӧ дзоньтавны-лӧсьӧдавны. Но миян тайӧс важӧн нин вӧчӧма, кос вылын кӧть видзам-а. Ефим Андреевич сетьяссӧ ваын оз сісьты, кор чериыс слаба шедӧ. Сэки на ӧд капронысь кыӧмторйыд зэв гежӧд вӧлі.

Рытсӧ пач ломтылам, чай кыкысь заваритлам. А мый сэсся вӧчны? Пырӧма кӧ, тар-дозмӧр куштам. Чай юӧм бӧрын Епим дядь заводитӧ бритчыны.

— Мый нӧ, — юала, — вӧрын олан, а тош он быдты?

— Абу любӧ сійӧ меным. Дай ме абу том морт тош новлыны. Менам ыджыдджыкыс, Педӧр, воис ӧтчыд ме дорӧ, татчӧ и воис керкаас. Уска и тошка. Тайӧ, висьталӧ, ӧні модаын. Шырны тшӧкті, но эз кывзы. Думайта, ладнӧ. Узигӧныс бергӧдчис тошнас стенланьыс, а ме чагйысь клинтор вӧлышті да тувйышті сійӧс стен потасӧ тош помнас тшӧтш. Коркӧ сэсся мӧдар бок вылас кӧсйис бергӧдчыны, а оз вермы, тошкыс оз лэдз. Батьӧ, шуӧ, эн шмонит, вай тошкӧс. Вунді сэсся ножичӧн тош джынсӧ, а асывнас ӧстаткисӧ ачыс шырис.

Чайсӧ Епим дядь юӧ крепыдӧс, сакарторсӧ ичӧтика курччалӧмӧн. Юмовсӧ оз радейт. Бурджык, эм кӧ сылы шома кампет. Этійӧс, шуӧ, подушечнӧйсӧ ёна радейта. Но оз куритчы. Ме пета жара ломтӧм керкасьыс ыркӧдчыштны, пукся увъя кыз пекиль вылӧ, кодӧс кольӧма поткӧдтӧг медводдза кӧдзыдӧдзыс, да кывза пемыд чӧв-лӧньсӧ. А мый и кывзан, кор гӧгӧр шы ни тӧв. Гожӧмын кӧ, тайӧ кадас лэбачьяс на шыалӧны, либӧ юас чериыс тёльснитлас-петалӧ. Тӧвнас кӧ, кӧдзыдыс керка пельӧсас тшукӧдчылас да трачпетлӧ. Тулысын и сёрни абу: став вӧр-ваыс гыӧ. А? Со мыйкӧ кылӧ. Керкасяньыс кылӧ. Тайӧ Епим дядь бритчӧма да бритвасӧ шоныд ва стӧканын пожъялӧ-клёнӧдӧ. Петіс гудыр васӧ койыштны стӧкансьыс.

— Пыр сэсся, ыркыд тай ывлаас. Оз-ӧ кодзувъяс тыдавны и... Кӧдздӧдас тавой.

— Пуляыд кодӧскӧ увтӧ, Епим дядь.

— Дугды, кыкнанныс танӧсь. Ноко, ноко? Эсійӧ тӧдлы, дзик и пон моз кужӧ увтны. Тайӧ сюзь тадзисӧ горзывлӧ. Сійӧ ӧд быд ногыс кужӧ. Дзоля кага моз бӧрддзылас и, кӧин моз омлёвтлас и. Сэтшӧм жӧ артисталысь байдӧг на эм. Коркӧ том дырйи кыв вошлытӧдз байдӧгъясыс повзьӧдісны. Койт вылын ӧтнам вӧлі. Бипур дорын пукала, югдӧмсӧ виччыся. Вугыр босьтіс — нинӧм ог вермы вӧчны. Сідз быттьӧ йӧймыла жӧ-а, дзикӧдз унмовсьны ог лысьт. Друг кодъяскӧ лёкысь горӧдчисны-чирӧстісны. Кутшӧмкӧ вуджӧръяс биас сюйсьӧны, ме дорӧ локтӧны. Бӧрдӧны, горзӧны, сьылӧны. А сералӧны дзик морт моз, вак-вакӧн. Ме кыдз пукалі, сідз пукса и куті бӧрыньтчыны бипурсяньыс. Найӧ кыдз волісны, сідз и вошисны. Бать бӧрыннас висьталіс, байдӧгъяс пӧ кыпӧдчылісны нюрсьыс би югӧрас.

Некымын пес и пуктылім пачас, а керкаас жарыс! Епим дядь пӧрччысьны заводитӧ водӧмвыв. Протезсӧ разис.

— Тайӧс ӧні войтырыс бура вӧчӧмаӧсь, кыв абу. А первойсӧ вои, да лёк протезнас, пу тувнас да велавтӧгсӧ ньӧти эг вермы вӧрӧдыс ветлӧдлыны. А сьӧлӧмӧй кыскӧ, ог вермы вӧртӧгыс. Сы вӧсна, гашкӧ, шог пальӧданасӧ румка пыдӧсысь заводитлі корсьны. Карактерӧ коднам торксис. Сэтчӧдз вои, мый, унмовся да, пу кокӧс гӧтырӧ вӧлі разяс да дзебас. Ӧти кок вылад сэсся уна-ӧ чеччалан. Детинкаыс аслам ӧтчыд книга вайис. Лётчик йывсьыс тай. Маресьев али мый? Но вот, шуан, бур книгаысь мортлы пӧльза абу. Первойсӧ эг эскы. Кыдзи сідз? Мортыслӧн некоднан кокыс абу да самолётӧн лэбалӧ, а менам быдса кок да лызь вылӧ пола сувтны. Но и быть ковмис кодарӧкӧ ӧтарӧ думыштны. Либӧ ки креставны, либӧ лазасьны да вӧрӧ. Медводз керкасӧ тайӧс тшупи. Гортсянь матынджык ветлӧдчыны пыжӧн кӧть лызьӧн. Пу кокнас бура дыр вӧралі кытчӧдз выльӧс эз мӧдӧдны. А тайӧ коймӧд протез нин. Тайӧ, гашкӧ, и нэм помӧдз нин сэсся.

Епим дядь водӧ гатшӧн кӧр воль вылас, нюжӧдӧ кок пӧвсӧ.

— Но сідзкӧ, — юалӧ, — мый кутам аски вӧчны?

— Меным некытчӧ тэрмасьны. Чериыс ӧд шедас кӧ, ладнӧ, оз кӧ шед, мӧд ладнӧ. Меным мед тані вӧр-ва вылас олыштны-а. Мый сӧмын тіянӧс дзескӧдӧмыс.

— Кутшӧм дзескӧдӧм? Татчӧ тӧдан-ӧ мыйта йӧз чукӧрмывлӧ, морт дасӧдз узьласны. Тулыснас, кор моторӧн пӧшти йылӧдзыс воан, тані ветлысьыд уна. Быдӧнлы колӧ ас чери-яйыс. Мед нин, шуам, ас войтырыс кыйӧны-олӧны, вираныс нин сійӧ да. Но ӧд бокӧвӧйсӧ зэв уна пондісны вайӧдны. Миш Миколлӧн куим зять, и куимнанныс татчӧ быд тулыс локтӧны, пинь уланыс ӧтчыд-мӧдысь сюрлӧма да. Ӧтиыс весиг кытыськӧ Гомельысь волывлӧ. Сійӧ и мукӧд зятьяссьыс на горш. Керка дорас кодікӧ тшукас нӧшта пыжа, сійӧс тірзьӧм и босьтас. Миколыс висьталӧ, тулысбыд пӧ кыйсьӧны, да весиг сир бӧж пуны вӧля оз сет. Кывтігас татчӧ век тшукласны чай юны. Гомельсаыс ӧдйӧ кывлысяс: «Ну-ка, папаша, угости солёненькой». Со кутшӧм йӧз эмӧсь. А таво, кылан-ӧ, зэв тешкодя налӧн артмӧма. Миколыс жӧ висьтавліс. Кык участкӧвӧй на дінӧ воасны. Ӧтиыс рыбинспектор, мӧдыс милицияысь. Миколыдлы, гашкӧ, эськӧ и нинӧм эз шуны. Промысловик да чери-яйтӧг кӧ пондас овны, йӧз серам. Но зятьыс сэні. Кылӧд нин сэсся, шуӧны, зятьтӧ, водзвыланым и кывтӧй. А мый? Налӧн право. Чери кульман кад, месячник, то да сё. Сэтысь нянь сёйӧны. Сэтчӧ жӧ зятьыслӧн ружье, а вӧралан кадыс колис. Мӧдӧдчасны. Мыйтакӧ кывтасны да пырасны пыжнаныс ёль потасӧ. Дзебсясны, мед бӧрӧ сэсся катны. Мӧдлапӧвсьыс бузнитчӧм шысӧ зятьыс и кылас первой. Видзӧдласны рос пырыс: наладорӧ йӧра уйӧ. Зятьыс кватитас ружьесӧ. Миколыс шулас на, нинӧмла пӧ гожӧм улӧ та мында яйыс, эн лый. Абу кывзӧма. Сэтшӧмыслы мед лыйны-а, тӧв да гожӧм оз юав. Йӧраыс казялас морттӧ да бӧр бергӧдчас. Васьыс петӧ, да ласта вылас пыркӧдчанінас и суас сійӧс пуляыс. Миколыс висьталӧ, йӧраыс пӧ мытшкысис водз кокъяс вылас, но эз пӧр. Найӧ ӧдйӧджык петӧны пыжнаныс да сы дорӧ. Йӧраыс сувтас, но мӧдысь оз лыйны, виччысьӧны, кор сійӧ ас ки-кокнас баддяс пырас йӧз син водзысь, да мед эськӧ кыскыны эз ков. Тані и моторныс пондас кывны инспекторъясыслӧн. Сё пакӧсьт, суасны кӧ лыйӧм йӧра дорас. Найӧ ӧдйӧджык бӧр асланыс ёль потасӧ. Йӧраыс сулавны и кольӧма ласта вылас. Дерт, кӧнкӧ, думайтісны, мый сэтшӧм войтыр, да оз жӧ вӧрзьӧдны йӧрасӧ. Мый кывтігмозныс нимкодясьыштасны вӧрса великан вылӧ и ставыс. Пыж нырсаыс одностволкаысь лыяс, мӧдыс двустволкаысь дуплетӧн. А ми, шуӧ Микол, сӧмын видзӧдчим мӧдлапӧвсяньыс, кыдзи кулисны йӧранымӧс, керавлісны да пыжас сӧвтісны. Пыжныс пӧ сідз нин тыра вӧлӧма чери-яйнас, а кытчӧкӧ быдса йӧра туша на тӧрӧдӧмны.

Сідзкӧ, талун туйӧ. Тадзи ми рытсяньыс на сёрнитчим Епим дядькӧд. Босьтам, шуӧ, вежон кежлӧ чай-сакар-нянь да катам бать керкаӧдз, Пурзьӧм вуджасӧдз. Петкӧдла сійӧ местаяссӧ, кӧні менам медся бур кадыс колис.

Ӧні сійӧ нянь пӧжалӧ. Шомӧссӧ тэчӧма нин скӧвӧрӧдъясӧ да кыпӧдӧма джаджйӧ, шоныдінас, мед бурджыка ловзяс-лыбас пачас вештытӧдз.

— Ог тӧд, — шуӧ, — эз кӧ кизьӧрджык ло. Но ӧні нин сэсся мый, кутшӧм лоис.

А пачсӧ ломтіс бура. Жарыс пӧ татшӧм пачьясад дыр оз ов, кирпичыс этша, кутӧдыс абу. Слаба кӧ ломтан, и няньтӧ оз пӧжав. Меным тшӧктіс сеть-боталӧсӧ лэччӧдны пыжас, бакъяссӧ бензинӧн тыртны, «Стрела» моторсӧ заведитлыны. Быдлаті, шуӧ, моторнас он во, а кузь вомынъястіыс шойччӧдас.

Войыс збыльысь кӧдзыд вӧлӧма, пужъявлӧма бура зэв. Век на гӧгӧр ставыс еджыд, быттьӧ бур лым палькнитӧма. Сӧмын пес поткӧдланінас, кос чаг вылас, пужъявтӧм кык ді эм. Тані понъясыс узьӧмны. Вадорас тожӧ лэччылӧма кӧдзыд войыс. Берег визьсяньыс весьт-мӧд вӧсньыдик йи кынмӧма, а ва сайясас, лӧнинъясас, дерт, пурт тыш кыза йисӧ вольсыштыліс нин бура шӧрӧдз.

Епим дядьлӧн петӧма пӧсь нянь. Дорсьӧдӧма тупӧсьяссӧ пачдор лабич вылас, вевттьӧма ки чышкӧдӧн.

— Сола чери пыртлам, — шуӧ, — да макнитлам рӧсовсӧ небыд няньнас.

Вайис сэсся пӧгребсьыс кык ыджыд ком, вундыліс гырыся. Рӧсовыс гӧрд, сук, нянь торнас тшукӧдчылан, да ма моз кысъялӧ.

— Солыс тай меть, — шуи.

— А меным кӧ, тайӧ эськӧ и соладжык нин, но гожся кыйӧм, да дуб чериӧн кольччыны он лысьт. Ме черитӧ бура солала, ог дуксьӧд. Аддзан, комыс гӧрд, быттьӧ сьӧмга, абу тай лӧзӧдӧма. Сэсся личкыны колӧ бура, мед рӧсовыс из вывтіыс вӧлі, да не вӧрзьӧдлыны. Дерт, быд лун кӧ чериад гудйысян, тшыксьытӧг оз ов. Татчӧ бара Миколӧс жӧ и казьтыла. Нэмсӧ кыйсьӧ, а чери солавны да кранитны эз велавлы. Ёртасям, да на ордӧ ме гежӧдика ветлывла. Кильчӧ дорас вотӧдз на нырӧ кылас — верӧсыслысь дука черисӧ кӧзяйкаыс пачас вештӧма. Трубаӧдыс дукыс петӧ. Тшыкӧдӧм вылӧ черисӧ кыйны эськӧ оз и ков. Мый сыысь, понлы ни порсьлы кӧ.

Мотор дорас ачыс Епим дядь, а ми Пулякӧд пассажиръяс. Понсӧ позьӧ вӧлі эськӧ и подӧн лэдзны, но ылӧдлыны пӧ кутас миянӧс и асьсӧ уръяссӧ вӧдитӧмнас. Вӧралан кадыс сылӧн водзын на.

Ыджыд изъя воис. Тадзи и шусьӧ тайӧ местаыс. Километр кузьтаӧ пасьтала юсӧ кодікӧ быттьӧ изъясӧн вывсянь тэчӧма. Мукӧдыс тыдалӧ, унджыкыс оз. Кӧні ваыс вомлӧгалӧ, сы серти жӧ казялан-а. Катім нин пӧшти, и колӧ жӧ медбӧръя из вылас кайны. Эг бокнас ли кыдз, а веськыда кокоранас. Пыж нырыс вылын лоис. Видлім бӧрӧ йӧткысьны — эз артмы. Епим дядь тшӧктіс меным ёнджык зібсӧ босьтны. Тэ, шуӧ, ётшкы зіб помсӧ пыж горулас да берт ӧчапӧн моз, а бӧжсӧ ме моторнас видла. Исковтіс пыжыс боквыв, но исковтігас ёна доровтчыліс да, повзьылім жӧ.

— А ме тайӧ изсӧ эг и чайт нин татысь да ог и видзӧд. Тэ инӧ мый вылӧ сэні? Коднымлыкӧ видзӧдны колӧ.

Ме быттьӧ и тӧді, мый сійӧ оз видзӧд.

— Со этійӧ мег саяс Миколлӧн керкаыс. Тшуклам сэтчӧ чай юны. Ачыс абу эськӧ да, гортас на. Колӧ нин сылы воны. Кулӧмъясыс ваын, лэчьяссӧ сиалӧма. Ме ог тӧд, кыдзи сійӧ вермӧ тадзисӧ.

Керкадор берегыс алькӧс, кӧжа, кайнысӧ абу крут. Пыралім керкаас.

— Тані ӧд сылӧн гӧр да агас сӧмын абу. Колӧ кӧть оз, ставсӧ татчӧ кыскӧ, а пач бокас дас-мӧд кирпич катӧднысӧ дыш. Кымынысь нин висьтавлі.

Керкаыс ыджыд — морт нёль-ӧ-вит тӧрас узьны. Гӧгӧр джаджъяс тувъялӧма, мукӧдлатіыс весиг кык судтаӧн, а истӧг куд пуктыны некытчӧ. Став джаджйыс тыр склянка-банкаӧн, гырысь и посни кудъясӧн, кытшъясӧ гартӧм сутугаӧн, ку зэвтан пӧвъясӧн, разнӧй инструментӧн да запчасьтӧн. Торъя джаджйын журналъяс. Унджыкыс «Вокруг света» да «Войвыв кодзув».

— Лыддьысьӧ на, тыдалӧ? — юалі.

— Радейтӧ. Уръяссӧ кульны вунӧдлас. Коми журналас, шуӧ, ме йылысь частӧ гижлӧны, сӧмын мыйлакӧ нимӧс вежӧны. «Вокруг светасьыс» небыличаяссӧ лыддьӧ да Африкаын вӧралӧм йылысь. Со, шуӧ, кытчӧ миян тэкӧд колӧ слӧймӧдчывны.

Чай юны лӧсьӧдчим ывлаас. Пызаныс пыдди кыз ниа дін пекиль. Татшӧм добраыд быдтор вылӧ туйӧ — кӧть яй сы вылын керавлы, кӧть чери пӧтрӧшит. Епим дядь вештӧ чай кружкасӧ бокӧджык, мед пӧ кӧдзалыштас.

— Миколкӧд ми уна во на пару вӧралім. Бурджык ёрт йылысь нинӧм вӧлі и думайтны. Кок йылас варов дай сьӧлӧма, абу горш. Сы вӧсна и звер-пӧткасӧ Енмыс сылы воча мӧдӧдӧ. А кодлӧн горшлуныс вӧсна ки-кокыс заводитӧ тіравны, лыянторсӧ аддзас да, пармаын сылы вӧчны нинӧм. Коркӧ ӧти тӧлӧ йӧраыс ёна вӧлі, да миян содтӧд лицензия сетлісны. Асывнас петім керкаысь, тані жӧ сэки узим. Миколыс юалӧ, кылан-ӧ пӧ, кырнышъясыс крунскӧны? Но и мый, шуа, найӧ быдлаын крунскӧны да. Оз, оз, висьталӧ, тайӧ дзик мӧд ног шыалӧны. Йӧраяс ли кӧръяс сэні эмӧсь, да миянӧс начкыны корӧны. Налы ӧд тожӧ пай вичмас. Мунім, а нюр вылас збыльысь кӧръяс лэччӧмаӧсь, дасӧн кымын. Яйсьӧдісны сэки миянӧс кырнышъясыс... Интереснӧй морт. Лыддьысьнытӧ ёна горш. Ас ногыс сэсся висьталас меным, мый лыддяс. А ӧтчыд мый висьталіс, кывзы. Ог тӧд, аслыс юрас татшӧмторйыс воӧма ли, кытыськӧ лыддьӧма ли, ог тӧд, ог тӧд. Сёрниас воим шонді йылысь да планетаяс йылысь. Тӧвся рытъясыд кузьӧсь — быдтор сёрнитны вевъялан. Менам кӧть образованиеыс абу ыджыд, а планетаяс йывсьыс мыйсюрӧ тӧда. Комынӧд воын миянӧ учительӧс мӧдӧдлісны, Андрей Васильевич Ольшановӧс. Уна жӧ быдтор тӧдысь морт вӧлӧма. Ми, томджык мужикъясыс, быд рыт вӧлі сы дорӧ мунам. Вой шӧрӧдз оз лэдз — век мыйкӧ висьталӧ. Сэсся и асьным юасям жӧ. Сійӧ и висьтавліс миян планетаяс йывсьыс. Миколыд сійӧ ме дорын, дерт, учёнӧй, уна лыддьӧ да. Но вот, шуӧ Микол, шонді гӧгӧр планетаяс бергалӧны, а ӧти вылас ми олам. Мукӧдас климатыс оз лӧсяв овнысӧ — кӧні вывті кӧдзыд, кӧні вывті жар. Ставыс тайӧ шусьӧ солнечнӧй системаӧн. А тӧдан-ӧ, юалӧ, кымын татшӧм системаыс со этійӧ няньторъяс, кодӧс ме ӧні ньылышта пӧсь чайыскӧд? Лыдтӧм-тшӧттӧм. Быдса вселеннӧй. Кымын атом, шуӧ, сы мында и солнечнӧй система. Ядроыс шондіӧн лоӧ, а электронъясыс — планетаяс. Гӧгӧрвоин-ӧ, юалӧ. Мый ме, мися, татысь гӧгӧрвоа. Сідзкӧ, шуӧ, водзӧ кывзы. Мыйла кутшӧмкӧ электрон вылын олӧм абу, планета кӧ сійӧ? Зэв на и вермас лоны. Сӧмын сэні став олӧмыс ӧдйӧ мунӧ. Тэа-меалӧн син лапнитігкості быдса галактикаяс чужлӧны и кувлӧны. Со ӧні, висьталӧ, тайӧс няньторсӧ ме гӧтшкыны заводита, а сэні, тыдавтӧм миръясас, вӧвлытӧм катаклизмъяс кутасны мунны. Выль кодзувъяс вермасны чужны и быдтор.

— Да-а, — содтӧ Епим дядь. — Со ӧд кытчӧдз мортсӧ вайӧдіс фантастика лыддьӧмыс. Сэсся на ӧд Миколыд висьталіс, мый миян Муным тожӧ электрон налы, кодъяс ӧти пӧрадок вылӧ миянысь вылынӧсь. Кодікӧ, шуӧ, ӧні миянӧс вом дорас жӧ вайӧдӧма сакарын ли няньын да ньылыштны видзӧдӧ. Но тэ пӧ та вӧсна эн шогсьы — пока сійӧ вомсӧ паськӧдас, коляс уна миллион во. Серамыд сэсся петӧ али оз Микол вылӧ. Мукӧддырйи ме сійӧс академикӧн шулывла, да сылы любӧ, шпыннялӧ сӧмын. Но, вай чукӧрт мешӧктӧ да йӧткысьны колӧ. Туйыс кузь.

— А ме мотор шы кыла.

— Кытысянь кылан?

— Со сэсянь.

— Сэтысянь и колӧ кывнысӧ, Кутш Позъясянь. Весьтас кӧ ӧд — матын, а катнысӧ куим час колӧ. Тайӧ Микол. Некодлы сэсся ӧні, ар помын, тані ветлӧдлыны. Виччысьлам али мый?

— Меным ӧткодь. Виччысьны кӧ, узьны тані ковмас. Вой улас ӧд он вӧрзьы.

— А мый не узьнысӧ дась керкаын. Но чай юны ӧд бара ог пондӧй, чери кыйны заводитлам. Катыштам неуна да мӧдлапӧвса лапкорсӧ позьӧ кузяла ботайтны.

Лишнӧйсӧ пыжсьыс ректім кӧж вылас, колим сӧмын кык боталӧ. Лӧсьӧдім найӧс чӧвтӧм выв нин, ӧтлаӧ йитім да. Йӧткысим сэсся катчӧс. Моторсӧ эг заведитлӧй, мед не торкны чӧв-лӧньсӧ.

— Талун сирыс кайис татчӧ, думайта. Кольӧм ар Миколкӧд татысь уна жӧ кыйлім. Ставыс и ӧткодь, сой кузя меть.

Мича жӧ нин таво ар помыс лоис, косӧдіс гожӧмбыдъя шливгӧм-зэрӧмсӧ. Шондіа, лун тӧв пӧлялӧ. Тӧвсӧ вежтӧдз тані смела позьӧ овны да чери кыйны. А пӧльыштас асывсянь ли асыв-войсянь, эн нюжмась вӧрзьӧмнад. Шугаыс ӧти войӧн ю тырыс пондас кылавны. Сӧмын на кынмӧм йиыс зэв лэчыд дора, пыж пыдӧссӧ сёйӧмӧн сёяс. Кык-куим лун кӧ кывтны сэтшӧм шугаӧдыс, гортад пыжтӧг воан. Мӧд во кежлӧ сійӧ оз нин туй. Сэтшӧма йиыс керавлас, мый пыжтӧ ковмас ва бӧр лэдзны.

— Миян лун дас кӧ сетас кыйсьыны, — шуӧ Епим дядь, — сэсся нинӧм оз ков. Сирсӧ кыям.

Тайӧ лапкор діыс збыльысь бур вӧлӧма. Сирыслы кывтчӧс некытчӧ зырӧдны — кӧж нӧрыс сорӧ. Шӧрланьыс да катчӧс петан туйсӧ боталӧнас помам. Сэсся боталӧтӧ чӧвт, сапӧг чӧръястӧ кыпӧдав да лэччы турунас, бузӧд ньылӧдтӧдзыд. Сирыс ӧні, кӧдзыднас, рам, оз ёна окотит вӧрзьыны места вывсьыс. Та вӧсна и бузӧднысӧ колӧ, кытчӧдз пель сайыд оз вазьы. Ме кӧрт пома пелыссӧ босьті черисӧ вӧтлыны. Изйӧ кӧ веськалан сійӧн тшукӧдчывны, медся дыш сирыс вӧрзяс. Дзик кок увсьым ӧти зырӧдіс, тӧкӧтьӧ эг таляв. Абу ыджыд вӧлӧма — дзугсис, да табсӧ муртса вӧрӧдыштӧ. Епим дядь мунӧ шӧрӧдыс, боталӧ дорсьыс раммӧм сиръяссӧ гойкӧдӧ. Вӧтлім, тыдалӧ, бура унаӧс — табйыс тай кузяла пондіс вӧрны-а. Ӧти ён шедіс, боталӧсӧ ю шӧрӧдзыс петкӧдліс, эз кӧ поткӧд да мун.

Кыйны сэсся пондім. Епим дядьлӧн крукыля чуньясыс быттьӧ сы вылӧ и эмӧсь, мед сетьысь чери йӧрлавны. Пондіс шыблавны пестерас ӧти бӧрся мӧдӧс. Ыджыд сирӧдзыс воим.

— Абу кӧть на поткӧдӧма, — шуӧ.

Сійӧ чегъялӧ сирыслысь мыш вывсӧ, мед эз туркъяв, да первой пиньяссьыс мездӧ сетьсӧ, а сэсся выльӧн колӧ корсьны ладсӧ.

— Тайӧ на мый, ёс, — висьталӧ ноксигмозыс. — Неуна катыдын ичӧт ю усьӧ Пурзьӧмас, Пежъя. Сэтчӧ ме тшуп вӧчлі вояс сайын, гымгаӧн кыйси. Сійӧ арӧ меным сэтчӧ сир вӧлі кывтӧма — веритан он, со та мында на кузьджык гымгасьыс. Мыш вылыс вӧлі нитшсялӧма нин, сэтшӧм пӧрысь. А яйсӧ эг вермы сёйны, понлы верді. Вывті чорыд.

Гырысь черинас и пестерыд ӧдйӧ тырӧ. Куимысь и чӧвтлім, а эз нин кут тӧрны.

— Гырысь чериыд ӧдйӧ и бырас. Кыйӧм дыраыс кӧ тырмас и. Но ме нӧшта сё килограммтӧ сдайта, пӧжалуй. Договорсӧ век на сдайтлі, чери кӧть пушнина.

Ботайтчигмозным эг и кывлӧй, а Микол воӧма да горзӧ мӧдлапӧвсяньыс:

— Мыйла менсьым сиръяссӧ кыянныд? Аслым али мый оз ков? Солатӧг али мый кольчча? Вуджӧй варола, сёрни эм.

Вуджим. Микол дорӧсас миянӧс виччысьӧ. Пӧрысьджыкӧн ме сійӧс чайті, зятьяс пӧ нин эмӧсь да. Ичӧт тушаа, а гӧлӧсыс кыз, бувгӧ. Лыыс да куыс сӧмын. Но тадзи первойсӧ кажитчӧ. Бура кӧ видзӧдлыны, мортсӧ тайӧс вӧр-ва сынӧдыс косьтӧма-жаритӧма да сӧнъяссӧ зэлӧдӧма ньӧла вуж моз.

— Сісь Кӧтшас горувті ката, а меным паныд кытыськӧ нитш кылалӧ. Сэсся дум вылам усис: кӧтшас юрас менам лэч пуктӧма, дзик берег дорас. Сэтысь и нитшыс лэбӧ ваас. Тшукӧді пыжӧс, кайи. Тӧв паныд и быдӧн муннысӧ, кок улын рутш ни ратш. Аддза: мошкоритчӧ ошкыс, матігӧгӧрсӧ ставсӧ нин рӧйтӧма. Кватитчи патронъясам — пуляаыс сӧмын ӧти, весиг мӧд стволас йӧткыны абу. Эг лысьт вошйыны. Лэчкӧ пырӧмыд сійӧ абу на гуысь вӧтлӧм кодь. Вывті лют сійӧ. Кывтлам, гашкӧ, Епим?

— Кывтлам, дерт, лэчкас ог сісьтӧй. А тэ, Сандыр, сиръяссӧ кырышт да пу черисӧ. Ми регыд ветлам.

— Ош вылӧ мунігӧн тадзи шуасны ӧмӧй? Регыд пӧ ветлам. Быттьӧ и абу лӧсьыд пӧрысь мортсӧ вомавны, а быть шу... Арся ошкыдлӧн ӧні яйыс бур, сельпоӧ примитасны.

— Лыйтӧг эн пу.

— Сідз эськӧ да.

Тайӧяс велалӧмаӧсь нин ӧта-мӧд дорас да оз бӧрйысьны кывъяснас.

Кывтісны кык другыс, а ме чериысла лэччи. Сир пестерыс ӧтпырӧн эз шед, мӧдысь ковмис лэччывны. Пӧвсӧ корси, Миколыслысь чери пӧтрӧшитан пӧвсӧ, да пукті ниа пекиль вылас.

Быд черилысь рушкусӧ кырасны керигас, а сирлысь мыш вывсӧ поткӧдасны кузяла юрыскӧд тшӧтш. Мыйла тадзи, быдӧн оз на и тӧд. Сирыд сійӧ быд лёкторсӧ нятшкӧ: лельӧясӧс и, лягушаясӧс и, а ва вурдысь кӧ, сылы медся на чӧскыдторйыс. Кӧть и пӧт мукӧддырйиыс, а синмыслы колӧ — быть вылӧ тшапкас. Кытчӧдз оз тшыгъяв, прӧмыссӧ вомас видзӧ. Юрсӧ кӧ вывсянь он поткӧд, лельӧсӧ ли лягушасӧ вомсьыс он аддзы, пуны веськалас.

Век сідз — первой гырысьясыс сюрӧны кернысӧ ки улад. Нюжӧдан сійӧс юрнас асланьыд да лэчыд йыла пуртӧн кырыштан юрсяньыс тытчаньӧдджык. Кырӧминтіыс рушкусьыс газыс чушнитас-петас. Сирыс ки улад нильӧг, сідз и видзӧдӧ пурт увсьыд исковтны. Кор вундан кузяла юрсӧ и ставсӧ, да сирыс паськалӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ — сюв и не сюв, ставыс лоӧ эрдын. Пӧк-нексӧ, ты-муссӧ торъя тасьтіӧ бӧръян. Солалан бӧрнас да некымын лун видзны колӧ. Сэсся позьӧ сёйны, а верман и гортсаяслы гӧснича пыдди нуны. Кодлы абу дыш, позьӧ сювъяссӧ поткӧдлыны, бура мыськыны пуртӧн гуркӧдӧмӧн да сэтчӧ жӧ нек-пӧксӧ негырыся шырлыны. Солассяс, да таысь чӧскыдторйыс сэсся оз овлы.

Юква менам дась. Черисӧ босьталі пӧртсьыс ыджыд тасьтіӧ, мед оз рабзьы вывті. Солышті вывсяньсӧ. Другъяс абуӧсь на, и моторныс на весиг оз кыв. Лыйӧм шысӧ тай мыйлакӧ эг жӧ кывлы да? Сэтшӧм ылынӧсь али мый?

Кадыс кӧ эм, ме быд пӧрйӧ кытшовта керкадорса вӧръяссӧ. Лэччылі пыжас, босьті чер да кӧрзина. Думышті жӧ кытшовтны, оз-ӧ пакула ёкмыльяс сюрны. Мам на мӧдӧдчигӧн казьтыліс, ӧктышт пӧ. Миколыслӧн тай, ӧти кудйысь аддзылі, зэв уна косьтӧма, позьӧ и корыштны. Но сылы ӧд, гашкӧ, сдайтны колӧ, прӧмысловик да. Ме ӧкта сылы, а коссӧ вежӧн кора.

Матын керка дорас сэтшӧм кыддзыс и абу. Ставыс том кыдз, шуласны на — выль туту. Матынджык быдмысь козъясыслысь Миколлӧн дінъяссӧ вольӧма — пес вылӧ косьтӧ. Неуна тыдалана туй визь вывлань нуӧдӧ. Тавой кынмылӧм нитшыс абу на сывлӧма — карчкӧ кок улад. Яг вылыс матын и вӧлӧма нин, со тай, но меным сэтчӧ нинӧмла. Сёна-яга косттіыс сетчи катчӧс, кӧні кызджык кыдзьяс тыдалӧны. Ӧти кыдз вылысь пакуласӧ ылысянь на аддзи, но вывті вылын. Мед нин чернад он судз, но улынджык кӧ ӧшаліс, и то позис кавшасьлыны. Но мед, ещӧ корся. Аддзи эськӧ, и ёкмыльыс абу ичӧт, и чернад судзан, но кыддзыс тшака, сісь. Оз ков татшӧм пакулаыд. А со и нёрӧм кыдз: ёкмыльыс вылын, но татчӧ кавшасьлыны позьӧ нин. Босьті кыдзсӧ кок костам, сӧтышті черсӧ пу чӧръяс кыдз позьӧ вылӧджык, кыскыси чер дорӧдзыс. Сэсся бара сӧті, бара кыскыси. Кыддзыс лайкъялӧ ме улын, пола. Бур кӧть, мый пакулаыс бокас да керавнысӧ кивыв лоас. Сӧтлі ӧтчыд-мӧдысь да ог шу, мый вывті кокниа пондас шедны. Уль пакулаас черыс сибдылӧ, сӧтан да. Сэсся ставсӧ ки пӧвнад колӧ. Сё ньылӧм киссис та пакулаӧн. Медбӧрын усис, да бӧрвывтіыс и черӧс шыбиті. Думайта, аслым шыбитчыны жӧ али мый, эбӧсӧй эз жӧ коль лэччынысӧ-а. Ог, ог шыбитчы, колӧ кыдзкӧ исковтны. Нӧштаыс кӧть и вылын жӧ ӧшаліс, но шедіс таысь кокньыда. Дзик орччӧн коз вӧлі быдмӧ, да сэтчӧ кавшасьлі, ӧдйӧ тай уськӧді пакуласӧ. Меным сэсся тырмас.

Керка дорас лэччи, а другъясыд менам дорӧсас, кӧж вылас ошнысӧ нин кульӧны. Кыла, мыйкӧ варовитӧны-а, мый, ог гӧгӧрво. Матыстчи на дорӧ.

— Кӧн нин ветлан-мунан? — юалӧ Епим дядь. — Со, ми прӧмысӧн.

— Аддза. Кывзысьлі-кывзысьлі лыйӧм шы, эг и кыв.

— А кытысь тэ сійӧс кывлан, эг кӧ лыйлӧй ньӧтчыдысь. Микол, висьтав, кыдзи ставыс вӧлі.

— Висьтав, шуӧ. Ачыд нӧ мый он висьтав? Тайӧ абу кыйсьӧм. Кутшӧм нӧ интерес, кор ошкыс ачыс джагӧдчас. Эськӧ сідз кӧ вӧлі, мед тэ ӧтарсяньыс, а ме мӧдарсяньыс локтім. Да мед сьӧлӧмным йӧкті морӧс пытшканым. Тайӧс ме гӧгӧрвоа — кыйсьӧм. Да мед тэнӧ ошкыс личкыліс, а тэ сы улын горзін лёкысь. А ме сэсся сы вылӧ пуртӧн, сы вӧсна мый лыйнысӧ ог лысьт, мед тэныд не веськавны. Тайӧ кыйсьӧм!

— А мыйла нӧ менӧ личкас? Гашкӧ, тэнӧ?

— Сэки менӧ чашкӧдлас ошкыс. Пу кокнад тэ он удит зырӧднысӧ.

— А кыдз-сідз джагӧдчис? — юася ме.

— Кыдз, — шуӧ Микол. — Татчӧ катігӧн ме лэч кывтыдас тшуклі. Кор понді водзӧ катны, пыжнас маті муні, дзик берег дорӧдыс. Ме тай сідз думайта: ошкыс зырӧдіс мелань, усис лаб горулас дай джагаліс. Бӧр кавшасьны сылӧн эбӧсыс эз нин вӧв. Мотор дорас ме, дерт, нинӧм эг кывлы. Епимлы нин висьтавлі. Кольӧм арӧ ӧд тайӧ ошкыс менӧ нитшнас тупкыліс. Сылы вылӧ и лэчсӧ тайӧс сиавлі. Кадыс таысь водз вӧлі, кыдзкӧ сентябр шӧрын. Пас туйӧс видзӧдлыны кайи. Куим чукчи ошкыс сёйӧма. Коймӧд лэч дорас вои — ставыс гӧгӧр гӧн. Пищальӧс сувтӧді пу дорӧ, ачым выль лэч судзӧді да ляпкӧдчи сиавны. Вежӧй ёна вӧлі петӧма, да ошкыс вылӧ матька-шумита, а сійӧ сэн и вӧлӧма. Пищальсӧ пу дорсьыс сачкис, да сійӧ ылӧ на лэбзис кытчӧкӧ шӧри-пелиӧн. Сэсся ошкыс менӧ босьтіс моздорас да нюрланьыс мӧдӧдіс. Ме ог шыав ни ог вӧр, кулӧма быттьӧ. Он ӧд лысьт — абу мам моздорад. Водтіс нюр вылас да нитшнас тупкис. Думсьыс эськӧ менӧ дуксьӧдыштны кӧсйис. Бура дыр куйлі, эг вӧр. Петі сэсся да лэччи пыжам, весиг пищальсӧ эг кут корсьны. Тайӧ сійӧ ошкыс и эм.

Кулисны вӧрса кӧзяинӧс. Тушаыс ас ку вылас на. Тшӧгйыс вылысас кык чунь кызта. Дерт, дзик укшальӧн тӧвбыд кежлӧ гуӧ пырны он и лысьт. Ставнас еджыд тшӧгсьыс, быттьӧ пасьтӧм морт пӧшӧдчыны водӧма кӧж вылас. Сювъяссӧ ӧні лэдзасны, сӧпсӧ перъясны. Сэсся керавласны яйсӧ да солыштасны на зэв. Делӧыс кӧдзыдлань — оз дуксьы.

— Тэнад, Епим, яй вылӧ таво договор эм жӧ?

— Пӧтка вылас эм, а йӧра-кӧр вылӧ лицензия эг босьтлы. Морттуй эз ло накӧд вӧдитчыны. А мый тэ кӧсъян? Ошсӧ юкны кӧсъян али мый? Ме кылӧда, сдайта, тэ вылӧ ставсӧ гижӧда. Эн шогсьы, мыйысь оз ков. Черисӧ вот колӧ кыйны нӧшта кӧть кило ветымын. Тӧварыш эськӧ со бур слӧймис меным. Водзджык кӧ оз кӧдздӧд, кыям.

Микол дорын узим. Епим рытсяньыс шуис:

— Аски позьӧ и дырджык узьны. Сёрӧнджык и вӧрзям, мед катнысӧ шоныдджык лоӧ.

Но дырсӧ узьны миян Микол эз сет. Чеччӧма коркӧ югдігас на да петӧма керка стенас ош кусӧ зэвтны. Тотшкӧ и тотшкӧ, кӧрт тувъяс тувъялӧ. Пырис сэсся, шуӧ меным:

— Ош кусӧ тэныд козьнала, Сандыр. Сэні карас кодлыкӧ вӧчӧд — добра лоас. Армияӧ ветлан, сэсся гӧтрасян, челядь лоасны. Пуксьӧдан дзоля питӧ ош ку вылас чачаӧн ворсны — каканыслы шоныд. Либӧ спальняад койка дорад вольсыштан. Асывнас чеччан, лэдзан кокъястӧ — налы небыд. Кывтігкежад тӧлӧдас нин, шондіа лунъясыс да.

Кор вӧрзим Микол дорысь, шондіыс вылын нин вӧлі. Дзик шонділаньыс мунам, да ва вылас весиг видзӧдлыны он лысьт, синтӧ ёрӧ. Сэсся шондісяньыс надзӧник бергӧдчим, бергӧдчим веськыдвыв, да сійӧ мышканым лоис. Таті ёна кытшлялӧ юыс. Дай векняммыштіс быттьӧ, а косьясыс лоисны визувджыкӧсь. Зэв нин визувинтіыс ме сувтла да отсася «Стрелаыслы» зібйӧн. Нӧшта неуна катыштім да ӧтилаӧ кулӧмъяс чӧвтім. Татысь, шуӧ Епим дядь, ме век кыйлывлі. Ботайтчан местаясыс бурӧсь и. Аски, гашкӧ, татчӧ и кывтлам первой.

— Ылын-ӧ керкаӧдзыс? — юала Епим дядьлысь.

Сійӧ нинӧм оз висьтав, сӧмын ӧлыштӧ кинас водзлань. Ме сідз тӧда, мый керкаыс кӧнкӧ сэні водзын.

Юыс кыдзкӧ друг нӧшта на векняммис, а ми быттьӧ лоим юнас, пыжнас и ставнас дзик му пыдӧсас. Тайӧ сы вӧсна, мый ӧтарсяньыс и мӧдарсяньыс жмитісны юсӧ и миянӧс джуджыд чойяс. Шуйгаладорас лыа чой. Улітіыс лыаыс кутшӧмкӧ сэтшӧм пемыдруд, вывлань югыдджык лоӧ, а дзик нин пожӧмъяс улас, кодъяс со тай кутшӧм вылынӧсь, еджыд. Мӧдарыс нӧшта на джуджыд да крут. Изйысь ли, сёйысь ли тэчӧма чойсӧ, он гӧгӧрво. Измӧм сёй, гашкӧ. Горув пластъясыс зэв мичаа тыдалӧны. Найӧ чегъясьӧмны, мукӧдыс вежынь лоӧма, ӧта-мӧд вылас кайӧмны. Вылын козъя вӧр. Нитшкыс бура улӧдз ӧшӧдчӧма увлань, быттьӧ юас кӧсйӧ визувтны. Увсянь зэв мича видзӧднысӧ, а вывсянь кӧ синтӧ чӧвтлыны кывтчӧс ли катчӧс? Со кӧні эськӧ, думайта, мичлуныс.

Помасьлытӧм косьяс воисны. Бур кӧть — йирӧсь на, некытчӧ винтыс оз тшуклы, мед сӧмын моторыс торгӧ-а. Но ме тожӧ зібсӧ эг на шыбитлы кисьым. То ӧтарсянь, то мӧдарсянь нырсӧ век колӧ йӧткыны берегсяньыс — кытшолӧн ӧд косьясыс.

— Воам регыд, — шуӧ Епим дядь. — Со этійӧ мег саяс керканым.

Кытшовтім мегсӧ, да керкаыс тыдовтчис и эм. Неуна вывтасінын, кыддза вӧрын. Тшуким.

— Тайӧ местаыс историческӧй. Тані и колис менам томдырся бур пӧраыс. Коркӧ висьтала.

Дас луннас, мый ми тані олім да кыйсим, Епим дядь висьталіс и эм сійӧ кад йывсьыс, сы шуан кылӧн, йӧзлы гӧгӧрвотӧм кад йывсьыс. Керкаыс век на сійӧ кадсяньыс, батьыс стрӧитлӧма. Йирк-джоджсӧ вежлӧма нин ачыс Епим дядь да ляпкыд вӧснаыс содтылӧма кык гӧгӧр. Изъя горсӧ пач вылӧ вежӧма.

Сирсӧ боталӧнас сэки уна кыйлім, кывтчӧс и катчӧс ветлӧдчим. Епим дядьлӧн договорыс тырис дай аслыс на сёйны тӧвбыд кежлӧ кыйис. Меным пай вылам кык бак сир вӧлі вӧзйӧ, да, мися, кыдз нӧ сы мындасӧ ме кута нуны. Ош ку и. Но либӧ, шуӧ, коркӧ тӧвнас волан да бара нуан мыйтакӧ.

— Менӧ армияӧ босьтасны, тӧвнас ог нин ло.

— Воан армиясьыд да ме дорӧ и лок кыйсьынытӧ. Вирным миян тэкӧд лӧсялӧ.

Вои армияысь, да сійӧ жӧ арнас и катлім Епим дядькӧд Пурзьӧмӧ, а сэсся во нёль-ӧ-вит эз ло менам волӧмыс. Кывлі и кувсьӧмсӧ Епим дядьлысь. Гожӧмын ӧтчыд волі да кайлі гу вылас. Кос пожӧма яг вылын куйлӧ, кык пожӧм костӧ и дзебсьӧма. Пурзьӧм вомыс татысянь, чульк вывсяньыс, бура тыдалӧ. И кытысянь визувтӧ юыс, вӧръясыс ылӧдз-ылӧдз лӧзалӧны. Епим дядьлӧн вӧръясыс.

Уна ва тайӧ каднас нуис Пурзьӧмыс. Лыддьы — кызь воӧн. Пӧрысь войтыр бырӧны — таысь некытчӧ он пышйы. Со и Митрей дядьыс менам тожӧ нин абу, да сэтчаньясӧ оз ёна и кыскы. Миколыс на эм эськӧ да, но сыкӧд гежӧдасӧ век аддзысьлам. Ныв-зятьыс тані, карас, олӧны, да волывлӧ на дорӧ. Быд волігӧн менӧ быть вылӧ аддзӧдлас. Гӧснича быд пӧрйӧ вайӧ, ас чери. Та вӧсна ме тӧді, мый ӧні Пурзьӧмас вӧчсьӧ. Ас синмӧн, дерт, эг аддзыв-а. Микол сійӧ оз кӧ и пӧрысьмы некор-а? Мый сӧмын нӧшта на косьмӧма да сьӧдасьӧма тшын йылын видзӧм ёкыш моз. Век на вӧралӧ да чери кыйӧ Пурзьӧмын.

— Волы таво арсӧ, катлам. Епимӧс казьтылам. Оліс кӧ сійӧ тайӧ кадӧдзыс, быть вылӧ эськӧ ветліс кутшӧмкӧ ыджыд дядьӧ дорӧ да лэдзліс сьӧкыд кулаксӧ сылы пызан вылас. Сійӧ эз пов.

Сы арӧ и думышті да мӧдӧдчи Микол дорӧ. Письмӧ водзвыв гижи, мед метӧг оз вӧрзьы. Вои, виччысьӧ нин, ставыс нин дась, мый сӧмын олассӧ пыжас абу на лэччӧдӧма.

— Дыр нюжмасян, — шуӧ. — Мед нин эськӧ ӧні сэн вӧлім.

Миколлы зэв рад лои, мый вои.

— Зятьяс ӧні эз кутны волывлыны. Тӧдӧны, мый Пурзьӧмыд пакталіс, уна сэтысь он нин сӧрвит. Но и ен накӧд.

Важӧн ми Епим дядькӧд пемыдӧн на вӧрзьылім горт дорӧсысь, югыдыслы воча, а ӧні колӧ югдӧмсӧ виччысьны — Пурзьӧм вомӧдыс пемыднас он аддзы пырны.

— Абу важъяыд ӧні, — шуӧ Микол. — Ю вомсӧ быдсӧн пузувтіс, некӧн розь абу. Бура ылӧдз колӧ зібйӧн йӧткасьны.

— А мыйла нӧ ӧні друг пузувтіс?

— Эз друг. Вӧрсӧ ӧд тожӧ эз друг пӧрӧдны. Кӧні ме вӧравлі, лёк туныс во вит сайын на муніс. Пурзьӧм йывсӧ ӧні куштӧны. Вӧрыс эз ло, да сы вӧсна и лыасӧ пондіс быд тулыс лэдзны. Тувсов васӧ, лым сылан васӧ, некодлы юнысӧ лои. Ставыс юас зырӧдӧ да лыасӧ тшӧтш нуӧ. Здук кежлӧ ваыс сэтшӧма тулас, сэтшӧма визувмылас — непӧштӧ лыасӧ, а посниджык изъяссӧ нуӧ. Гожӧмнас пондіс дзикӧдз нин косьмывны. Моторӧн уналаті нин он во. Пыж пыдӧсыс кык сезонӧн бонзяс. А винтсӧ таво мыйта жуглі — тайӧ квайтӧд нин. Эз ло ладыс кыйны ни овны.

Микол керкаӧдз кык лун йӧткасьӧмӧн сорӧн катім.

— Мед, мед, — шуӧ, — интеллигентнӧй сойястӧ видліс инӧ. Тайӧ тэныд абу ручкатӧ кык чунь костад кутӧмыд. Вошӧма Пурзьӧмысь чӧв-лӧньыс — мӧдлапӧвсяньыс лун и вой кылӧ лесовозъяслӧн увгӧмыс.

— Тан ӧд орччӧн, — висьталӧ Микол. — Дас километр сӧмын магистральӧдзыс.

— Шуан тай, Пурзьӧм йылын нин пӧрӧдчӧны, а кытыськӧ бензопила шы кылӧ?

— Тайӧ лесхоз аслыс пӧрӧдӧ, ю-ёль бокъяссӧ ректӧ. Леспромхозлы ӧд оз позь сэтысь босьтны — ва видзан зона. Аслыныс позьӧ. А быть кытыськӧ пӧрӧд — план сетӧма, а ылысь босьтны морттуйныс абу. Трактор да машина сӧмын. Гашкӧ, и семенникъяссӧ нин пӧрӧдлӧны — ӧти жӧ наысь тӧлкыс абу. Асьныс кӧ оз пӧрӧдны, бушковъяс водтӧдасны. Кольӧм арӧ ӧти семенникӧ лэчьяс сиавлі, оз-ӧ, мися, лэбысь дозмӧрыс кытчӧкӧ ӧшыбитчы. Бушколыс войнас, дерт, крепыд и вӧлі. Муні асывнас лэчьяссӧ видзӧдлыны, а кӧйдыс вылас кольӧм вӧрыс, семенникыс, ставыс водса, ставыс вужнас вылын. Вӧля лоис тӧлыслы миян парматі гуляйтны — кутӧд ни помӧд эз ло.

Микол сэсся дыр кежлӧ думӧ усьліс, шога мыйкӧ мӧвпалӧ.

— Вӧрысь ни ваысь, другӧ. Чериыс бырны пондіс. А мый нӧ оз, мартын на йи пырыс нетшны заводитасны да. Гуяссьыс ӧтитӧг ставсӧ ӧктасны, а тулыснас сэсся и кульмынысӧ некодлы. Машинаӧн ӧні дзик ю дорӧдзыс воан. Кодлы абу дыш, сійӧ и локтӧ. Но сирыс на эм миян пай вылӧ. Сійӧс озджык кужны кыйны воысь войтырыс. Кыйсян завод сэтчӧ колӧ и. Ме ӧд договорсӧ быд во на вӧчла. Не кӧ сійӧ, боталӧяснад ӧні оз лэдзны ёнасӧ лэбавны. Августнас ӧти бӧчка сдайтлі сирсӧ. Бӧчкасӧ сельпо контораас пыртісны да сэні и юклісны ас костаныс. Кельчинас на вузасьлӧны, а бурджык чери магазинӧ оз явитлыны.

Аскинас гӧсьтъяс воисны, кыкӧн. Резинӧвӧй пыжӧн кывтӧмаӧсь, а кайисны ми дорӧ косьтысьны. Ми видзӧдім керка дорсяньыс, кыдзи найӧ лэччисны пыжсьыс кӧж вылас. Ваыс век на визувтӧ вылыссьыныс. Асьныс гӧрбыльтчӧмны, киясныс ӧшалӧны, кокъяссӧ паськӧдӧмӧн кайӧны.

— Керканыд шоныд-ӧ? — юалӧ ӧтиыс.

— Шоныд, шоныд, — шуӧ Микол. — Сӧмын паськӧмнытӧ тані пыдзралӧй, керкаас васӧ эн пыртӧй.

Пӧрччысисны, а пиньясыс лотшкакылӧны.

— Мунӧ, мунӧ, пырӧй, ми нин пыдзыртам.

Ми сэсся пыртім паськӧмсӧ керкаас, ӧшлім. Микол кытыськӧ неуна водка кыпӧдіс сулеяын.

— Мавтчанныд али юанныд?

— Юам кӧ-а, — шуӧны. — Мый нин сэтысь мавтан.

Микол кисьтіс неунаӧн кружка пыдӧсъясӧ:

— Ме пондысь кӧть мый сэсся вӧчӧй. Мыйла нӧ йиа ваас лэччылінныд? Мый корсинныд сэтысь?

— Ті ӧд он на тӧдӧй миянлысь став ускӧттьӧсӧ. Первой косьыс татысянь катыдас тай... Пу вомӧнӧн сэтчӧ пӧрӧма, а зэв визув ваыс. Сюйны кутіс пу улас, а пыжыс вывті тыра. Нинӧм эг вермӧй вӧчны, путкыльтчим. Ружьеясыс вӧйисны, кыкнанныс пятизарядка. Уткаыс вӧлі кык мешӧк тыр — тожӧ сэтчӧ. Асьным тай лёкӧн-шогӧн кыдзкӧ... Пыжыс эз вӧй, да кутчысим.

— А водзӧ мый думайтанныд? Сэні, ме тӧда, йир, но багырӧн кӧ, ружьеяссӧ кыдзкӧ позьӧ на кышавны. А мешӧкъястӧ визӧбыс турбыльтіс кось бӧж гуас. Сэтысь он нин курышт.

— Лешак накӧд, мешӧкъясыскӧд. Ружьеясыс жальӧсь.

— Сідзкӧ, дона пищальястӧ и пуӧй. Кытысь нӧ асьныд лоанныд? Он-ӧ этійӧ мостостройсьыс? Сё пакӧсь... Тіянӧс, тыдалӧ, сӧмын сы вылӧ и велӧдлӧмны, мед юяссӧ миянлысь тшыкӧдлыны да вӧр-васӧ пыдзравны. А сы мында уткасӧ нӧ мыйла эськӧ? Тшыгӧсь али мый?

— Абу тшыгын делӧыс. Азарт. Кисьтім-кисьтім дай... лэбысьсӧ.

— Кутшӧм гидйысь ті бара петлӧмныд татшӧм азартнӧй войтырыс? Ми ӧні мунам, а косьманныд да кывтӧй, мед дукныд тані эз вӧв.

Микол тшукӧдіс пыжсӧ кось юрас, кытчӧ тайӧяс путкыльтчӧмны. Кыпӧдіс сапӧг чӧръяссӧ, босьтіс пыжсьыс багыр, муныштіс кывтчӧс, пӧрӧм пу дорӧдзыс, келіс. Первой кыпӧдіс ружьеяссӧ, а мешӧкъяссӧ пӧрӧм пу сайсьыс нин кватитіс. Дорсьӧдіс ставсӧ ыджыд из бокӧ.

— Воасны кӧ, аддзасны, — шуис.

Кыйим-олім Миколкӧд Пурзьӧмын лун дас. Епим дядь керкаын кык вой узим. Воим сэтчӧ, а пес чурка некӧн абу. Кытысь-мый позьӧ черӧн сӧтыштны, ставсӧ керавлӧма да лӧсалӧма пес вылӧ. Весиг пызаныс абу, ломтӧмаӧсь. Амбарыс восьса, дай сэні нинӧмыс эз и вӧв нин.

— Со ӧд сійӧ кутшӧм, кӧзяинтӧм керкаыд, — шуӧ Микол.

Гортлань мӧдӧдчан асылыс зэв мича лоис, лӧнь. Чай юны ывлаас лӧсьӧдчим. Ыджыд тасьтіын юквасьыс босьталӧм чериыс руалӧ.

— Сёй пӧттӧдзыд, — шуӧ Микол. — Кор на сэсся пурзьӧмса свежӧй чериыс вомад волас. Дерт, ме кытчӧдз ловъя, лок, кор кӧсъян. Верман и тулысын коркӧ слӧймӧдчывны. Сэки тані лӧсьыд. Сэки Пурзьӧмыс шызьылас, да сылӧн ӧнія сьӧкыд кад йывсьыс шог думъясыс юрад кыдзкӧ озджык воны. А ме эска — Пурзьӧм оз быр. Природа-мамыс нюлас дойяссӧ да бӧр ловзьӧдас.

Ме тожӧ эска, но бур войтырлы, кодъяс сувтасны Пурзьӧмыс дор. Епим дядь коркӧ висьтавліс, мый на сиктын зэв нин важӧн синтӧм дед овлӧма. Сійӧ дедыс вӧлӧма водзвыв тӧдысь. Висьтавлӧма, мый ю визяс коркӧ ставыс кутас быдмыны кыдз. Оз вермы тадзи лоны, сӧрӧма синтӧм дедыс.