ПРАВДА КӦДЗЫСЬЯС
Сёр арын, 1912 воын, йи сувтандор, «Вычегжанин» пароход вылын кык жандарм этапӧн вайисны Сыктывкарӧ том зонмӧс.
Пароход пырис Сыктыв ю вомӧ. Ёсь вой тӧв писькӧдчис палуба вылын труба бердын сулалысь зонлӧн жебиник тужурка улӧ, неуна эз нетшышт юр вывсьыс кепкасӧ. Зон йирмӧгысла став тушанас сырмис, сэсся матыстіс паськыд чужӧмсӧ трубалань, чӧвтіс ассьыс чуймыштӧм синъяссӧ пӧката берег вылӧ. Шочиника чӧлалан лым чиръяс пыр аддзис идза подъя муяс, чой йылас куим керка, а водзынджык вӧскресенскӧй вичко. Карланьын тыдаліс зумышӧн дуввидзысь собор вичко: зарни крестъясыс чусмӧмаӧсь, белитӧм стенъясыс чукталӧма. Ылісяньыд кажитчӧ, быттьӧ сійӧ пистиӧн висьӧма. Собор весьтын вылын енэжын вӧрӧны сьӧд чукӧръяс — кыпӧдчӧмаӧсь чавканъяс.
Том зон видзӧдліс веськыда ва катчӧс. Синмас шыбитчис синитыштӧм мелӧн мавтӧм Кырув вичко. Мӧдлапӧлын куим чукӧрӧ ӧта-мӧд дінас куткыртчӧмаӧсь гидъяс, сьӧдасьӧмаӧсь важысла да зэръясысь. Пыдынджык, су йӧр сайын, качӧмаӧсь дас чалькоста зорӧдъяс. Том морт коркӧ тані ытшкывліс литовкаӧн да тӧдіс — ӧти зорӧдыс карса чиновник Сухановлӧн, мӧдыс — протопоп Малевинскийлӧн.
Пароход, кӧлесаяснас шлопӧдчигтыр, катіс Сыктыв ю кузя, кутіс матысмыны карлань. Мӧдлапӧвса лыа вылын тырыс чипасъяс, став берегсӧ вевттьӧмаӧсь: озёлсаяс заптӧмаӧсь карсаяслы тӧв кежлӧ пес. Кар горулын, ва дор пӧлӧн кыдзсюрӧ пуксьӧм ляпкыдик керка трубаясысь чепсасьӧ тшын. Собор вичкогӧгӧрса пуяс коръястӧмӧсь нин да увъясыс жервидзӧны, быттьӧ омӧлик мортлӧн ордлыяс. Дзик кыр йылас, соборкӧд орччӧн, сулалӧ еджыд краскаӧн вералысь спасательнӧй будка.
— Ставыс на важкодьыс, — ышловзис том морт.
Сійӧ видзӧдліс аскӧдыс орччӧн сулалысь жандармлӧн сук тош пиын лӧсталысь чужӧм вылӧ да кӧрис плешсӧ.
Пароход сетіс вӧсньыдик свисток, сэсся зургысис собор вичко весьтын берегдорса пристаньӧ. Матрос пароход вывсянь горӧдіс: «Кут чалкасӧ», — да ёрччыштіс. И сэки сынӧдӧс друг поткӧдіс гора шы. Первой ӧтчыд шковгис, неуна коставліс, сэсся дорвыв кутіс сынӧдас шӧтны сук, улын гӧлӧса ыргӧн шы. Тайӧ звӧнитіс собор вичкоса сё пудъя кӧлӧкӧл.
«Мыйла звӧнитӧны? — думыштіс том зон. — Пӧлинӧ, талун жӧ вӧскресенньӧ».
Пассажиръяс пароход вылын вӧліны этшаӧн. Первойясӧн петісны кык паськыд да шыльыд чужӧмъяса мужичӧйяс, ӧтиыс тошка, мӧдыс сӧмын ус новлӧ. Сёрни сертиыс позьӧ вӧлі гӧгӧрвоны — купечьяс. На бӧрын петісны ещӧ морт-мӧд. А медбӧрын пароход вылысь жмитчӧмӧн восьлалісны куим тьӧтка, неуна ӧта-мӧд выланыс оз вожасьны. Мышканыс налӧн коран мешӧкъяс. Олӧмыс, тыдалӧ, вӧтлӧма найӧс Пальысь либӧ Зеленечысь карӧ кынӧмпӧт корсьны.
Кор пароход вылын некод эз коль, ӧти жандарм стрӧга шуис том зонлы:
— Выходи!
Том морт босьтіс вушйӧм пу чемодансӧ, зумыд воськовъясӧн мӧдӧдчис петны, жандармъяс — сы бӧрся. Пристаньын чеп чукӧр вылын пукалісны вит-квайт грузчик, кианыс ветлӧдлӧ чайнӧй чашка, джоджас джынъя вина сулея. Грузчикъяс юӧны да закуситӧны лукӧн, чутӧдӧны солӧ. Сэсся сэні некод эз вӧв.
Том морт кайис корӧгӧсь туй кузя. Туй вылын няйтыс кынмӧма да телегаясӧн лойӧмла куйлӧ кормӧм ветьӧк кодь.
Жандармъяслӧн шашкаяс костын собор вичко ӧдзӧс дорті мунігӧн зон кыліс сьылӧм, «иже херувимылань» гласыс мунӧ. Вичко площадьсӧ прӧйдитан да, карса садлы паныдӧн сулалӧ полицейскӧй управление: латшкӧсіник, муас быттьӧ шашаритчӧма, кык судта. Том мортӧс вайлісны нин татчӧ. Сё во сайын стрӧитлӧм паназыр кодь каменнӧй короминаас ӧшиньяссӧ некор оз восьтывны. Пытшкӧссьыс петӧ клящӧй уль руа дук, быттьӧ сэні морт шой сісьмӧ. Жандармъяс том мортӧс веськӧдісны тайӧ гажтӧминас.
Полицейскӧй управлениеын пыктӧм чужӧма чиновник босьтіс жандармъяслысь пакет, пуксьӧдіс вайӧм мортӧс кыз пуясысь вӧчӧм краситтӧм да няйтысла волялысь табуретка вылӧ, ачыс кытчӧкӧ пырис мӧд комнатаӧ. Недыр мысти сійӧ бӧр петіс дежуркаӧ, ыстіс жандармъясӧс, пуксис гижны вайӧм морт вылӧ формуляр.
— Овыд?
— Нешумов.
— Нимыд? Вичыд?
— Василий Фёдорович.
— Кымын арӧс?
— Кызь ӧтиӧд вылын.
— Кымын во кежлӧ?
— Куим во кежлӧ.
— Корсянь?
— 1910-ӧд восянь.
— Но, абу нин тай дыр кольӧма, — нюмъёвтіс полицейскӧй чиновник.
— Тырмас на. Дзонь во на коли, — вочавидзис Нешумов.
— Кымынӧдысь сюрин?
— Мӧдысь.
— Мися жӧ, чужӧмыд тӧдса.
Сёрни помас полицейскӧй висьталіс:
— Ми, Нешумов, тэнӧ шуим лэдзны карӧ тюрьмаӧ пуксьӧдлытӧг. Быд вежон кутан волывлыны миянӧ пасйысьны. Сэсся ӧд ми и асьным на кутам волывлыны тэ ордӧ гӧститны, — бара скупа нюмъёвтіс чиновник. — Адрестӧ юӧртан миянлы.
Нешумов петіс полицейскӧй управлениеысь. Став морӧс тырнас лолыштіс, быттьӧ лэчкысь мыні. Сылы зэв неокота вӧлі бара веськавны тюрьмаӧ, лолавны сэтысь лёк пӧдтан дуксӧ, видзӧдны быгалӧм чужӧма надзирательяс вылӧ, виавны пытшъясӧс да лудікъясӧс. Нешумов тӧдіс: тюрьмаыс тані кар помас, Кырув туй вылын, ичӧтик да дзескыд. А йӧзӧс сійӧ воясас жандармъяс шӧтлісны сэтчӧ, быттьӧ рынышӧ кольтаяс.
Ывла вылын кӧдзыд. Нешумов лэптіс тужурка воротниксӧ, пыдӧджык лэдзис юрас кепкасӧ. Катласян да дзуртан моски кузя, вомгорулас шутьлялігтыр, кокни чемоданнас ӧвтчиг, паськыд воськовъясӧн мӧдӧдчис карса уличаӧд.
Чусмӧм обшивкаа больнича пельӧсын сувтовкерис. Думыштіс: «Кодарӧ мунны? Микул сиктӧ али Изкарӧ?» Спасскӧй улича кузя веськӧдчис Микул сиктӧ, важ тӧдсаяс ордӧ.
Спасскӧй улича век на важ кодьыс няйт, кутшӧм вӧлі и нёль во сайын. Сӧмын доктор Шмелёв оланінкӧд орччӧн кыптӧма ӧти судта выль каменнӧй керка, стен шӧрас ӧшалӧ ыджыд вывеска, кытчӧ эзысь рӧма краскаӧн гижӧма: «Розничный магазин купца первой гильдии В. П. Комлина». Сылы паныдӧн, туй мӧдар бокас, ляпкыдик кык судта керкаын Елькинлӧн булочнӧй. Нёль во сайын тані некутшӧм булочнӧй эз вӧв. А Комлин магазинкӧд орччӧн сулалӧ кык судта каменнӧй коромина купеч Оплеснин Пашӧлӧн.
«Быдмӧны... быдмӧны купечьяс», — думыштіс Нешумов.
Аддзис — моски кузя паныд локтӧ крукыль сюръяса пӧрысь ай кӧза. Тотшсьӧдӧ-локтӧ, тшапа чургӧдӧма кузь тошсӧ. Со сійӧ Нешумов дінӧ вотӧдз кежис моски вылысь, вуджис туй вомӧн, водз кокъяснас кайис Оплеснина городничӧя керкаяскостса заборӧ, кутіс йирны кутшӧмкӧ кузь паськыд объявление (найӧс сэки вӧлі ляскалӧны нянь клестерӧн). Сэтысянь неылын, сьӧда-еджыда визьӧсь будка дінын, сулалӧ кузь тушаа городӧвӧй. Сійӧ мигнитіс Нешумовлы:
— Успасскийлӧн кӧзаыс бара со лыддьӧ объявленньӧ, — ачыс зэв паськыда серӧктіс.
«Немас гаж городӧвӧйлы!» — думыштіс Нешумов.
Сійӧ прӧйдитіс земскӧй управа дінті, ремесленнӧй школа весьтті, исправник Синявский да купеч Платон Иван керкаяс дінті, ордйис чиновникъяслысь да купечьяслысь вижӧн краситӧм кык судта клуб.
А на костын да водзынджык сулалісны ӧти судта керкаяс карса мещаналӧн. Нешумов тӧдӧ, мый Спасскӧй улича помын, пельӧс керкаас олӧны Елькинъяс, — налӧн ыджыд пиыскӧд, Иванкӧд, сійӧ другасьліс.
«Кӧні тэ ӧні, муса другӧй? Тані абу-а?» — шоныда думыштіс Василий Фёдорович Ваня друг йывсьыс.
Сійӧ кежис мӧд улича вылӧ. Водзынджык тыдалісны му йӧръяс. Шочиника шыблалӧм пӧвъяс кузя, мукӧдлатіыс пӧвйысь пӧвйӧ чеччалӧмӧн, воис Алексей Петрович Базов (Гришӧ Ӧльӧш) весьтӧ. Ӧграда дзиръяӧд пырис йӧрас, кайис тӧдса кильчӧ поскӧд посводзас, пырис керкаас.
Водз комнатаас некод эз вӧв. Кухнясьыс петіс кӧзяйкаыс, Евдокия тьӧтка, тӧдчымӧн пӧрысьмӧма. Сійӧ аддзис тошсялӧм Нешумовӧс, чуймис:
— Но... Вася... Тэ нӧ бара сюрин?
— Вайӧдісны, Евдокия Михайловна, — чемодансӧ джоджас пуктіг долыда шыасис Нешумов. — Кӧні Алексей Петровичыд, кӧзяиныд?
— Да, — кинас шеныштіс Евдокия тьӧтка. — Йӧзлы вӧскресенньӧ, а сылы... Сю тӧлӧдіс асывнас! Ӧні потш керавны муніс... Аттӧ дивӧ, мӧдысь сюрин? — бокъясас кияснас шлопкӧмӧн шензис кӧзяйка, видзӧдіс Вася вылӧ меліа да жаляддза. — Тэ ӧд, кӧнкӧ, тшыг? Чай юан?
Василий Нешумов мыссис, чышкысис кӧзяйкаӧн сетӧм кузьчышъянӧ. Сэсся пуксис пызан сайӧ да юаліс:
— А нывъясыд кӧнӧсь, Евдокия Михайловна?
— Лена батьыскӧд. Анӧ да Сашук вичкоынӧсь.
— Кодъяс тіянын олӧны? Кутшӧм ссыльнӧйяс? — юаліс Нешумов. Но воча кывсӧ кӧзяйкалысь эз кывзы. Топыда курччис пиньяссӧ, быдӧн черлыясыс чургӧдчисны, думыштчис. Ӧні сійӧ думъяснас вӧлі ылын сы водзын сулалысь тьӧткаысь, тайӧ керкасьыс, Усть-Сысольскысь.
— Тэ, Вася, ю чайтӧ шаньганас. Пӧсь на. Талун пӧжышті. Вӧскресенньӧ лун кузя. Быттьӧ тӧдсьӧма, мый воас важ гӧсть, — меліа шуаліс Евдокия тьӧтка.
...Нешумов овмӧдчис Гришӧ Ӧльӧш ордын, кӧні олісны мукӧд политссыльнӧйяс.
* * *
Василий Фёдорович Нешумов^В. Ф. Нешумов йылысь гижа меным Е. А. Базова-Митюшева висьталӧмъяс серти, сідз жӧ А. А. Базова-Нешумова письмӧ да «Правдаын» некролог серти. Босьті мыйсюрӧ сылӧн пи — Б. В. Нешумовлӧн письмӧысь, коді воис коми республиканскӧй музейӧ./^ чужліс 1891 воӧ Рязанскӧй губернияын, Зарайскӧй вӧлӧстьын. Батьыс уджаліс пастукӧн (ыж стада видзис), ветлӧдліс степъясын да гортас шоча волывліс. Челядьсӧ быдтӧмыс ёнджыкасӧ сюри мамыслы.
Васяӧс мамыс сьӧкыдпырысь вермис сетны приходскӧй школаӧ. Детинка босьтчис зіля велӧдчыны. Ӧтчыд сійӧ школьникъяскӧд вильшасигӧн школа вевт вывсянь быгыльтіс лым комӧк. Сыысь сійӧс школаысь вӧтлісны.
Дас арӧсӧн бать-мамыс Васяӧс сетісны асланыс сиктса ӧти коробейниклы («кока лавкалы») ямщикӧн. Кӧзяинсӧ лавканас новлӧдліс вӧлӧн сиктысь сиктӧ. Тадзи том детинка уджаліс во-мӧд-коймӧд. Кӧзяиныс тӧварсӧ ньӧбавны волывліс Москваӧ базар вылӧ. Ӧти татшӧм волӧмын Вася пышйис коробейник дінысь да кольччис Москваӧ. Сійӧ пырис уджавны ӧти булочнӧйӧ.
Тані Вася Нешумов нянь пӧжалысьяс пыр тӧдмасис гусьӧн олысь большевикъяскӧд, разӧдіс налысь гуся литература да листовкаяс.
1907 воын тулыснас, Май первойӧд лунлань паныд, Василий Фёдорович нуис прокламацияяс (гуся листовкаяс) Сокольникиӧ. Сы бӧрын сійӧ бӧр локтіс большевикъяслӧн гуся квартираӧ. Сэні, вӧлӧмкӧ, кыйӧдчӧны жандармъяс. Дас квайт арӧса Василий Нешумовӧс, мукӧд ёртъясыскӧд, арестуйтісны да пуксьӧдісны Бутырскӧй тюрьмаӧ.
Некымын тӧлысь пукӧдӧм бӧрын Василий Фёдоровичӧс ыстісны ссылкаӧ Усть-Сысольскӧ. Татчӧ Нешумовӧс вайисны жандармъяс казеннӧй тракт^«Казеннӧй трактӧн» сэки шулісны Котлассянь вӧчӧм туй. «Казеннӧйӧн» шулісны сы вӧсна, мый сійӧ трактсӧ вӧчисны казна деньга вылӧ./^ кузя этапӧн, унджыксӧ подӧн, тӧв шӧрын, кучик сапӧгӧн да картуз кежысь, башлыкӧн гартыштчӧмӧн. Сійӧ воис Усть-Сысольскӧ 1908 во заводитчигӧн. Тані олігӧн Василий Фёдорович пырӧ большевикъяслӧн партияӧ.
Буретш сэки вӧліны столыпинскӧй реакция вояс. Полиция торъя ёна кыйӧдіс быд воськов политссыльнӧйяслысь, быд ичӧтик кутшӧмкӧ «мыжысь» пуксьӧдліс арестнӧй домӧ.
Сыктывкарын олысь ссыльнӧй большевикъяс и тайӧ сьӧкыд воясас эз лэдзчысьлыны революционнӧй уджысь. Гусьӧн, видзчысьӧмӧн найӧ чукӧртчылісны ас костаныс, велӧдчисны, лыддисны нелегальнӧй литература, уджалісны карса йӧз пӧвстын, торъя нин том йӧз пӧвстын. Буретш тайӧ кадӧ Нешумов бура тӧдмасис Иван Михайлович Елькинкӧд. Ссыльнӧйяскӧд волысьлісны Могилов вокъяс, гимназияын велӧдчысь ӧткымын нывъяс.
И тайӧ сап пемыд воясас полиция эз вермы кусӧдны политссыльнӧйясӧн том йӧз пӧвстӧ паськӧдӧм революционнӧй сьыланкывъяс:
Царь испугался,
Издал манифест, —
Мёртвым свобода,
Живых под арест.
Либӧ:
Нагаечка, нагаечка,
Нагаечка моя.
Вспомни, нагайка,
Девято(е) января.
Дас сизим арӧса Вася Нешумов радейтліс шмонитны Базов нывъяс вылын — дас кӧкъямыс арӧса Анна да дас квайт арӧса Александра вылын. Найӧ сэки велӧдчисны прогимназияын.
— Тіянлы, нывъяс, оз позь не ветлыны вичкоӧ, енмыс накажитас, — серавліс Вася.
Кор Анна да Александра рытъясын велӧдісны урокъяс, пырас вӧлі на дінӧ да шуас:
— Дӧжналӧй, нывъяс, дӧжналӧй. Кыдзи тіянлысь господин-ентӧ шуӧны? Его императорское величество? Царь всея Руси, Николай Александрович. Дзугсьӧм гӧрд тошка да йӧйиник синъяса.
Збой да визув Александра чушъявны кутас, горӧдас:
— Мун сэтысь! Ачыд абу велӧдчылӧмыд да, миянлы завидялан.
Аннаыс жӧ нинӧм эз шулы, сӧмын чизыртчывліс. Сійӧ эз вӧв варов.
Прогимназияын велӧдчысь нывъясӧс, кодъяс ордын овлісны политссыльнӧйяс, Платон Васьӧлӧн (Комлинлӧн) да купеч Кузьбожевлӧн нывъяс эльтлывлісны «пеж ссыльнӧй чукӧръясӧн». Базов нывъяслы татшӧм эльтӧмыс вӧлі парскӧ. Торъя нин Александралы.
Вочасӧн Анна да Александра велалісны татшӧм эльтӧмӧ, веськодь налы лои. А асьныс дивуйтчисны, мыйла Вася Нешумов, мича чужӧм-рожаа том морт, кодлы сӧмын овны да овны, яндысьӧм пыдди гордитчӧ тюрьмаын пукалӧмӧн, ссылкаын олӧмӧн.
Сыктывкарӧ 1908 вося гожӧмын воліс «великӧй князь» Сергей Александрович. Карса начальство городскӧй дума сьӧм вылӧ садйын вӧчӧдіс ыджыд арка. Краситісны белилаӧн. Лӧскас гижисны гӧрд краскаӧн «Добро пожаловать!» Купечьяс, тшӧтшӧдӧм юрсиа кулакъяс, купальнича кизя мундиръяса чиновникъяс, парча ризіяса попъяс встретитісны царь семьяса недӧкуньӧс вичко звӧнӧн, няньӧн-солӧн, шорӧн визувтан гӧрд да еджыд винаӧн.
Политссыльнӧйяс кӧсйӧны жӧ вӧлі асланыс ногӧн встретитны императорскӧй семьяса мортӧс, лэдзны листовка, но эз удитны — сёрӧн тӧдлісны «ыджыд гӧсть» воӧм йылысь. Вася Нешумов ёна гыжъяліс балябӧжсӧ: «Ок, эгӧ удитӧй гӧститӧдны бӧлбанӧс!» Сылы зэв окота вӧлі тайӧс вӧчны.
Но политссыльнӧйяслы князьлӧн волӧмыс сетіс ӧти буртор. Найӧ кужисны колана ногӧн паськӧдны йӧз пӧвстын агитация ӧти лоӧмтор кузя. А тайӧ лоӧмторйыс вӧлі татшӧм.
Кырулын оліс ӧти удал чери кыйысь — Белоголов. Сылы шедӧма ыджыд стерлядь. Йӧзыс бӧрынджык шуӧны вӧлі — пуд джынъя пӧ. Карса чиновникъяс да купечьяс кывлісны Белоголов стерлядь йылысь да корисны ньӧбны, ыджыд дон вылӧ, медым гӧститӧдны «великӧй» князьӧс.
Белоголов матӧ эз сибӧд некодӧс: ме пӧ ачым его высочестволы, великӧй князь Сергей Александровичлы мычча. Менӧ пӧ князь зарниӧ пасьтӧдас.
Сійӧ лэдзас стерлядьсӧ ва пиӧ ыджыд ворйӧ, мед оз пагав. А сэсся «великӧй» князьлы, воӧм мыстиыс, пӧдаритас сійӧс. Сергей Александрович зывӧка видзӧдлас сы водзын пидзӧсчаньӧн сулалысь чери кыйысь вылӧ, коді тіралан киясӧн кутӧ ловъя стерлядя вор, тшӧктас босьтны ворсӧ, ачыс нюжӧдас Белоголовлы кредитка... куим шайт!
Йӧз смек вылӧ лэптісны чери кыйысь Белоголовӧс.
Кырулын олӧма йӧз пиысь кодсюрӧ ӧні на помнитӧны Белоголовлӧн шуда стерлядь йылысь, коді воис водка сорӧн царскӧй рӧд кынӧмӧ.
А коми поэт Нёбдінса Виттор (В. А. Савин) та кузя казьтылӧ «Сыктывкар» поэмаын тадзи:
«Волігас уналысь унатор горш князьыд «лыйӧма».
Белоголовлысь сэк пуд джынъя стерлядь «кыйӧма».
* * *
Василий Фёдорович 1909 воын, ссылка помасьӧм бӧрын, муніс Сыктывкарысь. Но Москваын овны сійӧс эз лэдзны, сы вӧсна овмӧдчис Нижний Новгородын (ӧні Горький). Кӧсйис пырны кытчӧкӧ уджавны. Но сійӧс, «политически неблагонадёжнӧйӧс», некытчӧ эз босьтны.
Дас кӧкъямыс арӧсӧн Василий Фёдорович вуджис нелегальнӧй олӧм вылӧ, лоис профессиональнӧй революционерӧн. Сійӧ уджаліс партийнӧй организацияын, пӧртіс олӧмӧ большевикъяслысь заданиеяс. Тані Нешумов вӧлі вербовщикӧн ленинскӧй партийнӧй школаын, коді уджаліс заграницаын (Каприын, Парижын).
1910 воын Василий Фёдорович бара сюрӧ царскӧй охранка киӧ. Арестуйтасны сійӧс Москваын и веськалӧ Бутырскӧй тюрьмаӧ. Пукаліс сэні тӧлӧдз. Кывліс, мый сійӧс кӧсйӧны нуны войвылӧ. А шоныд паськӧмыс эз вӧв.
Этапнас нутӧдз кымынкӧ лун войдӧрджык Нешумовлы тюрьмаас висьталісны: сы дінӧ воӧма аддзӧдчывны гӧтырыс. А сійӧ эз вӧв гӧтыра. Вӧлӧмкӧ, большевикъяс аслас ёрт дінас мӧдӧдӧмаӧсь ӧти томиник подпольщикӧс — А. Сугробоваӧс — шоныд кӧлуйӧн. Сійӧс сёрӧнджык арестуйтӧны жӧ да ыстӧны ссылкаӧ Усть-Сысольскӧ.
Василий Фёдоровичӧс этапӧн вайисны Яренскӧ. Но царскӧй полиция ссыльнӧй большевикъясӧс ӧти местаын дырсӧ эз видз. Жандармъяс полісны, мед большевикъяс эз йитчыны местнӧй йӧзкӧд. Во мысти Нешумовӧс вуджӧдӧны Усть-Сысольскӧ жӧ.
Тані большевикъяс тшӧкыда чукӧртчывлӧны собраниеяс вылӧ, тӧлкуйтӧны текущӧй политика йылысь, велӧдӧны Маркслысь, Ленинлысь произведениеяс. Гуся собраниеяссӧ унаысь чукӧртлывлісны Алексей Петрович Базов ордын гӧбӧчас. Кӧзяиныс сэтчӧ стружитӧм кыз пӧвъясысь вӧчис кузь пызан. Мыйкӧ кӧ собрание мунігас тыдовтчас повзьӧдчантор (ӧшинь увтіыс вуджӧртас полицейскӧй, либӧ пырӧны керкаас бокӧвӧй йӧз), Евдокия тьӧтка либӧ сылӧн нывъясыс кухня джоджас кокнас кыкысь зымкнитӧны: ланьтӧй пӧ.
Политссыльнӧйяс ӧтлаасьлісны, быттьӧ чери кыйигӧн либӧ пикник вылын, мӧдлапӧлын, «Зӧлӧтӧй гӧраын», Сьӧд шор дорын (Кырув сайын), аддзысьлісны Малыгин Мишӧ йӧрын (Кӧдзвылын) картупель керигмоз.
Большевикъяс ордӧ волывлісны татчӧс йӧз: Изкарысь Шешуков нывъяс (Антонина Ивановна, Марья да Евдокия Яковлевнаяс, Анна Павловна), Кӧдзвылысь Цивилёва Христина Андреевна, Малыгина Агния Павловна.
Политссыльнӧйяс некымынлаын лӧсьӧдалісны явочнӧй квартираяс. Сідз, Изкарын сэтшӧм явочнӧй квартираыс вӧлі Анна Яковлевна Шешукова ордын. Сэтчӧ волывлісны не сӧмын ссыльнӧйяс, волывлісны и татчӧс йӧз, ёнджыкасӧ гимназисткаяс. Сэнъясын лыддьывлісны уна рефератъяс, нуӧдавлісны беседаяс. Кымынкӧ реферат лыддис и В. Ф. Нешумов.
Полиция ёна кыйӧдчис В. Ф. Нешумов да С. Жгенти бӧрся (Жгенти овліс Базовъясын жӧ). Ӧтчыд Базовъяс ордӧ локтісны куим полицейскӧй. Нешумов ёртыскӧд вӧліны ас кежаныс, лыддисны нелегальнӧй книгаяс. Кортӧм гӧстьясӧс найӧ казялісны сёрӧн — кор найӧ кайӧны нин вӧлі кильчӧ поскӧдыс. Мый вӧчны? Нешумов кватитіс пызандорса стул вылысь кӧвйӧн кӧрталӧм книга чукӧр, босьтіс ассьыс да другыслысь лыддян книгаяссӧ, нуис кухняас, шыбитіс джаджйӧ. Волнуйтчӧмӧн видзӧдліс кӧзяйка вылӧ да бӧр пырис аслас комнатаӧ.
Евдокия тьӧтка страсть эз любитлы полицейскӧйястӧ. Мыйӧн найӧ локтасны, пыр жӧ вӧлі каяс пӧлатяс, аслас вольпась вылӧ. Сылӧн вӧлі помка лӧгавны «югыд кизя сюраяс вылӧ».
Евдокия тьӧтка верӧсыскӧд ас орданыс важысянь видзлісны политссыльнӧйясӧс. Налӧн вӧлі пи — Михаил, учитель, коді велӧдіс Ижмаын. Михаил быд во каникул дырйи гожӧмъяснас волывліс бать-мам ордас да зэв лӧсявліс политссыльнӧйяскӧд. «Насянь жӧ морт нога олӧмтӧ коркӧ аддзылан», — шулывліс пиыс мамыслы. Михаил Алексеевич 1906 вося гожӧмын отсаліс политссыльнӧй Пашинлы пышйыны карысь. Тӧдса пур кылӧдыськӧд сёрнитчис да пуксьӧдіс пур вылас, сетіс сылы ассьыс паспортсӧ. Пашин паспортсӧ сэсся бӧр мӧдӧдіс почтаӧн, заказнӧй письмӧӧн. Письмӧсӧ жандармъяс почта вылын восьтісны, аддзисны паспорт Михаил Алексеевич Базов ним вылӧ. Сэсся и заводитчис! Кутісны кыскавны, юасьны Мишаӧс, семьясьыс ставнысӧ. Жандармъяс тӧдмалісны, мый Михаил лыддьӧ гуся книгаяс, да и йӧзӧс «мутитӧ». Евдокия Михайловнаӧс пи кузяыс унаысь корлісны полицияӧ, повзьӧдлісны. Ачыс полицейскӧй начальник Голубьев воліс Базовъяс ордӧ, путкыляліс ставсӧ. А грӧзыс мыйта вӧлі: «Пуксьӧда, сісьта, ӧшӧда!» — чиршӧдліс сійӧ Базов семьяӧс^Базов Михаил Алексеевич 1912 воын муніс Петербургӧ, сэні велӧдіс школаын. Кулі Великӧй Отечественнӧй война дырйи, кор Ленинград вӧлі блокадаын./^.
...Полицейскӧйяс шобсисны квартирантъяс комнатаын да локтісны кухняӧ. Евдокия тьӧтка шебрасис юр вывтіыс, лэдзчысис узьӧм улӧ.
Полицейскӧйяс мунӧм бӧрын Нешумов юаліс:
— Евдокия Михайловна, кытчӧ дзебин книгаяснымӧс?
Нывбаба мыччысис пӧлатьсянь, скӧра вочавидзис:
— Пачӧ сюйи!
Нешумов шай-паймуні, уськӧдчис пач дорӧ, восьтіс пӧдансӧ, кватитіс укват да кыскис матӧ ведра ва тӧрмӧн чугун.
— Абу сотчӧмаӧсь, — кокниа ышловзис сійӧ.
— Рытъя ӧднад оз сотчыны, — нюммуніс кӧзяйка.
— Кыдзи тэ путьмин пачас сюйны, Евдокия Михайловна? — серӧктіс Жгенти.
— Пикӧ воан да быть! Лӧді чугунӧ, дай сюйи. Кытчӧ нӧ сэсся дзебан.
Дыр сералісны книгаяс пачӧ дзеблӧм вылын. Торъя гылыда сераліс Жгенти. Сійӧ вӧлі ён морт, быттьӧ веськыда мусянь тэчӧма. Да и серамыс вӧлі гора, керка пытшкӧссӧ косялӧ.
* * *
Василий Фёдорович Нешумов 1913 воын муніс Сыктывкарысь. Пӧся, топыда кутлӧмӧн прӧщайтчис сійӧ аслас ёртъяскӧд.
— Аддзысьлытӧдз! — шуис сійӧ.
— Мӧдлаын нин, Вася, аддзысям!.. Гашкӧ, гажаджыкинын, — вочавидзисны колльӧдысь политссыльнӧйяс.
Нешумов муніс Москваӧ. Сійӧс босьтісны армияӧ, кӧні сійӧ сідз жӧ нуӧдіс революционнӧй удж. Империалистическӧй война (1914 воын) ӧзйӧм бӧрын Василий Фёдоровичӧс «наказание ради» первойсяньыс жӧ мӧдӧдісны фронт вылӧ, передӧвӧй линия вылӧ.
Октябрьскӧй революция бӧрын Василий Фёдорович Нешумовӧс партия мӧдӧдӧ Восточнӧй фронт вылӧ комиссарӧн ыджыд военнӧй продовольственнӧй базаӧ. Гражданскӧй война помасьӧм бӧрын Нешумов Краснӧй Армияысь демобилизуйтчӧ да уджалӧ Москваын ответственнӧй кӧзяйственнӧй уджъяс вылын, тшӧкыда ветлывлӧ Наркомвнешторглӧн командировкаяс серти заграницаӧ.
Москваын олігӧн В. Ф. Нешумов тшӧкыда аддзысьліс ӧтлаын ссылкаын вӧвлӧм мукӧд большевикъяскӧд.
Волывліс Нешумов дінӧ и Жгенти, коді уджаліс лунвылын.
Найӧ тшӧкыда гаравлісны Сыктывкар йылысь. Та вылӧ помкаыс вӧлі и мӧдтор. Накӧд тшӧтш сёрнитліс Василий Фёдоровичлӧн гӧтырыс — коми нывбаба, Анна Алексеевна Нешумова, вӧвлӧм Базова.
В. Ф. Нешумов кулі Москваын 1938 воын.
Ми ыджыда аттьӧалӧмӧн казьтылам важ большевикъясӧс, кодъяс зілисны садьмӧдны уджалысь йӧзлысь вежӧрсӧ. Тюрьмаяс, ссылкаяс, катаргаяс эз чегны большевикъяслысь воля, найӧ пыдын кутісны ас сьӧлӧманыс му вылын ӧти правда — Ленинлысь правда, тышкасисны великӧй вождьлысь индӧдъяссӧ олӧмӧ пӧртӧм вӧсна, кӧдзисны уджалысь йӧз пӧвстын правдалысь кӧйдыссӧ.
