ПЕТА ПАСЬКЫД МИР ТУЙ ВЫЛӦ

Вӧтын моз мукӧддырйи уськӧдчывлӧ тайӧ серпасыс. Меным ар куим кымын. Шоныд гожся праздник лун. Верстьӧяс петӧмаӧсь керкаысь кильчӧ вылӧ да мый йылысь кӧ гораа варовитӧны ас костаныс. А ми, челядь котыр, ворсам-котралам керкабердса эжа вылын. Но сэні меным кыдзкӧ дзескыд нин. И со, пока верстьӧяс эз казявны, котӧрта керка сайті мир туй вылӧ кайысь векньыдик ордым кузя заворлань. Окота вуджны завор вомӧн да петавны паськыд мир туй вылӧ, кытчӧ менӧ оз на лэдзны. Завор ӧтар-мӧдарсӧ, мед кокниджык вуджны, пыкӧма паськыд пӧвъясӧн. Тэрмасьӧмӧн кая пӧв кузяыс да зіля воськовтны завор вомӧныс. Но друг кӧлыса гачӧй крукасьӧ кутшӧмкӧ тыдавтӧм увйӧ да ме тімбыльтча ас йӧрса эжа вылӧ.

Дерт жӧ, гораа бӧрддза. Ог весиг сыысь, мый дойми. Забеднӧ, мый эг вермы вуджны заворсӧ да петавны паськыд да гажа мир туй вылӧ. А сэк кості менӧ воштӧмаӧсь нин да корсьӧны. И со батьӧй босьтӧ менӧ моздорӧ, шлопйӧдлыштӧ небыд местаӧд, медым ог лэчтав, да бӧр нуӧдӧ горт дорӧ.

Сӧмын неуна быдмыштӧм бӧрын нин ас кежысь куті петавлыны мир туй вылӧ. Гожся жар лунъясӧ ёна пуртікасьлім мир туйвывса кос лыаас. Сэки асфальтыд эз на вӧв. А меным окота вӧлі тӧдны, кузь-ӧ тайӧ мир туйыс да ылӧдз-ӧ сійӧ нуӧдӧ. Но вывті ылӧдз мир туй кузя ми, челядь чукӧр, дерт, эгӧ на лысьтӧй ветлыны.

Та пыдди юксьывлім ӧта-мӧдкӧд мӧвпъясӧн, мый эм да мый абу тайӧ мир туй саяс. Быдӧнлӧн ӧд миян пиысь вӧліны матыссаяс да тӧдсаяс, кодъяс олісны кӧнкӧ ылі каръясын да сикт-посёлокъясын да кадысь кадӧ волывлісны ас чужан сиктаныс тайӧ мир туй кузяыс. Мир туйыс быттьӧ вӧлі вӧр пӧвстӧ вошӧм ичӧтик сиктлӧн став мирыскӧд дзик ӧти йитӧдӧн. Ми ошйысьлывлім ӧта-мӧдлы, кодлӧн коді да кӧніджык олӧ да мыйджык вайлывлӧ ас сиктӧ волігӧн гӧстинеч пыдди. Дерт жӧ, быдӧн сэки мӧвпаліс сы йылысь, мый верстяммӧм бӧрын сідзжӧ мунас велӧдчыны, уджавны да овны ылі карӧ либӧ посёлокӧ да сідзжӧ кадысь кадӧ кутас волывлыны ас чужан сиктӧ тайӧ чуклялысь туйӧдыс. Корсюрӧ ми ылӧкодь нин ветлывлім мир туй кузяыс. Но сійӧ помтӧг кыскывліс сьӧд вӧр шӧрӧд ӧти чукыльсянь мӧдӧдз. Кажитчӧ, сылӧн эз вӧв пом ни дор. Ми повзьывлім да бӧр бергӧдчывлім гортлань.

Но бӧрынджык нин гӧгӧрвоим, мый миян мир туйным абу жӧ вӧлӧма помтӧм. Ӧтарсяньыс сійӧс вомӧнавліс Дзӧля Слуда весьтын нӧшта на паськыдджык туй, коді и вайӧдліс сэсся ветлысь-мунысьясӧс миян мулӧн медся ылі пельӧсъясӧдз. А мӧдарсяньыс мир туйыс, вӧлӧмкӧ, помассьӧ Даньдорын. Сэні сылы водзӧ муннысӧ эз сет паськыд Эжва, коді вӧчліс зэв ыджыд чукыль Пальсянь Отйӧдз.

Но ми сэки та йылысь эгӧ на тӧдӧй. И кӧть сійӧ кадӧ вӧлі полам на мунны кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ паськыд мир туй кузя, но сы пыдди миянлы вӧліны матыссаӧсь да ёнджыка тӧдсаӧсь мукӧд ичӧтджык туйяс да ордымъяс, кодъяс вомӧнавлісны тайӧ мир туйсӧ. Ӧтияс нуӧдісны вадорлань, мӧдъяс — вӧрлань. Мича гожся лунъясӧ зэв долыдпырысь да гажапырысь ветлывлім вадорлань нуӧдысь ӧти либӧ мӧд туй кузя. Тӧдам вӧлі, мый найӧ абу нин сэтшӧм кузьӧсь. Коркӧ-некоркӧ петкӧдасны веретяяс да видзьяс вомӧн чуклялӧм бӧрын Эжва дорса лыа вылӧ. Сэні и помассьӧны. Сэні некытчӧ нин ылавнытӧ. Да вадорад кӧть и туйтӧгыс вӧлі лэччывлам. Сӧмын тай мудзан жӧ турун пӧвсттіыс собнысӧ да бара веськӧдчан туй вылӧ.

Сэк жӧ, быдмыштӧм бӧрын, миянӧс вочасӧн пыр ёнджыка кыскисны ас дораныс вӧрса туйяс. Но ми наысь полыштімкодь жӧ на. Сё дивӧ! Вӧрас пыригӧн туйыс зэв паськыд. Кӧть тракторӧн, кӧть машинаӧн прӧйдит. Но со мунан километр-мӧд дай коймӧд, и вӧрса туйыд вочасӧн заводитӧ векняммыны. Кажитчӧ, быттьӧкӧ оз нин тырмы сылӧн вын-эбӧсыс писькӧдчыны нэмӧвӧйся парма вомӧныс. И кӧнкӧ Кыддза шор сайын нин муртса-муртса тӧдчӧ сылӧн серыс, а сэсся ыджыд изъясӧдз воӧм бӧрын дзикӧдз вошӧ. Сэки ӧтилаӧ сетчылан. Но казялан, мый тайӧ вӧр кыскалан зэв важся туй да сійӧ тӧдлытӧг жӧ помасьӧ. Веськӧдчылан мӧдлаӧ кутшӧмкӧ тӧдтӧм ордым кузя. Но тайӧ туйыс, вӧлӧмкӧ, йӧраяслӧн, кодъяс юны волывлӧны Кыддза шорысь васӧ. А сійӧ муртса тӧдчысь ордымыс, кыті тэныд колӧ петны вӧрсьыс, быттьӧ сералӧ тэ вылын да нарошнӧ дзебсясьӧ, тӧдмалӧ тэнсьыд сюсьлунтӧ. Кужин кӧ пырны пыді вӧрӧ, куж и петны. Мӧд ногӧн, кыдзи нӧ тэнӧ донъявны, лыддян кӧ асьтӧ пармаса олысьӧн. Збыльысь ӧд, ичӧт дырйи, кор кайлывлі нин вӧрӧ тшакла да пувла, кымынысь со тадзи кымӧра лунъясӧ кытшлавлі вӧрӧдыс тӧдса туй корсигӧн. Бур, мый верстьӧяссянь велалі да некор эг тэрмасьлывлы та дырйи, некор эг шӧйӧвошлы. Дыр сэки сулавлывлі ӧти местаын. Видзӧдлывлі и кымӧръяс вылӧ, кытчань найӧ кывтӧны, и пожӧмъяс да козъяс вылӧ, и кодзувкоткаръяс вылӧ, и медбӧрын менам нырисӧй эз ылӧдлывлы менӧ да век петкӧдліс дыр виччысяна ордым. Сійӧ ордымыс сэки вӧлі тэныд мусасьыс-муса да донасьыс-дона.

Но кӧть мый, а век жӧ парма пӧвстӧ вошӧм менам сиктлӧн олӧмыс вӧлі медсясӧ йитчӧма абу вӧрса либӧ вадорса туйяскӧд да ордымъяскӧд, а буретш тайӧ мир туйыскӧд. Сиктыс эськӧ быттьӧ и оліс ас кежысь олӧмӧн. Но став гырысь да тӧдчана вежсьӧмъясыс, кодъяс мунлісны сиктын, заводитчывлісны буретш тайӧ мир туйӧдыс локтӧм войтырсянь. Бӧрынджык нин гӧгӧрвои, мый менам челядьдырся мир туйыд эз нин вӧв сэтшӧм паськыд да веськыд. Ёна чуклявліс нэмӧвӧйся пармаӧд. Да и воӧдчыны сы кузя миян сиктӧдз, торйӧн нин тулыс-арын да тӧвся бушковъяс дырйи, эз нин вӧв сэтшӧм кокни. Та вӧсна ӧд и унаӧн сэки ветлывлісны бокӧ пароходъясӧн. Пуксян рытнас да коркӧ асывнас воан карӧ. Либӧ нӧ жӧ мӧдӧдчан кӧ подӧн либӧ телегаа вӧлӧн сійӧ жӧ карӧдзыс, быть нин ковмас Койтыбӧжын либӧ Слӧбӧдаын узьмӧдчыны. Збыльысь эз вӧв кокни воӧдчыны сійӧ кадӧ весиг орчча сиктъясӧдз, ог нин нинӧм шу ылі кар-посёлок йылысь. Та вӧсна и помтӧг ылын кажитчыліс сэки ставыс. И чайтан вӧлі весиг, мый ӧстальнӧй мирыс олӧ кутшӧмкӧ дзик мӧд нога олӧмӧн. А миян сиктлы Енмыс сиӧма нин быттьӧ овны абу мукӧд мозыс.

Но уна во мысти нэмӧвӧйся пармасӧ вундіс асфальтӧн вевттьӧм веськыдсьыс-веськыд туй. Сэки ставыс быттьӧ лоис дзик орччӧн. Выль мир туйыс ёна матыстіс миян дінӧ мукӧд кар да сикт. Вошисны кытчӧкӧ Эжва кузя кывтысь-катысь юсь кодь еджыд пароходъяс. Кодлы нӧ окота сутки джын кайны да мӧд сы дыра жӧ лэччыны. Пуксьы ӧні автобусӧ и со нин час мысти воан коркӧя ылі карӧдз. Удитан ставсӧ вӧчны, а рытнас бӧр воӧдчыны гортӧдз.

И век жӧ меным унаторйӧн ёна дона сійӧ важся гожся кадӧ буса, тулыс-арӧ сапӧг гӧленьӧдзыд няйт, а тӧвся пӧраӧ лымйӧн тырӧм сук парматі чуклялысь мир туйыс. Ӧд буретш тайӧ важ мир туй кузяыс миян сиктӧ воисны медводдза тракторъяс, кодъяс вылӧ сійӧ кадӧ ёна шензьӧмӧн видзӧдісны менам пӧль-пӧч. Тайӧ мир туй кузяыс жӧ нуӧдлісны сьӧд войясӧ Сталин кадся лагеръясӧ мыжтӧм мыжаясӧс. То ли шор бокысь гусьӧн вайӧм нӧб турунысь, то ли тшыгъялысь челядьлы китыр сю босьтӧмысь, то ли картупель му вылысь коляссӧ ӧктӧмысь. Гежӧд кодкӧ бӧр бергӧдчыліс на пӧвстысь. И ӧтнас мир туйыс тӧдӧ, кутшӧм шог мӧвпъясӧн восьлалісны сэки менам сиктсаяс конвоиръяс коласын да мый думайтісны асланыс водзӧ олӧм йылысь. Буретш тайӧ мир туй кузяыс колльӧдісны ыджыд война вылӧ мамъяс, гӧтыръяс, невестаяс, нывъяс сиктса мужичӧйясӧс, ассьыныс пиянсӧ, верӧсъяснысӧ, жӧникъяснысӧ, батьяснысӧ. Буретш праздник лунӧ ӧд, вӧлӧмкӧ, воӧма сэки тайӧ шогсьыс-шог юӧрыс. И быттьӧ, шондіа лун вылас видзӧдтӧг, ыджыд сьӧд кымӧр ӧшйис сэки сикт весьтын. Кымынысь сэсся, кузь лунтыр сьӧкыд мужичӧй удж бертӧм бӧрын, сиктса аньяс петавлісны мир туй вылӧ да синъяс доймытӧдзныс видзӧдісны ылі вӧрлань, код сайӧ дзебсьыліс мир туйыс. Виччысисны, оз-ӧ тыдовтчы кутшӧмкӧ шынеля морт. Кымын узьтӧм вой кольлі сэки сиктса аньяслӧн. Но эз тэрмасьны гортланьыс мир туй кузяыс воинъяс. Кызвыныс ӧд на пиысь колис куйлыны йӧз муын. Кымын синва сэки киссис сиктса аньяслӧн тайӧ мир туй вылас. Гашкӧ, та вӧсна и сиктас топыдджык вӧлі мир туйыс. Медбӧрын коркӧ тайӧ мир туй кузяыс, сьӧкыд нёль во мысти, вайисны победа йылысь юӧр. Кутісны воавны бӧр гортӧ ловйӧн кольӧм, уна ранаяса, ӧтка-ӧтка салдатъяс, мед нёль во сьӧкыда воюйтӧм бӧрын босьтчыны асланыс нэмӧвӧйся уджӧ — гӧрны да кӧдзны, турун пуктыны, пӧрӧдны вӧр, стрӧитчыны. Мый вӧчан? Олӧмыс ӧд оз сулав места вылас. Кӧть и сьӧкыд. А колӧ мӧвпавны водзӧ аскиа лун йылысь.

Ӧні сійӧ кадся фронтӧвикъяссьыс миян сиктын некод нин абу ловъя. Тӧдчисны, тыдалӧ, окопын коллялӧм воясыс да ранаясыс. Да ӧд и победасяньыс со ветымынысь унджык во нин колис. А менам син водзын быттьӧ ӧні на сулалӧ сійӧ, ньылӧмсьыс едждӧдӧм гимнастёркаа, мудз да сэк жӧ шуда чужӧма миян сиктса фронтӧвик, да кутлӧ-окалӧ сыркъялысь гӧтырсӧ. Кӧть эськӧ ме сэки эг на вӧв, но менам паметьӧ мыйлакӧ йиджтысьӧма буретш тайӧ серпасыс. Тӧда, мый буретш тадзи вӧлі.

Тайӧ мир туй кузяыс уна во сайын нин муні ме карӧ да ӧні сӧмын кадысь кадӧ волывла ас сиктӧ. И быдысь менӧ туй дорӧ петӧмӧн паныдалӧ мам. Нимкодьысла чышкыштӧ синвасӧ.

Ӧнія мир туйыс таляліс важся мир туйсӧ да талунъя том войтыр, дерт, оз нин кужны висьтавны, кутшӧмӧн сійӧ вӧлі. А талун мир туйыд быттьӧ ышнясьысь ичмонь кодь. Лун и вой сы кузя лыдтӧм-тшӧттӧм автобус да машина мунӧ. Весиг сьӧкыд висьтавны, кутшӧм топыда йитіс мир туйыс миянлысь сиктнымӧс Сыктывкаркӧд да став ӧстальнӧй мирыскӧд. Оз сӧмын миян сиктлы ков, вӧлӧмкӧ, карыд, кытчӧ быд лун асланыс тӧжд-могӧн ветлӧдлӧны сиктсаяс. Но и карыд, кыдзи тыдовтчис, оз вермы овны сикттӧг. Видзӧдтӧ, кымын выль стрӧйба кыпӧдӧны карсаясыд миян Эжва берегса нӧрысъяс вылӧ. Воӧма налы сьӧлӧм выланыс татчӧс вӧр-ваыс. Гожӧмнас гортдорса вӧрысь ас сиктсатӧ гежӧда аддзылан. Унджыкыс карса. И вадорын сідзжӧ. Шойччан луныд воны мӧдас да рытсяньыс нин помтӧм машина мӧдӧдчӧ мир туй кузя Пальягӧ. Дерт, сиктсаяс зумыштчывлӧны жӧ мукӧддырйи. Став вӧрсӧ пӧ грабитӧны да урӧстӧны. Миянлы пӧ нинӧм оз коль. Мый татчӧ шуан. Кутшӧмакӧ, дерт, и сиктсаясыд правӧсь. Локтӧм мортыд вӧрсьыд зільӧ босьтны кыдзи позьӧ унджык да оз мӧвпыштлы сійӧс видзӧм йылысь. Но ӧд кужӧмӧн кӧ кӧзяйствуйтны татчӧс вӧрын, бура вӧдитчыны сылӧн озырлунъясӧн, ёнджыка тӧждысьны вӧр-васӧ видзӧм вӧсна, чайта, омӧльыс оз ло ни сиктсалы, ни карсалы.

Талун мир туйыд сэтшӧма матыстіс карсӧ сикткӧд, мый сиктса олысь омӧля нин мыйӧнкӧ торъялӧ карсаысь, торйӧн нин томъяс йылысь кӧ сёрнитны. Сідзи жӧ пасьтасьӧны. Сэтшӧм жӧ мӧвпъясӧн олӧны. И, дерт, жаль овлывлӧ сӧмын сыысь, мый вошӧ сиктыслӧн ас нога олӧмыс, вошӧ коми олан сямыс, аслыспӧлӧс ӧбичаыс, видзӧдласыс. Казяла, да пыр ёнджыка миян сиктысь ӧнія том йӧз заводитӧны яндысьны ас чужан кывсьыс. Бӧрын, дерт, коркӧ сюсьмасны да гӧгӧрвоасны жӧ, мый весьшӧрӧ ӧтдортчисны мам кывсьыныс, но оз-ӧ сэки сёр нин ло. И тайӧ мир туйыс жӧ ӧд быттьӧ отсалӧ бырӧдны сиктлысь асшӧрлунсӧ.

Но мый вӧчан. Олӧмыс мунӧ водзӧ. Ставыс гӧгӧр вежсьӧ. И сӧмын-ӧ мир туй таысь мыжа. Оз, оз позь сӧмын сійӧс мыждыны. Видзӧдлам медводз, сідзи-ӧ олам ми асьным. Но та йылысь тай казьтыштан сӧмын бӧръя здукъясад нин.

Мир туй кузя жӧ мӧдӧдӧны бӧръя туйӧ ас сиктса олысьӧс. Абу матын шойнаӧдзыс. Оз тэрмась машинаыс. Чӧла пукалӧны гортйыскӧд орччӧн кулӧмалӧн рӧдняыс. Мӧвпалӧны, мый абу жӧ тай помтӧм морт нэмыд. И он век ов сідзи, кыдзи колӧ. Но та йылысь думыштлан мыйлакӧ сӧмын бӧръяпомас. И мед жӧ мортыслӧн лолыс, мир туй кузя шойналань мунігӧн, медбӧръяысь казьтыштас ассьыс олан туйсӧ да ликтас аслас матыссаяслы, кыдзи эськӧ водзӧ тӧлкӧнджык овны. И буретш мир туйыс сэки чӧла да небыда байкӧдӧ медбӧръя туйӧ мунысь коркӧя мортӧс да быттьӧкӧ тшӧтш шогсьӧ машина кузолын пукалысьяскӧд сійӧ морт вӧснаыс, коді коркӧ медводдза воськовъяс вӧчлывліс тайӧ мир туйӧдыс.

Унатор эськӧ вермис висьтавны миян сиктса мир туйыс. И бурсӧ. И омӧльсӧ. Тӧрытъя да талунъя войтырлӧн олӧм йылысь. Ӧд ставыс сы пыр прӧйдитӧ. Но мыйлакӧ тай чӧв олӧ. Оз петкӧд йӧзӧ ассьыс тӧжд-шогсӧ, майшасьӧмъяссӧ. А меным кажитчӧ, мый тайӧ мир туйыс миян сиктлӧн аслыспӧлӧс вынйӧра сӧн, коді сетӧ сылы олӧмсӧ, вын-эбӧссӧ, радлунсӧ и шогсӧ. И сытӧг сиктыс быттьӧ абу.