ПАШ МИШ ДА КАНЬ

Сійӧ асылӧ, кор висьӧмыс кӧрт асыкӧн топӧдіс Паш Мишӧс, пач трубаын омляліс вой тӧв. Дзик пон гӧлӧсӧн — кузя, гажтӧма, повзьӧдчана. «Быттьӧ морт кулӧм водзын», — шогпырысь думыштіс дэбалӧм паччӧр вылын куйлысь Миш да восьтіс синъяссӧ. Ваньӧ нима каньыс нюжӧдчӧма орччӧн, но садьмӧма жӧ нин, легӧдчӧмтӧ кыліс да сюся дзоргис-видзӧдіс аслас вердысь-юкталысь вылӧ. Паш Миш малыштіс сарӧга кинас каньлысь небыд гӧна мышсӧ, пель вужъяссӧ, путкыль юрсӧ да синваыс кутіс доршасьны. Со ӧд мый выйӧдз воис, чуньясыс чеччалӧны-тіралӧны кань мыш вылас, весиг кывтӧм пемӧстӧ вердны эз кут вермыны...

Ружтігтыр бергӧдчис веськыд бок вылас, синсӧ чӧвтліс пачводз ӧшиньлань. Сы пыр тыдалісны град йӧрыс, пывсян пельӧсыс, разіпели куйлысь пес чуркаяс. Сӧмын здук мысти Миш казяліс: тӧрытъя серти ывла вылыс дзикӧдз вежсьӧма. Югдыштӧма быдӧн, лоӧма сӧстӧм да мича. Ӧти войӧн, Паш Мишлӧн узигкості, шняпкӧма-усьӧма кык чунь судта лым. «Тӧв воӧма, а менам пескӧй поткӧдлытӧм и коли», — бара на кырыштіс Паш Мишлысь вежӧрсӧ шог мӧвп. Но тайӧ мӧвпыс муртса удитіс инмӧдчывны, сэсся ӧдйӧ вешйис бокӧ, лэбзис кытчӧкӧ; Мишӧс тӧрытъя моз кутіс лёкысь тірӧдны, вукӧдны, вомас ылькнитіс-локтіс пӧсь дуль...

Бӧръя кадас керкаса кӧзяин узьлывліс паччӧрас, ывла вылын ыркнитіс да, пӧрысь мортлӧн ки-кокыс корсис шоныдін. Катӧдіс гӧбӧч вылас кыз шебрас, мича дзоридзьяса ыджыд юрлӧс, ассьыс важиник сьӧд гӧна пасьсӧ. Думсьыс кузь тӧв кежлӧ дасьтысис. Он ӧд тӧд поводдятӧ, гашкӧ, кутшӧма кӧдздӧдас, пашлякӧн шлачӧдчысь лунъяс на пуксясны. Дай сьӧлӧмыс бурмыліс шоныд пач мыш вылӧ ляскысьӧмысь. Водан да, аслыспӧлӧс кӧрӧн ӧвтӧ нырад. Шог да чепсасьысь думъястӧ лӧньӧдысь, морӧстӧ шоныд выйӧн мавтысь сынӧдӧн. Сёрйын тонӧ ас киӧн быдтӧм лук ӧшалӧ-косьмӧ, пемыд пельӧсас важ кӧлуй тэчӧма ӧти чукӧрӧ, ставсӧ дӧмӧма-песлалӧма, коркӧ, гашкӧ, ковмылас на; пӧлатьын гын сапӧгъяс ӧти радын сулалӧны, виччысьӧны жӧ лым усьӧмсӧ, выль ботан кӧрт тув вылӧ стен бокас пысалӧма... И быдӧнсянь аслыснога кӧр ӧвтӧ, найӧ сӧлькнитчӧны-ӧтлаасьӧны да артмӧдӧны сійӧ муса сынӧдсӧ, кодӧс Паш Миш шуӧ паччӧр сынӧдӧн. Небыдик сійӧ, ас, став керка пытшкӧссӧ шонтысь.

Паш Миш тюп-тяпкерис косьмӧм вом доръяснас, выныштчыліс чеччыны, медым юшка восьтны да ыркалӧм пачӧ би сюйны, но гырддза вылӧдзыс и кыпӧдчис — коскас быттьӧ лэчыд черӧн сӧтыштісны, ойӧстіс гораа, каньсӧ повзьӧдіс. Сьӧкыд уль кольта моз пӧри-шлапкысис мыш вылас, син водзас югыд би-кодзувъяс чепӧсйылісны. «Кынмыссьӧма, тыдалӧ», — мӧвпыштіс Миш да кунис синъяссӧ, сэсся ӧдйӧ, пыдісянь, вом тырнас кутіс апавны кос лук кӧра сынӧдсӧ. А сьӧлӧмыс мый вынсьыс гыпкис-нетшкысис, пыр ӧдйӧджык йӧткаліс сӧнъясӧдыс пӧрысь вирсӧ, быттьӧ бӧръяысь, быттьӧ дзик тайӧ здукас мудзас да ланьтас, помалас ассьыс уна вося уджсӧ.

Лун кык-куим сайын Паш Миш пес поткӧдліс. Коді тойліс петавнысӧ, сюра мутиыс тӧдӧ. Вайлісны пессӧ картупель керӧм бӧрын нин сельпоса уджалысьяс Сидӧр Гриш да Певрунь Ӧльӧ. Гузьгисны-кисьтісны трактор телегаӧ шыблалӧм чуркаяссӧ Паш Мишлӧн дзик потшӧс вылӧ, вазӧдісны-пӧрӧдісны, мисьтӧм чужӧмъясыд, быдса кык прасла. Мишлы бара удж вӧчисны. Пӧрӧдасны, дерт, шома юраӧсь вӧліны да. Синтӧм гутъяс моз мыччысьлісны трактор пытшсьыс, телега бердас шашаритчӧмӧн воськов-мӧд вӧчлісны эськӧ, но водзӧсӧ кокныс эз ну. Сӧмын ӧти «кисьт!» кыв вомныс изіс. Дозтӧ налы быть лои петкӧдны, еджыдӧс на, он кӧ ӧд сет, мӧдысь оз дорйыны. Нӧшта ызгыны кутасны сикт пасьтала: Паш Мишлы пӧ пестӧ ӧшинь улӧдзыс вайим, Эжва боксянь, ласта вывсянь, а сійӧ, скуп мортыд, весиг юрнымӧс эз веськӧд. Пӧрысь кутшӧн на нимтасны, сьӧм чӧжысь мортӧн. Сиктад сё удж лоӧ бергӧдны, да мӧдысь на дорӧ он матыстчы, «кую» шуасны дай. Ковмас сэки виньгыртны либӧ мунны да лесопунктса уджалысьяслы юрбитны. А наысь, юр вундысьяссьыд, ӧти дознад он на мын, кык ли куим сулеяӧн лоӧ мынтысьны. Тьпу! Мамтӧ шогӧдысьяс! Но и олӧм вӧльнӧй светас пуксис. Быд жель бергӧдӧмысь курыд зелля пычкӧны.

Пестӧ вайӧм бӧрын Паш Миш унсӧ воштіс, инас эз кут ӧшйыны. Телепит вӧлі поткӧдлыны потшӧс бокын куйлысь чуркаяссӧ, колскӧдны найӧс лым усьтӧдз, тэчны дась пессӧ выль лэбулӧ, кодӧс Паш Миш гожӧмбыд ӧтнас тотшкӧдіс-вӧчис. Позис, дерт, и виччысьыштлыны, нӧрӧвитыштлыны прамӧй кӧдзыдъясӧдз. Сэки поткӧдчынысӧ кивывджык, бура сетчӧны чуркаясыд, кыдз кӧть пожӧм, увъя кӧть абу. Но Паш Мишлысь синсӧ вежис потшӧс бокӧ гузьгӧм пескыс. И йӧзсяньыс быттьӧ яндзим. Сиктсаясыд ӧд быдтор казялӧны-аддзӧны. Наысь нинӧм он дзеб. Блонгыны, кывтӧ песны радейтысь бабаясыд регыд на и шуасны — со пӧ тай, мыйӧн ӧткӧн коли Паш Мишыд, коньӧрӧйлӧн весиг пескыс оз пот.

Збыль, ӧтка путӧ тӧв кыдзи вермӧ да кӧсйӧ, сідзи и куснялӧ. Ӧтка олӧмыд — абу выя рок панялӧм. Гӧтырыслӧн кувсьӧм бӧрын со кӧкъямыс во нин коли, а гӧгрӧс чужӧма, дзормыштӧм Надюкыс пыр на син водзас сулалӧ, быттьӧ эз и кувсьыв, а здук кежлӧ кытчӧкӧ петіс — пес пыртны либӧ вала лэччис. Кузь да пемыд войяснад вӧтын тшӧкыда уськӧдчывлӧ, ас дорас корӧ. Он тай, майбыр, гозъяыд ӧти лунӧ мӧдар югыдас мӧдӧдчы. Кодныслыкӧ быть лоӧ шогсӧ пыкны, ас пырыс ӧтка олӧмыслысь курыд войтъяссӧ лэдзны.

Квайтымын арнад Паш Миш выль гӧтырӧс эз нин кут лӧсьӧдны. Сэсся и асныра вӧлі, конда кодь чорыд. Шуас кӧ кывтӧ, мӧдарӧ он нин бергӧд. Сюра меж моз пыксяс, асланьыс зырӧ. Либӧ мыйкӧ кӧ думыштас вӧчны, ловсӧ мудзтӧдзыс песас, а вӧчас. Тадзи и пес поткӧдлӧмнас лои. Рытывбыд жервидзысь чуркаясыс син водзас сулалісны, сьӧлӧмсӧ йирисны. Весиг пызан сайын пукалігӧн, тшай ырскигӧн, чашка блюдйыс вом дорас джӧмдыліс, сэтшӧма вайӧм пескыс сирасис вежӧрас. Быттьӧ пачсӧ нин Паш Мишлы ломтыны нинӧмӧн, кӧть эськӧ сажень дас на, воддза воясӧ заптылӧмыс куйліс лэб улын. Кос да мича пес, ставыс кыдз да пожӧм, ӧти пипу абу.

Лун-мӧд жӧдзис горт гӧгӧрыс, мыськасис-песласис, лэччыліс Эжва дорӧ, чери кыян пыжсӧ кыскыштіс сельпо складъяслань, тӧв кежлӧ ён чеп йылӧ домаліс-томналіс. Та бӧрын и петіс поткӧдчынысӧ, водз асывнас, муртса тшай юыштіс да.

«Вежонӧн кӧ эштас и шань, — пес чукӧрлань матыстчигмоз артасис Миш, — потшӧс прасласӧ на ковмас дӧмыштны, сюра лешакъясыд со кыдзи вазӧдӧмаӧсь».

Кушенчаасис, бура дыр гӧграліс чуркаяс гӧгӧрыс, мыйкӧ нускис-сёрнитіс аскӧдыс. Гашкӧ, пипу сораджык пескыс вӧлі да сы вӧсна броткис, гашкӧ, гажа юра вайысьяссӧ пиняліс, потшӧссӧ пӧрӧдӧмысь, Мишлы содтӧд нок вӧчӧмысь. Та бӧрын тэрыба эськӧ босьтчыліс чуркаяссӧ путкылявны, шлочкис-поткӧдіс кыз дорыша колунӧн кызьӧс кымын, но сэсся атшаліс дзикӧдз, лолыс кутіс тырны. А помазея дӧрӧмыс брӧд ва лои — коскӧдзыс пӧсяліс. Пуксис потшӧс бокӧ лолыштны да чуньясыс тіралӧны, кушенчасӧ пӧрччыны оз вермы. Апалӧ ыркалӧм сынӧдсӧ, беринӧсь плеш вывсьыс чепӧсйӧм ньылӧмсӧ кимышнас чышкалӧ. Шогтӧ пыкигӧн, ӧтнадтӧ олігӧн Паш Миш бӧръя кадас косьмыштіс быттьӧ, сартас кодь лои. Тушанас ляпкалыштіс и. «Сё лешак тай, — шлапкис сійӧ кушенчасӧ бор бокӧ. — Со и ов ӧткӧнтӧ, нӧшта пӧрысьман да. Кылӧ нин, мый абу кызь арӧс...»

Дыр пукаліс, мӧвпаліс ӧтка олӧм-вылӧм йылысь. Кымын водзӧ, пыр сьӧкыдджык лоӧ бергӧдны керкагӧгӧрса уджтӧ. Воясыд тай оз юасьны, тувсов шор моз тёльгӧны-мунӧны. Со кызь чурка поткӧдіс, а ки-кокыс быттьӧ рушмӧма, бӧръя вынсӧ сэтысь сюра лешакыс пычиктӧма. Позис, дерт, медавлыны кодӧскӧ, корлыны, мед песнас ноксис. Иван Васьӧс либӧ Педӧр Ӧльӧс. Вина вылад волісны эськӧ. Но ӧд быд пӧрйӧ кӧ бокӧвӧй йӧзӧс чукӧстлыны, ичӧтик пензияыд оз тырмы, пескыд да картупельыд зарни дон сувтас. Кыдзкӧ-мыйкӧ ачыс нин тільсяс, чуркаяссӧ поткӧдлас. Вермыштӧ на да.

Чеччис-кыпӧдчис коркӧ, кӧсйис колунла копыртчывны, но коссӧ быттьӧ кӧртӧн дорӧмаӧсь, веськӧдчынысӧ оз вермы. Сэтшӧма кӧдзалӧма вир-яйыс шойччиг-пукалігад, чизыр тӧв йылад. Ӧдва-ӧдва, матькӧм сорӧн босьтіс жӧ киас сьӧкыд колунсӧ. Ачыс кусыньтчӧма, мегыр кодь, латшкӧс тушаыс кузя пилитӧм чуркаяссьыс муртса джуджыдджык.

Коскыс сэки нин юкавны кутіс. Лыйыштас да синваыд доршасьӧ. Но та вылӧ видзӧдтӧг, пиньсӧ векыштӧмӧн Паш Миш камгис пудъя колуннас. Ньӧжйӧник, лолыштавлӧмӧн уджаліс. Со кутшӧм мича пожӧм чурка сюри ки улас. Сувтӧдіс ас водзас, ыкнитӧмӧн лэдзис кыз дорыша колунсӧ. Чуркаыд шлочмуні-поті. Кокниа, мичаа, быттьӧ сьылігтырйи, быттьӧ пескыс гӧлӧс сетіс Мишлы, сёрнитіс сыкӧд. Водзӧсӧ, вир-яйыс шонавтӧдз, дойыс вешйытӧдз Паш Миш пожӧм чуркаяс и кутіс бӧрйыны. Мудераліс, дерт, кос висьӧмсӧ кӧсйис пӧръявны. Пожӧм чуркаясыс шыльыдӧсь, веськыдӧсь, кыз увъястӧмӧсь. Пипу да коз серти ёна вӧсниджыкӧсь. Сьӧкыд колунтӧ муртса на лэдзан, троньмунӧны-чашкалӧны нин. Кык кокни поткӧдлынытӧ.

Пажынӧдз тільсис-мырсис Паш Миш пес чипас дорын. Копрасигад коскыс, тыдалӧ, веськалыштіс, шоналіс, нюдзджыкӧсь лоины пӧрысь лы-гӧчьясыс. И кутшӧмкӧ здукъясӧ вель лӧсьыд нин вӧлі, некыті эз юкав, быттьӧ дойыс дзикӧдз пышйис-муніс сы пытшкысь.

Лун шӧр бӧрас, дзикӧдз атшаліс да, Паш Миш пырис нуръясьыштны. Пӧрччысис, тшай пузьӧдіс, шонтіс тӧрытъя шыдсӧ, нянь шӧраліс. Пачводзас на бергалігӧн пӧлатьсьыс лэччис Ваньӧ каньыс да кутіс Мишлы кок бердас ниртчыны, мургыны мыйкӧ ас ногыс. Гажтӧмтчӧма ӧтнадтӧ, кынӧмыс сюмалӧ и.

Эз эськӧ Паш Миш моз пес чуркаяс клонгы пудъя колунӧн, но ловъя лов жӧ, юны-сёйны корӧ. Асывнас Миш бӧрся лӧсьӧдчыліс петны, казяліс, мый кӧзяиныс кытчӧкӧ мӧдӧдчӧ да. Дыр пукаліс ӧдзӧс дорын, вӧзйысис ывла вылӧ. «Мун сэтысь, эн бергав ме гӧгӧр. Гортын ов. Пес дорас сӧмын нок тэкӧд лоӧ. Чер улас веськалан дай», — ропкӧдчис Миш да колис каньсӧ керкаас, пӧлатьӧдзыс на катӧдіс.

«Эк, Ваньӧ, Ваньӧ. Пӧлатьӧдзыд нин он во. Пӧрысьмин жӧ ме моз. Нырисыд вошӧма и. Шыръясыд пач костын шарӧдчӧны, гуджгӧны лӧнь войяснас, тэныд веськодь ставыс. Весиг гортӧдз локтӧм яйыд оз ков. Со ӧд кытчӧдз воин».

Тадзи мӧвпаліс Паш Миш Ваньӧ вылӧ видзӧдігӧн да сьӧлӧмыс муткырасис. Дзикӧдз пӧрысьмис каньыс, кутасьнытӧ эз кут вермыны. Казяліс тайӧс Паш Миш таво тулыс нин, картупель пуктытӧдз. Тӧвбыднад Мишлӧн вель уна сукар чукӧрмис, быдса мешӧк. Пӧлатяс пуктыліс, важ кӧлуй пӧвстӧ. Олӧмтӧ ӧд он тӧд, кодарӧ бергӧдчас. Кач сёян кадыс Мишлӧн син водзас на сулаліс. А эмыд век на эм. Катӧдіс сукартӧ, сэсся и вунӧдіс сы йылысь пӧрысь юрнад. Коркӧ кушенча ковмис, кольӧм вося лӧп-ёгсӧ йӧрсьыс идраліг-весалігӧн. Кайис пӧлатьӧ. Видзӧдӧ да, сукар мешӧкыд вель ёна вӧснялӧма-нюрсмунӧма. Синмад шыбитчӧ быдӧн. Бергӧдіс ӧтарӧ, мӧдарӧ, а мешӧк пыдӧсас кык чунь тӧрмӧн розь... «Шыръяс пакӧститчӧмаӧсь», — пыр и довгис Мишлы юрас. Видіс-пиняліс пӧлатьысь лэччӧм бӧрын Ваньӧӧс, скӧрйывсьыд ньӧръявны кӧсйис, да киыс эз лыб. Но кор лӧнис сьӧлӧмыс, кор Паш Миш малыштіс пушкыр гӧна Ваньӧс, жаль лои кывтӧм пемӧсыс. Мый морла и броткӧ кань вылас, аслас тай сійӧ кадыс жӧ воӧ, регыд, гашкӧ, ва трубаӧдзыд он кут воны, пестӧ пыртны вын-эбӧсыд оз ло. А недыр мысти, дӧмас вылӧ важ гын сапӧг бӧрйигӧн, сэтысь сукарторъяс кутісны гузьгыны-гылавны. Со кытчӧ кыскалӧмаӧсь посни шышъясыд Паш Мишлысь озырлунсӧ. Кань ныр улын шаштитӧмаӧсь...

Пызан сайӧ пуксьытӧдз Миш вердіс каньсӧ. Тӧрытъя шыдсӧ жӧ сетіс. Сьӧд няньторъясӧн на сукмӧдыштіс. Ваньӧ дугдіс гартчыны кӧзяинлӧн кок улын, довгис пачводзӧ да кутіс тяпкӧдчыны аслас ичӧтик тасьті весьтын.

Пажын бӧрын, рытгорувнас, Паш Миш бара на петаліс поткӧдчыны, сӧмын вежис вазьӧм дӧрӧмсӧ, ӧшӧдіс паччӧр сёрйӧ косьтыны. Ньӧжйӧник, вӧляникысь рӧмдытӧдзыс камгис потшӧс бокын, шойччигмоз дась пессӧ шыблаліс лэбулас — потас пӧ ставыс да тэча сэсся. Гортас пыригӧн, пеля шапка увсьыс вазьӧм юрсисӧ шыльӧдіг, синнас гӧгӧртіс пес чукӧрсӧ. «Пӧрысь мортыдлы тайӧ шань нин, — бурмӧдіс сійӧ сьӧлӧмсӧ. — Коймӧд пайыс эштіс-а».

Кӧть люсмунтӧдзыс мудзис, муртса коксӧ кыскис, но Паш Мишлӧн морӧсын ӧзйис вирсӧ шонтысь би. Со тай, шуис аслыс, поткӧдча пӧ, сідзи и вӧчис. Ас кинас путкыляліс чуркаяссӧ, ӧтнас, некодӧс медавтӧг. Тадзи кӧ и водзӧ, кык-куим лун мысти потӧ став пескыс. Бара ӧти сиктса удж лоӧ сигӧртӧма, бара ӧти сьӧкыд из усьӧ морӧс вывсьыс.

Мӧд лунас водз жӧ чеччис, муртса арся асылыс синсӧ на вӧлі восьтӧ. Вешталіс ӧшинь занавесъяссӧ да пыр и казяліс — кӧдздӧдӧма ывла вылас, пужъялӧма. Пач ваймӧдӧм бӧрын вердіс Ваньӧ каньсӧ, ачыс тшай ырскыштіс да гуля-голя восьталіс керка иганъяс. Петіс кильчӧ помӧ, шензьыштіс: со кыдзи поводдяыс вежсьӧма, виччысьтӧг ыркнитӧма, потшӧс бокъясыс, лудйыс гӧгӧр едждӧма. Абу ылын нин сідзкӧ батюшко-тӧлыд, кӧнкӧ дзик матын тапиктӧ-локтӧ. Ва ведра сулаліс кильчӧ дорас — чунь кыза йизьӧма выліыс, тонӧ и катшаяс чукӧртчӧмаӧсь кӧдзыдысла, кузь бӧжнаныс легӧдӧны.

Пемыдруд кымӧръяс, кодъяс вежон кымын нин дышпырысь кывтісны керка вевт весьтті, вешйӧмаӧсь бокӧ, Кузӧб нюрлань. Му бердас ӧшалысь енэжыс быттьӧ воссьӧма, югдыштӧма. «Сэзьдӧ поводдяыс, — кильчӧ вывсӧ важ корӧсьӧн чышкигмоз ышлолаліс Миш. — Прамӧя ыркнитӧма, киыд кынмӧ. Тадзитӧ регыд и лым усяс».

Дырсӧ эз кут мӧжгыны. Пырис керка пытшкӧ, идраліс пызан вывсьыс тасьті-пань да кынмыштӧм картупель му кузя веськӧдчис пес загунлань. Тӧрытъя уджсӧ водзӧ тільны...

Гоз-мӧдысь шойччылӧмӧн час дас кыкӧдз кымын поткӧдчис. Эжваладорсянь пӧльтіс лэчыд, чужӧмтӧ сотысь вой тӧв, та вӧсна лои бергӧдчыны сылы мышкӧн, пыравны да гартовтны юкалысь коссӧ гӧтырыслӧн шоныд чышъянӧн. Ньӧжйӧник, но поткӧдлӧм пес чукӧрыс вочасӧн содіс, паськаліс. А Мишлӧн выныд абу жӧ помтӧм-дортӧм. Сойясыс дзикӧдз дубалісны сьӧкыд колуннад ӧвтчӧмысь. И дӧрӧмыс гӧгйӧдзыс кӧтасис, кӧть пӧрччы да пыдзырт. Чизыр тӧв йылад пиньыс зяткакывны кутіс, кӧдзыдыс чепляліс резина сапӧг пытшсьыс кок чуньяссӧ. Лолыс эськӧ пыксис, уджышт на пӧ, вен асьтӧ, но Паш Миш сьӧлӧмнас кыліс — тадзтӧ и висьмыны позьӧ, быть лои пырны гортас. Пажын бӧрын эз нин петав поткӧдчынысӧ. Рытланьыс, пемдігас, кынтыны кутіс, ки-кокыс тіралӧ. Весиг каньыс вердтӧм коли. Мырдӧн сорӧн игналіс посводз да керка ӧдзӧсъяс, ӧдва и паччӧрӧдз воис. Шлапкысис-водіс, важ пасьӧн шебрасис, а сэсся быттьӧ джуджыд гуӧ вӧйи. Со тай, сӧмын мӧд луннас сёр асылын садьмис. Садьмис да тайкӧ-тайкӧ бок вылас бергӧдчис: сэтшӧм топыда висьӧмыс кватитӧма Паш Мишӧс аслас чорыд кабырӧ.

...Вукӧдіс скӧрысь, чорыда, быттьӧ сювъяссӧ Миш кынӧмысь нетшкӧны, думайтіс нин, мый сьӧлӧмыс вом пырыс чепӧсъяс-петас. Но пытшкӧсса выныс, тыдалӧ, вӧлӧма на. Тӧрытъя сёяныс сӧмын ылькнитіс пӧсь дуль бӧрас.

Быдсӧн кокниджык лолі, личавлі гӧгӧр висьӧмыслӧн кӧрт асыкысь. Но эз дыр кежлӧ. Час мысти кымын Паш Мишӧс бара кутіс пыдзравны, воддза дорсьыс чорыдджыка на. Ок и песлӧдліс-восӧдіс! Муртса ловйӧн коли. Сэсся нӧшта ӧтчыдысь топӧдліс... Бур кӧть, мый ки улас пывсьыны лэччылан таз сюри. Сійӧ и дорйис. Урӧстіс эськӧ паччӧр вывсӧ, весасян-песласян удж аслыс жӧ вӧчис.

«Гашкӧ, татчӧ и смертьыс суас да», — косьмӧм вом доръяссӧ нюлыштіс Паш Миш. — Горшыд пакталӧ, а ватӧ некодлы мыччыны. Лигышмунӧм кисӧ вештыштіс каньлань. Абу повзьӧма бара-й, абу пышйӧма паччӧрсьыс, кор висьӧмыс топӧдліс Мишӧс, лёкысь нетшкис-зӧркӧдіс. Орччӧн и куйлӧ Ваньӧыс. Быттьӧ видзӧ кӧзяинсӧ, гӧгӧрвоӧ сылысь сьӧлӧм дойсӧ.

Шыльӧдыштіс каньсӧ мыш кузяыс, аслас синваыс доршасьӧ. А мӧдыд, дерт, аддзӧ да кылӧ, мый кӧзяиныс лунтыр куйлӧ, мыйкӧ сыкӧд неладнӧ, сӧмын тай Ваньӧ нинӧм шуны оз вермы-а. Ниртчӧ тупыль юрнас Миш ки пыдӧсӧ, нориника нявӧстлывлӧ. Гашкӧ, кынӧмыс сюмалӧ да сёйны корӧ, гашкӧ, орччӧн куйлысьсӧ жалитӧ, шогалӧ ас ногыс. Ӧти керка пытшкын ӧд кымын тӧв коллялӧма. Пӧрысьмис Паш Миш, арлыда жӧ нин и каньыс. Порсь на кор видзисны гӧтырыскӧд да шыр-крысаясысь сё пӧгиб лои, буретш сэки вайис Миш тайӧ пашкыр гӧна Ваньӧсӧ. И водзын эськӧ каньтӧг эз овлыны Паш Мишъяс. Но скӧттӧ лӧсьӧдӧм бӧрын лои бӧрйысьны. Ӧтияс полісны крысаяссьыс, посводзысь водзӧ воськов эз вӧчлыны, мӧдъяс кутасьӧм пыдди лун да вой шӧйтісны-кырсалісны. А тайӧ ай каньыс весьт кузьтасянь збодер вӧлі, юр вундысь кодь. Быдмыштіс да Паш Мишлы бур отсасьысьӧн лои. А гӧтыр кулӧм бӧрас и керка видзысьӧн, Мишлысь шогсӧ пальӧдысьӧн, кузь тӧвся рытъясӧ сійӧс гажӧдысьӧн. Помнитӧ, лэччас картаад да рытывбыд кыйӧдчас. Синмыс биа ӧгыр моз югъялӧ. Видзӧдан да, шошаӧдыс нин крысатӧ кыскӧ. Ӧдйӧ весаліс гид-картанысӧ тайӧ нёль кока ад горшъяссьыс.

А во куим сайын муртса ловйӧн коли. Ва вежӧдан лун бӧрын, кӧдзыдыс трачкакыліс ывла вылын, муніс кытчӧкӧ да вежон чӧж шӧйтіс бокын, гортӧ эз петкӧдчыв. Паш Миш гид-картаысь быд пельӧс гудйис-лукйис, думнас Ваньӧӧс корсис, гашкӧ пӧ, висьмис да саймовтчис морт синсьыд. Но весьшӧрӧ. Быттьӧ йирӧ кыскӧмаӧсь пашкыр гӧна Ваньӧсӧ. Ӧти асылӧ, юшка восьтігӧн, Паш Миш пельӧдз кань нявзӧм воис. Кывзысьыштіс здук, котӧрӧн петіс кильчӧ вылӧ. А пос помас сылӧн олысьыс йӧжгылясьӧ, турдӧма-кынмӧма, вӧзйысьӧ керка пытшкӧ, шоныдінӧ. Паш Мишлӧн синваыс петіс, сэтшӧм жаль лои каньыс. Бонзьӧма, коньӧрӧй, кӧзяиныс моз кос сартас кодь лоӧма. Кӧть кывтӧм пемӧс, а кылӧ ассьыс мыжсӧ, ниртчӧмӧн-ниртчӧ Мишлӧн гын сапӧгӧ.

Паш Миштӧ он пӧръяв, кильчӧ вылын и гӧгӧрвоис, мый сылӧн Ваньӧыс энь каньяскӧд шӧйтӧма-койтӧма. Гид-картаясті шаштитігад йӧз каньяссянь аслыс сюралӧма жӧ, бура пыркӧдӧмаӧсь. Ныр-вомсӧ парсалӧмаӧсь ёсь гыжъяснаныс, лӧмӧссьӧма нин. Пашкыр небыдик гӧнсӧ мӧс сітӧн лякӧсьтӧма, синъясыс чусмӧмаӧсь, жугыльӧсь.

«Ойя дай ойя, кӧні нӧ тэ та дырасӧ вошласин?» — синва сорӧн юаліс Паш Миш, кинас шлапӧдіс бокъясас, шензьӧмӧн шензис, мый трачкӧдчысь кӧдзыдъяс дырйи сылӧн Ваньӧыс ловйӧн кольӧма. А Миш думайтліс нин: кынмис, тыдалӧ, каньыс кодлӧнкӧ пес загунын, колис сійӧс ӧтнассӧ та ыджда керкаӧ...

Лунтыр сэсся Паш Миш бергаліс Ваньӧ гӧгӧр: вердіс-юкталіс, весаліс гӧнсӧ косьмӧм куйӧдысь, сыналіс гӧгӧрбок. Ӧти лёк кыв эз пет Миш вомысь. Кагаӧс моз лелькуйтіс орччӧн олысьсӧ, а рытнас, водігӧн, паччӧрас катӧдіс, аслас пасьӧн шебрӧдіс. Сійӧ войсӧ бура узис Ваньӧыс. Шоналіс пӧсь паччӧр вылад да асылӧдзыс путкылясис Миш бокын. Но лун кык-куим мысти висьмис, коньӧрӧй. Оз ю ни оз сёй, йӧжгыльтчӧма паччӧр пельӧсӧ, быттьӧ кувны лӧсьӧдчӧма. Повзис Паш Миш, кынӧм висьмымӧныс лои. Кынталӧма, тыдалӧ, пытшкӧссӧ Ваньӧыд, пельяссӧ и ныр-вомсӧ. Быдса вежон песлӧдліс висьӧмыс каньтӧ. Сэсся кыкнан пельыс уси Ваньӧлӧн, вуж выйӧныс. Ныр-вомыс вируля яйӧн ораліс, гашкӧ, тӧлысь да. Быд пӧлӧс лекарство-мазьнас нин эськӧ старайтіс каньсӧ Паш Миш, дэбыдик пӧжӧм йӧлӧн паньӧдіс, мед сӧмын ловйӧн кольӧ-а. Енмыс тай вӧлӧма на, лэччис жӧ коркӧ Ваньӧыд паччӧрысь, мӧдар югыдсьыс, позьӧ шуны, бергӧдчис. И коркӧя кодь збой лои, синмыс югъялӧ, бара дась би пыр да ва пыр мунны. Сӧмын шӧйтӧмыслы пасыс коли нэм кежлас — пельясыс мукӧд каньлӧн моз оз чурвидзны, а вужъясас сӧмын тыдыштӧны, быттьӧ лэчыд пуртӧн лӧсыштӧмаӧсь.

...Кузь лунтыр пласьтвидзис паччӧр шӧрын Паш Миш. Лэччынысӧ полӧ, юрыс бергӧдчӧ да. Прӧступитчан кӧ да тімбыльтчан гӧбӧч вывсяньыс, сё пӧгибыд и лоӧ, ки-коктӧ ли, сьылідзиртӧ ли чеган-вӧрзьӧдан. Сэки нин керкаыд дзикӧдз ыркалас, ачыд тшӧтш изӧйман-кӧдзалан. Кӧть горш тырнад горзы, некод оз кыв, некод отсӧг вылад оз во. Гӧгӧр сы кодь жӧ пӧрысь йӧз олӧмсӧ пыкӧны. Ӧтиладорас Закар Анна, мӧдарас — Педӧр Миш, карта сайланьыс — Иван Нина. Муртса чусалӧ на пытшкын ловъя биыс, кымынысь тай шулісны на серти томджык Мишлы — Енмыслы пӧ важӧн нин колӧ миянӧс ас дорас босьтны...

Ваньӧ лӧня куйліс Паш Миш бокын, быттьӧ гӧгӧрвоис кӧзяиныслысь мӧвпъяссӧ. Коді ӧні найӧс кылас, коді кежалас да отсалас? Дзугйӧ веськалісны кык мужик. Чергӧдчан кӧ тані, ас паччӧрад, вежон мысти, гашкӧ, и казяласны. Кольӧм ар тай кывтыд помсьыс Тима Наста кӧдзалӧма жӧ паччӧр помас да дас лун куйлӧма лолыс петӧм бӧрын. Некод абу и тӧдлӧма. Ӧшинь пырыс керкаас пырӧмаӧсь. Гортсӧ весиг дзебигас эз восьтлыны. Со тэныд и ӧтка олӧм. Сійӧ абу ма панялӧм, торйӧн нин пӧрыся нэмнад. Сэки ловтӧ он пык, заводитас кӧ, петас.

Быдсяма мӧвпыс, бурыс и лёкыс, бергаліс Паш Миш юрын кузь лунтырнад. Став олӧмыс син водзас сувтліс, кӧть ӧні пернапас чӧвт да мӧдар югыдас мун. Шань, дерт, мый гӧгӧрвоис мӧссьыс лэччысьны, гӧтырсӧ дзебӧм бӧрын скӧттӧг олӧ. Кыдзи эськӧ ӧні идрасис? Вермытӧгыд. Каньтӧ вердны эбӧсыс абу-а, кысь нин мӧслы либӧ порсьлы джуджыд карта поскӧдыс сёян лэччӧдны. Вала петавтӧм ни, пескыс пырттӧм ни. Часіыс тонӧ ланьтӧма, гираыс чеп йылын джоджӧдзыс ӧшалӧ. Чӧв-лӧнь керкаас, шыч ни рач. И пачыс вочасӧн кӧдзалӧ, оз нин шонты Мишлысь мышсӧ, сьӧлӧмсӧ, ловсӧ...

Ки пыдӧснас бара вештыштіс плеш вывсьыс кӧдзыд ньылӧмсӧ, мырдӧн сорӧн ньылыштіс чепӧсйӧм пӧсь дульсӧ. Горш помас мыйкӧ гирскис, быттьӧ вомӧн ногӧн ёсь дорыша изтор тасасьӧма. «Вой тӧлыд дорӧма. Ва кӧлуйнад поткӧдчигӧн», — кирган гӧлӧсӧн сёрнитіс канькӧд Миш, вӧтліс ас дорсьыс гажтӧм мӧвпъяссӧ, кодъяс мустӧм гутъяс моз гартчисны-бергалісны висьысь-гудрасьысь вежӧрас. Кӧнкӧ кӧ Енмыс эм, доръяс жӧ, гашкӧ, мездас тайӧ нальксьыс. Быттьӧ сира гезйӧн кӧрталісны ки-коксӧ.

Куйлӧ Паш Миш, пӧрысь Ваньӧ жугыля видзӧдлывлӧ сы вылӧ, кывзӧ кӧзяиныслысь намгӧдчӧмсӧ. «Дзикӧдз кӧ топӧдас, телепоныд весиг абу», — ышлолаліс Миш. Сэсся курыда нюмдіс: кӧть ӧд лунтыр ыкайт да акайт, нинӧм оз вежсьы. Босьтчылісны коркӧ на сиктын телепонтӧ нюжӧдны, но бара на бӧбйӧдлісны чина йӧзыд. Пӧт каньясӧн найӧс Миш шуӧ. Воласны карсянь либӧ районсянь, шыльыд чужӧмаӧсь, нюмъялӧны, рушкуныс зэвтчӧма. Изасны эмсӧ и абусӧ, сы бӧрын тувсовъя лым моз сылӧны-вошӧны. Миш сиктын со сутугатӧм телепон сюръяясыс вит во мусьыс чурвидзӧны, гашкӧ, вужъясисны нин да. Сиктас кызь депутат, но некодлы делӧ абу, пӧсь ни кӧдзыд. Кольӧм во тай Паш Миш эз и кайлы бӧрйысьнысӧ-а. Дышӧдіс шыра-канясьнысӧ, депутатъяслысь гылыд сёрнисӧ кывзыны.

А телепоныд кӧ вӧлі, позис кӧть бауньӧн, а лэччывны паччӧрсьыс, карӧс корлыны, нывъясыслы юӧртны: вися пӧ, волӧй Криста ради. Куим ныв Паш Мишлӧн карас олӧны. Куимнанныс верӧс сайынӧсь, челядьныс гырысьӧсь и. Юӧртан кӧ, быть воласны. Батьыд бать на и эм. Дзик ӧти ловъя вуж колис чужан сиктаныс. Косьмас да кувсяс кӧ, эндас ставыс: и керка-карта, и град йӧр. Эжмас-нитшсялас. Ойя дай ойя! Ӧні мый нин вӧчан — олӧмыслӧн медбур кадыс пельпом саяд. Ва вылын би пестӧм артмӧ. Водзджык коліс юрсӧ гыжъявны, во комын сайын, кор нывъясыс кизь кодьӧсь на вӧліны. Ачыс Паш Миш медсясӧ мыжа. Кодӧс сэсся пинялан? Брежневӧс ӧд гортсьыс он чеччӧд. Аслыс позис нырччыны, водзӧ видзӧдлыны, пӧрысьӧ-нэмӧ. Медым талун эз ков ӧтнаслы шогавны, кӧдзыд паччӧрын туплясьны, медым ва сетысьыд кӧть орччӧн вӧлі. А Паш Миш? Нэмсӧ кодкӧ вӧсна пессис-мырсис, кӧсйис государство водзын бурӧн да зільӧн лоны. Колхоз-совхозад бригадиралігӧн кузь лунтыр вӧлі котралас. Вӧралысь пон моз ӧтарӧ-мӧдарӧ шыбласис — скӧт картасянь контораӧ, конторасянь — видз вылӧ, сэсянь — гаражӧ... Сола пӧсьнас сёйӧм-быгалӧм дӧрӧмыс ёнасӧ эз и косьмыв. Тьпу! Оліс кодкӧ вӧсна тӧждӧн, а ӧні со потӧм вор дорӧ коли. И нывъяссӧ тшӧтш сьӧд уджсьыд кӧдзӧдіс, карлань жмитіс-йӧткис. Велӧдчӧй пӧ, югдӧдӧй юрнытӧ, миян моз няйт пиын эн лукйысьӧй. А налы и нимкодь — жбыркнитісны мам-бать позсьыд да сідз кӧ нин шуны, ӧні на лэбалӧны. Бордъяссьӧм бӧрад куимнанныс карлань сетчисны. Отпускаліганыс тай кежавлӧны жӧ-а...

Сёйтӧг да ютӧг войбыд на туплясис паччӧрын, асъядорыс сӧмын ойбыртліс, час куим-нёль кежлӧ. Садьмис да быттьӧ кокниджык лоӧма, личӧдыштӧма висьӧмыс, лэдзыштӧма аслас кӧрт кабырысь. Но син водзас керкаыс гыа ю вылын моз катласьӧ, эбӧссӧ кодкӧ пычиктӧма, ки-кокыс люги-леги. Кыдзкӧ-мыйкӧ гын сапӧгасис, намгыштіс садьмӧм канькӧд да видзчысьӧмӧн, приступысь приступӧ, лэччис паччӧр сэрӧгысь. Горшыс пакталіс да, первой ва ведралань довгис, ыджыд кӧш тыр жуним васӧ гулькйис-юис. Лолыштӧм бӧрын ӧшинь занавесъяс вешталіс, ывла вылӧ видзӧдліс, мый кӧть пӧ сэні вӧчсьӧ. Югдыштӧма нин да, ылӧдз тыдаліс. Лымйыс воддза серти ёна содӧма, тыдалӧ, кыкнан войсӧ на шняпкӧма-усьӧма. Мир туй кузя жургис-муніс совхозлӧн тракторыс, телега тыр турун кыскӧ, совхозса сюрукъяслы лэччӧдӧ. Иван Наста да Педӧр Анна керкаяс весьтын, пач трубаяссьыс, пуркйис-кайис вывлань лӧзоват-еджыд тшын. Сюръя кодь веськыд, пыксис ловзьысь-югдысь енэжас. Сэзьдӧма, сідзкӧ, топыда ыркнитӧма.

Тшынасьысь трубаястӧ аддзӧм бӧрын Паш Миш быттьӧ ловзьыштіс, нюмсер котӧртіс сылӧн ропмунӧм чужӧм кузяыс. Со тай, садьмӧмаӧсь жӧ йӧзыс. Олӧны кыдзкӧ. Мича асыв пуксьӧма, выль лун пестысьӧ-локтӧ. Тайӧ мӧвпъясыс малыштісны-шонтыштісны Мишлысь сьӧлӧмсӧ, и сы син водзын, сы вежӧрын, кӧть регыдик кежлӧ, а олӧмыс петкӧдчыліс град йӧрас усьӧм лымйыс кодь жӧ сӧстӧмӧн да небыдӧн. Здук-мӧд мысти Паш Миш судзӧдіс нин гӧбӧч бокысь пу зыр, ружтігтыр сюяліс ыркалӧм пачӧ пос помысь пыртӧм пес плакаяс, гартыштчӧм кос сюмӧдӧ чуткис би. Сюмӧдыс трачкакыліг збоя ӧзйис, югзьӧдіс саӧсь пач гырксӧ, нёль пельӧсӧн тэчӧм пес плакаяссӧ да нӧшта на ыпнитӧдіс Паш Мишлысь рудзмунлӧм ловсӧ.

Ваньӧ ӧтнастӧ эз жӧ кут жбутвидзны паччӧр сэрӧгын. Няв-нявкерис Мишлысь ноксьӧмсӧ кылӧм бӧрын, тыдалӧ, кынӧмыс сюммӧма. «Сюммис, дерт, — коколюкаӧн песъяссӧ лӧсьӧдігмоз жалитыштіс каньӧс Паш Миш, — быдса кык лун сёйтӧм-ютӧм да. Ме вӧсна жӧ тшыгсӧ пыкӧ». Веськӧдчис копыра уджсьыс, небыдика, нюжйӧдлӧмӧн горӧдіс-корис: «Лок, лок, коньӧрӧй, лэччы ме дорӧ!» А мӧдыс бара няв да няв — гӧбӧч вылын тапикасьӧ — чеччыштнысӧ полӧ ли, Мишӧс корӧ ли. Кӧзяин шлапиктіс-ветліс пачводзысь гӧбӧч приступлань, нюжӧдчыліс да топӧдіс морӧс бердас каньӧс, лэдзис джоджӧ. Ваньӧ бергалыштіс-ниртчыштіс Миш гӧгӧр, сэсся тювкнитіс-пырис гӧбӧчӧ, ывлаасьны.

Пач гыркйын биыс гажаа трачкӧдчис, ыпъяліс-чеччаліс яра, ворсӧдчис уна рӧмӧн. Паш Миш нимкодьпырысь видзӧдіс муркӧдчысь би вылӧ да морӧс пытшкас небыд лои, быттьӧ ловзьыны кутіс, выныс содыштіс тшӧтш. Бергӧдіс мышсӧ пач вомлань, дыр шонтіс ыркавлӧм коссӧ, вир-яйсӧ шыалысь югыд би водзын. А юрас бергаліс нин: сулыштас тадзи здук-мӧд, ловсӧ ӧддзӧдыштас, сэсся картупель весалас, шыд ӧшӧдас пуны. Каньсӧ вердас, ачыс сёйыштас. Паччӧр сэрӧгад кык лунтӧ туплясьӧм бӧрын сэтшӧм окота лои пӧсь шыд панялыштны, пуӧм картупель солӧн да сьӧд няньӧн няклялыштны. Ок и чӧскыд! Миш весиг дульсӧ ньылыштіс, син водзас сувтліс руалысь пӧсь шыд тасьтіыс да. Лолыштіс пыдісянь да кадсӧ воштыны эз кут, гӧбӧчӧ лэччис, картупельла...

Пач ваймӧм бӧрын, кор пусьыссис нин да сьӧлӧм бурмытӧдзыс пӧсь шыд ырскис-паняліс, Ваньӧӧс вердіс тшӧтш, и пуксис Паш Миш письмӧ гижны. Нывъясыслы, карӧ. Ӧтиӧс мӧдӧдас дай. Тырмас, киыс со век на дзӧрӧ, шыпасъясыс ӧтарӧ-мӧдарӧ чеччалӧны. Карас сэсся аддзысьласны, пӧттӧдз сёрнитасны. Ӧти тетрадь листӧ и тӧрис Паш Мишлӧн гижӧдыд. А мый паськӧдчынысӧ? Элясис медсясӧ нывъясыслы: вися пӧ, зэв чорыда топӧдліс пес поткӧдлігӧн. Забеднӧысла крукыштіс на быдтасъяссӧ: тіянлы пӧ, карсаяслы, менам шогыд оз кыв. Кӧть кулан паччӧр вылад, некодлы весиг ватӧ мыччыны. Та бӧрын веськыда крапнитіс-гижис: тӧвйыны пӧ на ордӧ лэчча, Оляясӧ овмӧдча, сылӧн патераыс ыджыдджык. Туй сувтӧм бӧрын и локта. Виччысьӧй...

Нёль пельӧ кусыньтіс гижӧдторсӧ, сюйис конвертӧ, дульнас клеитіс. И нӧшта на кык лун кыйӧдіс пошта разӧдысь Аляӧс, ӧшиньысь ӧшиньӧ ветлӧдліс. Сикт шӧрӧдзыс, майбыр, нёль верстыд лоӧ, а Мишӧс кокъясыс омӧлика на новлӧдлісны. Сійӧн и видзӧдаліс жбыргун Алясӧ. А мӧдыс збыль жбыргун кодь. Лэбыштас мир туй кузяыд, да он и казявлы. Кокъясыс печласьӧны, видзӧдан да, быттьӧ йӧткыштчӧ мусьыс, медым ӧдсӧ содтыны.

— Вай, вай, катӧда, — босьтіс письмӧтӧ Аляыд. — Ӧні дыр лэччас, вертолётыд кыкысь вежоннас и волӧ да.

— Ме пайысь. Кӧть мый дыра. Туй сувттӧдз кӧ воас и, — ӧвтыштіс кинас Миш да аслас кок туй кузя жӧ йӧр вомӧныс локтіс кильчӧ дорас, пыркӧдіс гын сапӧгсӧ, пырис гортас.

А мый сэсся вӧчан, быть мӧдӧд юӧртӧ нывъясыдлы. Мед тӧдісны-виччысисны. Вермис кӧ, шуам, эз нин эськӧ кут мушшайтчыны налы да. Ропмуні тай сісь тшак моз, дзик вермытӧм кадыс воӧ, тыдалӧ. Тадзи кӧ мӧдысь топӧдас, пезьдан дай.

Карас Миш тӧв шӧрсӧ и олыштас. Медся кӧдзыд да пемыд-гажтӧм лунъяссӧ. Тулысланьыс, март помъясын, позьӧ бӧр кайны. Сэки шондіыс вылын нин лоӧ, гожӧмланьӧ бергӧдчас. Сӧмын Ваньӧыскӧд кыдзи-мый? Ӧтнассӧ ӧд он коль. Ковмас аскӧдыс босьтлыны, карӧдзыс. Кыдзи автобусас лэччас-а? Быть ӧд мун, сумкаӧ дзумгас дай. Мед куйлӧ.

Ваньӧ, пӧттӧдзыс сёйӧм бӧрын, чӧла пукаліс-вуграліс лабич помын, джынвыйӧ восьтлывліс синъяссӧ, кор Миш сьӧкыда ышлолаліс. Кань, дерт, эз гӧгӧрво, кутшӧм мӧвпъяс пессьӧны кӧзяин вежӧрын, мый сійӧ экайтӧ да акайтӧ, гыжъялӧ юрсӧ. «Лэччылам карас али ог?» — шылькнитіс Ваньлысь пашкыр гӧнсӧ Паш Миш, зілис гажӧдыштны асьсӧ, тыртӧм керка пытшкӧссӧ тайӧ юалӧмнас, канькӧд сёрнинас. «Лэччылам вай, он жӧ меысь кольччы», — пызан сайысь петігмоз мортлы моз бара на шуис Миш. Мӧдыс сюся дзоргис-видзӧдіс кӧзяин вылас, быттьӧ юасис: мый пӧ месянь колӧ, мый сэтшӧм-татшӧмторсӧ менсьым пычкан? Но Миш пырис нин вежӧс саяс, думсьыс кутіс лӧсьӧдчыны карӧ петігкежлӧ. Дыр кӧ нюжмасян, кадыс талялас. Он и тӧдлы, туйыд сувтас, машинаяс журкнитасны йиӧн дорӧм Эжва вомӧн.

Водз кӧдздӧдіс да, октябрь помын нин лои гын сапӧгасьны да важ пасьсӧ паччӧрысь лэччӧдны. Недыр мысти Эжва сувтіс, кӧдзыд-пӧль сы вомӧн йи пос дорис. А вежон колис, вуджавны нин кутісны: первойсӧ пода йӧз, та бӧрын вӧла-доддяяс, ичӧтик пӧлӧс машинаяс. Коркӧ сэсся, тӧлысь бӧрын кымын, дышпырысь, карсянь автобус лэдзисны. Шуркнитіс мир туй кузя, сиктсаяслӧн быдсӧн сьӧлӧмыс личаліс.

Паш Миш бурдыштӧм-ёнмыштӧм бӧрын лӧсьӧдчис жӧ туйӧ. Быд лун педзис-жӧдзис керка пытшкас, чукӧртіс кӧлуй, мыйсюрӧ, сы дум серти медся донаторъяссӧ, сюяліс паськыд мешӧкӧ да лэччӧдіс гӧбӧчӧ, саймовтіс пач кутысь сыв кызта пыкӧдъяс костӧ. Ӧнія гудыр олӧмнад нинӧм он тӧд, мунан карад да, гашкӧ, шышъясыд аскинас нин керкаад пыраласны, шепнитасны-петкӧдасны гачтӧ и дӧрӧмтӧ. Шкапын лукйысигӧн тай Миш дзик чуймыліс-а: шышъясыд кӧ кежаласны, куш киӧн оз мунны. Сӧмын дӧрӧмыс Паш Мишлӧн чукӧрмӧма комын квайт, дас сизимыс, лыддис да, шнич выль на, пасьтавлытӧм. Весиг нейлонысь вурӧмъяс сюрины ки улас. Абу ӧти во шкапас ӧшалӧмаӧсь, еджыдъясыс вижӧдӧмаӧсь, кодкӧ быттьӧ на вылӧ тӧрӧпитӧма.

Вунӧдліс нин Паш Миш тайӧ дӧрӧмъяс йывсьыс, сиктад олігӧн тай он быд лун выльӧс пасьтав, керка йӧрад бергалігӧн важъясыс, киссьӧм-бонзьӧмъясыс лӧсялӧныджык. Нӧшта песласьнытӧ мужик мортыдлы сё пӧгиб. Абу велавсьӧма да. Надюкыс, шонъянӧй, шур-шар вӧлі вӧчас, пывсьӧм бӧрын дась ванас и песлыштас-пыдзыртас дӧрӧм-гачтӧ. А ӧні Мишлы лоӧ кузь лунтыр ноксьыны, первойсӧ весиг сьӧд кӧлуйсӧ еджыдъясыскӧд ӧти тазйӧ дзумгыліс-сюйліс. Но мортыд быдторйӧ велалӧ. Кыкысь шуны оз ков. И Мишӧс ӧтка олӧмыд унаторйӧ исӧдіс. Керка пытшкӧсас сылӧн ӧні дзим-дзурк, видзӧдлан да, быттьӧ нывбаба киӧн гӧгӧр пелькӧдӧма. Мукӧд аньяс серти сӧстӧмджыка олӧ, мед кӧть ӧтнас-а.

...Туйӧ петан войнас Паш Миш час кык-куим кежлӧ ойбыртліс. Чеччис, дзурс пемыд на вӧлі. Бура югдытӧдз пач ваймӧдіс, Ваньӧӧс вердіс. «Сёй ёнджыка, пӧттӧдзыд, карӧдзыд дыр ковмас лэччыны», — бергаліс пачводзын кань гӧгӧр Миш, кывтӧм пемӧстӧ ичӧт мортӧс моз велӧдіс. Ачыс муртса пуксьыштліс жӧ пызан сайӧ, кык стӧкан тшай и тӧрис. Туйӧ петан лунад нинӧм оз пыр. Мукӧдыс тай асывсяньыс ватшкӧны, вомныс пыр легӧ. А Миш тадзитӧ абу велалӧма. Асывъяснас гырксӧ сӧмын тшайӧн пожъявлывлӧ.

Пачводзсянь Ваньӧ кайис лабич вылӧ, куткыртчис да зумыша кутіс видзӧдны, кыдзи Паш Миш чукӧртӧ-тэчӧ ӧдзӧс дорӧ кӧлуй, мыйкӧ намгӧ вомгорулас, кайтӧ, мед пӧ эськӧ автобусыс ас кадӧ жӧ воис, эз жугав-резьды вӧлӧкас. «А тайӧ сумкаас тэнӧ лэччӧда. Мед он кынмы, пыдӧсас шоныд чышъян вольсалі», — Ваньӧ вылӧ видзӧдіг гораа сёрнитіс Паш Миш, сэсся лэптіс-пуктіс сумкасӧ пӧлать помӧ.

Кор дзикӧдз нин югдіс, нӧшта на гӧгӧртіс керка пытшкӧссӧ, петаліс гид-картаӧ, пыраліс чуланӧ, гӧбӧчӧ, тупкаліс-игналіс быд розь. Сӧмын та бӧрын, сьӧлӧмыс личалыштіс-бурмис да, лэччысис пызан сайӧ. Лолышта пӧ автобус вылӧ петтӧдз, кадыс этша нин колис.

Малыштіс Ваньлысь тупыль юрсӧ, синнас гӧгӧртіс стенын ӧшалысь карточкаяссӧ, видзӧдліс ваймӧм пачлань... И курыд ёкмыль горшас тасасис, синсӧ тшына пывсянын моз сотны кутіс. Сьӧлӧмыс муткырасьны кутіс. «Ойя дай ойя, мый нӧ, олӧмӧй, мекӧд вӧчан! — керка тырнас ышловзис нисьӧ ымӧстіс Паш Миш. — Ставныд эськӧ жальӧсь: и тэ, шонъянӧй, Надюк, и кыпыд керкаӧй, и гажа йӧрӧй, да быть тай лоӧ янсӧдчыны тіянкӧд. Энӧ дивитӧй сӧмын, регыд бӧр локта, тулысӧдзыс терпитыштӧй».

Чурснитіс-кыскыштіс беринӧсь нырнас, чышкыштіс ки пыдӧснас тюрӧбтӧм синвасӧ, кывзысис Ваньӧкӧд асъя чӧв-лӧняс. Ланьтлісны канькӧд здук кежлӧ, кузь туй водзад, сӧмын часі гораа точкис-гартіс кадсӧ, мудз тӧдтӧг вӧчис ассьыс быд лунъя уджсӧ.

«Но, ме пасьтася, буди. Водзджык петам дай, мед ог кольӧй жӧ автобуссьыс. Ывлаыс талун сэзь, ыркыд. Гын сапӧгасьны, тыдалӧ, ковмас, пасясьны. Сёянтор на босьтышті, кынӧмным, гашкӧ, сюмавны кутас да. Час куимтӧ ӧд ковмас лэччыны», — ӧдзӧс дорын пошкис-пасьтасис, сёрнитіс Ваньӧкӧд Паш Миш. А Ваньӧ, коді здук сайын на лӧня куйліс Мишкӧд орччӧн ӧшиньдорса лабич помын, казяліс кӧзяиныслысь мӧдӧдчӧмсӧ да чеччис, букыша, плеш пырыс кутіс видзӧдны жӧдзысь-нускысь Мишлань. Мӧдыс босьтіс нин киас паччӧр приступын куйлысь томан, нюжӧдчыліс да судзӧдіс пӧлать помысь Ваньлы дасьтӧм нянь ваялан сумка. «Карад воам да, пыригмоз и шуа нывъяслы: мися, тише, тише, локтӧ Мишӧ», — ас вылас сералыштіс Паш Миш, кӧть эськӧ сьӧлӧмыс дольсвидзис да. Зілис мый вынсьыс гажӧдыштны керкаыскӧд янсӧдчан здуксӧ, небзьӧдны измӧм морӧс пытшсӧ.

Матыстчис лабичлань, корис Ваньӧӧс:

— Лок вай, муса ёртӧй, менӧ гажӧдысьӧй, пыр сумкаас. Петам сэсся, мӧдӧдчам мир туйлань. Автобусыд миянӧс виччысьны оз кут.

Ваньӧ бара букыштчыліс Миш вылӧ, йӧжгыльтчыліс, быттьӧ сылы вартны кодкӧ кӧсйӧ, сэсся скӧрысь чушнитіс Мишлань, пашкыр гӧныс мыш вылас весьт кузя сувтліс. «Лок бара-й, эн чушъяв ме вылӧ», — Миш нюжӧдчыліс каньлань, кӧсйис босьтны сійӧс моздорас, дзумгыны-сюйны нянь ваялан сумкаӧ. Мӧдыд виччысьтӧг чепӧсйис лабичысь, уйкнитіс Миш ки улысь. Паш Миш шӧйӧвошлі быдӧн, вомсӧ паськӧдӧмӧн бергӧдчис пышйысь Ваньлань, а сійӧ звиркнитіс-пырис гӧбӧчӧ. «Ваньӧ, Ваньӧ, кыс-кыс», — горӧдіс Паш Миш, вӧтчис кань бӧрся, гурйыв восьтіс гӧбӧч ӧдзӧссӧ. Но сӧмын бӧжсӧ аддзыліс каньыдлысь, утёвтіс Ваньӧ медся пемыд да ляпкыд пельӧсас. Пидзӧсчаньӧн сэтчӧ он во. Гӧбӧчыс Мишъяслӧн ляпкыдик, картупель гу коркӧ кодйыліс да мусӧ ывлаас эз и петкӧдлывны.

«Ок тэ, сюра лешак, вирӧс пузьӧдысь», — пиньнас мурчнитіс Паш Миш. Кысь нӧ сійӧ тӧдіс, мый Ваньӧ тадзи вӧчас, чушкӧдчас да утёвтас сы ки улысь. Буретш автобус вылӧ петігӧн, бӧръя здукас! «Кӧть кывтӧм пемӧс, а гӧгӧрвоӧ, тыдалӧ, мый туйӧ лӧсьӧдча, аскӧд кӧсъя босьтны. Со и чушъялӧ, асныралӧ, гортӧ кӧсйӧ кольччыны», — пошкис Паш Миш гӧбӧч ӧдзӧс дорын, скӧрмис да бара на горӧдіс гоз-мӧдысь: «Ваньӧ, Ваньӧ! Лок, пет вай, кыс-кыс!» Но пемыд гӧбӧчын вӧлі чӧв-лӧнь. Сӧмын кӧнкӧ ылын, медся пыді пельӧсас югъялісны кык турунвиж чут.

Паш Мишлӧн вирыс пузис. Ляскис-шыбитіс лабичӧ каньлы лӧсьӧдлӧм сумкасӧ да кутіс шлапъявны-жӧдзны ӧтарӧ-мӧдарӧ, юр вемсӧ йирис-сотіс ӧти мӧвп — мый жӧ ӧні вӧчны. Гашкӧ, бӧр кольччыны? Мӧдӧдчис нин да, кыдзи бӧрсӧ косан. Нывъясыс виччысьӧны и. Шызьӧдіс куимнанныссӧ да. Колян кӧ каньсӧ керка пытшкас, тшыглы кулӧ. Кынмас, коньӧрӧй. Паш Мишӧс Енмыс ёрас кывтӧм пемӧс вылад тешитчӧмысь.

А часі точкис-гартіс кадсӧ, тойліс Мишлы: тэрмась пӧ, тэрмась. Лӧнь керкаад тайӧ шлочкӧм-точкӧмыс нӧшкӧн моз клёнгис Мишлы юр вемас, тшӧктіс ӧдйӧджык мыйкӧ вӧчны, кодарӧкӧ шыбитчыны-сетчыны. Здук-мӧд кӧ мӧжгас, сэки дзик нин автобуссьыд коляс. Водзвыв дасьтысьӧма, да кысь бӧрсӧ бергӧдчан. Картупельсӧ вевттьӧма-тупкалӧма и, кӧлуйсӧ саймовтӧма и, телеграмматӧ вартӧма и. Сӧмын асныра Ваньӧ, кузь гӧна лешакыд, паськыд плешкыд, туйсӧ вомӧналіс. Ыръянитӧ кӧ, мед ӧтнас и олӧ...

Паш Миш петаліс посводзӧ, пыртіс нянь чӧвпан да чегъяліс кань тасьтіӧ, восьтіс фрикадельки банка, кисьтіс важ кӧшӧ кӧдзыд ва. Дасьтіс Ваньӧлы сёян-юан. Та бӧрын нопъясис да босьтіс киас кык ыджыд тубрас. Вель уна на кӧлуйыс чукӧрмӧма.

Дольсвидзысь сьӧлӧмӧн восьлаліс Паш Миш мир туй кузя, автобус сувтланінӧ, быд дас воськов бӧрын бергӧдчыліс, видзӧдлывліс ылыстчысь керкалань, и кымын водзӧ кайис чой паныд, сымын пессис лолыс, сымын ёнджыка нӧйтчис юрас мӧвп: гашкӧ, эз тадз ков вӧчны да? Кувсяс ӧд пӧрысь Ваньӧыс, гажтӧмысла сьӧлӧмыс потӧ. Либӧ кын керкаад изӧймитас. Гашкӧ, кувсьыны и кольччис да. Ас керка помӧ. Тонӧ тай кыдзи бужгылясис талун асыв. Быттьӧ пиняліс-дивитіс ас керкатӧ кольӧмысь, карӧ мӧдӧдчӧмысь. Сэсся чушнитіс да гӧбӧчӧ лэччис дай. Татчӧ пӧ кольчча, ас ног вӧча, дзик мӧдарӧ...

Час мысти Паш Миш вуграліс нин турки-таркиӧн лэччысь автобусын, а син водзас пыр на чеччалісны гӧбӧч пемыдас эновтӧм кык югыд чут; найӧ то ыдждылісны-паськавлісны, то лоліны чунь пом кодьӧсь, сотӧмӧн-сотісны Паш Мишлысь муткырасьысь сьӧлӧмсӧ.

...Быдса тӧлысь оліс Паш Миш карын, сувтіс ыджыдджык ныв ордас, а кытшовтіс ставнысӧ. Быттьӧ и гажа на ордын, вердӧны-юкталӧны, майбыр, кынӧмыд пӧт. Оз ков пес пыртлыны, ва вайны... Но вежон куим мысти гажтӧмтчыны кутіс Паш Миш, сьӧлӧм вылас деливӧ. Тыртӧм керкаыс син водзас сувтлӧ, гӧтырыслӧн гуыс, Ваньӧ каньыс, коді ыръянитіс да кольччис гортас. Мый сыкӧд лои-а? Кынмис, дерт, кувсис керка пытшкас. Кывтӧм пемӧстӧ Миш ӧтнассӧ колис, сы ыджда грек босьтіс ас вылас. Енмыд ӧд ставсӧ аддзӧ. Сё мокасьт тай!

Кор нин дзик телепит лои, шуис нывъясыслы:

— Кайла ме гортӧ. Лун-мӧд олышта. Пензияӧс колӧ жӧ босьтны-а. Кувсис кӧ, Ваньӧӧс дзеба. Пыр син водзын сулалӧ. Быттьӧ мыжа ме сы водзын.

Нывъясыс чӧв олісны. Тӧдісны батьыслысь асныра этшсӧ, полыштісны сыысь. Воча кӧ шуан, он лэдз, ас ногыс вӧчас-а. Мед кайлӧ, сьӧлӧмсӧ бурмӧдас да бӧр на локтас. Водзӧ тӧвйыны.

Карса автобус тӧвзис-кайис южмӧм туй кузя Эжва йывлань, быд здукӧн матыстіс Паш Мишӧс чужан грездланьыс. Гыӧра ӧшинь пыр муртса тыдалісны лымйӧн тырӧм пуяс, воча локтысь машинаяс, но думнас, вежӧрнас Миш вӧлі нин ас керкаас, доналӧм-гӧрдӧдӧм кӧрт пач дорын, ыджыд гын сапӧга, пася. Сӧмын керкасӧ восьтӧм бӧрын, пач ломтас да, сьӧлӧмыс личалас Мишлӧн. Личалас-ӧ? Ваньӧыскӧд нӧ мый? Мишлысь морӧс пытшсӧ быттьӧ кӧрт куранӧн гуркнитісны. Кувсис, дерт, каньыд. Ӧтнадтӧ. Шогысла да тшыгысла. Дзебны ковмас. А кыдзи татшӧм кӧдзыднас и дзебан? Лым пиӧ кӧ гуалан, понъяс да ракаяс ӧдйӧ и перъясны. Тулысӧдзыс виччысьлас, сарайӧ шойсӧ пуктылас дай. Картон кӧрӧбӧ.

Тадзи мӧвпаліс Паш Миш автобусын пукалігӧн. Шогаліс и нимкодясис, песіс асьсӧ, но сьӧлӧм вылас кокни вӧлі — гортас ӧд локтӧ, ас керкаас.

Мир туйсянь, пӧсявмӧныс собис-пырис. Пидзӧсӧдзыс лымйыс пуркӧдӧма-усьӧма. Пывсян весьтас воӧм бӧрын сувтыштліс, лӧсьӧдыштіс пельпом сайсьыс сьӧкыд нопсӧ, видзӧдліс гӧгӧр. Кок туйяс тай оз тӧдчыны-а: лёк йӧз, тыдалӧ, абу пакӧститчӧмаӧсь. Понъяс сӧмын талялӧмаӧсь аслыныс ордымтор, керка пельӧссӧ вижӧдз йизьӧдӧмаӧсь...

Чӧв-лӧнь йӧрас. И керкаыс кын, квайтнан ӧшиньнас шога видзӧдӧ собысь Паш Миш вылӧ, коскӧдзыс вӧйӧма лым пиӧ. Бара на сувтыштліс Паш Миш, шуштӧм быдсӧн лолі, яндзим и, кор Ваньӧ йывсьыс думыштліс. Кувсьыны ӧд колис сійӧс Миш, ӧтнассӧ, кӧдзыд керкаӧ. Тӧв шӧрын. Морӧн лыйӧм олӧм пуксис.

Восьталіс иганъяс, аслас киыс тіралӧ. Керка ӧдзӧсыс тратшкакылӧмӧн воссис, сэтшӧма кынмӧма. Ывлаын кодь пытшкас, ломтывтӧгыд.

— Ваньӧ, Ваньӧ, ловъя абу тэ, кысукӧй! — горӧдіс Паш Миш ӧдзӧс дорсяньыс на. Видзӧдліс, сёян дозъясыс тыртӧмӧсь.

Пуктіс нопъяссӧ, паччӧрӧ кайліс, пӧлатьӧ, вежӧс сайӧ пыраліс. Некод эз кыв керка пытшкас. Сӧмын джодж плакаясыс нораа дзуртышталісны Миш кок улын. Пӧсяліс весиг каньӧс корсигӧн. Разис пась кизьяссӧ, пӧрччис пеля шапкасӧ. Кӧсйис нин кинас ӧвтыштны да посводзӧ кос песла петавны, кӧрт пач ломтыны, мед кӧть керкаыс шоналыштас-косьмыштас. И сійӧ здукӧ пач костас шарӧдчӧм кыліс. Паш Миш пельсӧ чошкӧдіс, зэвтчис быдӧн тушанас. Видзӧдӧ да, синъясыслы оз эскы. Пача-стен костсьыс Ваньӧыс петӧ. Бубуля кодь сьӧд, юрсяньыс бӧжӧдзыс саӧссьӧма. Гашкӧ, пач горъяс и узьлӧма да. Тӧлысь чӧжыс.

Аддзис Ваньӧ Паш Мишӧс, вомсӧ векыштіс, мегыр моз кусыньтчис-сувтіс, чушнитіс сы вылӧ. Быттьӧ эз тӧд Мишӧс, быттьӧ кодкӧ бокӧвӧй морт пырис керкаас. Омӧльтчӧма-вӧснялӧма, шӧрт кодь лоӧма. Кучикыс летйысьӧ. «Коньӧрӧй дай Ваньӧӧй, мый дыра тшыгтӧ пыкӧмыд, кӧдзыдсӧ терпитӧмыд», — синвасӧ чышкаліг ливкйӧдліс пачводзын Паш Миш. Жальыс ылькнитіс сы морӧс пытшкысь, синва сорӧн петіс ортсыӧ. А Ваньӧ воськовтіс пач вомлань да гӧнсӧ сувтӧдӧмӧн чушкис Миш вылӧ. «Вай бурасям, Ванюк, бурасям», — гораа шлюпкис-бӧрдіс Паш Миш, сэсся виччысьтӧг ӧзйис-ловзис, котӧрӧн сорӧн чепӧсйис керка ӧдзӧслань.

— Мый нӧ ме сулала, Ванюк! Час песла петала, кӧрт пач ломта, тэнӧ верда-юктала. Карса гӧснеч вайи. Калбас и, быдторсӧ...

Но ӧдзӧс шытӧ кылӧм бӧрын Ваньӧ шыбитчис пач вом дорсьыд, чеччыштіс джоджӧ да Миш кок увті уйкнитіс-петіс посводзӧ, сэсянь лыйыштіс карта вылӧ.

Рытывбыд виччысис Ваньӧӧс Паш Миш. Кӧрт пачыс некымынысь гӧрдӧдз донавліс, шонтіс-вежис керка пытшкысь уль руа сынӧдсӧ. Дыр ломтывтӧгыд ӧшиньясыс бӧрддзисны, синва войтъясӧн тюрӧбтіс сылысь гыӧрыс стеклӧяс кузя. Миш витысь кымын петаліс карта вылӧдз, горшыс доймытӧдз горзіс-чуксаліс каньӧс.

— Лок, Ваньӧ, лок. Криста ради, пыр керкаас. Сэсся некор нин ӧтнадтӧ ог коль...

Но некод эз вочавидз Паш Мишлы. Сӧмын карта ӧдзӧс сайын лёкысь омляліс вой тӧв. И тайӧ омлялӧмсьыс нӧшта на шуштӧмджык лои сьӧлӧм вылас...