ПАРМАШӦРСА ТЫ
Вӧлі тайӧ ёна важӧн. Сэтшӧм важӧн, мый весиг пӧльяслӧн пӧльяссянь эз воны некутшӧм юӧръяс, кор чужис ылі сук парма шӧрын аслыссикас гӧгрӧс тыыс, коді вӧлі сэтшӧм джуджыд, мый медся кузь беддьӧн эз позь судзӧдчыны сылӧн пыдӧсӧдзыс. А ваыс вӧлі сэтшӧм сӧдз, мый сы пыр, кутшӧм кӧть джуджыд эз вӧв тыыс, тыдаліс ставыс: и сійӧ, кыдзи дугдывтӧг рӧйлӧны ӧтилаысь-мӧдлаӧ ваын олысь гагъяс, и сійӧ, кыдзи визъялӧны аслыныс нуръясянтор корсигмоз тані олысь кельчи, сын, ёкыш, сир. Ты берегъяс пӧлӧн важысянь поздысьлісны юсьяс, дзодзӧгъяс, уткаяс. Некод налы эз мешайт тані овны да рӧдмыны. Мортлӧн матысса оланінӧдз вӧлі уна дас верст. Ыджыд ёсь тӧвъяс эз жӧ вермыны писькӧдчыны ты вылас. Сы гӧгӧр паськӧдчӧм пармаыс видзис тысӧ да тані век вӧлі аслыссикас чӧв-лӧнь, кодӧс торкавліс сӧмын лэбач-пӧткалӧн ас костаныс негораа сёрниыс.
Со тадзи нэмъяс чӧж чӧла оліс да вуграліс тыыс сук парма пӧвстын. Лӧня, вӧр-ваыскӧд тӧлкӧн-ладӧн муніс тані олӧмыс. Быд тулыс ты вылӧ волывлісны поздысьны быдсяма пӧтка да сэсся быдтысьӧм бӧрын лэблісны ылі муясӧ, медым мӧд во бара локны асланыс чужанінас, тайӧ вӧрса гӧгрӧс ты дорас, коді ӧд артмис зэв аслысногӧн.
...Коркӧ тані быдмыліс суксьыс-сук вӧр. Но друг ӧти асылӧ енэжсяньыс парма шӧрӧ усис-грыпкысис ыджыд из, потіс сё пельӧ да пасьнитіс матігӧгӧрса вӧрсӧ. Сыркмуніс муыс уна верст пасьта. Пыр жӧ кутіс ыпъявны-сотчыны пармаыс. Сӧмын недыр мысти прӧйдитӧм ыджыд зэр кусӧдіс вӧрса пӧжарсӧ. А сэні, кытчӧ усис изйыс да потіс сё пельӧ, артмис зэв ыджыд да джуджыд гӧгрӧс гуран, коді сэсся мӧд тулыснас тырис ваӧн. Вочасӧн и гӧлӧвняӧдз сотчӧм пуяс пыдди уна во чӧжӧн ты гӧгӧрын быдмис важсьыс на мичаджык да пашкырджык вӧр.
И нинӧм нин сэсся эз кут казьтывлыны коркӧя усьӧм из йылысь. Быд тулыс войвывлань лэбысь лэбач-пӧтка важӧнкодь нин казялісны тысӧ да мудзсӧ веськӧдӧм могысь кутісны пуксьывлыны шойччыны татчӧ. А асланыс ныръясын найӧ вайлісны чери пӧк. Та бӧрын тыын рӧдмис кельчи, сын, ёкыш да сир. Берег пӧлӧн быдмыліс тырмымӧн васа турун, кодӧн пӧткӧдчылісны тані шойччысь лэбач-пӧтка.
Вочасӧн ӧткымын юсь, дзодзӧг да утка гоз овмӧдчисны некодлы на тӧдтӧм вӧрса ты вылас. И сійӧ налӧн овмӧдчӧм бӧрын быттьӧ ловзис, кутіс аслысногӧн шыавны-горавны. Кодкӧ кӧ эськӧ аддзыліс тайӧ вунӧдлытӧм серпассӧ, кыдзи гожӧм помланьыс асланыс бать-мамкӧд орччӧн берег пӧлӧныс уялӧны посньыдик юсь, дзодзӧг да уткапиян! Мам-батьыс стрӧжитӧны найӧс, мед оз на сэтшӧма збоявны, а то вермасны веськавны сирлӧн ёсь пиньяс улӧ. Но посни быдтасъяс лунысь-лун сӧвмӧны-крепаммӧны, пыр ылӧджык нин уйлывлӧны, а сэсся и енэжӧ заводитӧны кыпӧдчывлыны, мед сёр арнас асланыс бать-мамныскӧд нин лэбны ылі муясӧ. И тадзи вӧлі уна-уна гожӧм.
Но ӧтчыд ты берег вылын тыдовтчис Морт, коми пармаса кӧзяин. Сійӧ корсис выль вӧраланінъяс да та вӧсна муніс гортсяньыс зэв ылӧ. Вывті нимкодь лоис Мортлы тайӧ ты вылас веськалӧм бӧрын. Сійӧ аддзис, кутшӧм озыр звер-пӧткаӧн тыгӧгӧрса пармаыс, кутшӧм уна чериыс югыд да сӧдз ваа тыас. Кужӧмӧн кӧ вӧдитчыны став тайӧ озырлуннас, бура позяс кыйсьыны-вӧравны сылы да пияныслы уна во чӧж, мӧвпаліс Морт. Регыд мысти сійӧ кыпӧдіс ты берегӧ вӧр керка, кутіс тані аслас пияныскӧд вӧравны, кыйны чери. Уна во эз чинлы пармаын звер-пӧткаыс, эз бырлы тыысь чериыс. Ӧд пармаса кӧзяин босьтліс аслыс сӧмын сы мында, мыйта вӧлі позьӧ.
Медводдзаысь ты бердысь Мортӧс аддзӧм бӧрын тані дыр нин олысь лэбач-пӧтка зілисны видзчысьны сыысь. Ӧд найӧ кузя лэбалігъясӧн бура нин вӧліны тӧдсаӧсь тайӧ кык кокаясыслӧн тешкодь олан сямыскӧд, кор некутшӧм помкатӧг му вывті ветлӧдлысьяс виавлісны енэжын лэбалысьясӧс.
Но регыд мысти казялісны, мый Мортыс эз кыйӧдчы мукӧд моз на бӧрся, а сӧмын ылісянь нимкодьпырысь видзӧдлывліс ваын уялысьяс вылӧ. Сылы тырмымӧн вӧлі тыбердса пармасьыс сюрӧмторйыс. Корсюрӧ тай сӧмын петавліс ты вылӧ пыжӧн чери кыйны. Вочасӧн и юсьяс, и дзодзӧгъяс, и уткаяс велалісны Морт дінӧ да эз нин сэтшӧма повны сыысь. Ӧд матігӧгӧрын тайӧ Мортысь ӧтдор некутшӧм кык кока сэсся эз вӧв.
А сэсся коркӧ Морт вайӧдіс ты вылас ассьыс пиянсӧ да вочасӧн кутіс велӧдны найӧс, кыдзи колӧ идӧра да тӧлкӧн-ладӧн овны тайӧ пармаас важ пӧльяслӧн на шуӧмъяс серти, кыдзи кыйсьыны-вӧравны, медым тані олысь звер-пӧткаыс и налы тырмис, и водзӧ рӧдмис. Со тадзи уна во оліс да вӧраліс ты дорын Морт аслас пияныскӧд. А сэсся сылӧн пияныслӧн пияныс нин кӧзяйничайтісны тыбердса пармаын. И эз бырлы татысь звер-пӧткаыс, эз чинлы тыас чериыс. Сы вӧсна, мый вӧралысьяс эз торклыны важ олан сямсӧ.
Но коркӧ-некоркӧ ты весьтын тыдовтчис ыджыд кӧрт лэбач, коді дыр кытшлаліс сы гӧгӧр, торкис аслас жургӧм шынас ты вылын поздысьӧм лэбач-пӧткалысь чӧв-лӧнь олӧмсӧ, а сэсся пуксис вӧр керка дорӧ.
Тані олысь вӧралысьяс буретш вӧліны ылі пармаынӧсь. Асланыс вӧр керкаын найӧ некодӧс эз виччысьны да та вӧсна олісны тас-томантӧг. Век жӧ важся бур оласног серти вӧр керкаын вӧлі и пес, и истӧг, и сёян-юан. Мыйыс оз овлы олӧмад. Гашкӧ, кодкӧ век жӧ кежалас налӧн вӧрса оланінӧ шойччыны, узьмӧдчыны. Мед узьӧ да шойччӧ, а сэсся мунӧ ас могнас, кытчӧ мӧдӧдчӧма. Сӧмын мед нинӧм омӧльсӧ оз вӧч. Тадзи вӧчлісны налӧн пӧльясыс да тадзи велӧдлісны овны челядьнысӧ.
Но воӧм войтыр эз вӧвны важся вӧралысьяс лыдысь. Найӧ быдмисны ыджыд карын да эз бура тӧдны пармаса войтырлысь оласногсӧ. Эз кӧсйыны тӧдны и сійӧс, мый вӧрса озырлунъясӧн колӧ вӧдитчыны кужӧмӧн да видзчысьӧмӧн, мед найӧ некор эз бырлыны да тырмисны и водзӧ олысь войтырлы.
Воысьяс чеччисны кӧрт лэбачысь ас костаныс гажаа варовитігмоз. Налӧн сёрниысь позис гӧгӧрвоны, мый воӧмаясӧс ёна шензьӧдіс татчӧс тыыс да сэні олысь лэбач-пӧткаыс. Но карын быдмӧм войтыр дзик мӧд ногӧн видзӧдісны став тайӧ озырлун да мичлун вылас. Ӧд налӧн олӧмыс эз вӧв сэтшӧм топыда йитчӧма вӧр-ваыскӧд. Локтӧмаяс сӧмын ӧтитор йылысь мӧвпалісны да сёрнитісны та йылысь ас костаныс, уна-ӧ озырлун налы позяс курыштны ты бердсьыс.
— Видзӧдлӧй, видзӧдлӧй, мыйта уткаыс да дзодзӧгыс ты вылас, мыйта чӧскыд яй миян гӧгӧр! А ми огӧ вӧлі тӧдӧй, кӧні позяс пӧттӧдз лыйсьыны, — шуис ӧти на пиысь да гораа серӧктіс.
— А ваас, а ваас чериыс помтӧм! — шензьӧмпырысь горӧдіс мӧд. — Кыдзи сӧмын татысь кыйӧмторсӧ нуны вермам?
Коймӧдыс на пиысь, тыдалӧ, сюсьджык да гӧгӧрвоысьджык, кутіс эськӧ ӧлӧдны ёртъяссӧ:
— Но ӧд тані кодъяскӧ кыйсьӧны-вӧралӧны нин. Со налӧн оланіныс. А ми тайӧ ты вылас сӧмын кортӧм гӧсьтъясӧн лоам. Абу лӧсьыд йӧз керкаӧ гусясьысьяс моз пырны.
Но сійӧс пыр жӧ ӧлӧдісны ёртъясыс:
— Аддзӧмыд, мый понда шогсьыны! Налы и сідз на тырмас да кольӧ. А миянлы кор на удайтчас сэсся татчӧ волыны.
И коймӧдыс та бӧрын пыр жӧ ланьтіс да эз нин восьтлы вомсӧ. А, гашкӧ, и правӧсь менам ёртъясӧй, гусьӧн мӧвпыштіс сійӧ ас кежсьыс, ӧд ӧтчыдысь олам свет вылас, и грек лоӧ, татшӧм озырлуныс кӧ миянысь бокиті прӧйдитас.
Та бӧрын ставӧн перъялісны ӧнія зэв стӧча лыйлысь ружйӧяс да разӧдчисны ты берег пӧлӧн. Эз, эз чайтны лэбач-пӧтка, мый та выйӧдз лэдзчысясны кыськӧ бокысь воӧм войтыр. Ӧд найӧ вӧлі велалӧмаӧсь нин тані олысь бур кӧзяинъяс дінӧ да некодсянь эз виччысьны лёксӧ. Но со ты вылын аслыссикас чӧв-лӧньсӧ поткӧдісны ӧтарсянь и мӧдарсянь шковгӧм шыяс. Медводз ва вылӧ кутісны гылавны лэбач-пӧткапиян, кодъяс эз на велавны бура лэбавны. И некытчӧ найӧ эз удитны быдласянь воысь пуляясысь. Код тӧдас, дыр-ӧ лыйлісны бокӧвӧй войтыр. Но тыыс вевттьысис виӧм лэбач-пӧткаӧн. Сэсся кыйсьысьяс лэдзисны ва вылӧ татчӧс вӧралысьяслысь пыжсӧ да кутісны чукӧртны ассьыныс кыйдӧснысӧ. И кутшӧм нимкодь вӧлі налы тайӧ здукъясас. Недыр мысти тылысь чӧв-лӧньсӧ бара поткӧдісны пельтӧ чунӧдана шыяс. Вылӧ качліс ваыс. И тӧкӧтьӧӧн ты веркӧсыс вевттьысис вывлань кынӧма чериясӧн. Берегсянь кылісны нимкодьпырысь горзӧм шыяс. И бара воӧм йӧз йӧткыштісны пыжсӧ ва вылӧ. Ковмис некымынысь петавны ты шӧрӧ, сы мында чериыс вӧлӧма. Ӧктісны сӧмын гырысьсӧ.
Та бӧрын «гӧсьтъяс» став кыйдӧссӧ ӧдйӧджык сӧвтісны ыджыд кӧрт лэбачӧ, медым карӧ воӧм бӧрын нин меститны кыйӧмторсӧ кытчӧ колӧ. А налӧн сьӧлӧмъясын вӧлі помтӧм нимкодьлун. Воӧмаяс пиысь некод эз чайтлы, мый та мында прӧмыс сюрас кутшӧмкӧ тӧдтӧм ты вылысь. Та вӧсна шуисны пестывны бипур да пасйыштны кыйсьӧмсӧ. И со гажаа нин ыпъялӧ бипур. Ӧти бӧрся мӧд воссьӧны сулеяяс. Голякылӧны стӧканъяс. Ю, мыйта колӧ! Сёй, мыйта колӧ! Ставыс тырмӧ, ставыс эм! Сэк кості гораммисны гӧлӧсъяс. Ӧта-мӧдӧс торкалӧмӧн, ошйысьӧмпырысь бипур дорын пукалысьяс юксисны мӧвпъясӧн озыр кыйдӧс йылысь. И кодкӧ на пиысь шуис, мый позяс пӧ на татчӧ регыд мысти и мӧдысь волыны. Ӧд эз ставсӧ на вины да кыйны.
Но медбӧрын винаыд мудзтӧдіс жӧ, да найӧ шуисны недыр шойччыштны вӧр керкаын. Ывлаас вывті нин номйӧсь да гебйӧсь. Здук-мӧд мысти ставӧн ланьтісны. Мед сэсся рытланьыс шонді лэччӧм водзвылын бӧр мӧдӧдчыны ыджыд карӧ озыр кыйдӧсӧн.
Сэк жӧ узьысьяс эз и кусӧдны бипурсӧ, коді друг кыськӧ воӧм тӧвныр улын кутіс трачкӧдчыны пыр гораджыка и гораджыка, а сэсся горша пондіс нювны ты берег пӧлӧн яла нитшсӧ. Недыр мысти би кывъяс воисны вӧр керка дорӧдз. И важиник, косьмӧм керъяса вӧр керка тӧкӧтьӧӧн кутіс ыпъявны-сотчыны. Но кольмӧм юра узьысьяс нинӧм эз кывлыны. Найӧ вӧтасисны шуда вӧтъяс. Тайӧ кадас би кывъяс матыстчисны и кӧрт лэбач дінӧ, коді тӧкӧтьӧӧн ыпнитіс да сэсся тай кыдзи чашмуніс торпыригъяс вылӧ пельтӧ чунӧдана шыясӧн. А би кывъясыс енэжӧдз кайлісны.
Буретш сэки ты берегын тыдовтчисны вӧр керкаса да татчӧс пармаса кӧзяинъяс. Найӧ чӧла кытшлалісны асланыс коркӧя вӧрса оланін гӧгӧр, кодысь кольӧмаӧсь нин вӧлі гӧлӧвняяс, кежалісны ты дорӧ, довкйӧдлісны дивитӧмпырысь юрнаныс. И сёрнитӧг вӧлі гӧгӧрвоана, кодъяс татчӧ волӧмаӧсь да мый вӧчӧмаӧсь. Быдӧн пармаса кӧзяинъяс пиысь ас кежысь мӧвпаліс, мый со сы мында во тайӧ вӧрса ты бердас вӧлі тӧлка-лада олӧм и тӧкӧтьӧӧн кутшӧмкӧ немортъяс вӧсна ставыс помассис. Кӧть эськӧ и асьнысӧ грекӧвӧйтчысьясӧс Вӧрсаыс накажитіс жӧ.
Но медъёна вӧр керкаса да пармаса кӧзяинъясӧс ӧні майшӧдліс ӧтитор, коляс-ӧ на чериыс тайӧ зэв мича вӧрса тыас да оз-ӧ эновтны та бӧрын сійӧс тані уна-уна во олысь кольӧм на лэбач-пӧткаыс. Дерт, гашкӧ, кузя-визяӧн ставыс бур лоӧ, ставыс бӧр ловзяс. Но ты берегын сулалысьяслы лои гӧгӧрвоана, мый ӧнісянь на киясын татчӧс вӧр-валӧн бур олӧмыс. И оз нин позь сэсся быдӧнлы сэтшӧма эскыны да сӧмын кодкӧ вылӧ надейтчыны. Налы тані дыр на кыйсьыны-вӧравны да налы жӧ и видзны татчӧс вӧр-васӧ, кодӧс некутшӧма оз позь кольлывлыны дӧзьӧртӧг.
