НАСТЯ
Настя надзӧник довгӧ пӧим кодь буса туй кузя. Зільӧ мездысьны мӧвпъяссьыс, сы вӧсна нарошнӧ паськыдджыка восьтӧ синъяссӧ, видзӧдӧ лӧзалан югыдын вуджрасян ывлавывса серпасъяс вылӧ. А мӧвпъясыс оз вешйыны, сатшкысьӧмаӧсь вежӧрас ёсь жельясӧн...
Сӧмын на помасис колхознӧй бригадалӧн собрание. Колхозникъяс тарыт эз тэрмасьны гортаныс, дыр соборуйтісны. Чуксасисны нин петукъяс, быдсяма гӧлӧсъясӧн чолӧмалісны вой шӧр кад. Ыджыд жыр тырӧма табак тшынӧн. Ӧшиньясыс кӧть дзирйыв восьсаӧсь, кымӧрӧн ӧшалан лӧз тшынсӧ оз вермы кыскыны. Нинӧмӧн лоӧ лолавны да дугӧдласны куритчӧмысь. Видзӧдан да, мужичӧйяс бара нин гартӧмаӧсь пев кыза чигаркаяс, шпуткӧны. Шуасны бур вылӧ, а найӧ вомаласны: «Татшӧм ёсь сёрни дырйи сьӧлӧмыд оз терпит, быть куритчы».
Настя пукаліс бӧръя радъясын. Юрсӧ лэдзӧма. Кылӧ, кыдзи сьӧлӧмыс лишнӧя тіпкӧ. Сы вӧсна оз лысьт прамӧя лолыштны, кутчысис. Ӧти пӧрйӧ кӧсйис пышйыны. Пукаліс матын ӧдзӧс дорын, тювкнит дай — некод оз и тӧдлы. Но пукаліс собрание помӧдз. Весиг ачыс сёрнитіс. Регыдик, дженьыдика. А мый унасӧ висьталас!
...Собрание вылысь петӧм бӧрын Настя ывлаын сувтовкерліс. Вом тырнас апыштіс сӧстӧм сынӧдсӧ. Гырысь воськовъясӧн мӧдӧдчис гортланьыс. Но сьӧкыд мӧвпъясыс оз лэдзны ӧдйӧ мунны. Лои надзмӧдны восьлассӧ.
Нывбаба вежӧрӧд котӧртіс став олӧмыс, кӧть эськӧ сійӧ и дженьыдик на...
Нинӧм он вӧч! Быд мортлӧн овлывлӧ кад, кор ковмӧ ассьыд юавны: кыдзи ме ола? Лючки-ӧ олӧмсӧ вуджа?
Татшӧм юалӧмыс, гашкӧ, оз сулы тӧв чужъялысьӧс либӧ олӧм веркӧсті кокни шомӧн исковтысьӧс, кодъяслы дзик веськодь, тшак ва кодь олӧмлӧн доныс...
1
Ёгор Настя муніс верӧс сайӧ ас сиктса зон Ӧдюк Миш сайӧ.
Сійӧ старайтіс колхознӧй куканьясӧс. Миша уджаліс колхозын шофёрӧн.
Том ичмонь оліс лӧсьыда. Мый не овны! Сійӧс колхозын ошкӧны. Ошкӧмыд любӧ: бура уджалан, ылӧдз нималан. Ыджыд удж вылӧ эз пырӧдчы: сьӧлӧмыс бурмӧ куканьясӧс дӧзьӧритӧмӧн. Ачыс комсомолка, пыр бергаліс том йӧз пӧвстын. Клубса самодеятельностьын ворсіс. Верӧс сюри сьӧлӧм сертиыс. Гозъя лӧсялӧны. «Мый ещӧ меным колӧ!» — радліс ичмонь.
Миша заводитіс керка стрӧитны: аслыным пӧ поз лӧсьӧдам. Том гозъялы стрӧитчыны отсаліс колхоз. Эз жӧ бокӧ кольччыны рӧдвужыс: тшуписны срубсӧ, лӧсісны пытшкӧссьыс стенъяссӧ, юисны унакодь вина да ас вӧчӧм сур. Керка лэптігӧн чорыда сюри и Настялы. Тэрмасьӧмӧн эштӧдісны ӧти жыр. Том гозъя вуджисны сэтчӧ овны.
Рытъясын, удж бӧрын, Настя локтӧ выль керкаӧ. Сьӧлӧмыс кыскӧ Мишаыс дінӧ. Рыт-рыт ас кежаныс, кыкӧнӧсь. Том ичмоньлы окота варовитны. Сёрниыд, майбыр, сюрӧ. Медтыкӧ Мишаыс кывзас.
Настя радейтліс аслас удж йылысь сёрнитны. Долыда висьталӧ, кыдзи куканьясӧс дӧзьӧритӧ, виччысьӧ, мед эськӧ Мишаыс ошкис. Кутшӧм ӧд нимкодь, кор ошкас морт, коді сэтшӧм муса!
Мишаыс эз вӧв кыв-вора. Но мукӧд дырйи гӧтыр сёрни костас сюйсьылас:
— Ме, Настя, бура жӧ уджала. Тӧдан ачыд, колхозлы машинатӧг оз позь, сытӧг некыдз оз вермы бергӧдчыны.
Сэки ичмоньлы ещӧ любӧ. Радейтан синъясӧн видзӧдӧ верӧсыс вылӧ, гажаа сёрнитӧ:
— Кутшӧм лӧсьыд, Миша, кор олӧмын сьӧлӧмыд бурмӧ. А мый ми эськӧ тані, сиктын, кутім вӧчны, эгӧ кӧ колхозын уджалӧй? Весь олім? Али горт гӧгӧр луасим? Сэки олӧмыд эськӧ вывті ляпкыд лои. Йӧз дінын уджавтӧгыд олан гажыд регыд сімӧ!
Автомашинаӧн рейсӧ ветлігӧн Миша вой кежлас гортас корсюрӧ оз удит вӧлі воны. Настя сэки ӧтнасӧн гажтӧмчӧ. Но ичмонь кужӧ венны гажтӧмчӧмсӧ: мӧвпалӧ аслас верӧс йылысь. Шоныда, меліа мӧвпалӧ.
Со Настя, дас ӧкмыс арӧса ныв, тӧдмасис зонкӧд.
Ӧти арся асылӧ, кор шонді мыччис паськыд плешсӧ да гӧрд рӧмӧн югдӧдіс Настя бать-мам керкалысь кильчӧ помсӧ, тані Миша, колльӧдчӧм бӧрын, окыштіс сійӧс. Ныв полігтырйи воча инмӧдчыштіс топыд паръяснас зон вом дорӧ.
Нэр ныв первой на кывліс муса зонлысь пӧсь паръяссӧ. Чужӧмыс банйис. Став туша кузяыс сялькнитіс шоныд да небыд гы. Сылы ӧні неокота вӧлі лэдзны зонсӧ ас дінсьыс. Со тадзи орччӧн пукавны дыр да кывзыны аслас сьӧлӧмлысь небыда тіпкӧмсӧ.
Жаляддза Мишакӧд торйӧдчӧм бӧрын Настя шензис, мый керсьӧ сы сьӧлӧмын. Ӧттшӧтш радліс татшӧм выль чувство вылас. Радліс да мыйлакӧ полыштіс.
Тайӧ шуда асывсӧ ныв эз кӧсйы вунӧдны нэм чӧжыс. Кыдзи нӧ вунӧдас, кор сэтысянь, кымын водзӧ, сымын пыдӧджык да пыдӧджык йиджис сӧстӧм сьӧлӧмас тӧдлытӧм на чувствоыс.
Том ныв эз водзсась выль чувствоыскӧд. Мыйла нӧ кутас водзсасьны сыкӧд, кор сійӧ нывлысь морӧс пиас ставсӧ сывдӧ, сӧнъяссӧ небзьӧдӧ.
Ныв син водзын пондіс помала сулавны ён, зумыд, гӧгрӧс чужӧма, посни ныр-вома, кудритчыштӧм сьӧд юрсиа том зон. Тшап морт, но меліасьны сямлуныс судзсьӧ. Гӧлӧсыс эськӧ и груб, но оз-оз, да и небзьылӧ мелі кывъясӧн. Пыр кӧ гӧлӧсыс вӧлі небыд, сэки, гашкӧ, нывлы и эз сэтшӧм тӧдчана вӧвны мелі кывъясыс. А ӧні найӧ кутшӧмкӧ торъя вынӧн писькӧдчисны ныв сьӧлӧмӧ, тшӧктісны водзӧссӧ сетны муслунӧн.
Ок и сьӧлӧм том нывлӧн! Мыйта сэні гӧгӧрвотӧм, сӧстӧм, авъя да мелі мичлуныс!
«Тайӧ радейтӧм!» — чуймис том ныв. Нимкодь лои: «Но и мед!» И радейтӧмыс ытваӧн ойдіс ныв сьӧлӧмын. «Кутшӧм лӧсьыд, кор кужан татшӧм сӧстӧма радейтны!» — унаысь шӧпкӧдліс аслыс ныв.
Тӧдмасьӧмсяньыс во джын мысти Настя муніс муса Мишаыс сайӧ.
Сэки радейтӧмыс ещӧ джудждаммис. Радейтӧмыд пӧ быдтӧ бордъяс, — кыськӧ лыддьыліс Настя. Сылӧн и збыль быттьӧ бордъяс быдмисны, сэтшӧм кыпыда овсьӧ да уджавсьӧ.
Нылалігас Настя, колхозын уджалыштӧм бӧрын, зэв кӧсйӧ вӧлі водзӧ велӧдчыны. Унджык велӧдчӧмӧн олӧмсӧ кутас паськыдджыка аддзыны, кыпыдджык лоӧ сьӧлӧм вылас. А верӧс сайӧ мунӧм бӧрын сайкалі кӧсйӧмыс.
— Кыдзи ме, Миша, тэкӧд янсӧдча! Ӧткӧн да бокын олігӧн гажтӧмла сьӧлӧмӧй потӧ, — шулывліс верӧсыслы.
Да мый нин шуан! Век ичмоньӧс став мӧвпыс вайӧдліс аслас верӧс дінӧ. «Мусаӧй!» — джуджыд радейтӧмӧн вашнитас Настя, ыркмунлӧ сьӧлӧмыс, став вир сӧнъяс кузяыс разалӧ небыд пӧсь гы.
Сійӧ кӧсйис став олӧм чӧжыс Мишалы вӧчны сӧмын бурӧс. Мыйӧнкӧ дӧзмӧдны верӧсӧс? Чӧв, сійӧ некор нинӧмӧн оз дӧзмӧд ассьыс мусасӧ. Сетас сылы пыр кутшӧмкӧ да гаж. Сыын ӧд и радейтӧмыд!
Ныв дырйиыс моз жӧ Настя ворсліс клуб сцена вылын. Сійӧ зэв радейтіс сьывны. Некор эз кӧсйы эновтчыны сыысь. Тӧдіс: колхозникъяслы кажитчӧ сылӧн сьылӧмыс.
Ӧтчыд том йӧз вӧчисны гажа концерт. Настя долыда муніс сэтчӧ верӧсыскӧд орччӧдчӧмӧн.
Клубын залыс тыр йӧзӧн. Кылӧ гажаа ызгӧм, серам. А мыйӧн воссис занавес, ӧти здукӧн ставныс лӧнисны. Настя петіс сцена вылӧ атласнӧй гӧрд платтьӧӧн. Югыд электрическӧй би улын платтьӧыс лӧсталӧ, быттьӧ зеркалӧ. Со сы вылӧ прожектор веськӧдіс став гӧрд югӧрсӧ. Том ичмонь быттьӧ ӧзйис небыд гӧрд биӧн. Залын пукалысьяс нимкодьнысла чуймӧм синъясӧн видзӧдісны сы вылӧ. Настя долыда нюммуні, сэсся горӧдіс сьывны: небыда, меліа, сьӧлӧмысь, став мыла гӧлӧсыслысь вынсӧ да кужӧмсӧ сетӧмӧн.
Зал аплодируйтіс. Дыр да гораа йӧз кекеначалісны. А ӧти пӧрысь тьӧтка эз вермы кутчысьны, зал тырӧн кыпыда ышловзис:
— Мича миян Настӧным, трасичаыд! А сьылӧмнас став сьӧлӧмтӧ вӧрзьӧдӧ. Быдӧн томмылан.
Сэки зал тыри ещӧ гораджык да гажа аплодисментъясӧн.
Настя став чужӧм тырнас нюммуні, улӧдз копыртчыліс, муніс сцена сайӧ. Сьӧлӧмыс любӧысла да мудзыштӧмысла тіраліс. Сы дінӧ матысмис карысь воӧм композитор, топӧдліс кисӧ да ошкис:
— Тэнад, нылӧ, гӧлӧсыд сопрано, лирическӧй сопрано. Эн вошты татшӧм гӧлӧстӧ, зіль ещӧ мичаммӧдны да озырмӧдны.
«Сопрано кӧ и, сопрано. Мед, колӧкӧ, и лирическӧй. Наперво тай йӧзыс кывзӧны-а», — неуна яндысьӧмӧн серӧктіс Настя.
Клубсянь сійӧ муніс Мишаыскӧд. Кутчысис сылы сойбордъяс, топӧдчис дінас:
— Миша, тэныд кажитчис миян концертным?
Верӧсыс нинӧм эз шу. Мыйкӧ абу ас выйӧныс. Ичмоньлы чушис, но пыр и дорйис: рейсысь неважӧн воис да мудзӧма.
Гортас локтӧм мысти Миша стрӧга шуис:
— Настя, абу-ӧ кад тэныд эновтчыны чепелышасьӧмсьыд? — Казяліс, зэв нин крута артмис шуӧмыс, небзьӧдіс гӧлӧссӧ, серӧктыштіс: — Тэ менӧ гажӧд. Мый йӧзлы гажтӧ юкан!
Настя вӧлі пӧрччысьӧ. Сійӧ платтьӧсӧ юр вомӧныс кыскис да эз аддзы верӧссӧ. Чайтіс, Мишаыс шмонитӧ. Шыркнитіс платтьӧсӧ. Шуйга кинас лэптыштіс лӧсьыдіник морӧсъяссӧ. Вештіс син вылас лэччӧм юрсисӧ, вильыша видзӧдліс верӧсыс вылӧ. Чуймис: Мишаыс оз шмонит. Зумыштчӧма, синъясас ёсь емъяс чеччыштлӧны.
Настялӧн сьӧлӧмыс ёвкмуні, нинӧм эз путьмы воча шуны.
Вольпасьын юаліс:
— Вежӧгтан али мый, Миша?
— Вежӧгта, дерт! Быдӧн тэ вылӧ синнысӧ паськӧдӧмаӧсь.
Настялы любӧ лои: вежӧгтӧ. Сідзкӧ, радейтӧ.
— Ок тэ, йӧюк! — пӧся, кузя окыштіс муса верӧссӧ.
Сы бӧрын нывъяс кыдзи кӧть эз корлыны ичмоньӧс концертъяс вылӧ, эз вермыны кыскыны.
— Некор меным, нывъяс! — правдайтчис Настя.
А ас кежас видчӧ: «Колӧ жӧ вӧлі кутшӧмкӧ кальӧг тьӧткалы вомсӧ паськӧдлыны! Не кӧ сійӧ, Миша, гашкӧ, нинӧм эз и шу. А ӧні мый? Абу лӧсьыд Мишалысь радейтӧмсӧ пагӧдны вежӧгтӧмӧн. Лоӧ кывзысьны».
...Кӧсйӧ унмовсьны том ичмонь. Да оз вермы. Думсьыс виччысьӧ Мишасӧ. Со сійӧ, кӧнкӧ, матысмӧ нин сиктӧ. Тэрмасьӧ гортӧ, тэрмӧдлӧ машинасӧ. Гажыс бырӧма гӧтырсьыс. Мусаӧй менам! Со сійӧ ӧні швачнитас ӧграда дзиръяӧн, котӧрӧн каяс кильчӧ поскӧд, таркӧдчас кильчӧ ӧдзӧсӧ. Уськӧдча ме тэныд паныд, ӧшӧдча крепыд сьыліад!
Пуксис Настя крӧвать вылас. Лэптыштіс дӧрӧмыслысь пельпом вылас шливӧм волыссӧ, лӧсьӧдыштіс юрсияссӧ. Чошкӧдӧм пельяснас кывзӧ. Но Мишаыс эз лок. Пыдісянь ышловзис. Бӧр нёровтчис вольпась вылӧ.
Дум вылас уси ӧти сёрни. Нюммуні.
Коркӧ клубын репетиция вылын учительлӧн гӧтыр, шӧр арлыда нывбаба, нимкодясис Настяӧн, сылӧн лӧсьыда да кокниа сьылӧмӧн:
— Нывъяслысь, да и том ичмоньяслысь йӧз корсьӧны мичлун. Оз сӧмын томъяс, но и олӧмаяс корсьӧны. Тані нинӧм шензянаыс абу. Тадзи и колӧ. Морт быдлаысь кӧсйӧ аддзыны мич. Сэки сьӧлӧм вылад долыдджык, лолыд кокниджыка ветлӧ. Да ӧд овлӧ тай со — ортсысянь мича, а пытшкӧсыс руш да тӧщӧ, либӧ лёк няйтӧн тырӧма.
Настя чуймӧмӧн кывзіс тайӧ кывъяссӧ сы серти унджык нин олӧмас аддзылӧм нывбабалысь: «Мыйла татшӧм сёрниыс?»
— А тэ, Настя, абу сэтшӧм. Уналысь вежсӧ оз сӧмын тэнад ортсыса мичыд петкӧдлы. Тэнад и сьӧлӧмыд восьса да авъя. Лӧсьыд тэкӧд верӧсыдлы овны. Сідзи ӧд, ичмоньӧй? — нюммунӧмӧн юаліс учительлӧн гӧтыр. Сэсся пыдісянь ышловзис: — Да, шуда кад уси тіян пай вылӧ том олӧманыд. Но и ӧні кӧнсюрӧ вермасны паныдасьлыны сьӧкыдінъяс, чукыльяс, сулыны джуджыд шогъяс.
Эз кажитчыны бӧръя кывъясыс Настялы. Кӧсйис вочавидзны. Но нинӧм эз шу. Мыйла сійӧ пондас вензьыны? Найӧ, гозъя, оласны бура. Найӧ радейтӧны ӧта-мӧднысӧ. Найӧ шудаӧсь лоӧны. Кутшӧм али сьӧкыдлунъяс да шогъяс ӧнія олӧмын!..
Пызан вылын сяргис будильник. Настя дрӧгмуні. Сэсся серӧктіс ас повзьӧм вылас. Колӧ мунны фермаӧ, куканьяс дінӧ. Дерт, ывлаын пемыд на. Да тӧв шӧрнад лунъюгыдыд тшап, регыд кежлӧ мыччысьлӧ. Кокниа чеччыштіс крӧвать вывсьыс, пондіс пасьтасьны. Долыда ышловзис: «Кад удж вылӧ!»
Том нывбаба эз тӧдлы, кыдзи лэбзис кадыс. Верӧс сайӧ мунӧмсянь коли во саяс. Старайтӧ куканьяслысь мӧд группа нин. Керкасӧ ставнас эштӧдісны. Настя быдтысьӧ. А сылы пыр кажитчӧ, быттьӧ Мишаыскӧд ӧтлаасисны тӧрыт на. Но эз кӧ тӧрыт, уна вылӧ нин— войдӧрлун.
Миша удж вылӧ зіль. Дорвыв ветлӧ рейсӧ. Мыйта груз ваялӧ колхозлы. Колхозникъяс ошкӧны шофёрӧс. Дерт, эмӧсь и нелюбӧпырысь шуасьысьяс. Да быдӧнлы ӧмӧй верман угодитны!
Ӧтчыд Настя комсомольскӧй собрание бӧрын лӧсялі мунны Гриша Иванкӧд. Иван вӧлі колхоз правлениеса членӧн. Уджаліс электрикӧн. Настяысь ыджыдджык нёль арӧсӧн. Мишаыскӧд ӧти арлыдаӧсь, ӧтлаын зонмавлісны. Иван паніс сёрни:
— Настя, тэнад Мишаыд колхознӧй машинаӧн пондіс вӧдитчыны асласӧн моз.
Нывбаба чуймӧмӧн видзӧдліс орччӧн мунысь зон вылӧ:
— Мый тэ шуан?.. Иван!
— Аслыс нажӧвитчӧ!
— Абу менам Мишаӧй сэтшӧм! — пыркмуні гӧтыр. — Зэв прамӧй зон вӧлі. Да и ӧні колхоз вӧсна зільӧ.
— Вӧвлі прамӧйӧн, — неуна жаляддза гӧлӧсӧн шуис Иван. — А ӧні... Ичӧтторсянь заводитчис, да вельмис тай. Первойсӧ йӧзӧс машинанас пӧпуттьӧ нинӧм босьттӧг новлӧдліс. Сэсся мый сетыштасны, — эз бӧрыньт. Водзӧ быдӧнлысь мырдӧн кутіс корны, ачыс лӧсьӧдіс донсӧ, кымын водзӧ, сымын горшаджык. А колхоз кассаӧ грӧш оз волы, ставыс ас зептас сибдӧ. Сэсся и... Да мый нин шуан, эз весьшӧрӧ автоинспекторъяс кутлыны сійӧс.
Настя пыркмуні:
— Лӧсьӧдлан!
Иван мыйлакӧ ышловзис:
— Мортлы увлань исковтны кокниджык бур олӧмӧ кутчысьӧм дорысь, кор сылы сьӧлӧмас поздысьӧ чут, коді дэльӧдӧ горшасьӧм вылӧ. Да ещӧ он кӧ сэтшӧм морттӧ син улын кут.
Настя кості янсӧдчис Иванысь, забеднӧ лои. Дӧзмис: «Правлениеса член, ошкӧм пыдди со мый шуӧ! Мишаӧй гортӧ некутшӧм торъя нажӧтка оз вайлы. Сійӧ эськӧ меысь эз дзеб!»
Мӧвпыштіс да ещӧ шуис, чорыдджыка: — Оз дзеб!
Гортас воӧм мысти юаліс Мишаыслысь: мыйла пӧ сідзи сӧрӧ колхозса электрик?
Мӧдыс эз юав, мый сэтшӧмсӧ кывліс гӧтырыс, а серӧктіс:
— Тэ, Настя, ёнджыка кывзы йӧзыдлысь. Найӧ тэныд бызгасны пу йылысь тури... — Аддзис, мый Настя стрӧга видзӧдӧ сы вылӧ, содтіс: — Ок, гӧтырӧй, унаӧн на эмӧсь завидялысьясыд! Нинӧмсӧ лӧсьӧдласны морт вылӧ.
Настя эскис Мишаыслы, личалі сьӧлӧм вылас.
Та бӧрын эз уна кад коль, Мишаыс висьталіс:
— Ме, гӧтыр, эновтчи машина вылын ветлӧмысь.
— Мыйла, Миша? — повзис Настя: — Ачыд мунан?
— Ачым, дерт. Оз эськӧ лэдзны да, муна. Пыра мӧд удж вылӧ. Сельпоӧ заготовщикӧн.
Настя тӧндзи кывліс, кыдзи сельпоса председатель на ордӧ нарошнӧ пыраліс, сёрнитіс Мишаыскӧд, корис уджавны сельпоас.
Гӧтыр эз радлы: заготовщиклӧн кыв кутӧмыс ыджыд. Вермас-ӧ сэні Миша уджавны?
Верӧсыс сераліс:
— Нинӧм сьӧкыдыс сэні абу. Удждонсӧ ыджыдджыкӧс кута босьтны.
Настя эз кут вензьыны, кӧть и важ моз нелюбӧ вӧлі. А кор Ӧдюк Миш муніс сельпоӧ, бурасис: «Мед инӧ заготовщикалӧ, вермас кӧ да сьӧлӧм вылас кӧ воӧ».
Заготовщиклӧн уджыд уна. Верӧс водз асывсянь сёр рытӧдз удж вылын. Гортас воас да, сёрнитнысӧ дыш, сэтшӧма мудзӧма. А сэсся пондіс войковъясӧн вошласьны. Кык-куим суткиӧдз кӧнкӧ ветлас.
Гӧтыр дӧжнасьӧ: «Коньӧр! Лоӧ тюляйтчыны бокын. Кӧнкӧ, прамӧй сёйӧм ни юӧм. Кӧнкӧ, узьлӧ гӧбӧч вывъясын да пӧлатьясын, чорыд пӧвъяс вылын».
Ӧткӧн кузь войясын бара Настялы тӧд вылас волӧ томдырся кадыс. Сійӧ оз вермы вунӧдны клубын коркӧя сьылӧмсӧ. Кык во сэтысянь коли, а пыр на жаль. «Сьӧкыд тай, вӧлӧмкӧ, юрысь пыркнитны сійӧс, мый сэтшӧма радейтлі том дырйи. Ок, эськӧ важ бӧрын выль вылӧ клубын сьӧлӧм бурмытӧдз сьывны!»
Но ӧні нывбаба клуб вӧсна шочджыка нин дӧжнасьӧ. Думыштас, юковтас сьӧлӧмас, сэсся и ставыс. Ӧні некор дырсӧ та йылысь мӧвпавны. Мӧд забота ӧні эм Настялӧн. Выль забота.
Свадьба лунсянь во тыртӧдзыс Настя вайис кага. Ныв чужис. Мамлы любӧ: «Выль олан гаж меным воссис!» Ещӧ коли во, чужис мӧд кага. Пи. Колюш. Нимкодь мамлы, ныла-пиаӧс быдтӧ. Дерт, манливӧджык лои: челядь вӧсна войясын унаысь синтӧ он вермы куньлыны. Но мед! Настя сыысь оз пов.
Ӧтчыд, пызан сайын сёйигӧн, мамыс ордын Колюшыс пондіс лёкысь горзыны. Чегсьӧ да горзӧ.
— Дитяӧй, мый тэкӧд лои? Кынӧмтӧ орйӧдлӧ али мый? — кайтіс Настя кагасӧ ки вылас ӧввӧдлігтырйи; тэрмасьӧмӧн сетіс нёньсӧ. Колюшыс регыд бурасис. Нывбаба нёньӧдіг меліа-меліа, кыдзи кужӧ сӧмын мам, видзӧдіс кага вылас да небыда малаліс пачӧс кудель кодь юрсисӧ.
Миша букышӧн видзӧдіс эня-пиа вылӧ, сёйигкостіыс швач шыбитіс паньсӧ:
— Быд во кӧ кутан козьнавны кагаӧн, сэки...
Настя эз кывзы, мый «сэки». Гылыда серӧктіс:
— Кыдзи нӧ, Миша! Дерт, быд во. Кыкнанным томӧсь. Орденӧдз воӧдчам.
Вильыш синъясӧн мудера да нимкодя видзӧдіс муса верӧсыс вылӧ. Аддзӧ: Мишаыс нускӧ нырнас. Ёсь емъяс югнитлӧны синъясас.
Дойӧн ёнтыштіс мам сьӧлӧмын. Кӧсйис Настя пиньӧ пырны Колюшыс вӧсна. Но пыр жӧ думсьыс кутіс дорйыны верӧссӧ: уна уджнад мудзӧ да скӧралӧ. Мый ыджда ӧд кыв кутӧмыс да заботаыс сылӧн заготовщикалігад. Сэсся ме и ачым мыжа: мыйла Мишаӧс некор эг кольлы челядь дінӧ...
Войясын нывбаба садьмас. Чеччылас челядь дінас. Видзӧдлас ӧшиньӧд пемыд ывлаӧ. Бӧр шлыпкысяс вольпась вылӧ. Друг мӧвпыштас: «Оз-ӧ мӧдкӧд узь!» Повзьӧмысла кынмылас. Сэсся асьсӧ лӧньӧдӧ: «Ок тэ, нывбаба сьӧлӧм! Йӧйталан. Мыйла Миша бокиса нывбабаяс дінӧ ылалас?.. Часлы, воас да, юала, кытӧні та дырасӧ ветліс».
2
Ӧтчыд арын, нёль вой ветлӧм бӧрын, Миша гортас воис сёрӧн рытнас. Настя вӧлі песласьӧ. Ӧдйӧ лэдзис пидзӧс сайӧдзыс лэптӧм платтьӧ бӧжсӧ, кикарнас чышкис кымӧссьыс пӧсьсӧ, уськӧдчис паныд:
— Миша, воин? Кынӧмыд, кӧнкӧ, сюмалӧ?
— Вои, Настя! — гартчан кывйӧн сёрнитіс верӧс. Ачыс таръялӧ.
— Тэ тай нӧ код! — чуймис гӧтыр.
— Гӧститӧдісны, Настук. Тэ эн пов. Аслам сьӧм вылӧ ме ог ю.
Сійӧ разис тубыртӧм мешӧк, пыркнитіс. Джоджас мыйкӧ уси.
— Йӧра яй вайи, Настя. Пумӧн-мӧд. Мӧдысь уна вая. Меным пӧдаритісны. Заготовщиктӧ радейтӧны.
Аски асывнас Настя фермаысь гортас водз локтіс. Кӧсйис юасьны, кӧні верӧсыс юис. Бабаяс дінӧ кӧ ылавлі да накӧд юис, мисьтӧм чужӧмӧс ёна и видас!
Сійӧ пырис керкаас да аддзис: верӧсыс пукалӧ крӧвать вылын, юрсиыс лёзялӧма, син доръясыс пыктӧмаӧсь. Мыйкӧ ӧдйӧ дзебис юрлӧс улас.
— Кӧні тэ тӧрыт садьтӧм кодӧдзыс юин? — скӧра юаліс гӧтыр. — Бабаяскӧд?
— Но, шуан жӧ тэ! Заготовщиклӧн другыд бабаястӧг абу этша. Мужичӧйяс гӧститӧдісны.
Нывбабалӧн сьӧлӧм вылас личалі. Серӧктыштӧмӧн юаліс:
— Мый тэ юрлӧс улас дзебин? Нокӧ, петкӧдлы.
Ачыс вештіс юрлӧссӧ, аддзис: сьӧм. Вель кыз пачка. Верӧсыс ӧдӧбтӧмӧн тшапнитіс пачкасӧ.
— Мыйла тэ, Миша, казеннӧй сьӧмсӧ сы мында вӧдитан? Воштысян кӧ?
— Мыйла казеннӧй? Уна-ӧ и сьӧм тані, — пачкасӧ дзимлялӧмӧн гач зеп пыдӧсас сюйигтырйи, веськодь шыӧн вочавидзис верӧсыс.
Настялы сьӧлӧм вылас эз ло лӧсьыд: честнӧй туйӧн-ӧ сюри верӧсыслы сьӧмыс? Тӧд вылас уси сиктсаяслӧн шуасьӧмыс: «Ӧдюк Мишӧлӧн складыс пыр игана. Кӧні и шӧйтӧ!» Настя ӧнӧдз пыдди эз пуктыв сійӧ сёрнияссӧ. А ӧні асьсӧ лӧньӧдны эз вермы. Шуис верӧсыслы:
— Тэ, Миша, пӧрйӧдлан менӧ. Шуан, войковъясӧн заготовка нуӧдан. А кытысь тэныд йӧра яйыс? Кытысь та мында сьӧмыс?
— Удж костын чери кыйышті. Лесопункт посёлокын дзайгӧны. Ме и вузышті.
— Вузасьӧмӧ сетчин?
— Кутшӧм али вузасьӧм. Уважитны лои. Вӧр лэдзысьяслӧн гӧтыръясыс зэв нин корӧны. Ме ассьым кыйдӧс вузышті. Трудыс аслам.
Настя эз дивит верӧссӧ. Сійӧ думсьыс лёкджыктор виччысис. Но мӧвпыштіс: «Гашкӧ, збыльысь менӧ пӧрйӧдлӧ?» Сьӧлӧмыс дількмуні. Со кык во сайӧ петіс ӧтлаасьӧмныслы, а сійӧ эз тӧд, мый вӧчсьӧ Миша сьӧлӧмын, эз кывлы сылысь ни радлӧм, ни норасьӧм, шог пыкӧм, ни ошйысьӧм.
Шогалӧ Настя: ме восьса сьӧлӧмӧн ола, быдтор висьтала, мый сьӧлӧм вылын. Быдторйын кывзыся верӧслысь. Со весиг...
Настя эз радейтлы казьтывны сы йылысь. А кор шог босьтас, усьӧ дум вылас.
Комсомольскӧй организация шуис сиктын вӧчны парк. Ӧти арся лунӧ комсомолецъяс вайисны пуяс. Машина кузовын сулалісны нывъяс да зонъяс, ёрта-ёртыслы пельпоманыс кутчысьӧмаӧсь, мед оз усьны. Тёпканъясті машина зуркнитас, йӧз качласны, гы моз лайкнитчыласны, ӧта-мӧд выланыс неуна оз пӧрны. Серамыд, гажыд сэні!
Вӧлӧкын тракт кузя паныдасис грузӧвӧй автомашина. Настя аддзис: кузовас сулаліс Мишаыс. Любӧ лои гӧтырлы.
— Миша! — нимкодя чукӧстіс.
Верӧс эз шыась.
Сійӧ жӧ рытнас гортас стрӧга тшӧктіс:
— Настя, тэ сдайт комсомольскӧй билеттӧ!
— Мый! — шемӧсмис мӧдыс.
— Смек тайӧ! Кокниасян! Парк ковмӧма.
— Мый тэ сӧран!? — скӧрмис Настя. — Комсомол оз сӧмын парк вӧч...
— Комсомол кӧ тэныд колӧ вӧлі, — орӧдіс Миша, — мыйла верӧс сайӧ мунін? Да быд во пиалан.
Настя чуймис, паськалӧм синъясӧн видзӧдліс верӧс вылас:
— Мый тэ шуин? Миша!
— Мый кылін, сійӧс и шуи. Пельташ босьтіс? Мися, мыйла инӧ ме сайӧ мунін да быд во кага ваян!
Мустӧм вӧлі кывзыны Настялы татшӧм яндысьтӧм кывъяссӧ. Сэтчӧ жӧ сылы, кызь кык арӧса нывбабалы, жаль кӧдзӧдчыны комсомолысь. Том йӧз пӧвстын бергалігӧн да уджалігӧн сійӧ вермас уна буртор вӧчны. А бурӧс кӧ вӧчан, сэки олӧмыд гажа, сьӧлӧмыд бурмӧ да пӧтӧ. «Энлы, сёрнитла Мишакӧд, гӧгӧрвоӧда сійӧс, мыйла меным оз позь орӧдчыны комсомолысь».
Унаысь сійӧ панліс сёрни. Но Мишаыс матӧ эз сибӧд, веськыда стенӧ кайис.
Настя ас кежас шензьыліс: «Миша менӧ радейтӧ. А мыйла нӧ оз лэдз вӧчны, мый меным олӧмын муса?»
Заводитлас тайӧ мӧвпсӧ висьтавны верӧсыслы, а мӧдыс, кывзӧм пыдди, пондас шӧтны мисьтӧм кывъяс. Кымынысь сӧстӧм сьӧлӧма гӧтырлы ковмыліс гӧрдӧдлыны.
Мыйкӧ дыра том нывбаба водзсасис. Сэсся шуис аслыс... Кӧть и сюйис комсомольскӧй билетсӧ приданнӧй сундук пыдӧсас, кӧлуйяс пӧвстӧ, сійӧс дзебигӧн синваыс доршасис.
Настя чайтіс, верӧс син увсьыс билетсӧ саймовтӧмӧн, сылы тшӧтш аслыс лоӧ кокниджык. Но, вӧлӧмкӧ, абу тай билет сайын, кор тэныд сьӧлӧмад пырӧма да мусмӧма. «Мый ме вӧчи?» — унаысь ёнтыштлас юалӧм вежӧрас, дойӧн юковтас морӧссӧ.
Сэтчӧ жӧ нывбабалысь сьӧлӧм дойдалан тӧждсӧ лӧдсалісны другъясыс. «Вӧвлӧм другъяс», — заводитлас Настя такӧдны асьсӧ. Но пыр и казялас, абу вӧвлӧмъяс, а ӧніяяс. Другъясыс эз кӧсйыны лэдзны, мед сійӧ кӧдзалі комсомолысь.
Сыкӧд сёрнитліс комсомольскӧй организацияса секретарь. Сэтшӧм-татшӧм кӧ вӧлі сійӧ, секретарыс, Петя Канев, Настялы, гашкӧ, вӧлі веськодьджык. Но том нывбабалы комсомолецъяслӧн юрнуӧдысь зэв вӧлі воӧ сьӧлӧм вылас аслас восьса чужӧмбаннас, сибаслуннас да олӧм вылӧ азыма видзӧдӧмнас. Петя Канев волывліс Настя дінӧ фермаас, пыравліс гортас, быд аддзысьліг корліс собраниеяс вылӧ: эм пӧ тэ дорӧ миянсянь ыджыд мог. Настя эз петитчыв, быд пӧрйӧ кӧсйывліс Петялы, но кӧсйысьӧм кежсьыс и кольлі.
Ӧтчыд Петя меліа юаліс:
— Настя, мыйла миянысь кидмыны кутін? Гашкӧ, Ӧдюк Мишаыд оз лэдз?
Вот эськӧ тані и восьтыны ставсӧ том нывбабалы. Корсюрӧ Настя ас кежас и збыль кӧсйывліс висьтавны. Но кор аддзысяс комсомолецъяслӧн юрнуӧдыськӧд — оз лысьт. Сійӧ яндысис кодлыкӧ висьтавны гозъя кост олӧм йылысь. А сэсся поліс: гӧгӧрвоас-ӧ том зон, гӧтыртӧм морт, мунӧм нывлысь радейтысь сьӧлӧмсӧ?
Сёрнитлісны нывбабакӧд и пӧдругаясыс. Торъя нин эз лэдзчысь сылӧн медся матысса пӧдругаыс, Зоя Кызъюрова, кодкӧд ӧтлаын нылавліс, ӧтлаын ворсліс клуб сцена вылын. Дивитісны найӧ Настяӧс, а мукӧд дырйи видчӧмӧдз волывлісны. Настя вӧлі лэдзас юрсӧ да кыв ни джын оз шу.
Том нывбаба тшӧкыда скӧрмывліс верӧс вылас. Бӧр бурасьлас, но сьӧлӧм вылас абу коркӧяыс моз лӧсьыд, быттьӧ мыйкӧ сэтчӧ сатшкысьӧма. Ассьыс юавліс: мый лои менам Мишакӧд? Дум вылас уськӧдас зондырся Мишасӧ, сэки збыль помкасӧ корсьӧм пыдди шеныштчас, сайӧдчас: «Радейтӧмысла ылалӧма верӧсӧй. Вежӧгтӧ менӧ, полӧ лэдзны том йӧз дінӧ. Кор сійӧ менӧ гӧгӧрвоас?»
Кык би костӧ веськалі Настя. Кыдзи петас татысь?
Ӧдюк Миша заготовщикӧн уджаліс во кымын. Сэсся дугдіс. Йӧз шуисны: сійӧс пӧ вӧтлісны.
Настя юаліс верӧсыслысь, мыйла сійӧ эновтчис уджысь, кодӧ неважӧн сэтшӧм окотапырысь босьтчыліс. Збыль ӧмӧй вештісны? Мӧдыс нинӧм эз шу. Перйис зепсьыс бумага, мыччис гӧтырыслы.
Настя лыддис: «Михаил Пунеговӧс мездыны заготовщик удж вылысь ас корӧм сертиыс».
Приказсӧ печатайтӧма машинка вылын. Кырымалӧма председательыс. Пасйӧма лун, тӧлысь, во. Сельполысь гӧгрӧс печать пуктӧма.
— Гӧгӧрвоин? — юаліс верӧсыс.
Настялы лои любӧ: Мишаыс кутас колхозын уджавны. Гозъя бара ӧтлаынӧсь лоӧны.
Но Ӧдюк Миша эз тэрмась петны колхознӧй удж вылӧ. Настя юалӧм вылӧ вочавидзис:
— Эшта на, Настя. Шойччышта.
Гӧтыр эз воча мун: мед инӧ неуна шойччас.
Аддзӧ, верӧсыс ноксьӧ горт гӧгӧрыс: лӧсасьӧ, кытсюрӧ дзоньталӧ. Варовджык лои и. «Кӧзяин. Овмӧс вӧсна тӧждысьӧ, — нимкодь лои Настялы. — Вӧчасьыштас гортын, петас прамӧй удж вылӧ».
Сэсся коркӧ Мишаыс муніс колхозӧ. Гӧтырлӧн помӧдз кокнялі сьӧлӧм вылас.
Кымынкӧ лун колхозӧ ветлӧм бӧрын Миша бара кутіс овны гортас. Лун олӧ, мӧд, коймӧдӧс. Нинӧм оз висьтав, мый сыкӧд лои. А Настя чӧв овны эз вермы, юаліс:
— Миша, мыйла вунӧдін колхозтӧ? Бара шойччӧг ковмис?
— Колӧкӧ, меным вылӧ уджыс абу сэні, — дыша шуис верӧс.
— Яндысь, Миша! Колхозын мужичӧйлы удж абу!
Настя кутіс лыддьӧдлыны, кутшӧм удж эськӧ вермис вӧчны верӧсыс. Вит, квайт... дас пӧлӧс удж гарыштіс.
Мишаыс воча нинӧм эз шу. Видзӧдліс гӧтыр вылас. Настя эз гӧгӧрво, мый мӧвп вылас верӧсыслӧн: синъясыс нинӧм эз висьтавны, быльсмунӧмаӧсь. Скӧрмис, кутіс видчыны:
— Нинӧм колхоз водзын кратайтчыны. Уджалан — босьтан, весь олігад немтор он чуктӧд. Аски жӧ пет колхозӧ!
Ӧдюк Миш эз кывзысь гӧтырыслысь.
Сэки Настя кӧсйис отсавны верӧсыслы. Ӧти рыт помӧ муніс колхозса бригадир дінӧ.
Бригадир вӧлі кызь вит арӧса зон. Колхозникъяс шулісны сійӧс эз ним-вичнас, а прӧстӧ Миколайӧн: «Мый вичалан. Ас морт!» Настя зэв пыдди пуктыліс Миколайӧс: ӧтважнӧй морт, гӧгӧрвоас, мыйла нывбаба локтіс верӧс пыддиыс. Сійӧ полыштіс, мый, гашкӧ, Мишасӧ оз и сибӧдны ӧні колхозас. Сійӧ висьталас: «Оз жӧ позь верстьӧ мортлы колхозысь бокын лоны, весь овны».
— Мед кӧть талун жӧ петас. Уджыд, майбыр, сюрӧ, — шуис Миколай.
Сы бӧрын Ӧдюк Миш кутіс ветлыны гортсьыс. Настя радліс: колхознӧй удж вылӧ петіс. Сійӧ ӧд висьталіс, кыдзи Миколай корис удж вылӧ. Локтіс фермаысь гортас, верӧс абу гортын, кокни лои сьӧлӧм вылас: «Нинӧм, мусаӧй, ставыс бӧр лючки-ладнӧ лоӧ!»
Унаысь Мишаыс воліс гортас сёрӧн.
— Дыр тай талун, Миша? Мый уджалін? — юалас вӧлі гӧтырыс.
Тэрмасьӧмӧн корсьліс пызан, вердліс мудзӧм мортӧс...
Ӧтчыд верӧсыс локтіс удж вылысь да ошйысис:
— Гӧтыр, тэ лун-лун куканьяснад ноксян, а уна-ӧ гортад вайлан? Ме сутш кежлӧ петала да... со сьӧмыс мыйта. Зырйӧн зырт! Кымын пасибӧ шуисны. Эн пов, ме вина вылад ассьым сьӧм ог видз.
Нюкыртіс сьӧлӧмсӧ Настялысь, сэтшӧм сылы лои забеднӧ. Верӧсыс казяліс, мый гӧтырыслы нелюбӧ, дорйысис:
— Ме абу мыжа. Сиктса йӧз менӧ корӧны уджыштны. Радпырысь. Ме ог йӧрт, Настя. Мыйла йӧрта?
А сэсся Настя тӧдліс: кымынкӧ дӧва баба медалӧмаӧсь Мишасӧ мыйсюрӧ вӧчыштны, водзвыв мынтысьӧмаӧсь, мед оз йӧрт да оз нюжӧдчы. Локтасны горт шӧрас, корӧны:
— Микайлӧ, волы нин ӧшинь стеклӧтӧ вундыны. Стеклӧыд тэнад, шуан, эм. Менсьым сьӧмсӧ важӧн босьтін.
— Миша, эн на вунӧд, кӧсйин вевттьысьны волыны? Аслад кӧрт тувйӧн. Шуан тай, заготовщикалігад заптылӧмыд.
— Кор эшта, сэки и вола, — дышпырысь вочавидзас работник.
Кевмысьӧны тшӧтш Настялы:
— Тэ гӧтыр. Тэнсьыд кывзасджык. Тэрмӧдлышт.
Настя пыркнитчас:
— Водзвыв, вӧчтӧгыс, мыйла мынтысяд!
Регыд помасис Мишалӧн чер-стружӧн сикт кузя довъялӧмыс. Мый сыкӧд лои, Настя эз тӧд. Но гӧгӧрвоис, кор сылы кымынкӧ нывбаба пойгӧмӧн норасисны:
— Вывті дона уджалысь тэнад верӧсыд. Тільс-тольс, кутш-котш вӧчыштас, а дон кульыштас — садьыд бырлӧ.
— Оз и ков вӧлі медавны. Гашкӧ, регыдджык петіс колхозӧ уджавны, — дӧзмӧмӧн вочавидзис Настя.
Ӧні верӧсыс некытчӧ эз понды ветлыны. Лун-лун гортас. Но мед инӧ. Некод кӧть ӧні сы вылӧ оз элясь. Весь олігад сійӧ рам, мелі. Челядь дінас небыдджык лои и.
Настя надейтчис: «Дышӧдас гортын весь овны. Быть лоӧ петны колхозӧ».
Ӧдюк Миша туплясис гортас кык вежон саяс. Ӧти вӧскресенньӧ лунӧ чеччис асывнас водз. Вель дыр майтӧгасис да мыссис мыссян доз дорын, зеркалӧ водзын сыналіс кӧтӧдӧм юрсисӧ.
— Настя, ме талун, буди, лесопункт посёлокӧ шаркнитла.
— Мый колин сэтчӧ? — чошкӧдчис гӧтыр. — Ветлы миян бригадир дінӧ, бурджык лоӧ.
Верӧс кыв ни джын эз шу. Пасьталіс вӧччан пальто, петіс туй вылӧ кыйӧдны машина. Сійӧ ветліс аскиа рытӧдз. Сы бӧрын оліс гортас лун-мӧд, мыйкӧ сараяс ноксис. Сэсся тшӧкмӧдіс посёлокӧ ветлӧмсӧ. Мунас гортсьыс кор уджалан паськӧмӧн, кор вӧччӧмӧн.
Настя казяліс: верӧсыс пондіс вӧдитчыны свежӧй чериӧн. Ваяс гортас мешӧк тыр кын чери, узьтӧдас сараяс, а аскинас нуас посёлокӧ.
«Кытысь сылы чериыс тӧв шӧрнас? — шензис. — Дерт, кӧнкӧ, ачыс кыйӧ. Гымгаяс сарайысь нуӧма».
Коркӧ Настя локтіс фермаысь. Верӧсыс абу гортын. Видзӧдліс тув вылӧ: пальтоыс оз ӧшав. «Бара лесопунктӧ шелӧдӧма!» Сюйис пачас би. Пырис гӧбӧчас картупельла. Казяліс: картупельыс гуас чинӧма. Сэсся аддзис: пельсаын капустаыс джынйыс абу. Гӧбӧч джаджйын вӧлі тӧпитӧм вый тыра гырнич. Гырничыс абу местаас.
Дӧзмис кӧзяйка. Кор верӧсыс гортас воис, пондіс видчыны:
— Тэ, Мишӧ, став картупельнымӧс кӧсъян кыскавны али мый? Порсьлы оз коль. Тулыс воас, мый пондам пуктыны йӧрад? Да ӧд вый вӧлі, и сійӧс нуӧмыд!
Аддзӧ — верӧсыс вашъялӧ. Ещӧ ёна скӧрмис, сьӧлӧмыс пуӧмӧн пуӧ:
— Кутшӧм нӧ олӧм тайӧ тэнад кутіс лоны! Мый тэ вӧчан? Кор тэ ӧвсян?
А верӧс важ моз вашъялӧ да чӧв олӧ. Оз дорйысь. Быттьӧ гӧтырыс оз сылы, а стенлы висьталӧ.
3
Колхозникъяс кутісны шуасьны:
— Ӧдюк Мишӧлӧн чужӧмыс тшӧгысла потӧ, а колхозлы сыысь некутшӧм пӧльза. Тэ, гӧтыр, мый видзӧдан?
Настялы забеднӧ: сійӧ уджалӧ колхозын. Мукӧдъясысь оз омӧльджыка. А мыйла нӧ сійӧс верӧс кузяыс кӧритӧны? Нывбабалы сідзи нин абу кокни терпитны оласногсӧ. Сійӧ ачыс сёрнитлӧ верӧсыскӧд. Но мый керан, кор мӧдыс оз кывзысь. А мукӧд дырйи кӧсйысьлас овны морт ногӧн. Кӧсйысьлас, а важ моз олӧ.
Настя тӧдіс: уна колхозникъяс Мишасӧ асьсӧ синмас видӧны весь олӧмысь. Колхозса председатель кымынкӧ пӧрйӧ чорыда топӧдлӧма. Колхозса партийнӧй организацияысь секретарь унаысь сёрнитлӧма. Нывбаба видзӧдӧ: пыдди-ӧ пуктӧ верӧсыс налысь шуасьӧмъяссӧ. А мӧдыс чӧв овлӧ. Сэки мӧвпыштлас: кӧнкӧ, Мишалы сьӧкыд жӧ сьӧлӧм вылас. Да меным оз висьтась — яндысьӧ.
Ӧтчыд фермаын, гӧрд пельӧсын гажаа варовитігӧн, Настя вылӧ друг пузис Кирӧ Марья, рам да этша сёрниа тьӧтка. Сійӧ орӧдіс том нывбабаӧс:
— Ми со ставӧн колхозын честнӧя уджалам. А тэнад верӧсыд, Настӧ, миян тшӧт весьтӧ олӧ. Дась нянь сёйӧ! А тэ тяльган тані, тшӧктан миянӧс мырсьыны.
Настя тшӧк ланьтіс. Эз сюр, мый воча шуны.
А мый сійӧ шуас, кор став дінас ещӧ на содтӧд кодкӧ лун кывліс: верӧсыс босьталӧ суседъяслысь прӧдуктаяс, кодлысь картупель, яйтор либӧ вый. Нуас посёлокӧ да вузасьӧ сэні.
Настялӧн сійӧ кывлӧмсьыс сьӧлӧмыс сэтшӧма гудыртчис, мый весиг эз сяммы тӧлкӧн сёрнитны зэв ӧтважнӧй морткӧд, Николай Петровичкӧд.
Николай Петрович, партийнӧй секретарь, вель тшӧкыда волывліс кукань видзысь дінӧ. Со и ӧні пырис картаӧ, юасис Настялысь удж йывсьыс, сеталіс сӧветъяс. Сэсся паніс сёрни Миша йывсьыс. Но Настя, кывзӧм пыдди, крута орӧдіс:
— Аслыс висьтав, Николай Петрович!..
Часлы, Настя ещӧ сёрнитлас верӧсыскӧд. Бурӧн сёрнитлас. Бурӧн кӧ, регыдджык сетчас.
— Миша, колхозникъяс менӧ видӧны, — норасис сійӧ.
— Мед. Видӧмыд оз сибды, — веськодя шыасис верӧсыс.
— Ок, Миша, кутшӧма ещӧ сибдӧ! — шога ышловзис Настя. — Миша, тэ ас олӧмнад...
Верӧсыс орӧдіс:
— Мораль кӧсъян висьтавны! «Югыд туйысь» лыддин? Али комсомолыдлӧн велӧдӧмыс эз на пыркав?
Настя став тушанас пыркнитчис:
— Тэ, Мишӧ, комсомолӧс татчӧ эн гарав!
Кӧсйис висьтавны, кыдзи неважӧн бара сёрнитіс сыкӧд комсомольскӧй секретарь, гарыштіс, мыйла оз ӧлӧд верӧссӧ лёк туй вылӧ сетчӧмысь, артельӧн пӧ ми сійӧс топӧдам. Ӧні тшӧтш Настя висьталас, мый сійӧ комсомолысь эз эновтчы, мынтӧ членскӧй взносъяс, мунас локтан комсомольскӧй собрание вылӧ, дзик мунас, сідзи кӧсйысис Петя Каневлы.
— Кӧсъян кӧ тэ тӧдны, Мишӧ...
Но верӧсыс потшаліс:
— Нинӧм ме ог кӧсйы тӧдны!
Велӧдӧ, пинь пырыс сӧдзӧдӧ:
— Тэ, гӧтыр, партийнӧй секретарлысь могъяссӧ ас вылад эн босьт. Сылӧн моральыс меным мускӧс зыртмӧн тырмӧ. Эз этшаысь нин мекӧд сёрнитлы. Мед воспитайтӧ менӧ. Сы вылӧ и нянь сёйӧ... А тэ ассьыд пач вом дортӧ тӧд. Да кага рузумъястӧ.
Ёна дӧзмис Настя. Дась вӧлі лёкысь кӧритны... Скӧраліс ас вылас, мыйла оз вермы видчан кывъясӧн сёрнитны. Видзӧдліс вольпасьын куйлысь верӧс вылас, — сійӧ узис нин, чӧскыда да шы ни тӧла.
Гӧтыр пыдісянь ышловзис.
Воис тулыс. Ӧти шондіа мича асылӧ Настя ордӧ пырис Миколай. Сыкӧд тшӧтш локтіс Степан дед.
Настя вӧлі ломтӧ пач, локтіс фермаысь асъя вердчӧм бӧрын. Повзискодь: Миколайлӧн эм, гашкӧ, кутшӧмкӧ мог. А мыйла сыкӧд Степан дедыс?
Степан дедӧс колхозникъяс уважайтісны. Пӧрысь морт. Олӧмыс гӧрбыльтыштӧма. Сардмӧм да чукыръясӧн тырӧм чужӧма. Но синъясыс ёна на ловъяӧсь. Лабутнӧй сёрниа, кывъястӧ ладӧн тэчӧ.
Миколай пырӧмӧн тшӧтш юаліс:
— Кӧні тэнад нем уджтӧмыд, Настя? Бара кӧвтчӧ-ветлӧ? Менӧ сы вӧсна видӧны: он пӧ вермы удж вылӧ кыскыны. Ковмас вӧчны тӧварищескӧй суд.
— Вӧчӧй! — скӧрысь горӧдіс Настя.
Миколай тэрмасьӧмӧн муніс.
Степан дед сутш мында пукаліс чӧв. Сэсся довгис ӧдзӧс дорӧ, кутчысис вугъяс да небыда, коран шыӧн шуис:
— Настя, тэ ачыд волы жӧ суд вылас. Дзик волы.
Настя кӧсйис вомавны дедӧс, скӧрысь видзӧдліс сы вылӧ. Но дедлӧн мелі да жалитана синъясыс нормӧдісны нывбабаӧс.
Степан дед мунӧм бӧрын Настялы яндзим лои: мыйла скӧрысь вочавидзис Миколайлы. Оз ӧмӧй найӧ сылы бурӧс кӧсйыны? А мый и эм бурыс сы олӧмын? Ырскӧбӧн сюйис пачӧ картупель тыра чугун. Грымӧдчис укватӧн да коколюкаӧн. Скӧраліс. А мый вылӧ да код вылӧ скӧраліс, оз куж висьтавны.
Локтіс кытыськӧ Мишаыс. Настя кӧсйис скӧрлунсӧ сы вылын песны. Но кыліс меліа шыасьӧм:
— Настя, тэнад вердчысис нин? Талун регыд эштӧдчӧмыд.
Сійӧ букышӧн видзӧдліс верӧсыс вылӧ.
— Ме пыралі яслиӧ. Челядьнымӧс видлыны. Кыкнанныс гажаӧсь. Ворсӧны да чиктылӧны. Торъя нин Кольӧным вильшасьӧ, — ошйысис верӧсыс.
«Челядь дінӧ пыралӧма! — ыркмуні Настялӧн сьӧлӧмыс. — Мый талун сыкӧд?»
Тыр синмӧн видзӧдліс Мишаыс вылӧ. Чуймыштліс. Сэсся любӧ лои: рам чужӧма, синъясыс меліӧсь. Татшӧмнас верӧссӧ Настя важӧн эз аддзыв. Личаліс морӧс пиас. Сьӧлӧмыс небзис шоныдӧн. Сылы ӧні муса вӧлі Мишаыс. Муса да жаль, мыйла сійӧс тӧварищескӧй судӧ сетӧны.
Настя суд вылӧ эз ветлы.
Мишасӧ пасьтӧдіс еджыд дӧрӧмӧн. Вӧччан пинжаксӧ пыркӧдіс да весаліс, кӧть эськӧ и некутшӧм бус эз вӧв. Меліа велӧдіс:
— Миша, тэ суд вылын асьтӧ бура кут.
Верӧсыс воис коркӧ войнас. Рам. Лётмунӧма. Кӧтасьӧм шыр кодь. Пыр и водіс. Весиг эз ужнайт.
«Мӧрччӧма мортлы. Медъя! Ӧні быть веськӧдчы олӧмын», — мӧвпаліс Настя.
Аскинас фермаын сёрнитісны: Ӧдюк Мишӧӧс судитігӧн общественнӧй мыжалысьнас вӧлі пӧ Степан дед. Пӧрысь морт бура кужӧма висьтавны. Дзик «пасьтӧг» пӧрччӧдӧма спекулянтӧс, петкӧдлӧма, кыдзи сійӧ олӧ йӧз тшӧт весьтӧ. Миша пӧ быттьӧ ёсь бедь йылын пукалӧма-жӧдзӧма улӧс вылас. Медбӧрын пӧ кӧсйысьӧма петны колхознӧй удж вылӧ.
Настя кывзіс да скӧраліс Степан дед вылӧ: «Со мыйла сійӧ таджиктылӧма миянӧ. Ас вывтіыс, шуӧны, абу этша мунлӧма, а йӧзӧс лысьтӧ мыжавны...»
Ӧні кежлӧ нывбабалӧн надеяыс бара на эз збыльмы. Ӧдюк Миша эз тэрмась удж вылӧ и суд бӧрын...
Ӧти асылӧ Мишаыс тшӧктӧм нисьӧ корӧмӧн шуис:
— Настя, ветлы посёлокӧ чериӧн. Аслым некор. Буретш сир кульмӧ. Тӧрытъя кыйӧмыс менам куръяын, садӧкын. Машина сюрас.
Гӧтыр чуймис:
— А уджӧй менам? — Крута орӧдіс: — Ог мун!
— Ок тэ, колхоз озырмӧдысь! — пузис верӧсыс, синъясыс гырдмисны.
Кӧзяин ачыс муніс тӧргуйтны. Ветліс кык лун да кык вой. Воис гортас скӧр. Гӧтырыслы кыв ни джын. Сэсся сійӧ заводитіс юны.
Ӧти войын локтіс ляти кодь. Ставнысӧ узянінысь кок йылас сувтӧдіс. Горзіс: «Ставсӧ юа. Ті меным овны онӧ сетӧй!» Уськӧдчис гӧтырыс вылӧ. Челядьыс повзисны, кутчысисны мам бӧжас.
Тадзи некор на эз вӧвлы. Настялӧн чужӧмыс бледӧдіс, сэсся доналіс, сотчыны кутіс. Морӧссӧ чургӧдіс водзӧ:
— Тэ ме вылӧ лысьтан усьласьны!
Мый вынсьыс зургис верӧссӧ. Мӧдыс чермуні джодж шӧрас, ланьтіс.
Эз дыр ю Миша, пальӧдчис. Босьтчис ас овмӧсса уджӧ. Косявліс порсь гидсӧ. Бӧр тэчис. Нинӧм эз веж. Нинӧм выльсӧ эз пукты. Мыйла косявліс? Карта вылас вӧчис пӧвъясысь вежӧс. Мыйла? Кильчӧ ӧдзӧссӧ выльысь краситіс. Мый морла колӧ вӧлі?
Дивуйтчис Настя. Мустӧм лои сылы верӧслӧн ковтӧм уджыс. Да и пельк жыръясыс ӧні мустӧмӧсь лоины. Мый мича кӧлуйяссьыс, кор олӧмыс пӧлыньӧн мӧдӧдчис?!
Ӧтчыд Настя пырис сельпо магазинӧ ньӧбасьны. Сэні вӧліны уна йӧз, кызвыныс нывбабаяс. Сельпоӧ воӧма ситеч тӧвар да резӧны-ньӧбӧны. Настя тшӧтш кӧсйис босьтны челядьыслы дӧрӧм вылӧ, сувтіс ӧчередьӧ.
Сы дінӧ локтіс пӧрысь тьӧтка. Сійӧс Настя бурасӧ эз тӧд, вӧлі мӧд грездысь. Тӧдӧ вӧлі сӧмын нимсӧ — Ӧгрӧпена.
Тьӧтка пондіс видчыны:
— Яндысьтӧм синъяс! Пеж гозъя ӧтлаасьӧмаӧсь да йӧзӧс пӧрйӧдлӧны.
— Мый тэ, Ӧгрӧпена, ме вылӧ воан? Ме тэныд нинӧм лёксӧ эг вӧч, — вочавидзис Настя.
— Ӧткодьӧсь ті гозъя!
Тьӧтка видчӧмысь Настя гӧгӧрвоис: Миша босьтлӧма сылысь ыджыд куль мешӧк картупель, кӧсйысьӧма посёлокын вузавны. А сьӧмсӧ абу и сетлӧма.
— Босьт да синъяссӧ эськӧ кыскав! Ош кодь мужиклы позьӧ ӧмӧй жебиник старукаӧс тадзи ӧбӧдитны, — видчис Ӧгрӧпена. — Олан тай тэ сыкӧд, пӧганӧйкӧд!
Тьӧткалӧн видчӧмыс парскис Настялы. Сійӧ повзьӧм синъясӧн видзӧдіс йӧз вылӧ, виччысис кодсянькӧ дорйыштӧм, кӧть ичӧтика. Но некод сы дор кыв эз шу.
Настя шӧйӧвошӧмӧн петіс магазинысь, тэрмасис гортас. Аддзис: верӧсыс пукалӧ ӧшинь дорын. Тір-тір кайис кильчӧ поскӧдыс, пырис посводзас, нетшыштіс керка ӧдзӧссӧ, уськӧдчис верӧс вылас:
— Морт ӧбликтӧ воштӧмыд! Пӧръявлан бур йӧзсӧ! — Думсьыс медчорыд кывнас нимтіс: — Дармоед тэ! Йӧз сьылі вылӧ ӧшйӧмыд!
Дивӧ! Верӧсыс ньӧти эз скӧрмы. Шпыннялӧ. Ещӧ эльтыштіс:
— Тэ ӧд, муса гӧтырӧй, дармоедалӧмсӧ сёян жӧ. Он тай бӧрыньт.
Настя джодж шӧрӧ тан сувтіс, быттьӧ кокъяссӧ дорисны. Кокньыдджык вӧлі, верӧсыс кӧ скӧрмис, кутіс кӧ видчыны.
Недыр мысти Миша пондіс гортсьыс рыт-рыт вошласьны. Настя фермасянь кежавлас яслиӧ челядьысла, локтас гортас, аддзас таса кильчӧсӧ: «Бара нин кытчӧкӧ шувгӧма!»
Сиктын кодсюрӧ шуасисны Настялы: мыйла пӧ ассьыд верӧстӧ он домав. Ачыс весь олӧ. Дай миянлысь пӧ сы туй вылӧ жӧ кыскӧ.
Гӧтырлы забеднӧ, пиньӧ пырӧдчӧ. Сідзи нин некытчӧ он инась, а сійӧс жӧ видӧны.
Бӧръя кадын Настя уна пӧрйӧ шензьывліс ас вылас: «Мыйла ме, ас кежын кӧ, дӧзма верӧс вылӧ, а йӧз кӧ сійӧс видӧны, ог вермы ланьтӧмӧн овны? Кута чӧв овны. Некор некодӧс ог вомав».
Настя аддзис: верӧсыс дзикӧдз лэдзчысис олӧмсьыс. Вежӧрыс тшӧктіс: колӧ мыйкӧ вӧчны, кыдзикӧ мездӧдчыны татшӧм олӧмсьыс. А мый колӧ вӧчны, помӧдз эз лысьт шуны.
Абу лышкыд олӧмыс Настялӧн. Зільӧ вунӧдчывны уджын. Визув да вильыш куканьяс дінӧ ылавлӧ, но недыр кежлӧ. Бара сьӧлӧмсӧ нюкыртӧ пагӧдана олӧмыс. Мукӧд дырйи кӧсйылас асьсӧ бурӧдны томдырся кадсӧ казьтылӧмӧн. Но бара оз артмы. Сійӧ казьтылӧмыс ӧні сьӧлӧмас эз шоныдӧн кыв, а дойӧн кучкис.
Нывбаба ас кежас водзӧ эз вермы терпитны. Но кодкӧд сёрнитны? Мамлы норасьны? А мыйӧн сійӧ вермас отсавны? Жалитыштас. Гашкӧ, ас кежас гусьӧн бӧрдыштас. Сэсся нинӧм.
Кӧсйис Настя пыкны ставсӧ ас сьӧлӧмас. Но выныс эз тырмы. Муніс Зоя Кызъюрова дінӧ, кутіс висьтавны аслас олӧм йылысь. Висьталіс видзчысьӧмӧн да кытшлалӧмӧн, мед эськӧ верӧссӧ торъя не вӧйпны.
Зоя Кызъюрова уджаліс дояркаӧн. Муніс верӧс сайӧ колхозса электрик Гриша Иван сайӧ ёна бӧрынджык Настяысь. Олӧм вылӧ ичмонь видзӧдіс гажаа. Эз вӧв дыр мӧвпалысь да кытшолӧн сёрнитысь. Сійӧ эз и кывзы пӧдругасӧ. Мыйла кывзас, кор ачыс бура тӧдӧ Ӧдюк Мишӧлысь оласногсӧ.
Зоя сетіс сӧвет:
— Тэ, Настя, торйӧдчы Мишӧсьыд.
— Мый? — повзис Настя.
— Юксьы, мися! Вӧтлы ас дінсьыд. Мишӧыд — спекулянт, тунеядеч, тэнӧ нюрӧ кыскас. Эн вӧтчы сы бӧрся. Мӧдысь жалитны кутан.
— А челядьӧс кытчӧ?! — усьӧм гӧлӧсӧн юаліс нисьӧ аслыс шуис Настя.
— Быдмасны челядьыд. Быдӧнлӧн на быдмылісны, — кокни сьӧлӧмӧн вочавидзис Зоя. — Вот найӧ быдмасны да юаласны: «Ноко, муса батьӧ да мамӧ, ошйысьӧй, мыйӧн да кыдзи ті отсалінныд коммунизм тэчны?» Мый ті воча шуанныд? Вутшкӧсь зыбучын собалӧмнад кутад ышнясьны?..
Настя пукаліс пызан дорын Зоялы паныдӧн, вазьӧм синъясӧн видзӧдіс сы вылӧ, а сьӧлӧмсӧ топӧдіс да топӧдіс.
Пырис пӧдругаяс дінӧ Зоялӧн верӧсыс. Воӧма удж вылысь. Зоя аддзис Ивансӧ да быттьӧ вежисны сійӧс: чужӧмыс югдіс гажӧн, шудӧн. Ачыс лои тэрыб, визув, ставнас кокняммис. Мелі гажӧн видзӧдіс Иваныс вылӧ, мыйкӧ шуас сылы, кокньыдика да гылыда серӧктыштас. Иван Григорьевич радейтана синъясӧн видзӧдіс гӧтырыс вылӧ, долыда сёрнитіс сыкӧд.
«Лӧсялӧны гозъя! Кыв джынсянь ӧтиыс мӧднысӧ гӧгӧрвоӧны. Кутшӧмкӧ пытшкӧсса, тыдавтӧм йитӧд ӧтлаӧдӧ найӧс, — мӧвпыштіс Настя. — Кор вӧлі менам Мишакӧд тадзисӧ? Вӧвлі-ӧ?»
Завидялӧмӧн да лӧгӧн муніс пӧдруга ордсьыс Настя. Думсьыс лӧгасис Зоя вылӧ нэм кежлӧ. Паныдасигъясӧн либӧ фермаын аддзысьлігъясӧн чишнитас дінтіыс.
«Лӧсьыд шуны — торйӧдчы, кор он ас йывсьыд шу! Кор оз ас вывтіыд тайӧ мун, — пӧдругаыс вылӧ лёкаліс Настя. — Со тэ ачыд кутшӧма лӧсялан Иваныдкӧд. А меным медбӧръя кывтӧ медводз шуин. Ме та йылысь аслым некор эг лысьтлы шуны. Ме, чайтан, верма ӧтнамӧн овны? Лёка на том ме. Сӧмын кызь коймӧд арӧс тырта. Кыдзи ме сьӧлӧмысь муса мортӧс нетшышта, код дінӧ велалӧма?»
«Быдмасны челядьыд, — нывбаба мӧвпыштіс Зоялысь шуӧмсӧ. — Кокньыд шунытӧ. Ӧтнамӧн нӧ верма быдтынысӧ? Шудтӧм жӧ ме нывбаба!»
Да, Настя первойысь на шуис асьсӧ шудтӧмӧн. Шуис да став сьӧлӧмнас сійӧс кыліс.
Нывбабалы пондіс кажитчыны, мый колхозникъяс сы дінӧ вежсисны. Сёрнитӧны кӧ сыкӧд, оз сьӧлӧмсянь, а быттьӧ бокӧвӧй морткӧд. Либӧ жаляддза. «Йӧз кӧдзалісны ме дінӧ!» Татшӧм думсьыс Настяӧс личкис гӧгӧрвотӧм шог, полӧм.
Мый вӧчны? Ветлыны Николай Петрович дінӧ. Тӧндзиясӧ матӧ эз сибӧдлы сылысь сёрнисӧ верӧс йывсьыс. Со Николай Петрович неважӧн бара на корліс сійӧс ас ордас. Но Настя эз мун. А ӧні сылы быть мун партийнӧй секретарь дінӧ. Мунас, висьталас ставсӧ, мый керсьӧ том нывбаба сьӧлӧмын.
4
Николай Петровичкӧд Настя эз удит сёрнитны. Бригадаын чукӧртісны собрание тӧлкуйтны Михаил Пунегов йылысь.
Собрание лунся асывнас Миша сёрнитіс меліа, корис:
— Настя, тэ, бара, менӧ собрание вылас дорйышт жӧ.
Настя тӧдіс: сылӧн дорйӧмыд оз отсав. Но сылӧн бара на кыптыліс надея. Ичӧтик зэв, кӧні кӧ сьӧлӧмас пыдіын чусаліс. Пуков сьӧлӧмнас нывбаба кӧсйис кутчысьны сэтчӧ: Мишаыс полӧ. Сідзкӧ, эм на сылӧн сӧвестьтор. Гашкӧ...
Но ӧні Настя эз радлы. Чусалан надеяыс бӧр воши. Эз бурась Миша кывъяснас. Веськодя шуис:
— Видзӧдла, кыдзи тэ петкӧдлан асьтӧ сэні, собрание вылын, колхозникъяс водзын.
Настя аслыс чорыда кӧсйис, мый ӧні сійӧ йӧз водзын оз кут дорйысьны.
Тадзи кӧсйис, а собрание вылын бара на корсьысис, мыйӧ эськӧ кутчысьны, мед дорйысьны. И сэні эз вермы вежны ассьыс модасӧ!
Собрание вылын первойя мортӧн корис кыв Гриша Иван.
Настя думсьыс кутчысис татчӧ: «Мыйла Иван первойӧн мыччысис. Верӧсӧй сы вылӧ лӧг. Вермас, кывзысьӧм пыдди, помӧдз скӧрмыны. Коркӧ на костын...»
Но некор мӧвпавны, мый на костын коркӧ вӧлі. Колӧ кывзыны сёрнисӧ.
— Ёртъяс! Ми, колхозникъяс, тышкасям коммунистическӧя уджалысь ударниклысь ним перйӧм вӧсна, — шуис Иван Григорьевич. — А Михаил Пунегов, том да ён морт, мый вӧчӧ? Йӧз тшӧт весьтӧ олӧ.
Иван Григорьевич висьталіс, кыдзи Пунегов колхознӧй машинаӧн нажӧвитчис, кыдзи сельпоын заготовщикалігӧн посёлокын вузасис, кыдзи йӧзӧс пӧрйӧдліс.
Настя кывзіс да думсьыс ышӧдіс: «Тадзи, тадзи, Иван! Ёнджыка. Чорыдджыка. Мед мӧрччас. Мед гӧгӧрвоас!»
— Тырмас миянлы сыкӧд ноксьыны. Колӧ Пунеговӧс сиктысь выселитны! — корис колхозса электрик.
Ӧдюк Мишӧ, мыйӧн кыліс тайӧ кывъяссӧ, ырскӧбтіс места вывсьыс, кыкысь тувччис ӧдзӧс дорӧдз, петіс собрание вылысь, швачнитіс ӧдзӧснас сэтшӧма, мый став керкаыс йир-йирк вӧрзьыліс.
Жырйын кыптіс ызгӧм. Настя эз гӧгӧрво, код вылӧ да мыйысь дӧзмисны соборуйтысьяс. Пукалӧ шай-пай: «Сідзи и тӧді, Миша скӧрмас. А мыйла муніс?»
Ызгӧм шыын, кылӧ, вӧзйысис сёрнитны Степан дед. Настя зілис сюся кывзыны, виччысис — пӧрысь морт индас петан туй.
— Дыр-ӧ чеченитам Пунеговӧс, киссьӧм тывйӧн чери кыям? — кынмывлӧм гӧлӧсыс дедлӧн ещӧ нин чорзьӧдіс скӧрлунсӧ. — Каньӧс бӧжӧдыс кӧть век кыскы, тӧлкыд оз босьт. Враг сійӧ, Микайлӧ Пунеговыд, выль олӧмлы. Колӧ вӧтлыны сиктысь... Ме помалі, — пуксигмозыс кӧрталіс сійӧ.
Настя аддзис, кыдзи дед тэрыба кыскис зепсьыс табак кӧшель, тіралан чуньяснас пондіс гартны чигарка. Горшыс гӧрддзасьӧмӧн видзӧдіс дед вылӧ, но эз вензьы сы шуӧмкӧд, нинӧм эз путьмы думыштны. Кӧсйис пышйыны. Кыпӧдчыліс. Но, дерт, эз мун.
Унаӧн матысмылісны президиум пызан дорӧ. Нывбаба кыліс, кутшӧм лӧгысь найӧ сёрнитісны. Но ставсӧ пель пырыс лэдзис. Сійӧ виччысис, мый шуас Николай Петрович. Секретарь ӧд сёрнитас жӧ, сылы быть мыйкӧ лоӧ шуны татшӧм пӧся мунысь собрание вылын.
Помланьыс нин кыв босьтіс Николай Петрович.
Настя став тушанас сетчис водзлань, лапнитлывтӧм синъяссӧ сутшкис сёрнитысь чужӧмӧ, став сӧнъяссӧ зэвтіс кывзӧм вылӧ. Сылы вӧлі веськодь, мый первойсӧ висьталіс Николай Петрович. Сійӧ сылы эз вӧв интереснӧ. Тэрмӧдліс: «Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык нин верӧс йылысь!»
Сюрис и Ӧдюк Мишӧлы. Кужӧ тай висьтавны Николай Петровичыд. Ловъяин эз коль тунеядечлӧн!
Настялӧн морӧс пиас чорзис. Сэсся друг сылы ставыс лои веськодь, дзик веськодь.
Николай Петрович гарыштіс и сійӧс, колӧ пӧ гӧтыръяслы... А мый колӧ, Настя эз кывзы, ни эз вежӧрт.
Нывбаба эз кывлы, кыдзи сійӧс чукӧстісны. Гӧгӧрвоис, кор председатель мӧдысь, стрӧга да гораджыка шыасис:
— Анастасия Пунегова, тэнсьыд юала: тані, собрание водзын, мыйкӧ шуан он?
Настялӧн мыш кузяыс котӧртіс йирмӧг. Пыдӧджык да другджык лолыштіс. Сувтіс. Лӧсьӧдыштіс юрсьыс чышъянсӧ.
Шы ни тӧлас Настя кыліс ассьыс тіралыштан гӧлӧссӧ. Шыӧдчӧ колхозникъяс дінӧ, а висьталӧ ёнджыкасӧ аслыс:
— Ме уджала колхозын. Водзӧ кӧсъя уджавны. Ті тайӧс тӧданныд... Пунегов Микайлӧ — менам верӧс. Челядьлӧн бать. Мед. Ме ог дорйы... Ньӧти ог дорйы... Ме, колхозникъяс, тіянлы воча ог мун. Некор эг мунлы ни. — Сійӧ кӧсйис сёрнитны лӧня, но эз вермы, и гӧлӧсыс ёсьмис: — Да и ме ачым... Ме важӧн ачым аддза сямтӧм олӧмсӧ... Аддза, а вот... — Пыдісянь ышловзис, корис: — Колхозникъяс, энӧ дивитӧй!
Тайӧ корӧмсьыс друг кокняммис Настялӧн морӧс пиас, быттьӧ сэтысь разьсис джаг гӧрӧд.
Ывлаӧ петӧм бӧрын Настякӧд мӧдӧдчыліс Петя Канев, коді собрание вылын сёрнитіс жӧ, помланьыс дорйис нывбабаӧс: тшупӧдавліс пӧ тунеядеч олӧмсӧ комсомолкалысь, но Настя миян!
Нывбаба пышйис комсомольскӧй секретарысь. Сылы ӧні вӧлі не сёрниӧдз! Но мыйла нӧ, кор коли ас кежас, туй кузя мунігӧн, бара лои сьӧлӧм вылас сьӧкыд?
5
Настя воис горт дінас. Кильчӧыс таса. «Абу на волӧма», — мӧвпыштіс верӧс йывсьыс.
Кывзыштіс: керкаас шы ни тӧв. Сідзкӧ, челядьыс узьӧны. Пуксис кильчӧ пос вылас: колӧ лӧньыштны.
Но оз пукавсьы. Пырис керкаас. Челядьыс водӧмаӧсь вомӧнӧн паськыд крӧвать вылӧ. Шӧрас узьӧ Настялӧн ичӧт чойыс, дас арӧса нывка: сійӧс челядь дінас корлывліс, кор рытъяснас сёрӧдз оз вермы воны гортас. Пиыс, Колюшыс, чужъясьӧма, дӧрӧмыс кайӧма голяӧдзыс.
Нывбаба бокшӧн водіс кага дінас, инмӧдчыштіс кинас пӧсь яяс, кыліс сылысь шоныдсӧ. Кагаыс восьтыштліс синсӧ, топӧдчис мам бердас, вом дорнас сялькнитыштіс: «Мамӧ». Бӧр унмовсис. Настялы ӧні сэтшӧма коліс шоныдыс, мелі кывйыс, сьӧлӧм сетӧмыс. Морӧс пиас мыйкӧ чорзис, горшас кайис ёкмыль. Сэсся тільс бӧрддзис. Но кутіс асьсӧ: поліс садьмӧдны кагасӧ.
Ньӧжйӧник кыссигтырйи шливис крӧвать вывсьыс, пырис пыді комнатаас. Син вылас стенысь уси ыджыд фотография. Рама пиын, стеклӧ улын. Коркӧ том гозъя снимайтчылісны, нарошнӧ ветлісны районӧ. А кольӧм во верӧсыс карточкасӧ мӧдӧдліс карӧ ыдждӧдны. Карточка вылын Миша зільӧ лоны тшапӧн, зэлӧдчӧмысла пельпомсӧ лэптыштӧма, чатӧртыштӧм юрсӧ сьыліас сюйӧма, синъясыс, лишнӧя паськӧдӧмла, былялыштӧмаӧсь. А Настя мича, том, гӧгрӧс чужӧмыс долыд, шпыньмунӧма, мелі синъясыс чуймыштӧмаӧсь.
Окота лои карточкасӧ нетшыштны стенсьыс, шыбитны джоджӧ, кок улас талявны. Нюжӧдчис кияснас, но... эз нетшышт.
Комната пельӧсын — пружиннӧй крӧвать. Сэні гӧн перина, шебрасъяс, вевттьӧма еджыд покрывалӧӧн. Вевсьӧн тэчӧма джуджыд пӧдушкаяс. Крӧватьыс сулаліс мич вылӧ. Сэтчӧ некор эз водлыны ни ачыс кӧзяиныс, ни гӧтырыс.
Настя шыбитчис крӧвать вылӧ. Кӧсйис бӧрддзыны, но синваыс эз пет. «Мый мекӧд керсьӧ?»
Кыліс кильчӧ кольчаӧн гольснитӧм. Кодкӧ пырис керкаас. Коді? Бокӧвӧй, дерт, эз лок. Кок шы сертиыс тӧдіс — сійӧ. Кылӧ, Миша кӧмсӧ пӧрччис, локтіс крӧвать дорӧ.
Настя лэдзчысис узьӧм улӧ.
Верӧсыс водіс орччӧн. Пыдісянь ышловзис.
Настя ӧдӧбӧн пуксис вольпась вылӧ, вуджис верӧс вомӧныс. Паськыд воськовъясӧн петіс кухняас. Пондіс кышавны идрасян паськӧм, но киясыс некыдзи эз веськавны ватник соскас.
— Вузалін менӧ? Эг кут ковны! — кыліс Мишалысь броткӧм.
Настя шевкнитіс юр вылас чышъянсӧ, топӧдіс ватниксӧ киняулас, тэрыба петіс керкасьыс.
Сійӧ муніс фермалань. Юрас некутшӧм мӧвпъяс эз вӧвны. Ставыс веськодь. Муніс сю кӧдза пӧлӧн. Сюыс кузь, голяӧдзыд. Сулаліс стен кодь. Шепъяссӧ копыртӧма: виччысис морт ки, вӧзйысис йӧртӧдӧ. Нывбаба нетшыштіс тыра шеп. Ниртіс ки пыдӧсас. Пӧльыштіс йикисӧ. Ӧти тусь сюйис вомас. Сюыс пинь улас чорыд. Вундан кад!
Джуджыд кыр йывсянь Настя лэччис шор дорӧ. Шорын ваыс синва кодь сӧдз, визувтіс дзользьӧмӧн.
Нывбаба эз нин ӧтчыд ветлы тайӧ шор вомӧныс. Но шорлысь небыдик сёрнисӧ некор пыдди эз пуктыв. А ӧні сувтіс сы дорӧ, видзӧдіс ваас, кывзысис раминик горас. И друг гӧгӧрвоис, мый сылы оз тырмы. Вӧлӧмкӧ, сылы жаль ӧтпырйӧ унатор. Жаль весьшӧрӧ воштӧм олӧмыс. Жаль комсомолыс. Жаль, кор пӧдругаясыс сэтшӧм кыпыда олӧны да уджалӧны. А сылӧн, том мортлӧн, олӧмыс порота. Настялы лои жаль тшӧтш ачыс. Но тайӧ чувствосӧ вевттис яндысьӧм: татшӧм олӧмсьыс эм и аслас мыжыс.
«Да, ме мыжа!» — вашнитіс сӧдз ва пиын тыдалан аслас мыгӧр вылӧ видзӧдіг, коді визув ворсӧмысла оръясьліс. Лои яндзим ас водзас, колхозникъяс водзын. Мӧвпыштіс: «Весьшӧрӧ тэ, Петя, собрание вылын менӧ дорйин. Ме мыжа! Али тэ меным сьӧлӧм сетін?»
Личалыштіс морӧс пиас Настялӧн. Сійӧ чайтіс, мый мыжсӧ ӧнӧдз ясыда гӧгӧрвотӧмла и вӧлі сьӧкыд сылы сьӧлӧм вылас. Но казяліс: эз на помӧдз кокньӧд сійӧс. Кутшӧмкӧ лёктор нёняліс сьӧлӧмсӧ. Нёняліс дай пом! Но мый нӧ ещӧ сэтшӧмыс сатшкысьӧма сы сьӧлӧмӧ?
Настя нетшыштіс юрсьыс чышъянсӧ. Кыліс, кыдзи кузь юрсиыс разьсис, лэччис мыш вылас. Эз лӧсьӧд. Пелька чеччыштіс шор вомӧн, тэрыба кайис чой паныд.
Гӧгӧр шы ни тӧв. Настя видзӧдліс енэжӧ. Шонді кайӧма вылӧ кодь нин, шпыннялӧ пу туганъяс весьтын. Енэжын, вылын-вылын, быттьӧ дзик пыдӧсас, путкылясигтырйи руньгисны кымӧр чиръяс, еджыд вурун кодь пашкыртчӧм ёкмыльяс.
А му вылын водӧма паськыд от. Веж рӧмӧн дзирдаліс шонді югӧръяс улын, нимкодясис, сераліс. Сійӧ Настялы тӧдса ичӧт дырсяньыс. Тӧдса да сэтшӧм муса! Сулалісны шочиник веж пуяс. Найӧ эрдсӧ эз дзескӧдны, а мичмӧдісны. Со тювгысьӧма пожӧм, нюжӧдчӧ енэжлань. Кузь, веськыд, ён вына, шевкнитчӧма, быттьӧ помтӧм уна чуньяс мыччӧма, корӧ: «Нимкодясьӧй меӧн. Со ме кутшӧм гордӧя кужа ачымӧс кутны!» Олӧны пуяс. Дай став отыс лолалӧ тыдавтӧм олӧмӧн.
Настя кӧсйӧ жӧ овны. Тыр олӧмӧн! Мед позис петны йӧз водзӧ восьса синмӧн. Мед сьӧлӧм некор эз нюкыртлы, мед пыр вӧлі зэвтчӧма кӧсйӧмӧн, ыджыд кӧсйӧмӧн.
«Оз ӧмӧй позь бӧр ставсӧ бергӧдны?» — юаліс ассьыс.
А мый сайын тыр олӧмсӧ бергӧдӧмыс? Син водзас сувтіс верӧсыс: эз коркӧяыс, зон дырсяыс, а ӧніяыс. Чусмӧм свинеч рӧма синъяснас, кодъяс видзӧдӧны кытчӧкӧ ас пытшкас да югнитлӧны посни ёсь емъясӧн. Пуктыліс-ӧ сійӧ Настяӧс морт пыдди? Мыйла ӧтарӧ, лунысь-лун зілис кӧдзӧдны йӧз дінысь, кӧсйис мырддьыны ставсӧ, мый вӧлі том нывбабалы донаыс, сьӧлӧм кыпӧданаыс? Верӧсыс тӧдіс сӧмын асьсӧ. Ассьыс пӧтлытӧм горшлунсӧ!
«Кыдзи татшӧм мортӧс ме... — Настя кӧсйис шуны: — радейті». Эз шу. Эз кӧсйы няйтӧсьтны сӧстӧм да югыд кывсӧ.
Эз кӧсйы, а бара юаліс: радейтлі-ӧ ме сійӧс? Радейтлі. Став том олӧмӧс сеті сылы. Босьтіс тай сійӧ менсьым сьӧлӧмӧс. Да эз кӧсйы кольны сійӧс сӧстӧмӧн. Мый вермис — кыскис мича олӧмысь нюйтӧ. А ме радейтӧм улӧ сайӧдчӧмӧн кӧсйи аддзыны верӧсӧс сэтшӧмӧн, кутшӧмӧн сійӧ эз вӧвлы.
Настялӧн морӧс пиас ставыс путкыльтчис. Сійӧ эз куж висьтавны, мый керсьӧ сыкӧд. Но регыд ставыс воссис: тайӧ, вӧлӧмкӧ, сьӧлӧмас пуӧ чувство, коді уна пӧрйӧ вӧзйысьліс ортсыӧ, но нывбаба пыр зілис пӧдтыны, мырдӧн пыдӧ йӧршитны.
А ӧні Настя оз кӧсйы йӧршитны сійӧс. Нинӧмла. Эштіс. Ӧні сійӧ, важысянь нин (кутшӧм важысянь!) вӧзйысян чувствоыс, став выннас ыльӧбтіс: помтӧм лӧглунӧн тыри сьӧлӧмыс нывбабалӧн. Верӧс вылас лӧглунӧн. Некор миритчытӧм, джуджыд, йи кодь кӧдзыд да биӧн сотчана лӧглунӧн. Кутшӧма лӧглун вермӧ ёнтыны сьӧлӧмтӧ, доймытӧдз зэлӧдны! Ӧні кӧ эськӧ Настя син водзӧ Ӧдюк Мишӧӧс! Вӧвлӧм верӧссӧ!..
Настя кыліс сьылӧм. «Кӧні тайӧ сьылӧны?» Чатӧртчӧмӧн видзӧдліс водзӧ. Джуджыд сю пӧвстын вералан сынӧд пыр аддзис дзоридз — паськыд да сэтшӧм югыд лӧз. На! Дзоридзыс мунӧ. Тайӧ тай абу дзоридз. Тайӧ чышъян. Татшӧм югыдлӧз чышъянсӧ новлӧ Зоя Кызъюрова. Сійӧ мӧд туйӧд локтӧ фермаӧ.
«Мыйла ме коркӧ лысьтлі лӧгасьны татшӧм бур пӧдруга вылӧ?» — мӧвпыштіс мездмӧм нывбаба да шога нюммуніс.
А лӧнь да ыркыдіник сынӧдын ливкйӧдліс небыд альт:
Гӧгрӧс чужӧмъяс, вира чужӧмъяс,
Гора гӧлӧсъяс, гажа серамъяс...
Настя нормис.
Коркӧ сійӧ клуб сцена вылын Зоякӧд дуэтӧн сьывліс тайӧ сьыланкывсӧ. Да сӧмын ӧмӧй сьылӧм вӧвлі Настялӧн Зоякӧд! Эз ӧмӧй найӧ, кык пӧдруга, кык комсомолка, сэтшӧм сьӧлӧмысь уджавлыны, гажӧдчыны, нылавлыны? Кутшӧм важӧн сійӧ вӧлі, и ӧттшӧтш сэтшӧм... неважӧн!
А ӧні найӧ бӧр лоӧны ӧтлаынӧсь. Кык пӧдругалӧн, кык комсомолкалӧн зіль да ён киясыс, ӧтлаын мукӧд колхозникъяскӧд, кутасны бергӧдны фермаын уджъяссӧ. Кутшӧм лӧсьыд бара лоӧ Настялы!
Том нывбаба кузя лолыштіс, пыдісянь, став морӧс тырнас, юрыс бергӧдчымӧн. Долыда нюммуні. Ӧддзӧдіс воськовъяссӧ.
Сійӧ тэрмасис фермаӧ, кодлӧн стрӧйбаясыс матынӧсь нин, тыдалӧны шочиник пуяслӧн веж лапъяс пыр. Сійӧ тэрмасис колхозницаяс дінӧ, кодъяс сылы сэтшӧм донаӧсь да коланаӧсь. Сійӧ мӧвпаліс, кыдзи бурасьны медся муса пӧдругаыскӧд.
Ӧні Настя кужас бурасьны!
1961 во.
