МЫЙ ВӦЛӦМА — СТАВЫС КОЛЬӦМА

Ывла вылын ӧдйӧ пемдіс. Сикт весьтӧ ӧшйис сьӧд рыт, кузь да гажтӧм. Вӧлі Рӧштво бӧр, та вӧсна и поводдяыс сылы лӧсяліс: шапка пельтӧ кӧ он лэдзав, пашлякӧн лыйсьысь-трачкӧдчысь кӧдзыдыс чеплялас чужӧмбантӧ, ус-тошкад скӧр пӧльыд ӧшлас йинёньяс. Ыркалӧм муыс тронякыліс, чорзьӧм лым шарскис кок улын, быттьӧ нерис ветлысь-мунысьясӧс — час пӧ, час пӧ... Кутчысяс кӧдзыдыс пеляныд.

Сійӧ рытӧ, тайӧ ылі сиктас воӧм бӧрын, ме дыр песі ачымӧс. Жӧдзи-мӧвпалі, кыдзи эськӧ бурджыка, быд боксянь тӧдмасьны татчӧс школалӧн уджӧн, сэтчӧс велӧдысьяскӧд, сэсся нин, артмас кӧ, гижны на йылысь.

Узьнысӧ лои некӧн, да овмӧдісны менӧ веськыда сельсӧветӧ, тані пӧ бокысь воӧм йӧз ёнджыкасӧ вой-мӧдтӧ коллявлӧны. Пыксьыны ме эг кут — абу ӧд гортад либӧ карын, кӧні позьӧ юртӧ сюйны небыд вольпася гостиницаӧ. Кытчӧ шуасны-индасны, сэні и лоӧ вой кежлас куткыртчывны.

Сельсӧвет ӧшинь сайын сап пемыд, би ни ва оз тыдав. Гажтӧм ӧтнадлытӧ, сьӧлӧм вылад абу лӧсьыд. Быттьӧ мыйыськӧ мыжмӧм, ставысӧн вунӧдӧм морт.

Пукала турунвиж дӧраа кузь пызан сайын да мӧвпала ас кежысь, видзӧдала гӧгӧр. Сельсӧветыс сідзсӧ пелькиник, ён керъясысь тшуплӧмаӧсь. Кык жыръя. Пыдіыс, ичӧтджыкыс, сельсӧвет предыслӧн. Таладорыс, кытчӧ менӧ узьмӧдісны, ёна паськыдджык. Шуйга пельӧсас гӧгрӧс пач сулалӧ, вӧсни кӧртӧн эжӧма, улісяньыс выліӧдзыс лӧз краскаӧн мавтӧма.

Сельсӧветса секретарыс, ичӧтик тушаа, тэрыб синма олӧма нин морт, Миш Васьӧн меным шусис. Удж помасьтӧдзыс, гортас мунтӧдз, тшай на пуктыліс. Ме ради быттьӧ. Сёрниӧ воим да, вель дыр висьталіс чужан сикт йывсьыс — кымын морт сэні олӧ, мыйта мӧс-порсь, ыж видзӧны, коді сиктсаяс пӧвстысь зіль, уджач, а коді и лытайтӧ-шӧйтӧ. А мунігас нин, аслас пызан сайысь чеччӧм бӧрын, тапиктіс гын сапӧга кокнас гӧгрӧс пач дорӧ да очсыштігмоз шуис:

— Ачыд пачсӧ ваймӧд. Эн ӧд, тыдалӧ, карын быдмыв. Кӧдзалас кӧ, тонӧ пескыс, тонӧ важ кабала чукӧр. Асъядорыс ыркнитлывлӧ жыръясас, кынман, гашкӧ. Диван вылас вод дай. Юрлӧсыс да шебрасыс эсійӧ шкапас. Ме мӧді-а. Узь бура. Сӧмын жар вылӧ эн пӧдлав. Кольмӧдас пачыс.

— Кыдзкӧ-мыйкӧ узя нин. Пачтӧ ваймӧда и, — аттьӧалана вочавидзи ме да петӧм бӧрас каличалі сельсӧветлысь дзуртысь ӧдзӧссӧ.

Вольсасьны вӧлі водз на, сэсся пачыс яра зэв трачкӧдчис-ломтысис. Мый, мися, и вӧчны, кыдзи коллявны кузь тӧвся рытсӧ? Матысті пач вом дорас улӧсӧс, пукси биыслы воча да нинӧм вӧчигмоз куті лукйысьны кабала чукӧрын, код вылӧ индыліс меным Миш Вась. Гашкӧ, и лыддьыны мыйкӧ сюрас. Гажаджык лоӧ, ӧдйӧджык кадсӧ позьӧ гартны.

Сельсӧветса войтыр быдсяма ковтӧмторсӧ биын сотӧм могысь шыблалӧмаӧсь-тэчӧмаӧсь пач бокӧ. Куйлісны тані важ, вижӧдӧм нин газетъяс, во дас-дас вит сайся нярзьӧм отчётъяс, сиктса олысьяслӧн шыӧдчӧмъяс, бӧрйысьӧм кузя коркӧя законъяс. Быд кабала кӧ видлавны, рытыс оз тырмы — сы мында чукӧрмӧма Миш Васьлӧн лӧп-ёгыс.

Чукӧрас лукйысигӧн и уси син улӧ сьӧд сунисӧн вурыштӧм некымын тетрадь лист. Босьті киӧ, куті лыддьыны. Ӧтиын гижӧма: «Сиктса олысь Прокушева Альбина Васильевналысь тӧварищескӧй судӧ шыӧдчӧм...» Водзӧ вӧлі вурыштӧма сельсӧвет ним вылӧ милициясянь юӧр, медым Прокушева ёртлысь шыӧдчӧмсӧ быть видлалісны-донъялісны асланыс сиктын, сы вӧсна мый уголовнӧй делӧ панӧм могысь пӧ подулыс абу. Тайӧ пӧ семьякостса зык, мыжасӧ эрдӧдӧй-корсьӧй тӧварищескӧй судын...

Кӧсйи нин шыбитны вурыштӧм листъяссӧ ыпъялысь биӧ, но мыйкӧ сувтӧдіс менӧ. Быттьӧ сьӧлӧмӧй тшӧктіс: эн пӧ, дитя, тэрмась, лыддьы вай гижӧдсӧ, гашкӧ, бурӧ велӧдас, сэтысь мыйкӧ да мыйкӧ олӧмад ковмылас. Дерт, эз лӧсьыд вӧв бокӧвӧй мортлы тӧдны, мый лоӧма гозъя костын, кутшӧм ном найӧс курччӧма. Шулӧмаӧсь тай: гозъяыд пӧ ӧти рытӧ пурсьӧны, а войнас нювсьӧны нин.

Эз, эз лыб сэки киӧй сотны тетрадь листъяссӧ. Чеччи пач вом дорысь да пукси кузь пызан сайӧ, синмӧн и вежӧрӧн суні кык морт костын лоӧмторйӧ. Мый вылӧ нӧ элясис Альбина Васильевна, гижӧд сертиыс ар кызь кӧкъямыс-комын арӧса том нывбаба, сиктса школаын коми кыв велӧдысь?

«Февраль тӧлысьын, быдса вежон, ми кык арӧса Коля пикӧд куйлім больничаын. Пиӧй висьӧдчис, да сы вӧсна и водтӧдлісны. А школаса уджтӧ ӧд он эновт, быть челядьтӧ велӧд. Луннас ме урокъяс нуӧдны котӧрта, аттьӧ мам пукаліс больничаас, а вой кежлас пи дорӧ муна. Верӧсӧй сэки букыша ме вылӧ видзӧдіс. Ӧтчыд и шуи: вай, мися, ӧтлаын ветлам Колятӧ видлыны, кутшӧм нимкодь сылы лоӧ, кык арӧса ичӧтик мортыдлы. А верӧсӧй скӧрысь орӧдіс: сы вылӧ пӧ и мамыс, медым челядькӧд ноксьыны, зырымнысӧ налысь чышкавны.

Тӧлысь помас Колюкӧс эськӧ больничасьыд лэдзисны. Бурдыштӧма-ёнмыштӧма да. Ме, дерт, школаӧ, урокъяс вылӧ котӧрӧн муні, а пиӧс мамӧй босьтіс ас ордас. Верӧсӧй буретш карӧ лэччӧма, совхозыслы ӧтруб вайны мӧдӧдӧмаӧсь. Уджаланінысь вои рытнас нин, квайт час гӧгӧр. Пуси да верді-юкталі челядьӧс. Ыджыдджыкыс менам ныв, квайт арӧса нин. Галя нима...»

Ӧшинь сайын дзикӧдз пемдіс. Онялысь пачын биыс ланьтіс жӧ, быттьӧ мекӧд тшӧтш кывзіс том нывбабалысь шог висьтасьӧмсӧ. Гӧгӧр лои чӧв-лӧнь. И сӧмын гижӧдысь шыпасъяс котӧрӧн мунісны син пыр.

«Мӧд луннас, удж бӧрын, пачӧ би сюйи да бура ваймытӧдзыс на и пӧдлалі. Прамӧй жар вылӧ. Рытнас орчча Микул грездын шуим нуӧдны бать-мамкӧд аддзысьлӧм, сёрнитыштны налӧн быдтасъяс йылысь. Челядьӧс ме коли мам ордӧ, зэв ёна тэрмаси, гашкӧ, думайта, сёрма да. Пачӧй дыр эз ваймы, весиг сэрапомсӧ ковмис ывлаӧ шыбитны. Но сьӧлӧмӧй кӧчлӧн моз чеччис. Котӧрӧн сорнад пачтӧ ломтігӧн быдторйыс вермас лоны. А керканым выль, мӧд во на олам.

Микул грездысь воим дас час рытын нин. Челядь унмовсьӧмаӧсь бать-мам ордӧ. Мый нӧ вӧчны? Семен вок и шуӧ: Геняыд пӧ талун, дерт, оз нин лок, кык лун кежлӧ карас лэччӧмаӧсь. Вод да узь челядьыдкӧд. Вой шӧр кадӧ он жӧ садьмӧд ныла-пиатӧ. Но, мися, сідзкӧ татчӧ кольчча. Сӧмын ветлам миянӧ, видзӧдлам керка пытшкӧснымӧс, сьӧлӧмӧй абу местаын, пачсӧ водз пӧдлалі да. Пыралім воккӧд гортӧ. Верӧсӧй, дерт, эз вӧв. Керка жыръяс ломтылӧм бӧрад шоналӧмаӧсь. Сьӧлӧмӧй менам личаліс, морӧс вылын кык кокни лои. Регыд мысти бӧр мунім. Муртса петім потшӧс сайӧ, дзик Микул Васьяс весьтын, паныдасис верӧслӧн машинаыс. Тӧвзьӧ кытчӧкӧ мир туй шӧртіыс. Ми воккӧд весиг сувтыштлім, думайтам, казялас жӧ ӧд воча локтысьястӧ. Но машинаыс журкнитіс миян бокті да воши пемыдас. Быттьӧ ӧдсӧ на нӧшта содтіс. Ме эг тӧд, мый и вӧчны: верӧс бӧрся котӧртны либӧ челядьӧс садьмӧдны да гортӧ локны? Збыль кӧ висьтавны, войнад эз вӧв окота бӧрсӧ мунны, нӧшта челядьӧс пальӧдны. Сэсся Генялысь ме сямсӧ тӧда. Сёрӧн локтӧмсьыд быть кутас зыксьыны, вермас и керка ӧдзӧстӧ не восьтны. Коркӧ тадзисӧ вӧлі нин, ковмис суседъясын узьны. Со тай кутшӧм лёкысь миян дорті лыйис-муніс машинанас, гашкӧ, гажа юра...

Аскинас, посни котырсӧ сад-яслиӧ нуи да, котӧрӧн гортӧ мӧдӧдчи. И мир туй вылын бара паныдасис верӧсӧй, уджавны, тыдалӧ, муніс машинанас. Но тӧрыт моз жӧ быттьӧ эз и казяв менӧ, дзужӧдіс сикт шӧрлань. Мый нӧ, мися, тайӧ? Керкаӧ пыралӧм мысти гӧгӧрвои — гортӧ сійӧ абу кежалӧма, кӧнкӧ бокын узьӧма...

Сійӧ жӧ луннас школаысь вои нёль час гӧгӧр. Пыри да медводз пач ломзьӧді, сэсся вала ковмис ветлыны. Ва бӧрад пес поткӧдлыны петі. Сэки и матыстчис орчча керкаса Зось Анна. Сиктсаяс сійӧс бура тӧдӧны, коркӧ школаын жӧ велӧдлӧма, ӧні пенсия вылын. Ӧтитор-мӧдтор йылысь сёрнитігтыр пырим миянӧ. Муртса на пуксим, ӧшинь улын кыліс машина шы. Верӧсӧй локтіс. Сыкӧд тшӧтш пырисны Иван Вась да Ӧлей Петыр — Генялӧн ёртъясыс. Пӧрччысисны. Аддза: скӧралӧ мыйыськӧ верӧсӧй. Кума-кама восьтліс пачводзысь шкап ӧдзӧс, звирк гӧбӧчӧ пыраліс, мӧдар вежӧсӧ котӧртліс. Сэсся кыв ни джын шутӧг ме вылӧ уськӧдчис. Понпиӧс моз кватитіс шошаӧд да тойлаліс посводзӧ. Ме шӧйӧвоши. Горшӧ курыд ёкмыль тасасис. Вӧлі кӧ кык юр, ӧтиыс эськӧ джоджӧ уси, сэтшӧм яндзим лои йӧзсяньыс.

Но эг на удит бӧр пырны, верӧсӧй бара чепӧсйис ме дорӧ да чужъялӧмӧн вӧтліс керкаысь. Пинь пырыс сӧдзӧдіс сӧмын: весась пӧ син водзысь, менам оланінысь. Быттьӧ ӧтнас лэптыліс керкасӧ, быттьӧ ме киӧс кресталӧмӧн пукавлі. Вочавидзи сылы: эн, мися, йӧйтав, Геня. Ме ас керкаысь некытчӧ ог пет. Ок, и ярмис тайӧ кывъяссьыд! Матькыны-горзыны кутіс. Нинӧм пӧ удж бӧрын вомӧ сюйны, весиг нянь шӧрӧм он аддзы. Татшӧм гӧтырыдлы пӧ колӧ сітанас чужйыны.

Мый сыкӧд вӧчан? Синмыс кӧрт тув кодь, пиньнас герчкӧ, дась голяӧс песовтны. Босьтчылі эськӧ лӧньӧдны, бур кыв шуны. Здук мысти, мися, ставыс лоӧ дась, верда и юктала гӧсьтъястӧ. А Геня дульнас резсьӧ, пинялӧ медся мисьтӧм кывъяснас. Ачымӧс ог дорйы, гашкӧ, мыйӧнкӧ и мыжа. Он тай быдлаӧ удит, кык ки ӧд сӧмын менам, абу дас. Сэки колӧ на вӧлі челядьла сад-яслиӧ ветлыны, лавкаӧ котӧртлыны.

Сулала джодж шӧрын, бара пыри да. Кывза сылысь горзӧмсӧ. Кӧні пӧ тӧрыт шӧйтін, мыйла гортын эн узь? Быттьӧ оз тӧд, мый мам-бать ордын челядькӧд вӧлім. Ачыс ӧд аддзыліс менӧ машинанас мунігӧн. Сувтліс кӧ миян дорӧ, некутшӧм зык, гашкӧ, эз и вӧв. Ӧні со кос сюмӧд моз ыпъялӧ, лёксӧ ме вылын песӧ. Оз жӧ, мися, йӧз дырйиыс тышкасьны кут. Весьшӧрӧ тадзи мӧвпавсьӧма. Мать бӧрся матьтӧ лэдзис, сэсся уськӧдчис варыш моз, кватитіс менӧ юрсиӧд да ӧдзӧслань кыскӧ. Синваӧй дойысла ылькнитіс. Быттьӧ абу гӧтыр ме сылы. Горӧдны кӧсъя, а вынӧй воши, кирга сӧмын. Видзӧда да, посводзынӧсь нин. Тані и вартіс чужӧмӧ. Мый вынсьыс, кыкысь ли куимысь. Уси ме джоджӧ, бӧрдны куті. Вир юысь, мися. Аслад гӧтыр вылӧ китӧ лэпталан. Зось Анна горзӧм вылад посводзӧ котӧртіс, дорйысьны кутчысьліс, но верӧсӧй тойыштіс сійӧс: весась пӧ татысь гортад, йӧз гозъя костӧ ныртӧ эн сюй. Мӧдыд повзис, тыдалӧ, гортас петіс.

Зось Аннатӧ вӧтлӧм бӧрын верӧсӧй нӧшта ярмис. Первой кӧсйис кильчӧ вывсянь шыбитны, а кор эз вермы, лабич помас шашаритчи да, личкис посводз джоджӧ, горшӧ кватитчис: джагӧда пӧ. Гашкӧ, и джагӧдіс да, сӧмын сійӧ здукӧ Ӧлей Петыр отсӧг вылӧ воис, дорйысьны кутіс. И сылы сюралі: нырас вартіс верӧсӧй, пув ваыс киссьӧ. Дерт, меысь лои лэччысьлыны. Равӧстіс Ӧлей Петырыдлы: пукав пӧ лӧня, локтін кӧ миянӧ, мый пӧ кӧсъя, сійӧс и вӧча аслам гӧтыркӧд. Ӧлей Петыр ӧдйӧ и тювкнитіс керка пытшкӧ. Верӧсӧй водзӧ пиньсӧ йирӧ, вӧтлӧ — мун пӧ татысь, бать-мамыдкӧд ов. Тайӧ керкаыс пӧ менам. Кӧсъя — вузала, кӧсъя — тшын йыв лэпта...»

Вель кузя шыӧдчӧмсӧ нывбабаыс гижӧма, став шог-дойсӧ йӧз водзӧ петкӧдӧма. Тыдалӧ, дзикӧдз нин морттӧ олӧмыс топӧдӧма. Сэтшӧма кабыртӧма, кӧть йирӧ пыр. Но кысь нӧ пыран, кысь нӧ юртӧ воштан, кык челядь кӧ ки выладӧсь. Быдтыны-велӧдны ӧд найӧс колӧ, вердны-пасьтӧдны. Со и терпитӧ, пыкӧ шогсӧ, гашкӧ, эскӧ-виччысьӧ, мый вежсяс на коркӧ верӧсыс, небзяс, пыдди кутас пуктыны гӧтырсӧ. Нывбаба сьӧлӧмад тай быдтор инӧ. Мӧдар боксянь кӧ видзӧдлыны, мортыд ӧтчыд вӧльнӧй светас чужлӧ. Мый нӧ сэсся, тайӧ том аньыслы нэмсӧ лоӧ порог дор ёг пыдди овны, пидзӧсчаньӧн сулавны верӧс водзас? Кутшӧм нӧ олӧм тайӧ! Мый бурсӧ сэтысь Прокушеваыс аддзылас? Важ йӧз на шулӧмаӧсь: лёк мужикыд пӧ лы пытшсьыд вемтӧ косьтас. Косьтас и эм, кок ув вольӧс пыдди кӧ лоан...

Тадзи ме мӧвпалі кабала чукӧрсӧ лыддигӧн, недыр кежлӧ орӧдчывлі тэрыба тэчӧм-гижӧм шыпасъясысь, видзӧдлывлі пемыд ӧшиньӧ, и син водзӧ пыр жӧ сувтліс гозъя костын кыптӧм зыкыс. Дерт, сійӧ вӧлі важӧн нин, дас вит во сайын. Гашкӧ, ставыс на бура помасис Прокушевъяслӧн, гашкӧ, ӧні найӧ шудаа олӧны? Гашкӧ, гашкӧ...

И бара сунышті сьӧд сунисӧн вурыштӧм листъясӧ, лыдди том аньлысь шог висьтасьӧмсӧ.

«Ме мый вынысь пыкси — ог, мися, некытчӧ мун, Геня. Повзя кӧ да пышъя, став кӧлуйтӧ лым вылӧ шыблалас, крапкас-игналас керка ӧдзӧстӧ, да он бара-й пыр. Арнас тадзисӧ тешитчыліс нин. Зось Аннаясын ковмис узьны. Челядькӧд тшӧтш.

Посводзад тышласигӧн сё матьтӧ лэдзис-а. Кор казяліс, мый гортысь ме петны ог кӧсйы, камгис кокнас джоджӧ да горӧдіс: виа пӧ тэнӧ да вӧлисти сьӧлӧмӧй бурмас. Котӧрӧн сарайӧ пырис. Юрсиӧй сувтіс — вияс ӧд, мися, синмыс биа ӧгыр кодь да. Уськӧдчи керкаӧ, думысь пасьтасьны кӧсйи, пышйыны ярмӧм мортсьыд. Эг слӧймы. Верӧсӧй вочаасис. Чера. Юртӧ пӧ керышта мирскӧй б...-лысь. Менам сьӧлӧмӧй коклябӧрӧ лэччыліс, челядьӧй, оз тусьясӧй, син водзӧ сувтлісны. Ог помнит, кыдзи песовтчыссьӧма верӧсысь, кыдзи Ӧлей Петыр да Иван Вась кватитӧмаӧсь черсӧ, дорйӧмаӧсь юрӧс сӧтӧмысь. Ас садьӧ кильчӧ вылын нин вои. Котӧрӧн Зось Аннаясӧ. Паськӧм налысь кори да сы бӧрын нин мам-батьясӧ кежалі, тшӧкті челядьӧс сад-яслиысь босьтны. Ачым сельсӧветӧ муні. Тырмас, мися, верӧслы менӧ кок улас талявны, черӧн вӧтлысьӧ. А кымынысь лӧзӧдз нӧйтліс! Сӧмын некодлы та йылысь эг висьтавлы. Морӧс пытшкын шог-дойсӧ куті. Век бур олӧм виччыси...»

«Бӧръя зык бӧрас ме пытшкын мыйкӧ вӧрзис, — водзӧ висьтасис нывбаба. — Кутшӧм ном, думайта, курччӧма верӧсӧс, кусьыс сійӧ петӧ, дась менӧ вины. Нянь пӧ абу... Винасӧ ньӧбигӧн и чӧвпан-мӧдтӧ позис босьтны. Бур сьӧлӧмӧн кӧ, тышӧдз эгӧ жӧ воӧй, эгӧ мӧдӧй шызьӧдны став сиктсӧ. Сідзкӧ, помкаыс абу няньын? А мыйын? Тайӧ юалӧмыс пыр йирис менӧ. А бӧръя кадӧ куті гӧгӧрвоны — кодкӧ коймӧд морт сулалӧ миян костын. Дерт, нывбаба. Кыдз шуласны, синмӧй дзикӧдз воссис. Тайӧ тадзи и вӧлӧма. Овсӧ сылысь ог кут гижны, абу мича элясьнытӧ, но ковмас кӧ, висьтала. Сиктад тай нинӧм он дзеб. И менам пельӧдз воис, мый верӧсӧй важӧн нин ватьйысьӧ тайӧ аньыскӧд. Весиг сэки, кор больничаын куйлім, гортӧдз вайӧдлывлӧма. Гашкӧ, узьлывлісны миян вольпасьын да. Мыйкӧ, мися, верӧсӧй дзикӧдз кутіс кӧдзӧдчыны меысь да челядьысь. Быттьӧ сьӧкыд нопйысь зілис мездысьны. Та вӧсна, тыдалӧ, зыксис. Но сэтшӧма кӧ муссӧ зыртӧ, мед веськыда висьталас, морт ног юксям. Мыйла нӧ быть миян вылын тешитчыны, зульӧдны менӧ, черӧн ӧвтчыны?

Сиктсаяс пӧвстысь унаӧн тӧдӧны миянлысь олӧм-вылӧмнымӧс. Тайӧ суседкаяс Зось Анна, Микул Наста, Педӧр Катьӧ да мукӧд. Ен могысь, отсалӧй меным, гашкӧ, верӧсӧй лӧньыштас судӧ корлӧм бӧрад...»

Кабала чукӧрӧ вӧлі вурыштӧма тшӧтш Прокушев Геннадий Васильевичлысь, Альбина Васильевна верӧслысь гижӧдсӧ. Суд кежлӧ, тыдалӧ, корлӧмаӧсь.

Унмӧй менам дзикӧдз воши да, думайта, помӧдз нин тӧдмася гозъя костын лоӧмторнас. Верӧсыслӧн гижӧдыс абу кузь, кык лист бокӧ и тӧрӧма.

«Тайӧ лунӧдзыс ми гӧтыркӧд, дерт, пинясьлывлім нин, — гырысь шыпасъясӧн гижӧ Геннадий Васильевич. — Бӧръяысьсӧ буретш больничаас водтӧдзыс. И сэксянь зэв скӧралі сы вылӧ. Кор ме карсянь локті гортӧ, гӧтыр, тыдалӧ, аддзыліс менсьым машинаӧс. Аддзыліс, но узьны муніс эз гортӧ, а мам-батьясас. Меным сылӧн тайӧ воськовыс абу зэв гӧгӧрвоана. Кор жӧ пырим ме ордӧ — куимӧн сэки вӧлім, ёртъяскӧд вина сулеяӧн кежим — нянь шӧрӧм весиг керкаысь эз сюр. Но, мися, и гӧтыр меным веськалӧма. Ас сиктса зонъяс водзын юр яндзим. Вирӧй дзикӧдз пузис, быть лои чорыдджык кыв крапкыны. Гӧтырлы, дерт, эз лӧсяв тайӧ. Дӧзмис да воча кутіс дудгыны. Ме пӧ уджала жӧ, челядь бӧрся лоӧ видзӧдны и. Ӧти кывйӧн кӧ, весась, мися, тайӧ керкасьыс, менсьым олӧм-вылӧмӧс эн тшыкӧд. Сулалӧ, дузгӧдчӧма, быттьӧ нинӧм оз кыв. Лои босьтны шошаӧдыс да посводзӧдз петкӧдны. Тані и зыкыс кыптіс. Зось Анна эськӧ мӧдліс сюйсьыны да, но ме ӧлӧді: мун, мися, Анна батьковна гортад, эн тані везъяв. Ӧлей Петыр посводзӧ петаліс, гӧтырӧй лёкгоршӧн горӧдіс да. Быттьӧ сійӧс виӧны, йӧзсӧ шызьӧдӧ. Повзьӧма Петыр баба чилзӧмсьыд. Лӧньӧдны ковмис. Ме, шуа, кыдзкӧ ачым нин муса гӧтыркӧд сёрнитышта. Ӧлей Петырыд гӧгӧрвоис менӧ, вешйис бокӧ.

Мый сэсся висьтавнысӧ? Альбина нетшыштчис да пышйис. Дерт, мамыс ордӧ. А ми ёртъяскӧд куим доз юим. Сы бӧрын мунім Ӧлей Петыръясӧ. Мунігас кежалі тьӧща ордӧ. Гӧтыр сэтчӧ котӧртӧма. Удитӧма нин элясьны бать-мамыслы, лёкӧдӧма менӧ. Уськӧдчисны пинявны: яндысьтӧм син пӧ, черӧн миян ныв бӧрся вӧтлысян, чужъялан-нӧйтан. Сэки ме юалі тьӧщалысь да тестьлысь: нылыдлы, мися, эсканныд али онӧй? Эскам пӧ, вочавидзӧны. Та бӧрын, шуа, миян туйным вожалӧ. Кутӧй нывтӧ ас борд уланыд, а ме Альбинаыдкӧд водзӧ овны-мырсьыны ог кут. И петі на ордысь...»

Тӧлысь мысти кымын Альбина Васильевналӧн шыӧдчӧм кузя вӧлӧма тӧварищескӧй суд. Суд вылысь гижӧдъяссӧ кабала чукӧрас жӧ вурыштӧмаӧсь. Наысь тыдалӧ, мый суд вылас корлӧмаӧсь тшӧтш Прокушевъяслысь суседъяссӧ, кодъяс мыйкӧ вӧлӧм тӧдӧны тайӧ зык йывсьыс. Но медся уна висьталӧма Зось Анна, сійӧ ӧд аслас синмӧн аддзылӧма Альбина Васильевна верӧслысь киасьӧмсӧ. Прокушева, посводзас нӧйтӧм бӧрын, бӧрдӧм сорӧн котӧртӧма-петӧма Зось Анна ордӧ. Суседкаыс нинӧм эз дзеб, веськыда крапкӧдӧма суд дырйиыс:

— Посводзас тышкасигӧн ме гортӧ петі. Кӧсйи эськӧ дорйысьны, но Геня горӧдіс ме вылӧ: эн пӧ сюйсьы миян костӧ. Ачыс гӧтырсӧ песлӧдлӧ. Кор Альбина Васильевна миянӧ котӧртіс, пыр и казялі: вель ёна сылы сюралӧма. Синваыс шорӧн киссьӧ. Нырсьыс вир петӧ, кӧсаӧдыс кыскалӧма да, юрсиыс пратьӧн гылалӧ. Бура дыр лои бурӧдны Альбина Васильевнаӧс. Тадзи оз жӧ позь гӧтыртӧ нӧшавны гач новлысьлы. Ещӧ ӧд кык челядьӧс чужтіс сюра лешаклы...

Суд вылас Прокушевлӧн вина юысь ёртъясыс, Ӧлей Петыр да Иван Вась, кинаныс и кокнаныс пыксьӧмаӧсь — эз пӧ нӧйт гӧтырсӧ Геняыс, сӧмын пинясисны гозъя. Кӧть эськӧ Зось Анналы Ӧлей Петыр вомысь и петӧма: зульӧдіс пӧ Прокушевыд ассьыс Альбинасӧ, ок чорыда лӧсаліс. Аслыс, Ӧлей Петырыдлы, дорйысигас черлыас сюралӧма жӧ.

Но чӧв олӧмаӧсь тай Иван Вась да Ӧлей Петыр, быттьӧ воманыс лёкгаг пырӧма. Геннадий Прокушев асьсӧ абу жӧ вӧйтӧма. Пинясьны пӧ, дерт, пинясим пӧвкӧд, матьӧдз дӧзмӧмвывсьыд волі. Яндзим лои ёртъяс водзын да. А медым нӧшавны-нӧйтны гӧтырӧс, чужъявны — татшӧмторйыс эз вӧв. Муртса пернапас абу чӧвтӧма. Ен пӧ мед видзас татшӧмторсьыд...

Кодлы ӧні эскыны? Альбина Васильевналы? Гашкӧ, верӧсыслы, а гашкӧ, некоднанныслы? Зыксисны-тышкасисны, да коркӧ бурасясны. Гозъя костад ӧд быдторйыс овлӧ. Талун пурсьӧны, аски нювсьӧны...

Кутшӧм нӧ кывкӧртӧд вӧчӧма судыс? Сэні шуӧмаӧсь: Геннадий Васильевич Прокушев пӧ мыжа гӧтыр водзас, мыжа сыысь, мый шуасис мисьтӧм кывъясӧн, вачкаліс-нӧйтіс ассьыс пӧвсӧ. Нӧшта суд артыштіс: Прокушев медводдзаысь на лэптӧма кисӧ гӧтыр вылас. Та понда тшӧктӧмаӧсь Геннадий Васильевичӧс, мед сійӧ корас пӧлыслысь прӧща, сэсся и сёрнисӧ помавны...

Кӧнкӧ вой шӧр гӧгӧр нин, кабала чукӧрсӧ дзоньнас лыддьӧм бӧрын, пыри ме шебрас улӧ. Сельсӧвет жырсӧ гӧгрӧс пачыд вель ёна шонтӧма да, сынӧдыс оняліс. Ӧшинь сайын быттьӧ югдыштіс. Чарла кодь тӧлысь мыччис ёсь нырсӧ кымӧръяс пытшкысь, ӧшйис сикт весьтӧ, нетшыштіс пемыд гуысь лымъя эрдъяс, потшӧс праслаяс, керка вевтъяс.

Диван вылын куйлігӧн бура тыдалісны югыд тӧлысьлӧн векньыдик мегырыс, кӧдзыдӧн ӧвтысь лӧз енэж, дзирдалысь кодзувъяс. Чӧв-лӧнь вӧлі гӧгӧр, весиг эз увтчыны сиктса понъяс, тыдалӧ, найӧ йӧз моз жӧ узисны нин тӧвся войӧ.

А ме вель дыр на бергалі дзуртысь диван вылын, син мудзтӧдз видзӧді помтӧм-дортӧм енэжӧ да мӧвпъясӧн пыр зурасьлі Прокушевъяслӧн олӧм-вылӧмӧ. Ог тӧд, мый понда, но на костын лоӧмторйыс вӧрзьӧдіс менсьым сьӧлӧмӧс. Мый водзӧсӧ лои, кыдзи суд бӧрас тэчсис гозъялӧн олӧмыс? Гашкӧ, ставыс на лючки помасис? Гашкӧ, Прокушевъяс бурасисны да ӧні кургӧны коркӧясӧ казьтывтӧг?

Кӧть гӧтырсӧ дорйы, кӧть верӧссӧ мыжды-пиняв, кӧть дзик мӧдарӧ ставсӧ босьт да бергӧд, ӧтитор ясыда тыдаліс — гозъя костті сьӧд кань мунӧма. Гашкӧ, кӧдзалӧмаӧсь сьӧлӧмнаныс ӧта-мӧд дорас, гашкӧ, радейтчӧмыс абу чужлӧма, гашкӧ, мам-батьыс Альбина Васильевналӧн сюйсьӧны гозъялӧн олӧмӧ либӧ кодкӧ коймӧд... Сё «гашкӧ» позьӧ шуны, а дзик збыльсӧ помӧдз тӧдмавны зэв сьӧкыд. Сӧмын кадыс шыльӧдас дойяссӧ, петкӧдлас-восьтас, сяммасны-ӧ аддзыны гозъя ӧта-мӧд дорӧ колана ордымсӧ.

...Садьми ме сёрӧн, кӧкъямысӧд часын нин. Эг на удит мыссьыны да тшай пузьӧдны, кодкӧ зӧркӧдчис нин сельсӧвет ӧдзӧсӧ.

— Тайӧ ме, Миш Вась, — кыліс тӧдса гӧлӧс. Сьӧд дӧраӧн эжӧм пася, кӧч ку шапкаа, ыджыд гын сапӧга, сійӧ пошкигтыр воськовтіс порог вомӧн, гораа чолӧмасис.

— Абу тай ёна кӧдзалӧма жырйыс, — пасьсӧ пӧрччигмоз Миш Вась сюся видзӧдліс гӧгӧр, быттьӧ зілис тӧдмавны, абу-ӧ мыйкӧ вежсьӧма сылӧн ветлігкості.

— Пӧсявлі весиг, сэтшӧм шоныд вӧлі, — аттьӧалі ме узьтӧдӧмсьыс шань мортӧс.

— А ме пыр водз локта. Асывнас лӧнь, некод оз мушшайтчы, дас кабала удитан дасьтыны, — серӧктыштіс Миш Вась да пыр и вӧзйис: — Вай, зонмӧ, тшайтӧ пузьӧдлам. Сьӧлӧмнымӧс шонтыштам.

Тшай юигӧн нин, кор Миш Вась личалыштіс асъя кӧдзыдсьыс, быттьӧ нӧшта небзьыштіс сьӧлӧмнас, ме юалі сылысь:

— Коді нӧ тіян сиктын Прокушеваыс? Альбина Васильевна тай.

Гашкӧ, эз ков меным сюйсьыны гозъялӧн коркӧя зыкӧ, ӧд сысянь колис нин дас вит во. Но кодкӧ быттьӧ тойлаліс бокӧ: тӧдмав пӧ, мыйӧн помасис гозъялӧн веныс, ӧні кыдзи олӧны-вылӧны. Кӧнӧсь найӧ?

— Мый могысь нӧ тэныд Альбина Васильевнаыс? Школаас ветлан да аддзысьлан. Коми кыв сійӧ велӧдӧ.

— Сідзкӧ, пыр на школаын уджалӧ?— чепӧсйис менам вомысь.

— Уджалӧ, дерт. Дас во нин директоралӧ...

Ме виччыси: мый, думайта, водзӧсӧ висьталас Миш Вась. Тӧдӧ, дерт, ставсӧ ас сиктсаяс йывсьыд. И висьталіс. Быттьӧ изйӧн камгис юрӧ:

— Сійӧ ныв менам, медся ичӧтыс...

Со тай олӧмад кыдзи артмывлӧ. Ставыс сэні ӧта-мӧдыскӧд йитчӧма-гартчӧма. Мӧвпыштлыны эг куж, мый меным воча пукалысьыс, пӧсь тшай юысьыс, Альбина Васильевналӧн бать. Висьталан кӧ кодлыкӧ, оз эскыны. Шуасны — лӧсьӧдлан пӧ.

Сэк кості Миш Вась чеччис пызан сайысь, чигарка пешис да мӧдіс ӧтарӧ-мӧдарӧ педзны. Син сертиыс быттьӧ менсьым мыйкӧ кӧсйӧ юавны, но вомсӧ оз восьт, ас пытшкас кывсӧ кутӧ, юрас мӧвпъяссӧ бергӧдлӧ-гартӧ. Тыдалӧ, бать сьӧлӧмыд кыліс, кыськӧ пӧ тӧдӧ карысь воӧм мортыс менам ныв йылысь.

Чигаркасӧ кусӧдігӧн, пач дорсянь и юаліс:

— Тэ меным висьтав вай, сӧмын чукльӧдлытӧг — мый нӧ лои? Норасисны, гашкӧ, Альбина Васильевна вылас да? Карӧ гижӧдчисны?

Нюмӧй петіс Миш Васьлӧн пессьӧмысь. Чужӧмыс мортыдлӧн весиг вежсис.

— Эн полӧй. Некод сы вылӧ эз норась. Весьшӧрӧ повзинныд, Василий Михайлович, — лӧньӧді ме олӧма мортлысь вӧрзьӧм ловсӧ.

Сёрниным тай дзик мӧдарӧ бергӧдчис. Юрӧ эз волы, мый коркӧ мойвиас тӧдмасьны да варовитны Альбина Васильевналӧн батькӧд. Бокӧвӧй мортлы пырӧдчыны налӧн олӧм-вылӧмӧ. Дзебсясьнысӧ водзӧ эг кут, быть лои петкӧдлыны кабала чукӧртӧ, сьӧд сунисӧн вурыштӧм тетрадь листъястӧ.

— Тӧрыт, пач вом дорын пукалігӧн, ки улӧ сюрины кутшӧмсюрӧ гижӧдъяс. Суд вӧлӧма сиктаныд, бура важӧн нин. Тӧварищескӧй. Видлалӧмаӧсь кутшӧмкӧ Прокушевалысь шыӧдчӧмсӧ, да сы вӧсна и юалі. Тӧді кӧ, мый Альбина Васильевнаыс тіян ныв, гашкӧ, вомӧс эг восьтлы.

Менам кывъясысь Миш Васьӧс быттьӧ йиа ваӧн койыштісны. Ымӧстіс кыдзкӧ ас ногыс, пытшкӧссяньыс, вирыс ылькнитіс чужӧмас. Гын сапӧга коксӧ сьӧкыда лэпталігтыр матыстчис мелань, шамыртіс киас кабала чукӧртӧ. Кыв ни джын шутӧг жӧ довгис гӧгрӧс пач дорӧ, сувтовкерис, сэсся тай дзуж-дзажвӧчис гижӧдъяссӧ, скӧрысь шыбитіс пач вомӧ.

— Мый лоис — лоӧма, олӧмтӧ бӧр он бергӧд, — ышловзис Миш Вась, быттьӧ уна во мысти гӧгӧрвоис: кольӧм кадад сӧмын мӧвпъяснад верман суныштлыны, сӧмын син водзад сійӧс позьӧ сувтӧдлыны.

Ме воча нинӧм эг шу, виччыси, гашкӧ, Миш Вась ачыс мыйкӧ содтас. А сійӧ, здук олыштіс да, и збыль гӧрӧдсӧ разис.

— Вӧлі татшӧм дивӧыс Альбина гозъялӧн. Бать сьӧлӧмад ӧд мыйкӧ инмыштіс жӧ, — пач дорысь вешйис да мелань видзӧдліс Миш Вась. Эз скӧрысь, а дорйысяна, мыжа морт моз, быттьӧ месянь отсӧг виччысис ли мый ли.

— Суд бӧрас зятьным прӧща корис гӧтырыслысь. Но абу вежсьӧма сямыс. Сьӧд понйыдлы пӧ еджыд гӧн оз пет... Тӧлысь мысти бара чужъялӧма-нӧйтӧма, улыс дӧрӧм кежсьыс вӧтлӧма гортсьыс. Кыкнан челядьнас. Сьӧд войын миянӧ локтісны. Ырзӧны-бӧрдӧны. Сійӧ жӧ войӧ Геняыс и керкасӧ сотіс. Код юрӧн. Ставыс тшын йыв кайис: и эмбурыс, и гид-картаыс.

Ланьтліс Миш Вась, бара мелань синсӧ чӧвтліс. Вештіс видзӧдлассӧ бокӧ, гыӧра ӧшиньлань, зумыша содтіс:

— Пӧль-пӧч на миян казявлӧмаӧсь: ӧтилӧн пӧ шудыс чукйӧн тыр, а мӧдлӧн и чуньлыс пыдӧсын абу. Дзик миян Альбина йылысь шуӧма.

— Мыждылісны, тыдалӧ, зятьтӧ керка сотӧмсьыс?

— Пукаліс дзескыдінад. Петаліс нин важӧн. Челядьсӧ Альбина, позьӧ шуны, ӧтнас и быдтіс, кок йыланыс сувтӧдіс.

— Кӧні нӧ ӧні Геняыс? Кодкӧд олӧ? Мый вӧчӧ?

Миш Вась воськовтіс мудзӧм морт моз, шлапкысис-пуксис аслас пызан сайӧ. Лӧня, юрсӧ лэдзӧмӧн, нурбыльтіс:

— Школаас волігӧн Альбина Васильевналысь ачыд юав. Водзӧсӧ сійӧ мед висьталас. А ме на костӧ ог сюйсьы. Ме нӧ мый? Батьыд нылыдлы верӧстӧ оз бӧрйыв...

Чӧв уси Миш Вась. Водзӧ ни бӧрӧ. Быттьӧ вомсӧ вурыштісны. А ме эг жӧ кут Миш Васьӧс песны-вӧрзьӧдны.

Пасьтаси да петі сельсӧветысь, сиктса школалань веськӧдчи. Миш Вась нывкӧд аддзысьлыны...