МЫЖАЯС
«Кулӧм — тайӧ югдан кадӧ лампа би кусӧм, но абу шонді кусӧм».
(Рабиндранат Тагор.)
Ӧшиньӧ асывбыд нӧйтчис зэр. Гырысь войтъяс гора зурасисны стеклӧас да сэсся, эбӧстӧмӧсь нин, надзӧника визувтісны увлань. Леналы кажитчис, быттьӧ тайӧ войтъясыс ловъяӧсь, найӧ пикӧ воӧмӧн зільӧны вины асьсӧ, стеклӧ вылӧ уськӧдчӧмӧн ворссьыны некодлы гӧгӧрвотӧм тышын. Лена пуксис вурсян машинка сайӧ аслыс платтьӧ вурны. Войнабӧрся грездын паськӧмыс лавкаясас эз тырмы. Заводитчис машинкалӧн лабутнӧй, но гора сьыланыс, и ем бара пондіс кольны ас бӧрсяыс вӧтысь веськыд визь. Лена уджаліс видзӧдтӧг. Став думъяснас ань вӧлі ывлаын, туй вылын. Кор энькаыс нуис Леналысь ичӧт писӧ матысса сиктса больничаӧ, сулаліс шоныд, кос поводдя. А ӧні со... ва, нюкырмунӧм пуяс; гудралӧм няйт да кутшӧмкӧ лёк туналысь, помасьлытӧм зэр... Куим лун чӧж нин Лена виччысис Митя пиыскӧд энькаыслысь воӧмсӧ, но некутшӧм юӧр мунысьяс йылысь век на эз вӧв. Леналӧн верӧсыс да мамыс ёна жӧ майшасисны, но аньлы чайтсис, быттьӧ гортсаясыс сайласисны сыысь. Гашкӧ, сы вӧсна, мый эз кӧсйыны дӧзмӧдны, а гашкӧ, сыысь, мый эз тӧдны, кыдзи отсавны.
Тайӧ ичӧтик грездас Лена оліс сӧмын куим во на. Педучилище помалӧм бӧрын ань уджаліс татчӧс приютын воспитательӧн, локтӧм бӧрас во мысти петіс верӧс сайӧ да вайӧдіс чужанінсьыс мамсӧ, коді батьыслӧн война вылын вошӧм бӧрын да челядьлӧн верстяммӧм бӧрын колис ӧтнас. Мамыс Леналӧн ёна нин висис, а во джын сайын, война дырйи дзузгана би улын кӧмъяс вурӧмысь, синтӧммис. Но мый вермис, вӧчис ачыс, некор эз норасьлы да зэв шоча корліс кодӧскӧ отсӧг вылӧ.
Верӧсыс Леналӧн, Ӧлексей, вӧлі агрономӧн, «висис» уджнас да гортас ёнасӧ эз пукавлы, шойччытӧг пӧртіс олӧмӧ юрас помтӧг чужысь кутшӧмкӧ думыштӧмторъяс. Да и Лена оліс уджнас, приютнас. Шань сьӧлӧма, жалитіс челядьӧс, тӧждысис на вӧсна, кыдзи йӧзыс шулісны, коланасьыс на унджык. Медводдза аддзысьлігас челядь кажитчисны Леналы кутшӧмкӧ скӧрӧсь, сыкӧд ёртасьны кӧсйытӧмӧсь. «Олӧмӧн эновтӧм челядь», — шуліс коркӧ сирӧтаяс йылысь пӧрысьджык воспитатель. Но Лена тадзи эз мӧвпав. Кыдзи кагаӧс вермӧ эновтны Олӧмыс? Со ӧд кутшӧм мелі шонді сійӧ козьналӧ йӧзлы, кутшӧм мича дзоридзьяс быдтӧ...
Но мукӧд челядьыс и кад кольӧм бӧрын вӧліны зумышӧсь, быттьӧкӧ став вылас дузъялісны, и Лена вылӧ тшӧтш, мыйысь ныв ёна шогсис. Дерт, вӧліны приютын и мӧд пӧлӧс челядь: мусаникӧсь, восьсаӧсь, тыдаланаӧсь — быттьӧ ки пыдӧс вылын. Ичӧтӧсь да жебиникӧсь, найӧ быттьӧкӧ некор эз кывлыны лёк йывсьыс. Татшӧмъяс понда Лена медъёна поліс. Грездса челядь эз ёна ёртасьлыны приютсаяскӧд, шуисны горттӧмъясӧн, ӧтдортісны коньӧръясӧс да тешитчисны на вылын, тшӧкыда вундавлісны приютсаяслысь выль пальтояснысӧ, шыбитлісны ӧшиньӧ шапкаяснысӧ да кепысьяснысӧ. Лена некыдз эз вермы гӧгӧрвоны, мыйысь приютсаяс кылісны асьнысӧ мыжаӧн: на вылӧ видзӧм сьӧмысь, асланыс слаблунысь али сыысь, мый олӧны тані, войнабӧрся ичӧтик грездын, кӧні и бать-мамкӧд олысь челядь тшыгъялӧны да лёка пасьтасьӧны, кӧні приютсаяс некодлы оз ковны. Лена дрӧгмунліс, кор мӧвпыштліс та йылысь. Сирӧтаяс дорӧ овмӧдчӧм бӧрын Лена кӧсйыліс вӧчны приютсӧ челядьлы муса керкаӧн, тубыртны сирӧтаясӧс радейтӧмнас да тӧждысьӧмнас... Но челядь мыйлакӧ полісны «чужан керка», «мам», «рӧдвуж», «семья» кывъясысь... Арлыдаджык уджалысьяс тшӧктылісны Леналы видзчысьны (медым не дойдны сирӧтаясӧс) мам да рӧдвуж йылысь сёрни-гижӧдъясысь. Татшӧм кадас этша коді кӧсъяс да вермас босьтны керкаас нӧшта ӧти вом, кодӧскӧ сирӧтаяс пиысь, но надеяыд, кыдзи тай шуласны, кулӧ медбӧрын...
Лена видзӧдліс мичаник лӧз дӧра вылӧ да сыркмунліс. Сійӧ нетшыштіс сьӧлӧмтӧм машина пиньясысь матерьесӧ да косяліс шӧрипӧв. Сирӧтаяслы паськӧмыс коланаджык, бурджык налы мыйкӧ вурыштны... Кор машинкалӧн тэрмасьтӧм шыладыс муртса эз бӧр бергӧд Ленаӧс казьтылӧмъясас, чепнас зёльӧдчиг, пондіс гора увтны Дружок понныс. Чеп тіньгис кыдзкӧ повзьӧдана; пемыд кымӧръяс тыдавтӧм поскӧн йитісны мусӧ да енэжсӧ да лэччисны пыр улӧджык и улӧджык. И пыр сідзи жӧ, жаль тӧдтӧг, виисны асьнысӧ гырысь зэр войтъяс.
Дӧрасӧ морӧс бердас топӧдӧмӧн Лена петіс пӧрччысянінӧ. Верандаын кылісны гора воськовъяс. Дойӧдз тӧдса шебрасӧн киас керкаӧ пырис Леналӧн энькаыс. Шебрас улысь тыдалісны дзоляник, верӧснас неважӧн на ньӧбӧм гын кӧмъяс. «Лэдзисны нин больничасьыд?» — Лена нюмъёвтіс синъяснас да нюжӧдчис кагалань. Узьӧ... Кутшӧм жӧ ёна гажыс бырис сылӧн чужуксьыс, бандзибъяссьыс, ставсӧ гӧгӧрвоысь турунвиж синъясыс... Лена окыштіс Митялысь плешсӧ, кӧдзыд... Кӧдзыд? Выныштчӧмӧн нывбаба лэптіс синсӧ. Энькаыслы чужӧм вылас вӧлі гижӧма ставсӧ...
Друг ставыс пондіс гартчыны. Ӧлексей кватитіс Лена киысь кагалысь шойсӧ. Ленаӧс водтӧдісны крӧвать вылӧ. Сійӧ ставнас сотчис, горзіс, кевмысис да нӧйтіс асьсӧ морӧсас. Ань немтор эз кыв да садяс волытӧг сӧрис. Кутшӧм мичаӧн кажитчисны ӧні сылы керкаыслӧн пу стенъясыс! Тешкодь гӧрд серъяс лэччисны пӧтӧлӧксянь увлань. Серъяс, быдлаын серъяс... А войтъяс нӧйтчӧны ӧшиньӧ, нӧйтчӧны пыр гораджыка и гораджыка, а стенъясыс пыр мичаджыкӧсь... Тайӧ гӧгӧрвотӧмторъясыс быттьӧкӧ тешитчисны мам вылын. Со стенын ӧшалысь серпассьыс ошпиян мӧдісны чеччавны усьӧм пуяс выланыс. Лена кыліс налысь кага сяма серамнысӧ, да то бӧрддзыліс, то нюммунліс.
— Митя, — корис мам, — видзӧдлы, кыдзи ошпияныс гажӧдчӧны! Митя! Мыйла нӧ он лок?
Керка ӧшинь саяс кымӧръяс пыр, быттьӧ яндысигтыр, мыччысис кельыд, муртса ловъя шонді югӧр, но сійӧ тырмис, медым югзьӧдны ичӧтик жырсӧ. Но Лена ас гӧгӧрсьыс немтор эз аддзы. Сӧмын тӧждысьтӧг котралысь ошпиянӧс. Ӧлексейлӧн киыс, кор сійӧ инмӧдчывліс Лена дорӧ, чайтсис нывбабалы то небыдик тӧвруӧн, то увйӧн, кытчӧ сійӧ крукасьліс ошпиян бӧрся котралігас... Кутшӧм жӧ сьӧкыд вӧлі найӧс кутны! Со быттьӧкӧ рудовгӧрд гӧныс и киад нин, но нӧшта здук — и ошпи мынтӧдчӧ, дзебсьӧ, сераліг, кысянькӧ татчӧ воӧм ош-мам саяс, и зверыс оз эргы Лена вылӧ, оз вӧтлы пияныс дорысь, а сэтшӧм нор синъясӧн видзӧдӧ... видзӧдӧ и нюмъялӧ, кӧнкӧ, медым не тшыкӧдны ставсӧ шымыртысь гажсӧ. И Лена нӧйтчис вольпасяс, да кытыськӧ ылысь-ылысь кыліс энькаыслысь гӧлӧссӧ:
— Тырмас, Елена! Эн тэ ӧтнад кагатӧ вошты. Миян ставнымлы сьӧкыд. Ни овны, ни узьны он сет, ни гуасьны дасьтысьны.
И Лена быттьӧкӧ гӧгӧрвоис энькасӧ, гӧгӧрвоис, мый и энькаыс воштіс челядьсӧ война дырйи, челядьыс сылӧн тшыгла кувсисны, мамныслӧн кияс вылас... И яндысьыштны эськӧ моньлы энька водзын, и прӧща корны, но ошпиян кыскӧны ас бӧрсяньыс, сэтшӧм вуджана килькъялӧны, мый Лена вунӧдӧ и энька йывсьыс, и сылӧн кувсьӧм челядь йывсьыс да мӧвпъяснас бара шыбитчӧ ошпиян бӧрся. Нывсӧ жалитӧмла сыркъялӧмӧн бӧрдны заводитӧ Леналӧн мамыс. Курыд войнаыс гуис мамыслысь синъяссӧ, и кагасӧ гуис, Леналысь чойсӧ. Тайӧ ӧд Лена чойясыскӧд эз сяммы видзны кык арӧса Светаӧс. Нывкаяс котралісны керкаысь ылынкодь, а Света, садьмис да, аддзис, мый гортас некод абу, дай пасьтӧгыс котӧртіс ывлаӧ. Топ-топ... Леналы чайтсьӧ, быттьӧкӧ сійӧ аддзӧ ичӧтик чойсӧ да вӧтчӧ сы бӧрся: «Света, виччысьлы! Тэ ӧд висьман да кулан, Света-а-а!» Но ичӧт нывка вӧлӧма верстьӧ чойсьыс тэрыбджык. Света котӧртӧ... а сэсся сійӧс, висьысьӧс нин, вайӧдӧ гортас кутшӧмкӧ нывбаба. Мыжа чойяс йӧжгыльтчӧмаӧсь керка пельӧсъяс бердӧ, полӧны мамныслӧн скӧрлунысь. Лена быттьӧкӧ кыдзкӧ боксянь аддзӧ чойясыслысь чужӧмъяссӧ да ассьыс ичӧтик на чужӧмсӧ. Ставныслӧн мыжа синъяс... мыйкӧ бергалӧ юрас. «Приютса челядь! И налӧн синъясыс мыжаӧсь, но миян чужӧмъясным кутшӧмкӧ мӧдӧсь... найӧ пемыдӧсь! Сирӧтаяс пыр мыйыськӧ яндысьӧны, но пытшкӧссяньыс найӧ югзьылӧны и синваныс налӧн сӧстӧм, а миян чужӧмъяс выланым ачыс Кулӧмыс кольӧма сьӧд гыж туйяссӧ». Сьӧлӧмыс Леналӧн заводитӧ яра тіпкыны, мӧвкйӧдлыны сідзи, быттьӧкӧ дась чеччыштны морӧссьыс:
— Мамӧ! — заводитӧ горзыны Лена. — Мамӧ! Тайӧ ме мыжа! — гора сыркъялӧ Лена. Мамыс кутӧ нылыслысь кисӧ. Дерт, мам ставсӧ гӧгӧрвоӧ. — Тайӧ ме мыжа! — горзӧ Лена. — Та вӧсна Енмыс босьтіс менсьым Митяӧс! Ме чойӧс вии!
— Мый нӧ тэ сэтшӧмсӧ шуан, Ленук, — вашкӧдӧ мамыс. — Тэныд ӧд нёль арӧс сӧмын вӧлі... мый тэ вермин вӧчны... Ланьт...
Кутшӧмкӧ весьӧпӧртан полӧм шымыртіс керкасӧ. Быттьӧкӧ мыжыс да дойыс аньлӧн паськаліны, тӧбисны, гартісны тані олысь йӧзӧс. Мамыс тіраліс да бӧрдігтыр малаліс Леналысь кисӧ, энькаыс вӧрзьытӧг пукаліс ӧшинь дорын, верӧсыс сулаліс жыр шӧрын да кутіс киас некодлы ковтӧм ва тыра кружка да кӧтӧдӧм ки чышкӧд. А ӧд дзик матын, мӧд жырйын, ставӧн радейтана, но ӧні кӧдзалӧм вир-яя нин дзоляник морт. Куйлӧ ньӧж, сыналӧм да мичаа пасьтӧдӧм. Куйлӧ да... кылӧ-ӧ рӧдвужыслысь дойсӧ? Лена лӧньджыка нин мӧвпыштӧ кага йывсьыс. Эз, сійӧ эз раммы, но казяліс мыйкӧ сэтшӧмтор, мый дорӧ оз позь велавны, но мый сідзжӧ и оз позь венны.
А ошпиян чеччалӧны стенас, чеччалӧны да сералӧны. И корӧны Ленаӧс ас дінаныс, нюжӧдӧны лапанысӧ. Но Леналы найӧ веськодьӧсь. Виччылӧй, ошпиян... Тіянлы йӧзкӧд абу места...
Коли кык вежон. Лена пукалӧ вурсян машинка сайын да емлӧн гора, лабутнӧй сьылан улын видзӧдӧ ӧшиньӧ. Ва гуранъяс абуӧсь нин. Пашкыр, вылын юра пуяс вӧччӧмаӧсь, вунӧдӧмаӧсь лов сотысь кӧдзыд йылысь да гажаа, весиг неуна тшапа, нюжӧдчӧны шонділань. Улича кузя ветлӧдлӧны йӧз. Ветлӧдлӧны, сёрнитӧны ёрта-ёрткӧд, нюмъялӧны... Йӧзӧс аддзӧм бӧрын Лена лолыштӧ кокньыдджыка. Зэрыс помасис, и со нин ловзьӧм жыр кузя тюръялӧ-котралӧ шонді кӧчиль. Мыччысьлас да дзик пыр вошӧ, быттьӧ ворсӧдчӧ анькӧд. И дум вылас Леналы локтӧны казьтылӧмъяс: челядьдырыс, война помасьӧм, сыӧн бӧръя кадас эновтӧм сирӧтаяс... «Кутны эськӧ шонді кӧчильсӧ да козьнавны налы, кутшӧма эськӧ радлісны... да он тай кут», — нюмъялӧмӧн мӧвпалӧ Лена, сэсся помалӧ вурсьыны да нимкодясигмоз видлалӧ енэж рӧма ичӧтик платтьӧ.
