МОРТ СЬӦЛӦМ

Колхоз правлениеын гӧрд кумачӧн вевттьӧм пызан гӧгӧр пукалӧны йӧз. Ӧткымынъяс сулалӧны. Найӧ гораа варовитӧны колхозса председателькӧд, Степан Власовичкӧд.

Пызан сайын, стенладорас, паськыд диван вылын пукалӧ Ольга Петровна, коді сӧмын на помаліс лекция. Сійӧ виччысис — лекция бӧрын колхозникъяс кутасны юасьны сылысь, шӧтасны вопросъясӧн. Но нинӧм татшӧмыс эз ло. Кывзісны сійӧс веськодя, некод эз шу лекторлы: мӧдысь пӧ волы. Сы пыдди кутісны сёрнитны ас костаныс. Варовитісны быдтор йылысь. А лекция йылысь некод кыв ни джын эз шу.

«Мыйла менам лекцияӧй колхозникъяслы эз во сьӧлӧм выланыс? Мый ещӧ налы колӧ?» — нервничайтіс Ольга Петровна. Медым мездмӧдчыны татшӧм нелӧсьыдторсьыс, лектор тэрмасис регыдджык мунны мӧд сиктӧ. Сійӧ такӧдіс асьсӧ: «Мед инӧ. Мӧдлаын ме сяммаджык сёрнитны».

Ольга Петровна тшӧкыда видзӧдлывліс ӧшиньӧ: виччысис, кор чукӧстас шофёрыс. Ӧшинь пыр тыдаліс, кыдзи ывла вылын сука сапкис гырысь лым. «Со поводдяыс лёкмӧ. Кӧні сійӧ шӧйтӧ?» — думсьыс скӧраліс шофёр вылӧ.

Гурйыв воссьыліс керка ӧдзӧс, правлениеӧ пырис тӧдтӧм нывбаба. Ӧдзӧс воссьылігӧн джодж кузя котӧртіс еджыд вурун рӧма кӧдзыд ру. Пырысьлӧн шоныд шаль доръясыс да син лысъясыс гыӧртӧмаӧсь. Гын сапӧгыс гӧлень йылӧдзыс лымъя. Нывбаба ӧдзӧсдорса лабичӧ ньӧжйӧ пуктіс эшкын пиӧ тубыртӧм ыджыд ёкмыль. Кокъяссӧ ӧта-мӧдас ниртыштӧмӧн чышкис гын сапӧгсьыс лымсӧ. Матыстчис пызан дорӧ. Чышъян увсьыс петӧм юрсисӧ кыкнан кинас тэрыба лӧсьӧдігмоз нюжмыда шуис:

— Но и поводдя!

Ольга Петровна видзӧдліс локтысь нывбаба вылӧ, коса шыасис:

— Коді татшӧм поводдянас тэнӧ гортсьыд вӧтліс?

— Больничаӧ ме мӧдӧдчи. Кагаӧй висьмис. Ог тӧд сӧмын — воа ог.

Нывбаба висьталіс ас йывсьыс. Сійӧ уджалӧ сикткӧд орчча лесопунктын чокеровщикӧн. Овыс — Туисова, Анна Туисова. Удж вылысь локтӧм бӧрын казяліс кагаыслысь висьмӧмсӧ. Нуис медпунктӧ. Фельдшерица тшӧктіс ӧдйӧджык нуны больничаӧ. Котӧртіс лесопунктса начальник дінӧ, корис машина, но машинасӧ эз сетны: ӧні пӧ абу ки улын.

— Мый сэсся керан! Петі подӧн. Гашкӧ, мися, пӧпутчик сюрас. Пыри юавны, оз-ӧ тіян кодкӧ районӧдз мун. Гашкӧ, ӧти сайын менӧ тшӧтш нуас.

Туисова видзӧдліс гӧгӧр, сэсся, некод дінӧ торъя шыасьтӧг, юаліс:

— Кильчӧ поманыд сулалӧ машина. Гашкӧ, сійӧн позьӧ. Кодлӧн нӧ сійӧ?

— Легкӧвӧйыс? — воча шыасис Ольга Петровна, сэсся ланьтыштліс да нюжмыда содтіс: — Сійӧ менам.

— Тэнад? Со тай шудыд! — кокниа ышловзис Анна. Син тырнас Ольга Петровна вылӧ видзӧдӧмӧн, волнуйтчӧмысла сутшиктывлӧмӧн, кутіс корны: — Бур мортӧй! Нуышт менӧ кагаӧн. Регыд ӧд... Бӧра-водза зэв нин кык час... Мукӧд дырйи эськӧ эг лысьт корны. А ӧні... жаль... кагаӧй жаль!

Ольга Петровна чуймӧмӧн видзӧдліс Туисова вылӧ.

Кыдзи нӧ сійӧ сетас машина? Манитас асьсӧ! Сійӧ петіс сиктъясӧ лекцияяс лыддьыны. Министерствоын уджалысьяс профсоюзнӧй собрание вылын сійӧс критикуйтісны: тэ пӧ, Ольга Петровна, йӧзысь дзикӧдз орӧдчин. Со сійӧ и локтіс йӧз дінӧ. Тані сылӧн лекцияыс йӧзлы эз кажитчы. Мӧд сиктын кужасджык сибавны йӧз сьӧлӧмӧ. Сэтшӧма сибӧдчас, мый министерствоын кывласны да, чуймасны. Оз позь, некутшӧм ногӧн оз позь манитчыны. Сійӧ ӧні жӧ, пырысь-пыр пуксяс машинаӧ да мунас мӧд сиктӧ. Сэні водзвыв тӧдмасяс олӧмнас, бурджыка лӧсьӧдчас лекция кежлӧ. Тані ӧти морт, а сэні сё морт сійӧс, карса лекторӧс, виччысьӧны.

Татшӧм мӧвпъясӧн Ольга Петровна бара чӧвтліс синъяссӧ висьысь кагаа нывбаба вылӧ, дӧзмис.

Ӧшинь улын тутӧстіс машина. Лектор кутіс тэрмасьны. Чышъяналіс пельпом вывсьыс небыд пухӧвӧй шальсӧ. Сюйис кияссӧ пальто соскас, кизясис. Чуньяс лотшмунтӧдз топӧдіс киас ридикюльсӧ, прӧщайтчис колхозникъяскӧд, тэрыб воськовъясӧн петіс ывла вылӧ.

Автомашина, кылӧ, вӧрзис, югнитліс фаранас, мӧдӧдчис сикт катыдлань.

— Да-а... — ышловзьӧмӧн нюжӧдіс кодкӧ.

Лабичын нораа да висьлӧс гӧлӧсӧн бӧрддзис кага. Мам уськӧдчис сы дінӧ, босьтіс моздорас, сувтовкерліс, бӧр пуксис лабичӧ, пидзӧсъяс вылас тэрыба кутіс качайтны кагасӧ. Сійӧ эз кывлы, кыдзи колхозникъяс корисны председательӧс кӧть кыдзи да мӧдӧдны больничаӧ висьысь кагаа мамӧс.

Степан Власович ачыс нин вӧлі рад мездыны пикӧ воӧм нывбабаӧс. Но кыдзи? Мӧдӧдны вӧлӧн? Туйыс зэв кузь. Колхозлӧн эськӧ эм грузӧвӧй машина, но шофёрыс абу: мунӧма МТС-ӧ кутшӧмкӧ могӧн.

Индісны Йигӧ Ваньӧ вылӧ: сійӧ пӧ вӧвлі шофёрӧн, нуас.

Председатель заводитліс петитчыны: Йигӧ Ваньӧлысь шофёрскӧй правосӧ мырддьӧма.

— Автоинспектор кӧ тӧдлас, юрӧс орӧдас, — дорйысис Степан Власович. Но дырӧн сэсся сӧгласитчис, тшӧктіс корлыны вӧвлӧм шофёрӧс.

Йигӧ Ваньӧ вӧлі рам зон, сы вӧсна кодсюрӧ сійӧс серам туйӧ пуктылісны: «Рам вылад и олӧмыс ыждалӧ».

Ӧтиторйӧн зонмӧс суліс неминуча. Сійӧс велӧдісны шофёрӧ. Машинаӧн кык вежон ветлӧм бӧрын шыбӧлитіс канаваӧ, боквыв водтӧдіс машинасӧ. Локтіс автоинспектор, том шофёрлысь правосӧ мырддис. Скӧрмӧм йывсьыс актас гижис: «навечнӧ». Зуняліс-зуняліс актсӧ, кырымалігас казяліс — тайӧ кывйыс вывті чорыд, да и сылӧн правоыс абу «навечнӧ» мортӧс мыждыны, киритіс да выліас гижис: «на полгода».

Ӧні правотӧм шофёр окотапырысь сӧгласитчис. Сійӧ радейтіс машинаӧн ветлыны. Лёк поводдя йылысь гарыштӧм вылӧ вочавидзис: «Гашкӧ, писькӧдчам!»

— Ветлы инӧ, Иван! Мый лоан ло! — кыв кӧрталіс Степан Власович.

Недыр мысти машина сувтіс колхоз правление ӧшинь улӧ. А сэсся югъялан фараяснас воши пемыд уличаӧ, сука усян да нӧбалан лым пӧвстӧ, сикт кывтыдлань.

Йигӧ Ваньӧ кабинаын чӧвтіс нывбаба пельпом вылӧ ассьыс полушубоксӧ, сёрниттӧг вӧтліс машинасӧ. Мый йылысь сійӧ сёрнитас тӧдтӧм морткӧд!

Правотӧм шофёр, тыдалӧ, гажтӧмчӧма машинаысь, видлалӧ сылысь сямсӧ: ӧддзӧдлас, ньӧжмӧдлас, сетас гудок. Шофёр радлӧ — машина кывзысьӧ, лӧсьыда шлывгӧ туй кузя. Мукӧдлаын, тырӧмаджыкинъясын, табанитчылас, тіралыштас, сэсся мынтӧдчас да водзӧ уськӧдчас.

Но кымын водзӧ, сымын сьӧкыдджык лои мунны: туйсӧ тыртӧма. Районнӧй центрӧдз километр кӧкъямыс-ӧкмыс эз воны: толаалӧм туй вылын машина сибдіс. Мыйсӧ сӧмын эз вӧч шофёр, но машина эз вӧрзьы — бӧрӧ ни водзӧ. Ӧти местаын бӧръя кӧлесаяснас кодйысьӧ, ставнас тіралӧ.

— Воим. Сёӧдчыны тані ковмас, — гыжйыштіс балябӧжсӧ шофёр, скӧрысь сьӧвзис, кияссӧ ӧшӧдӧмӧн сувтіс машина ӧдзӧс дорӧ. — Утюг кыскытӧдз сибдім...

Туисова нинӧм эз шу, пыдісянь ышловзис, петіс машинаысь кага моздорнас, весиг пасибӧ эз гӧгӧрво шуны шудтӧм шофёрлы.

Нывбаба кагаӧн собис туй кузя, лым питі. Сьӧкыд собны. Но сійӧ ставсӧ дась вӧлі терпитны, медтыкӧ кагасӧ спаситны. Недыр мысти Анна сувтовкерис лолыштны да видзӧдліс бӧрӧ — лым турӧб сайын машина эз нин тыдав. Гажтӧм да нелӧсьыд лои нывбабалы. Ӧтнасӧн, дзик ӧтнасӧн, вӧлӧк шӧрын, войын. Вылісянь сапкӧ лым, улісянь нӧбӧдӧ тӧлыс.

«Муса Соняӧй, эн пов, мамыд тэнӧ оз эновт», — вашкӧдіс сійӧ аслыс кывмӧнъя да собис водзӧ.

Мукӧд дырйи Анна веськавліс чорыд туй вылӧ да мунны лолі кокньыдджык, сэки сьӧлӧм вылас долыдмыліс. Но некымын воськов бӧрын бара веськавліс толаӧ.

Эз на ылӧдз мун сійӧ, а кага моздорыс сьӧктаммис. Сійӧ сувтыштліс, шойччыштіс.

Лым пӧвстын, вӧлӧк шӧрын сулалысь нывбабалы дум вылас уси Ольга Петровна. Пыдісянь ышловзис.

— Йӧртіс! Босьтіс да йӧртіс! — шуаліс ачыс аслыс, а сэсся друг кватитчис: — Тадзи сулалӧмӧн изӧймитан. Кагаӧй кынмас.

Сійӧ став сӧнъяссӧ зэвтӧмӧн чукӧртіс эбӧссӧ. Чорзьӧм сьӧлӧмыс гартчысь кокъяслы тшӧктіс восьлавны водзӧ. Ӧні Анна эз тӧд: шыльыд туй кузя-ӧ мунӧ али лым питі собӧ...

Сійӧ эз казяв, кыдзи сы водзын быйкнитіс-петіс лым сюръя кодь морт.

— Уф, муртса суи... — лов тырӧмысла кашкис Йигӧ Ваньӧ. — Вай отсышта. Каганад сьӧкыд муннытӧ.

Нывбаба нинӧм эз гӧгӧрво, кос синъясӧн видзӧдіс суӧдысь морт вылӧ.

— Вай, мися, кагатӧ! — Йигӧ Ваньӧ потшис нывбабалы туйсӧ.

Зонлӧн стрӧг кывъясыс петкӧдісны мамлысь садьсӧ. Сійӧ лапнитіс синъяснас, быттьӧ садьмис чорыд ун бӧрын, пыдісянь лолыштіс. Сылӧн чорзьӧм сьӧлӧмыс друг лигышмуні, горшас мыйкӧ гӧрддзассис. Гӧгӧрвоис ставсӧ, синваыс тюрӧбӧн кутіс лэччыны чужӧм кузяыс...

Сёрӧн нин войнас найӧ воисны больничаӧ.

Больничалӧн пельк, сӧстӧм да скуппырысь югдӧдӧм коридор кузя налы паныд локтіс сестра, юаліс: «Кага?» Босьтіс сійӧс да велалӧм киясӧн кутіс тэрыба разьны эшкынсӧ.

Анна видзӧдліс разьӧм эшкын пиысь кагасӧ, аддзис сылысь вӧрӧшитчӧмсӧ. «Ловъя!» — кокниа да кузя ышловзис сійӧ. Кымӧсӧдзыс лэччӧм да кӧтасьӧм чышъянсӧ лӧсьӧдігмоз бергӧдчыштіс. Аддзис Йигӧ Ваньӧӧс. Сійӧ сулаліс джодж шӧрас, кыкнан кинас кутіс шапкасӧ, эз тӧд, мый вӧчны да яндысьӧм сорӧн нюмъяліс.

— Мыйӧн ме тэныд мынтыся, бур мортӧй!

Анна паськыда воськовтіс Йигӧ Ваньӧ дінӧ, сувтыштліс, сэсся друг ӧдӧбтіс, топӧдіс сійӧс морӧс бердас да став сьӧлӧмсянь шуис:

— Пасибӧ! Морт сьӧлӧмсьыд тэныд пасибӧ!

Йигӧ Ваньӧ падмис, лэптыліс синъяссӧ нывбаба вылӧ, видзӧдліс тшӧтш сестра вылӧ, вочавидзны нинӧм эз куж. Сійӧ эз вӧв кыв-вора.

* * *

Ольга Петровна куим лун мысти районнӧй газетысь лыддис, кыдзи «Выль олӧм» колхозысь прӧстӧй колхозник Иван Игнатьевич Изъюров спаситӧма висьысь кагаӧс да сылысь мамсӧ.

Карӧ бӧр мунігӧн сійӧ кӧсйис пыравны районнӧй больничаӧ, лыддьыны сэні лекция, но мыйӧн воис райцентрӧ да кор нин шофёр кӧсйис кежӧдны машинасӧ больничалань, пыркнитчис став тушанас:

— Карӧ мунам. Гортӧ!

Шофёрлы нӧ мый! Сійӧ веськӧдчис карса туйӧ.

А Ольга Петровна син водзын сулаліс лымйӧссьӧм гын сапӧга, гыӧртӧм шалля нывбаба, коді моздорас кутӧ эшкынӧн тубыртӧм висьмӧм кагаӧс, кӧритӧмӧн видзӧдӧ сы вылӧ.

1957 во.