МАРПИДА БАБ

Тӧлыс вӧлі лымъя. Шондіыс пӧшти эз мыччысьлыв. Декабр заводитчӧмсянь лункосмӧсӧн усис гӧн кодь небыд лым. Кажитчӧ вӧлі, мый сійӧ кӧсйис гуавны ас улас и вӧрсӧ, и сиктсӧ. Миянлы, челядь котырлы, таысь вӧлі сӧмын нимкодь. Со кутшӧм толаяс гӧгӧр. Дзебсян лым пиас, да медтыкӧ кодкӧ аддзас! Либӧ нӧ сэтшӧм гу сэтчӧ кодъян, мый бӧр петнысӧ ӧдва верман. А кутшӧм лӧсьыд исласьны джуджыд лым дырйиыд кыр йывсянь. Ставсӧ гӧгӧр сійӧ шыльӧдӧма-мольӧдӧма — гу ни гӧп. И усян — он доймы. Пуркмунан лым пытшкас да байдӧг кодь еджыд.

Но торйӧн нин ми виччысим тулысъявывсӧ, кор челядь моз жӧ дурысь рытыв-лун тӧв нӧбӧдӧ толаяссӧ муртса оз лэбув весьтӧдз. Ляпкыдик пывсянъяс, юкмӧсъяс, гидъяс дзикӧдз вошӧны лым пиас. Тайӧ кадас ми радейтлім чеччавны сигӧр йывсянь керка бердӧ тӧлӧн нӧбӧдӧм джуджыд лым вылӧ. Дерт, ни ӧти кӧзяин эз сибӧдлы миянӧс аслас керка вевт вылас. Бӧрйывлім овтӧм керкаяс да быд сикас кӧзяйственнӧй амбаръяс. Овтӧм керкаыс ӧти кадӧ миян сиктын мыйта колӧ вӧлі. Кӧзяиныс да кӧзяйкаыс шойна вылынӧсь. А челядьныс коді кытчӧ разӧдчисны. Медводз видзӧдлам, джуджыда-ӧ толӧма керка бердсӧ. Сэсся керка пельӧсъясӧдыс либӧ кильчӧ вывсяньыс ӧта-мӧд вежмӧн тэрыба каттьысям вевт вылас. А выліас кутшӧм лӧсьыд! Кутшӧм ылӧдз гӧгӧрбок тыдалӧ. И лов вылад кокньыд да долыд. Кажитчан аслыд со дзик эсійӧ лэбач кодьыс жӧ, коді кыпӧдчӧма енэжӧ да ӧнісянь нин сьылӧ тулыс локтӧм йылысь. Водзвыв сёрнитчам, мый кутам ордйӧдчыны, кодлы удайтчас медылӧ чеччыштны.

И со матыстчан дзик сигӧр йылас да мый вынсьыд йӧткыштчӧмӧн чеччыштан увлань. Сьӧлӧмыд ыркмунлӧ радысла, мый тӧкӧтьӧ кежлӧ дзик жӧ лэбачӧн лолан. И сетісны кӧ тэныд ӧні бордъяс, лэбин эськӧ кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ толаяс весьтӧдыс.

Но сӧмын здук кежлӧ чужлӧ тайӧ мӧвпыс. Тэ нин морӧсӧдзыд лымйын. Каттьысян вывлань. Видзӧдан, кыдзи мукӧдъяс чеччалӧны, патурликасьӧны лым пытшкас, да бара выльысь кавшасян керка вылас, ёртсьыд ӧдйӧджык лӧсьӧдчан чеччыштны.

Со и тайӧ луннас ми сёрнитчим чеччавны урокъяс бӧрын сикт сайын сулалысь зэв ыджыд склад сигӧр йывсянь. Ӧтчыд дай мӧдысь. И быдысь менӧ панйылісны. Медбӧрын шуи аслым чеччыштны мукӧдъясысь ылӧджык. Чорыдджыка мыджси кокъясӧн дзик сигӧр помас. Кужи ӧмӧй сэки мӧвпыштлыны, мый тайӧ лоӧ менам медбӧръя чеччыштӧмӧн сійӧ во вылас. Корсюрӧ лун сьӧмӧснас шоныд руа нин вӧлі да тувсовлань катовтысь шондіыс удитӧма нин сывдыштны лымйӧн тырӧм склад вевт увсӧ. Выліас ляпкыдик южалӧм нин лым. А лым улыс йизьӧма. Тайӧ и пӧрйӧдліс менӧ. Йӧткыштчи мый вынысь. Мыджсьӧм кокъясӧй быттьӧ чышкыштісны сигӧр помсьыс лымсӧ да и вильді тайӧ йи сорас вылас. Сьӧкыд из моз пласьтмуні мышнам дзик склад стен бердас куйлысь лымйӧн муртса тыртыштӧм пӧв чукӧр вылӧ...

Медводдза здукас пемдылісны синъясӧй. Сэсся ру пыр моз аддзи, кыдзи мекӧд орччӧн сулалӧны менам ёртъяс да шензьӧмпырысь видзӧдӧны ме вылӧ, вата мешӧк кодь вылӧ быттьӧ видзӧдӧны. А меным абу лӧсьыд на водзын лябмунны. Ньӧжйӧник чеччи да пыркӧдчи лымсьыс.

— Чеччышті со, другъяс! Эзджык артмы сӧмын-а...

Челядьыд — челядь и эм. Ловъя ме, да бара ворсны-чеччавны кутісны. А меным чеччалӧмыд оз нин ков, ньӧжйӧник, ёртъяслы висьтасьтӧг мӧдӧдчи гортлань. Мышкӧс быттьӧ вӧлі топӧдӧма кӧрт асыкӧн: лолыштны пыдісянь ог вермы. Кияс-кокъяс лётмунӧмаӧсь.

Гортын мамлы эг, дерт, лысьт висьтавны доймӧм йылысь. Ёртъяс некодлы жӧ эз удтысьны.

Но тайӧ лунсяньыс, дзоля на зонка, ме висьми. Лолавны ог вермы. Весиг вӧлі ляпкӧдча да мый вынысь кыска ас пытшкӧ сынӧдсӧ, быттьӧ жар пывсянысь кӧджӧ петӧм бӧрын. Узьӧм ни олӧм эз ло. Висьми. Чорыда висьми. Нёрпавны куті, кӧть вот кув.

Мам, дерт, регыд казяліс менсьым майшасьӧмтӧ да кутіс юасьны, мый мекӧд лоис. А ме сэки эг нин вермы кутчысьны, мый лоан ло, да и висьталі:

— Уси керка сигӧр вывсянь кужтӧг чеччыштӧмӧн... Вися со...

— Нэмтӧ дженьдӧд, дженьдӧд! — сӧмын и шуыштіс мам, да сэк жӧ казялі, мый шогӧдісны сылӧн синъясыс.

Мам эз тӧд, кыдзи бурдӧдны менӧ. Шогсис.

Буретш тайӧ здукас и пырис керкаӧ Матрен баб, менам Анись баблӧн чойыс.

— Со тай, менам пиыд, немортӧ воӧдчӧма, — скӧралӧ мам. — Йӧй юр йӧй висьӧм и корсьӧ...

— А стрӧгджыка, стрӧгджыка колӧ видзны быдтасъястӧ. Вывті нин тэ личыдасян накӧд, ичмоньӧй, — вомалыштіс мамӧс Матрен бабуш.

— Кыдзи нӧ удитан быдӧн бӧрся котравны. Со найӧ кымынӧнӧсь, кор аслам уджӧй юр выв тыр, — шуыштіс быттьӧ правдайтчӧмпырысь мамӧй да сэсся, ме вылӧ видзӧдлӧм бӧрын, ньӧжйӧник содтыштіс:

— Тыдалӧ, ёна доймӧма чеччалігас. Ог тӧд, мый и вӧчны. Ен сыкӧд, мед эськӧ олыштіс ассьыс нэмсӧ, мед эськӧ эз жӧ кув кӧть...

— Мый бара сӧран нинӧм абусӧ, — вомалыштіс мамӧс Матрен бабуш. Сэсся мыйкӧ мӧвпалыштіс ас кежсьыс, сюся видзӧдліс мам вылӧ:

— Тэ, ичмоньӧй, эн эновтчы. А со мый вӧч: больничаад ог тӧд отсаласны оз. Ме сэтчӧ ачым нэмӧн эг ветлӧдчыв да ог куж висьтавны. А выйим Сотчӧмвылын Марпида баб. Марин Марпидӧн сійӧс шуӧны йӧзыс. Ылӧдз сы йылысь кывсьӧ. Нуӧдлы питӧ сы дорӧ, бурдӧдас.

Мӧд асывнас нин мам доддяліс вӧв, менӧ шоныда пасьтӧдіс да ми тэрмасьтӧг петім туйӧ. Миян вӧвным ӧдва и келӧ пуржитӧм-чорзьӧм туйӧдыс. Тӧдӧ, гашкӧ, мый больничаӧ менӧ нуӧдӧ, но и аслас, коньӧрлӧн, кокчӧръясыс доймалӧны.

Турӧбалӧ. Доддьыд кайлас дзуртігмоз тола вылас да бӧр ньӧжйӧник исковтас. А вӧв тэрмасьтӧг нуӧдӧ-кыскӧ миянӧс. Оз вермы весиг рӧдтыштны неуна. Джуджыдакодь тӧлӧма — он на рӧдты. Собӧ вӧвным.

Коркӧ и воим Марин Марпидлӧн сиктӧдз. Индісны керкасӧ. И со нин ми гольӧдчам кильчӧ ӧдзӧсӧ.

Кымын во коли сійӧ кадсяньыс, быттьӧ ӧні на ставыс тайӧ син водзын. Керкаыс Марин Марпидыдлӧн важиник нин. Оліс ачыс ичӧтик чулан кодь жырйын. Мыйӧн ми пырим сэтчӧ, чужӧмӧ пыр жӧ ӧвтовтіс ымралысь шоныд руӧн... Ичӧтик жырйын яра ломтысис плитаа пач. Плита вылас мыйкӧ шваргис-пуис. Гӧгӧр вӧлі сэтшӧм сӧстӧм, аслысногӧн лӧсьыд да шоныд, быттьӧ веськалім райӧ. Бабушыслӧн чолӧмасьӧм-примитӧмыс Ен дорӧ шыӧдчӧм кодь нин меным лоис. Висьӧмӧс весиг личӧдыштіс...

— Локтӧй, локтӧй, туй выв йӧз. Шойччӧй, шонтысьӧй, — мургис-шуаліс Марпида баб. — Ме дорӧ ӧд ылысяньыд сідз-тадзтӧ оз волывлыны. Тыдалӧ, мог суис.

А ачыс сэк кості тэрыба шлывъяліс пача-пызана костын. Туй выв йӧзӧс вердыштны-гӧститӧдны бабушыс кӧсйис... И збыль, муртса на удитім пӧрччысьны, пызан вылын руаліс нин пузьӧм чайник да кӧрт рачын шваргис жаритӧм картупель.

Медводз чайнас шонтысьыштӧй, а мог йывсьыныд бӧрынджык висьталанныд, — шуыштіс Марпида баб мамӧс ордйӧдігмоз, мед эськӧ могсӧ пызан сайысь чеччӧм бӧрас, а эз жӧ водзджык, висьтав. Комиясыд ӧд кыдзи: вердӧны-юкталӧны, важ мойдын моз, а сэсся и юасьӧны шог-мог да мукӧдтор йылысь.

Но мамукӧй чай чашка сайын, синвасӧ чышкалігмоз, висьталіс могсӧ. Синваыс тюрӧ.

— Этая, Марпида, менам юр лов вылын ӧшалысьыс... Этая, коркӧ, гашкӧ, вердысьыс... Чеччалӧмаӧсь лым вылӧ керка вывсянь... Кынӧмсӧ ӧд кагаӧй дойдӧма, кынӧмсӧ! Кулӧ вӧд, кулӧ! Бурдӧдны эськӧ первой колӧ, а сэсся... Куля да куля тасмаӧн сітансӧ, ок!

— Челядь — челядь и эм. Асьным ӧд тайӧяс кадас ворслім жӧ, а тэ энлы сэтшӧма шогсьы. Не татшӧмъяс на ме ки пыр прӧйдитлісны. Ставыс лоӧ бур, — мамӧс такӧдыштӧмӧн шуаліс Марпида баб, а сэсся бергӧдчис мелань:

— Вайӧмыд жӧ тэ шогтӧ мамыдлы. Со тай, инас оз ӧшйы... Но, инӧ, пӧрччысь, пиукӧй, коскӧдзыд да вод эсійӧ крӧвать вылас.

Ме полӧмпырысь моз видзӧдлі Марпида баб вылӧ. Код тӧдас, мый сійӧ мекӧд вӧчас, нӧшта на дойдалас да лёкджык на лоӧ. Гашкӧ, сэсся оз нин удайтчы водзӧ овнысӧ тайӧ свет вылас. И синва моль ньӧжйӧник дзӧвкмуні бан бок кузя.

А Марпида баб быттьӧ казяліс менсьым падъялӧмӧс да сьӧлӧм сетіс:

— Эн пов, эн. Ог ӧд бабыс дойд.

Ме эскӧмпырысьджык нин видзӧдлі пӧч вылӧ. Сылӧн мелі синъясыс койисны сьӧлӧм шонтана би киньяс, да гӧгӧрвои: «Тайӧ бур пӧчыс менӧ бурдӧдас, бӧр сувтӧдас кокъяс вылӧ».

Ачымӧс дойдавтӧг, видзчысьӧмӧн пӧрччыси да воді крӧвать вылӧ. Куті виччысьны, кыдзи кутас менӧ, крӧвать вылын куйлысьӧс, бурдӧдны Марпида баб. А сійӧ лӧсьӧдіс тазйӧ майтӧг быгъя дэбыд ва, пуктіс сійӧс крӧвать дінӧ сувтӧдӧм бӧртӧм улӧс вылӧ, вель дыр кӧтӧдіс, шонтіс быгъя дэбыд ваас ассьыс кияссӧ, копыртчис ме дінӧ да инмӧдчис майтӧг быгъя ваӧн небзьӧдӧм пӧсь кияснас менам кынӧмӧ. Йирмӧг босьтліс, пемдыліс синъясын. Пӧсяліс кымӧсӧй. Ӧд баблӧн киясыс вӧрзьӧдісны менсьым дойӧс, код дорӧ ачым эг нин лысьт инмӧдчывны. Быттьӧ шылаӧн сутшкалісны сэті. Быттьӧ сӧмын на пузьӧдӧм ваӧн сотісны менсьым кынӧмӧс.

— О-о-ой, доймӧ, м-м-м, — кулан мортлӧн гӧлӧсӧн норасьышті.

Рушку пытшкӧ быттьӧ пӧсь кӧш ва кисьтісны. А Марпида баб, дерт, казяліс, мый мекӧд вӧчсьӧ, да, менам синъяс вылӧ видзӧдігмоз, быттьӧ ёнджыка на зілис дойдны менӧ. Сылӧн киясыс сідзи и песлалісны менсьым доймӧм кынӧмӧс, а ачыс сэк кості, менӧ такӧдігмоз, шуаліс:

— Нинӧ-ӧ-ӧ-м. Терпи-и-и-т. Кужин аслыд дой корсьны, куж и терпитны. Терпит, мед гӧтрасигкежлад молодеч кодь лоан.

А ачыс аскӧдыс сёрнитӧ, мыйкӧ шӧпкӧдӧ, зыралӧ кынӧмӧс кытшъясӧн, кыткӧ яй-кучикнас, кажитчӧ, сювъясӧс кыпӧдлас, гӧг сюрӧсӧд кыскыштас... И дивӧ ӧд кутіс лоны мекӧд. Вочасӧн менам кынӧмын дойыс кутіс лӧньны. Весиг оз эскыссьы. А Марпида баб небыдика, кисӧ майтӧга дэбыд ваӧ тшӧкыда сюйлӧмӧн, зыраліс и зыраліс кынӧмӧс да сэсся бергӧдчис мамлань чужӧмбанӧн, нюмъёвтіс.

Тайӧ здукыс нэм кежлӧ мӧрччис менам вежӧрӧ. Марпида пукалӧ улӧс вылын мамлы воча чужӧмӧн да ньӧжйӧник варовитӧ сыкӧд, а киясыс уджалӧны, бурдӧдӧны менӧ. Баб оз нин видзӧд ме вылӧ, дугді ойзыны-ымзыны да. Кияс вылас оз жӧ видзӧд — чуньясыс асьныс тӧдӧны, мый вӧчны. Бурдӧдчысь юасис мамлысь, кыдзи-мый олам, овмӧсӧн бергӧдчам. Мам висьтасис, а сэсся и ачыс кутіс юасьны, кыдзи Марпида велӧдчӧма йӧзӧс бурдӧдны. Ме тайӧ висьтасьӧмсьыс помнита сӧмын ӧтитор, мый велӧдлӧмаӧсь сійӧс зэв важӧн нин Емдінын важся лекаръяс, кодъяс бура вӧлӧм тӧдӧны, кыдзи бурдӧдны вӧрзьӧмъяс, гӧг, сӧн чеччыштӧм да унаторйӧ на. Налӧн гусяторъясас и велалӧма со. Волывлӧны, вӧлӧмкӧ, сы дорӧ бурдӧдчыны оз сӧмын матысса сикт-грездысь, но и ёна ылысьджык. Бур юӧрыд ӧд ӧдйӧ да ылӧдз паськалӧ.

Висьтавлӧ та йылысь мамлы Марпида баб, а синъясыс сылӧн сэтшӧм меліӧсь, уна сикас чукыръяса чужӧмбаныс сы мында бурлун вӧзйӧ, коді эськӧ ӧти мортыслы оз и вермы тӧрны — уналы тырмас. И ачыд тэ он вермы веськодьӧн лоны сьӧлӧмсянь петысь татшӧм сӧстӧм видзӧдлас дінас да дась восьтны сылы ассьыд став гусятортӧ, мый тэнӧ майшӧдлӧ. А сэк кості сылӧн майтӧгалӧм киясыс дугдывтӧг небыда зыралӧны менсьым кынӧмӧс. И кажитчӧ меным, мый сылӧн чунь помъясыс волӧны менам кынӧм пытшкӧслӧн дзик быд пельӧсӧ, мый быттьӧ найӧ аддзӧны сэтысь став нелючкисӧ да вӧтлӧны найӧс ортсӧ. А ме видзӧда Марпида баблӧн варов чужӧм вылӧ, помтӧг нин эска аслам бурдӧмӧ.

Медбӧрын Марпида баб кисьтіс тазсьыс васӧ, «тьпу, тьпу, тьпу, висьӧмӧ, тані тэнад местаыс!» — ёрана кывъяс шуалӧмӧн, лӧканьӧ, чышкаліс кынӧмӧс сӧстӧм ки чышкӧдӧн да ме вылӧ сюся видзӧдӧмӧн шуис мамлы:

— Ас кадӧ вайӧдӧмыд питӧ. Абу сёрмӧдчӧмыд... Ӧні сэсся эн нин майшась, ставыс лючки-бур лоӧ. Сӧмын мед ачыс лун-мӧд неуна зыралыштас на кынӧмсӧ быттьӧ вывлань сювъяссӧ кыпӧдӧмӧн да куйлыштас шоныд паччӧрад. Сійӧ сизимдас висьӧм жӧ бурдӧдӧ.

Марпида баб тшӧктіс ньӧжйӧник чеччыны меным. Ми нӧшта неуна пукалыштім сылӧн шоныд керкаас да мӧдӧдчим гортӧ. Шудаӧсь. Кыпыд сьӧлӧмаӧсь нин. Сэтшӧма ӧд ме и мам шогсим-майшасим, а баб пальӧдіс миянлысь став шогнымӧс. Кыдзи нӧ он аттьӧав сійӧс таысь. И кыдзи нӧ ог казьтыв сійӧс медся бур кывъясӧн. Мам эськӧ менӧ бурдӧдӧмысь мыйкӧ вӧлі вӧзйӧ гусьӧник Марпида бабыдлы. Но мӧдыс кинас и кокнас ӧвтыштчис. Ог жӧ пӧ пикӧ воӧм мортлысь мыйкӧ босьт.

И нӧшта ӧтчыд та бӧрын ковмис меным шыӧдчывлыны Марпида баб дорӧ. Гожӧмын тайӧ вӧлі. Юр кыскалігӧн кутім ордйӧдчыны, коді медводз воас пажнайтанінӧдз.

Пукалам ӧд вӧлі сэки вӧв вылад огӧ вомӧн ног, а боквыв. Тадзи озджык зыртчы небыдіныд. Скачитігад менам вӧлӧй джӧмдіс. Ме сы юр вывті лэбышті, ылӧ-ылӧ туті да ещӧ на вель ылӧдз быгыльтчи ытшкӧм видз вывтіыс. Кылі, ёнтыштліс кокӧй, но ачымӧс ог и чайт доймӧмаӧн. Бӧр чеччышті вӧв вылӧ, коді сулаліс ме дінын, быттьӧ мыжа, да скачӧн вои пажнайтанінӧ. Но кокӧй ӧдйӧ кутіс туны-пыктыны. Сёйӧм бӧрын кӧсйи сувтны, йӧв дозйӧс мыськыштны, но шуйга кокчӧрйыс сэтшӧма юкыштіс, быттьӧ валеги дӧман шылаӧн сэтчӧ тшукӧдлісны. Но вӧв вылад кыдзкӧ-мыйкӧ уджалі на рытӧдзыс. А ас кокӧн вадор берегӧдз эг нин вермы воӧдчыны, да ӧта-мӧднысӧ вежлалӧмӧн менӧ кыскисны ас выланыс верстьӧяс. Найӧ жӧ отсалісны, Эжвасӧ вуджӧм бӧрын, воӧдчыны машинаӧдз.

А мӧд луннас ыджыд вокӧй телегаа вӧлӧн бара нуӧдіс менӧ Марпида баб ордӧ. Сійӧ важ моз паныдаліс миянӧс зэв меліа. Мӧдысьтӧ ме эг нин пов сыысь да зэв эскӧмпырысь видзӧдлі сылӧн чужӧмӧ. Сійӧ кокӧс видлалыштӧм бӧрын серӧктыштіс:

— Эта вӧсна та ылнаӧ локтінныд! Тайӧ доймӧмтӧ и гортаныд позис веськӧдны-бурдӧдны.

Бара вӧчис тазйӧ майтӧг быгъя ва. Зыралыштіс пыкӧссӧ. Вайис кыськӧ валяйтчан палич да тшӧктіс кок вылӧ тальччӧмӧн быгльӧдлыны сійӧс джодж кузяыс. Ме зэв эскана синъясӧн видзӧда Марпида баб вылӧ да быгльӧдла паличсӧ кок лапаӧн ньӧти личкытӧг.

— Дойман кок вылад туша сьӧктатӧ лэдз, — тшӧктіс баб. А кокӧй доймӧмысла сэтшӧма ёнтӧ, мый весиг синваӧй петалӧ.

А Марпида баб видзӧдӧ ме вылӧ да бара жӧ коркӧя нога кывъяссӧ шуалӧ:

— Нин-ӧ-ӧ-ӧ-м! Терп-и-и-т!

Сійӧ кадсяньыс ме век кадысь кадӧ казьтыштлі тайӧ бур аньсӧ да мӧвпалі: «Кымын мортлы бара отсавліс аслас кузь нэмнас тайӧ бур сьӧлӧма шурыд, кужысь кияса пӧчыс? Ӧдвакӧ и ачыс тӧдӧ...» Сэсянь сэсся эг нин аддзывлы Марпида бабӧс, кодӧс Паль вӧлӧстьын вӧлі шуӧны Марин Марпидӧн. Тӧда сӧмын, мый оліс сійӧ зэв дыр.

Ӧкмысдас гӧгӧр арӧдз. Пияныс пӧгибнитӧмаӧсь, вӧлӧмкӧ, война вылын. А меным удайтчыліс велӧдчыны школаын Марпида баблӧн внукыскӧд, Сашӧкӧд. Сэтшӧм жӧ нюмсера. Зэв вежавидзысь. Пыр юасьӧ, кыдзи-мый ола, кыдзи гортсаясӧй. Оз вунӧд и ас йывсьыс висьталыштны. Кыпыд быдӧн лоӧ сьӧлӧм вылад сыкӧд аддзысьлӧм-сёрнитыштӧм бӧрын. Ӧні со карланьын жӧ олӧ ас котырнас. Но сыкӧд паныдасигӧн быдысь меным медводз, мыйлакӧ, юр вежӧрӧ усьӧ сылӧн Марпида бабыс. Ӧд эз кӧ вӧв сійӧ, гашкӧ и ме талун эг вӧв ловъя.