КӦЧ ДІ ВЫЛЫН

Но и Валер! Сӧмын сысянь и позьӧ виччысьны татшӧмторсӧ. Кузь лунтыр нӧйзіс Толиклӧн пель водзын. Ветлам пӧ да ветлам Кӧч ді вылӧ вуграсьны. Сэні пӧ ӧні, ваыс ыджыд на да, килоа сынъяс сюрӧны. Мешӧктыр чери пӧ гортӧ ваям. И сетчис ӧд Толикыд. Сэтшӧм нин Валерыс наян да кыввора. Быдӧнӧс, кӧсъяс кӧ, сяммас асланьыс кыскыны. Дерт, колӧкӧ, неуна содталыштӧ жӧ. Ӧдвакӧ килоа сынъясыд сэні найӧс виччысьӧны. Дерт, коркӧ рытланьыс гоз-мӧд ыджыд и матыстчылас. А сідзсӧ весьысь неуна кузьджыкӧсь ёнджыкасӧ сюрӧны. Да и вугырнад мешӧктыр черитӧ некод на пиысь эз кыйлы. Уна вылӧ кило вит-квайтӧн кӧ морт вылӧ сюрас и то на колӧ аттьӧ висьтавны.

Ачыс Кӧч діыс Эжва катыдланьын, сиктсянь километр куим сайын. Коркӧ сэтчӧ ыджыд ва дырйи кӧчьяс йӧрмылӧмаӧсь да сэсянь Кӧч діӧн и шуӧны. Дісӧ Эжвасьыс торйӧдӧ полой, кыті водзті визувтлӧма юыс, а сэсся выль туй аслыс корсьӧма. Тулыснас полойыс Эжвасьыс на паськыд овлывлӧ да важ моз ошйысьӧ сэки коркӧя выннас, а гожӧм помланьыс ичӧтик шорӧдз ямлӧ. Ӧні ваыс ыджыд, да буретш полояс и сулалӧны сынъясыс. Вежон-мӧд мысти ваыс ямас, да найӧ бӧр Эжваӧ веськӧдчасны. Веськыда Валерыс шуӧ, быть колӧ ветлыны Кӧч ді вылас.

Шуӧма — вӧчӧма. Оз тай ков дыр тшӧктыны сиктса зонкаясыдлы. Тӧкӧтьӧӧн корсялісны важ ёг чукӧрысь банка тыр нидзув, чукӧртісны кыйсян угоддьӧ да коркӧ рытланьыс нин мӧдӧдчисны, мед асъя вой кежлас воӧдчыны места вылӧдзыс. Сӧмын и удитісны петӧм водзвылас кыкнаннысӧ бать-мамныс стрӧжитыштны: энӧ пӧ кӧть вӧйӧй кытчӧкӧ. Но ёнасӧ эз повны на вӧсна. Сиктын ӧд быдмисны. Ичӧтсяньыс ю дорын велалӧмаӧсь келавны. Оз нин ков, небось, ёна велӧдны найӧс.

И со нин Валер да Толик мый вынсьыныс сынӧны ва катчӧс берег пӧлӧныс, кыті абуджык визув, Степан пӧльлысь босьтӧм пыжӧн. Степан пӧльыс висьӧдчӧм вӧснаыс оз нин тшӧкыда кыйсьывлы да некор оз ӧткажитлывлы детинкаяслы. Сӧмын пӧ энӧ воштӧй менсьым пыжӧс. Гашкӧ, час-мӧд ковмис катны Валерлы да Толиклы ёнакодь паськыд на да та вӧсна визув Эжва юті Кӧч ді весьтӧдз. Жаявтӧдзныс мудзисны. А Кӧч ді вылӧ воисны коркӧ пемдандорыс нин. Та вӧсна нюжмасьны вӧлі некор. Матыстчис чери сёян кад.

— Колӧ эськӧ кыскыштны пыжсӧ вылӧджык, мед нинӧм оз ло, — шуис полойлань нин мӧдӧдчигӧн Толик.

А Валер сӧмын серӧктыштіс воча:

— Дугды!.. Кодлы колӧ Степан пӧльлӧн пыж шойыс. Миянысь кындзи ӧд некод тані абу. Да и ваыс со кутшӧма ямӧ. Локтігкежлӧ пыжным дзик косінын лоӧ.

Толик та бӧрын нинӧм эз вочавидз Валерлы. Да и некор вӧлі дырсӧ сёрнитны. Кыкнанныс тэрмасисны полойлань, кӧні пашкыр бадь куст улын вӧлі налӧн радейтана вуграсяніныс. Берег дорас полойӧд визувтысь ваыс гартчис вабергачӧн. Сэні и сулаліс чериыс. И збыльысь ӧд, кӧть мый эн шу, а прав вӧлӧма Валерыд. Дзик пыр чериыд мӧдіс босьтны, быттьӧ важӧн нин виччысьӧма зонкаясӧс. Сэтчӧ жӧ и поводдяыс мича сулаліс. Шонді петӧм бӧрын кутіс пӧльтны небыдик рытыв лун тӧв. Полойӧд визувтысь ваыс гожся шонділӧн югӧръяс улын ворсӧдчис зарни рӧмӧн. Берегпӧлӧнса бадь кустъясын дзользисны лэбачьяс. Дзик ва веркӧсас сялькъялісны арпиян. Но Валерлы да Толиклы некор вӧлі нимкодясьны тайӧ мичлуннас. Найӧ синъяснысӧ эз вештывлыны табъяс вылысь. Чериыс сэтшӧма сёйис, мый сӧмын удит лэптавны. Муртса на шыбитан сама вугырсӧ ваӧ, а табйыд бара нин кытчанькӧ зэв ӧдйӧ тюрӧ. Сынпиян, ёкышъяс, кельчияс. Валерлӧн да Толиклӧн сьӧлӧмъясныс сідзи и тіпкӧны, муртса оз чеччыштны. А аслыныслы нимкодьыс вомас оз тӧр! Шонді лэччытӧдзыс вуграсисны зонкаяс полойын. Кватитчисны сӧмын, кор шондіыс саясьны нин кутіс.

— Окма, — шуис сэки Валер.— Миянӧс ӧд важӧн нин гортаным виччысьӧны. Регыд корсьны кутасны.

Кӧть эськӧ окота на вуграсьнытӧ. Буретш шонді пуксигас и збыльысь гырысь сынъяс кутісны шедавны, но став черисӧ ӧд он кый. Колӧ гортлань мӧдӧдчыны. Да и сідз нин уна лои. Та мындаыс, пӧжалуй, зонкаяслы эз на сюрлывлы. Найӧ гартісны шатин кӧвъяс, лӧдісны кыйӧм черисӧ сумкаясӧ да ас костаныс гажаа варовитігмоз мӧдӧдчисны Кӧч ді помлань, кытчӧ эновтлісны Степан пӧльлысь важиник пыжсӧ.

Но ді помӧ воӧм бӧрын кыкнанныслӧн дрӧгмунісны сьӧлӧмъясныс. Пыжыс эз вӧв. Берег кузяыс увлань и вывлань ветлӧдлісны зонкаяс, но сідзи эз и аддзыны пыжсӧ.

— Кытчӧ нӧ сійӧ вермис лоны?— мыйкӧ ас кежсьыс мӧвпалігмоз шуис Валер.

— Дерт, кодкӧ босьтіс?— вочавидзис Толик.

— Ланьт. Ме тай шулі нин, мися, кодлы колӧ пыж шойыд, коді ыштас сы вылӧ, — дӧзмӧмпырысь торкис ёртсӧ Валер.

— А со тай кодкӧ ыштӧма, — эз сетчы Толик.

— Тэа-меаысь ӧтдор ді вылас некод эз вӧв. Некутшӧм кок туй весиг оз тӧдчы. Тыдалӧ, кутшӧмкӧ теплокод муніс да гынас кылӧдіс миянлысь пыжнымӧс, — гӧгӧрвоӧдіс Валер.

— Ме ӧд тэныд шулі, мися, колӧ вылӧджык кыскыштны пыжсӧ, — бӧрдӧмсорӧн кутіс лыддьӧдлыны Толик.— А тэ век кытчӧкӧ тэрмасян. Со и эз ло пыжным. Кыдзи ӧні гортӧ веськалам. Ковмас тані гожйыны. И некод миянӧс татысь оз аддзы...

— Эн на бӧрд. Кыдзкӧ да мыйкӧ воам на гортад, — такӧдіс сійӧс Валер, кӧть эськӧ и аслас сьӧлӧм вылас вӧлі ӧні зэв деливӧ. Мый сэсся вӧчан, он ӧд бӧрддзы. Да и ӧдвакӧ отсалас бӧрдӧмыд. Сӧмын асьтӧ нормӧдан.

Но мый кӧть эн шу-а, гортӧ воӧдчыны вӧлі некыдзи. И зонкаяс шог чужӧмъясӧн чукӧртісны кос пес да ӧзтісны бипур, гашкӧ, кутшӧмкӧ кывтысь-катысь пыжа казялас найӧс да вуджӧдас ас берегӧ. Но быттьӧ нарошнӧ Эжва вылын вӧлі чӧв-лӧнь. Да и кодӧс нӧ ӧні войнас ёнасӧ виччысьны. Дерт, гортаныс кватитчисны нин да колӧкӧ и корсьӧны, но оз тӧдны кытысь. Зонкаяс ӧд эз висьтасьны, мый мунасны Кӧч ді вылӧ. Мӧдарӧ кӧ, найӧс эськӧ эз лэдзны. Векджык вуграсьлісны ас берегын, сикт горулын. А Кӧч ді вылас верстьӧясысь гусьӧник волывлісны. И со тай кыдзи ӧні артмис. Кодкӧ быттьӧ нарошнӧ зонкаяс вылын кӧсйис сералыштны. Кыдзи ӧні гортӧдзыд воӧдчан? Коркӧ-некоркӧ, дерт жӧ, найӧс аддзасны, но, дерт жӧ, накажиттӧгыд он мын. А аскоддьӧмъясыд кыдзи кутасны серавны на вылын!

И татшӧм шог мӧвпъясӧн юксигмоз зонкаяс топӧдчисны ӧта-мӧд дінаныс да ныровмунісны бипур дорын. Кӧть и шоныд ывлаас, а Эжва дорад и медся жар дырйиыс войясыд ыркыдӧсь овлывлӧны. Та вӧсна прамӧй узьӧм тайӧ войнас зонкаяслӧн эз артмы. То колӧ ваймысь бипурсӧ пестыштны, то ӧтисӧ либӧ мӧдсӧ йирмӧг босьтлывліс войся ыркыдсьыс да найӧ сетчывлісны бипурлань, то би кинь веськавліс зонкаяслӧн узьысь чужӧмъяс вылӧ да найӧ чур-чермуніг кыпӧдлісны юръяснысӧ.

Шонді петігас нин Валер садьмис да тойлаліс Толикӧс:

— Чеччы, тырмас узьны. Колӧ мӧвпыштлыны, кыдзи гортӧ воӧдчыны.

— А ме нӧ тӧда, кыдзи?— пыр жӧ бара бӧрдана гӧлӧсӧн шыасис Толик.— Он ӧд, небось, варччы. Со кутшӧм паськыд юыс. Да и ваыс зэв на кӧдзыд...

— Нинӧм. Эн бӧрд, — бара кутіс такӧдны сійӧс Валер.— Мыйкӧ мӧвпыштам на. Абу ӧмӧй ми сиктса зонкаяс!

Збыльысь, Валерыд Валер и эм. Шензьынысӧ эз вермы сы вылӧ Толик. Сійӧ со ачыс кӧть ырӧбӧн бӧрддзас, а Валер збодер. Сы вылӧ видзӧдлӧм бӧрын Толиклы яндзим быдсӧн лои да ӧдйӧджык дзебис ассьыс синвасӧ. Мед кӧть оз казяв сылысь полӧмсӧ, а то нерны нӧшта кутас. Но Валерыс нӧ кӧ оз пов, сылы мыйысь повнысӧ? Гашкӧ, и збыльысь кыкӧннад мыйкӧ мӧвпыштасны.

А Валер сэк кості кытшлаліс ді вылын быдмысь бадь гӧгӧр да сэсся тай кыдзи горӧдіс:

— Толик, волы татчӧ! Ме мыйкӧ аддзи!

Толиклӧн дрӧгмуніс сьӧлӧмыс горӧдӧмсьыс да сійӧ котӧртіс Валер дінӧ. Воис да сувтіс орччӧн ышкиг-пушкигтырйи, но нинӧм сэтшӧмсӧ эз аддзы да чуймӧмпырысь бергӧдчис Валерлань. Сійӧ чайтіс аддзыны татысь пыж, но ыджыд ваӧн бадь пӧвстӧ пыртӧм кер чукӧрысь да чукыльӧсь-мукыльӧсь сутугаысь ӧтдор сы син водзын нинӧм эз вӧв.

— Тэ видзӧдлы мичаджыка, — дӧзмис мӧдыс Толик вылӧ, кор аддзис сылысь гӧгӧрвотӧм синъяссӧ.— Аддзан, мыйта керсӧ татчӧ ваыс сюйӧма. Ми найӧс быглялам ваас да йитам со этайӧ сутуганас. Артмас зэв лӧсьыд пур. Сійӧн и вуджам мӧдар берегас.

— А вӧям кӧ нӧ?— полӧмпырысь юаліс Толик.

— Ланьт! Йӧй сёрнисӧ эн пан!— пыр жӧ пузис Валер.— Кӧсъян кӧ гортӧдзыд воӧдчыны да мед тэ вылын эз кутны серавны, вӧч, мый ме тшӧкта.

Мый сэсся? Быть кывзысь Валерлысь. Сэтшӧм нин сійӧ мортыс. Кӧсъяс кӧ мыйкӧ, кӧть мый дон, а вӧчас. Сідзкӧ, позьӧ надейтчыны сы вылӧ. Оз жӧ ӧд вӧйт сійӧ асьсӧ да Толикӧс. Овнытӧ окота на...

Гашкӧ, лун джын ноксисны кык ёрт пур вӧчигӧн. Валер кӧнкӧ аддзыліс нин верстьӧяссянь, кыдзи колӧ йитлыны керъяссӧ сутуганас да велӧдіс Толикӧс. Кокни ӧд шуны, а видлы быглявны бадь пӧвстысь керъяссӧ да кияс гадьмытӧдз нюклявны-чегъявны сутугасӧ. Ӧд и верстьӧ войтырлы тайӧ уджыс абу кокни, а мый нин шуны оньӧстӧм на детинкаяс йылысь. Уна и пӧсь кисьтісны кык друг: зоръясӧн быглялісны керъяссӧ ваӧ, йитлісны-гартлісны найӧс сутугаӧн, видлісны дась пурсӧ, крепитӧ-ӧ сійӧ зонкаясӧс, оз-ӧ дзикӧдз вӧй ваас.

Медбӧрын, ю шӧрӧ петӧм водзвылын, пуксисны шойччыштны лыа берегӧ. А сьӧлӧм выланыс налы сэтшӧм долыд сыысь, мый эз шӧйӧвошны, эз повзьыны да эз бӧрддзыны, а верстьӧяс моз жӧ аддзисны петан туйсӧ. Ӧні Толик да Валер нюмъялігтырйи видзӧдлывлісны ӧта-мӧд выланыс, нимкодьпырысь чӧвтлывлісны синъяснысӧ асланыс вӧчӧмтор вылӧ. Ӧні кӧ нин эз повзьыны да эз шӧйӧвошны, сідзкӧ, водзӧ вылӧ найӧ оз нин лоны полысь рӧдысьӧсь.

— А тэ муртса эн бӧрддзы асывнас, — шуис Валер Толиклы.— Видзӧд, со кутшӧм лӧсьыд пур артмис, кӧть саридзӧдз сы вылын кывт.

— Ме ӧд сӧмын недыр кежлӧ и повзьыштлі, а сэсся сійӧ кытчӧкӧ воши, — правдайтчигмоз вочавидзис Толик.

— Но вай пуксям да йӧткыштчам, — недыр чӧв олыштӧм бӧрын Валер чеччис да мӧдӧдчис пурлань. Эз, эз кӧсйы сійӧ дивитны ассьыс ёртсӧ, коді и збыльысь первойсӧ повзьыштліс. Ӧд и верстьӧяс кутшӧма на повзьывлӧны. А Толикыс и збыльысь веніс ассьыс полӧмсӧ, эз кут няргыны да бӧрдны. Сідзкӧ, позьӧ сы вылӧ надейтчыны...

Медбӧрын кык друг пуксисны пур вылӧ да кузь зібъясӧн йӧткыштчисны берегсяньыс. Дерт, найӧ чайтісны тӧкӧтьӧӧн вуджны Эжвасӧ пур вылын, но сӧмын визулінас воӧм бӧрын гӧгӧрвоисны, мый абу на сэтшӧм кокни вермасьны тайӧ вынйӧра юыскӧд. Зонкаяс эськӧ йӧтласисны зібъяснаныс. Но уна-ӧ нӧ вӧлі налӧн вын-эбӧсыс. Сэсся визулыс кутіс бергӧдлыны пурсӧ то ӧтарӧ, то мӧдарӧ, и сійӧ эз кут кывзысьны кывтысьяслысь. Сэтчӧ жӧ и зібъясыс налӧн корсюрӧ эз кутны подйыны, кор пурйыс воис Эжва шӧрас. Мӧдлапӧв берегыс вочасӧн эськӧ век жӧ ылыстчис. Ю чукыль сайӧ саяліс да воши кытчӧкӧ Кӧч ді. Но и ас берегыс вӧлі зэв на ылын, быттьӧ эз кӧсйы матыстчыны да нарошнӧ нерис зонкаясӧс, сераліс налӧн смеллун вылын. А Валер да Толик дзикӧдз нин жаялісны и пессьӧм вӧснаыс, и полӧм вӧснаыс. А збыльысь кӧ киссяс пурйыс? Со кыдзи визулыс бергӧдлӧ сійӧс, быттьӧ кӧсйӧ торйӧдны керъяссӧ ӧта-мӧд дінсьыс. А найӧ дзуртыштлӧны, вӧйлӧны ва улӧ да сэсся бӧр кыпӧдчӧны, ниртчӧны ӧта-мӧд дінаныс да некыдзи оз кӧсйыны торйӧдчыны ёрта-ёртныскӧд. Но визулыс друг бергӧдіс пурсӧ да сійӧ рутшка-ратшкакылігтырйи доровтчыліс ӧтарлань, а сэсся мӧдарлань. Толик да Валер муртса удитісны кутчысьны кокъяс выланыс да кутны ваас усьӧмысь чери мешӧкъяссӧ. А Толиклӧн бледӧдіс чужӧмыс да сійӧ муртса эз лёкысь горӧд, но кор видзӧдліс, кыдзи Валер зільӧ веськӧдны пурсӧ да йӧтласьны ас береглань, кутчысис горӧдӧмысь да тшӧтш зіля мӧдіс отсасьны ёртыслы.

Вочасӧн ас берегыс век жӧ кутіс матысмыны. Тыдалӧ, и ачыс юыс мудзис венласьны кывзысьтӧм пуркӧд да асныра зонкаяскӧд да шуис лэдзны найӧс аслас кабырысь. И полӧм пыдди ыджыд нимкодьлун чужи зонкаяслӧн сьӧлӧмъясын, кор найӧ аддзисны, мый недыр мысти визулыс ляскас пурсӧ ас берегӧ. Сэки Валер да Толик эз вермыны кутчысьнысӧ да нимкодьпырысь кутісны горзыны став Эжва пасьтаыс. Весиг неылын пукалысь каляяс повзьӧмысла друг кыпӧдчисны.

И со найӧ шатласигмоз тувччисны ас берегӧ, но эз вермыны кутчысьны кокъяс выланыс да уськӧдчисны лыа вылӧ. Чужӧмъяс вывсьыс киссис ньылӧм. Сьӧлӧмъясыс сідзи и тіпкисны, муртса эз чеччыштны морӧссьыныс. Асьныс гораа лолалісны. Но кыкнанныслы вӧлі нимкодь сыысь, мый ас берегынӧсь, мый регыд воасны гортаныс. Дерт, найӧс кӧнкӧ корсьӧны нин да пинявны кутасны. Но мед инӧ. Ӧд асьныс мыжаӧсь, мый эз висьтавны, кытчӧ мунісны, воштісны пыжнысӧ. Но оз жӧ кутны норасьны верстьӧяслы, мый накӧд вӧлі. Тайӧ кольӧ Толик да Валер костын. А пыжтӧ Степан пӧльыдлысь аддзасны. Аски либӧ аскомысь ветласны корсьны. Визулыс сійӧс, дерт жӧ, эз кытчӧкӧ ылӧ ну, ас берегӧ вачкис. Ӧд со кыдзи сикт дортіыс бергӧдчӧ Эжваыс, быд ичӧтик чагтор налӧн берегӧ веськалӧ. А найӧ, Валер да Толик, абу нин чагторъяс, вермӧны кӧ вермасьны татшӧм вына юкӧд.