КУИМ ВОК, КУИМ ТОПОЛЬ

Ме тшӧкыда волывла Эжва йывса тайӧ сиктас. Чечча тэрыб «Заря» теплоходысь да ньӧжйӧникӧн восьлала нӧрыс паныд. Со и кыр йыв. Небыдик тӧвру ворсӧдчӧ юрсиӧн. Син водзын тӧдса серпас: енэж помӧдзыс шылькнитчӧм парма, Важ Эжвалӧн кузь бӧж, вабердса видзьяс.

Сулала да вом тырӧн апала сӧстӧм сынӧдсӧ. Кыла, кыдзи шувгӧны мышку сайын тополь пуяс. Пашкырӧсь, ёнӧсь, мичаӧсь. Куим тополь, быттьӧ, куим вок, зымвидзӧны-сулалӧны багатыръяс кодьӧсь, нёровтчыштӧмны Эжвалань.

Гораа тутӧстіс лэчыд гӧлӧса катер. Быттьӧ унмысь палялі. Босьті кӧлуйӧс да веськӧдчи туйӧд — топольяслань. Кымын матыстча пуяслань, сымын гораджык кыла коръяслысь шарӧдчӧмсӧ. Кокъясӧй асьныс лэбӧдӧны-нуӧны тӧдса потшӧс бокті, луд вомӧн ыджыд керка дінӧ.

Тайӧ керкаас олӧ Иван Анна. Сылы сизимдас сайӧ нин, но Анна збодер на, кӧть коскыс юкавлӧ поводдя вежсьӧм водзвылын и киясыс висьӧны пыр тшӧкыдджыка. Сюрлі Иван Анналы уджыс шег кодь нывсянь. Казакавліс озыр йӧзлы, кисьтліс пӧсьсӧ налӧн паськыд видзьяс вылын, чарлаӧн вундыліс шобді. Воис выль олӧм — медводдзаяс лыдын пырис колхозӧ. Бать-мамыскӧд вӧтлісны ӧтувъя овмӧсӧ Чалко вӧвсӧ да Сьӧдпель мӧссӧ. Синва петтӧдзыс эськӧ вӧлі жаль мӧскыс, да мый вӧчан. Ӧд югыд олӧм босьтчисны кыпӧдны.

А колхозад уджыд сэки сюрлі. Вӧчисны-лӧсьӧдісны выль муяс, бертісны мыр, сотісны пу колясъяссӧ гырысь бипуръясын. Уна пӧсь кисьтлісны, ок уна. И ӧні забеднӧ овлӧ Иван Анналы, кор вотчигӧн аддзас вӧрӧн тырӧм-эндӧм коркӧя колхознӧй муяс, шогӧдас морттӧ: весь воши али мый налӧн пессьӧм-тільсьӧмыс? Торйӧн нин вирыс пузьӧ, кор паныдалас выль му вӧчысьясӧс. Мелиораторъясӧн найӧс шуӧны. Дӧзмӧ, дерт, Анна оз йӧз вылӧ. Зільӧсь найӧ, унджыкыс ас сиктсаяс. Но мый вӧчӧны, ерӧмаканьясыд! Паськыд пельпомъяса мужичӧйяс сы керка ыджда тракторъясӧн нырӧны-пӧрӧдӧны нэмӧвӧйся парма, а ки помысь вӧчлӧм муясыс вӧрсялӧны! Абу пӧ сэсся дивӧ!

Гажтӧм босьтлӧ Аннаӧс кузь да шуштӧм тӧвся рытъясӧ. Луннас горт гӧгӧрыс пелькӧдас, пирӧг-шаньга пӧжалас, лавкаӧ на кайлас. А кор пуксяс рыт, киясыс лэччысьӧны. Ин аслыс оз аддзы, быттьӧ мыйкӧ воштіс: то соседъяс ордӧ петалас, то пармалань ветлас-тапиктылас. Думсьыс кадсӧ коллялӧ, шог думъяссӧ вӧтлӧ. Сиктсаяс, шань йӧз, унаӧн ӧтка морттӧ ас дораныс овны корлісны. Но Иван Анна сӧмын вӧлі кинас ӧвтыштас: ӧтнам нин пӧ кыдзкӧ тані ассьым нэмӧс колляла. Кытчӧ колян керкатӧ, кодкӧд йитчӧма Анналӧн став олӧмыс. Аслас киясӧн гӧгӧр шыльӧдӧма-мольӧдӧма. Челядь тані чужисны-быдмисны. Керкаыс гӧрӧд кодь Анналы. Разян кӧ, олӧмыс киссяс сылӧн.

Тӧвся лунъясӧ Иван Анна садьмывліс водз. Ӧшинь сайын сӧмын на югдыштны кӧсйӧ, а кӧзяйка пач вом дорын нин. Тэрмасьтӧг сюялас кос пес, чуткас гаровтчӧм сюмӧдӧ би. Здук мысти трачкакылӧ нин пачын. Тадзи Иван Анналы чужӧ выль лун.

Сулыштас-видзӧдыштас, кыдзи ворсӧдчӧ сьӧлӧм шонтысь би, сэсся матыстчас ӧшинь дінӧ. Тӧждысяна видзӧдлас топольяс вылӧ: эз-ӧ пач трубаын омлялысь тӧлыс чегъяв пуяслысь вожъяссӧ.

Асъя кадыс медся муса Иван Анналы. Керкаын шы ни тӧв. Бӧрын — кузь да пемыд вой, ӧшинь сайын чужӧ-петӧ выль лун.

Дзикӧдз югдӧм бӧрын Иван Анна чукӧртас коколюкаӧн ломалысь ӧгыръяс, самӧвар пуктас. Здук мысти сійӧ шумитӧ нин. Самӧвар шыысь ловзьӧ керка пытшкӧсыс.

Чай юӧ кӧзяйка тэрмасьтӧг. Пыр ӧшинь дорын, паськыд пызан помын. Юӧ чашка блюдйысь, ичӧтик сакар торйӧн. Пӧльыштас пӧсь чай, видзӧдлас гӧгӧрбок, а син улас веськалӧны пияныслӧн карточкаясыс. Быдӧн — торъя рамаын. Иван, Николай да Гриша. Куим вок, куим тополь... Весиг вунӧдчас, мый киас чашка блюд кутӧ, сэтшӧма кырыштасны сьӧлӧмсӧ пияныслӧн чужӧмбанъясыс. А найӧ мам вылӧ дзоргӧны. Томӧсь, мичаӧсь, шаньӧсь.

Быд лун кӧзяйка видзӧдлывлӧ пияныс вылӧ, ас кежас сёрнитӧ накӧд. Зонъяс чӧла кывзӧны мамсӧ. Кытчӧ кӧть оз вешйы Иван Анна — пачлань, ӧшинь дінӧ, век пияныскӧд варовитӧ.

Со Иван, медся ыджыдыс. Верстьӧ нин. Тӧвся шапкаыс зэв мунӧ косіник чужӧмыслы. Войнаӧдзыс велӧдчис трактористӧ. Уджаліс орчча Войпока сиктын, МТС-ын. Дас верст и эм сэтчӧдз. Гӧрисны-кӧдзисны колхозъяслы паськыд ыбъяс, отсасисны налы кыдз вермисны. Кежавлас вӧлі гортӧ здук кежлӧ. Пыр тэрмасьӧ. Пыр сійӧс помасьлытӧм удж виччысьӧ. Киясыс сьӧдӧсь, быттьӧ саа пач пӧданӧн ноксьӧма. Фуфайкаыслӧн пӧлаясыс югъялӧны.

Ставсӧ ачыс зільӧ вӧчны-бергӧдны. Видзӧдан да, ва нин пывсянӧ ваялӧ, пес поткӧдлӧ. Корӧсясясны батьыскӧд пӧттӧдзыс, локтӧны дон ӧгыръяс кодьӧсь, чужӧмныс кыкнанныслӧн ӧзйӧ-ломалӧ.

Сэки МТС-ын тракторнӧй бригадаӧн веськӧдліс Опонь Микол, сиктсаяс сійӧс нимтісны скуп Опоньӧн. Тӧвнас пӧ Миколыдлысь лым он кор. Кӧть мый эз висьтавлыны, но Опонь Миколыд кӧзяйственнӧй морт вӧлі. Радейтіс, медым быд гайка-винт аслас местаын куйліс, а тракторыд часі моз уджаліс. Сылӧн оласног йылысь Иван эз ӧтчыдысь мамыслы висьтавлы.

Коркӧ и ачыс Опонь Микол паныдасис Иван Аннакӧд да шуис:

— Тэнад быдтасыд, Анна, ныриса. Тӧлк сыысь лоӧ.

Иван Анналы тайӧ кывъясыс нэм кежлӧ колины сьӧлӧмас. Эз ӧд кодкӧ мӧд, а бригадир Опонь Микол, районын пыдди пуктана морт, ошкис сылысь писӧ. Ошкыштіс первойысь да, кыдзи тыдовтчис, медбӧръяысь...

Армияӧ ыджыдджык писӧ босьтісны война водзвылын. Туйӧ петан рытас пукыштісны гортын, ёртъясыс волісны. Аскинас Иван Анна колльӧдіс писӧ сикт сайӧдз. Изъячой дінын мам топӧдліс Иванӧс морӧс бердас да лӧня чӧвтіс: «Ме сэсся водзӧ ог мун. Мӧсъясӧй баксӧны нин. А тэ бура служит, асьтӧ видз...»

Тӧдіс-ӧ сэки мамлӧн сьӧлӧмыс, мый во мысти гымӧбтас война, мый тайӧ сёр арӧ сійӧ медся бӧръяысь малыштіс пиыслысь пушкыр юрсисӧ?

Иван вӧлі танкистӧн. Юӧръяс сысянь волывлісны гежӧдика, торйӧн нин сэки, кор пансис война. Быд письмӧын юасис, кыдзи пӧ олӧны-вылӧны вокъясӧй, эскӧдіс — ми пӧ кулам, но вӧтлам вӧрӧгӧс. Ыджыд пиыс медся дыр муніс биа-тшына тышъяс пыр. Уси война помланьыс нин, Прибалтикаын. Эз тай куж видзны асьсӧ, пуктіс том олӧмсӧ...

Со шӧркостыс, Николай. Гӧгрӧс чужӧма, сьӧд юрсиа. Соседъяс пыр шмонитлісны: чиган доддьысь усьӧмтор пӧ. И збыль: некоднан вок вылас эз мун. Визув вӧлі, вильыш. Таысь и сюрлывлі Колялы. Нюмыс петалас Иван Анналӧн, кор син водзас сувтӧ шӧркост пиыс. Ӧтчыд, Колялы вӧлі ар нёль-ӧ-вит, шыбитіс сійӧ ломтысьысь пачӧ батьыслысь гын сапӧг пӧвсӧ. Бӧрд кӧть серав та бӧрын. Батьыс эськӧ скӧрмыліс-пузьыліс самӧвар моз, тасмаӧн кӧсйис пӧвсавны, да эз лыб киыс ичӧт морт вылад.

Верӧсыс войнаӧдзыс колхозын конюкаліс. Сӧмын на югдӧ, а Петырыс бӧрся ӧдзӧс дзуртыштіс нин. Сёр рытӧдз сэсся абу.

Колялы ичӧтсянь мусмисны вӧвъясыд. Сюяс вӧлі зептас солалӧм нянь да батьыс бӧрся лыйыштас-котӧртас. Зэр ни кӧдзыд оз сувтӧд. Став вӧвсӧ нимъяснас тӧдіс. Тайӧ пӧ Рыжко, эсійӧ — Герой, а медся бура пӧ гӧрӧ Карко. Быд гожӧм видз вылын турун юръяс кыскавліс.

Пажнайтігӧн батьыс шмонитліс:

— Сёй, пиӧй, рок, тэрыб лоас кок. Быдман да менӧ вежан. Став чибӧсӧ тэныд сета.

А мӧдыслӧн синъясыс ӧзйӧны. Дась конюшняысь не петавны.

Тадзи и быдмис шӧркостыс, позьӧ шуны, вӧвъяс пӧвстын. Кымын во на гӧгӧр гӧграліс, но некор эз элясьлы, мый мудзис либӧ дышӧдіс. Тэрыблунсӧ енмыс, тыдалӧ, кык морт мында сетлӧма. Помнитӧ, вензьӧмӧдз вӧлі воласны Иван вокыскӧд. Ыджыдджыкыс трактор ошкӧ. Коля, петук моз, вӧвъяс вӧсна сулалӧ. Ме пӧ тэнсьыд кӧрт ёкмыльтӧ здукӧн пановта. Иван лӧньджык мортыс, чӧв олӧ да нюмъялӧ. Сэсся крапкас, быттьӧ сёрниыслы пом пуктас:

— Ӧні техникалӧн нэм. Вешйы аслад вӧвнад.

Пузяс сэтчӧ Коля, кинас ӧвтчӧ, чибӧясӧс дорйӧ. Лоӧ батьыслы сюйсьыны на костӧ:

— Быдӧн найӧ асланыс местаын колӧны. И трактор, и Рыжко.

Коля водз гӧр воропӧ кутчысис. Муртса на вӧлі вӧв бӧрсяыс вӧтчыны вермӧ, кор батьыс ӧшинь ув йӧр гӧрны сетіс. Гӧлӧсыс лэчыд, пельтӧ вундӧ. Верстьӧ морт моз Карколы индалӧ: «Бӧрӧзда, но, тр-рр-р». Гоз-мӧдысь шыбӧлитліс первойысьтӧ, но сэсся бӧрӧздаясыс артмыны кутісны.

Батьсӧ война вылӧ босьтӧм бӧрын конюкаліс. Но эз дыр удайтчы лелькуйтны муса вӧвъяссӧ. 1942 вося тулысын корисны сійӧс военкоматӧ. Чукӧртіс Анна пиыслы ноптор да мӧдӧдіс кузь туйӧ. Унатор йылысь сэки мӧвпаліс мам. Сӧмын эз кужлы думыштлыны, мый шӧркостыс первойӧн ваяс курыд шог. Уси сійӧ 1942-ӧд во помын.

Гриша, медся ичӧтыс. Батьыс кодь топыд тэчаса, еджговат. Пӧслукман зонмӧн быдмис, вокъясыс моз жӧ уджсьыд пышъявны эз кужлы. Сэки, майбыр, мӧскӧн на олісны, турунтӧ пуктыны вӧлі колӧ уна. А мамлы нӧ кор! Нёль час асывсянь скӧт картаын, мӧсъяс дінын. Лолыштны некор. Веськыда кӧ шуны, ёнджыкасӧ пиян да верӧсыс пуктылісны турунсӧ.

Ытшкыны ичӧтыс радейтліс. Ёна сёрниа эз вӧв. Босьтас коса-гӧрбушатӧ, варскӧ ӧтарӧ-мӧдарӧ вокъяскӧд орччӧн. Покосыс кӧть на дорысь векньыдджык артмӧ, но мича да веськыд. Кыкнаннысӧ бӧрӧ коляс. Ачыс нюмъялӧ тувсов шонді моз, быттьӧ дэльӧдӧ вокъяссӧ: кӧть пӧ ичӧтджык тіянысь, а талун бара на парсниті-пановті.

Праздник водзвылын меліасьӧ:

— Мамук, гашкӧ, шаньгатӧ пӧжыштам аски.

Садьмас водз, муртса югдӧ. Мам сюяс пачӧ би да котӧрӧн скӧт картаӧ, мӧсъясӧс лысьтыны. Гришалы тшӧктас картупель пуны, пач ваймӧдны. Воас гортӧ — ывла вылын бур югыд. Пач вом дорын Гриша бергалӧ-ноксьӧ. Шлапнитас кинас Иван Анна: пиыслӧн шаньгаясыд джаджйынӧсь нин. Сулалӧ да налысь банйӧм бокъяссӧ мӧс выйӧн мавтӧ.

Гриша пырджык мам гӧгӧр бергаліс. Кӧнкӧ да мыйӧнкӧ век отсыштӧ. То джодж мыськалӧ, то рок пуӧ. Быдлаӧ сибалісны киясыс. Школаын велӧдчигӧн на мамыскӧд скӧт картаӧ мӧдіс лэччывлыны. Гриша турунтӧ котӧрӧн разӧдалӧ. Видзӧдан да, куйӧд нин зыртӧ. Мамлы любӧ: со кутшӧм отсасьысь быдмӧ. Жальыс эськӧ унаысь петавліс да. Торйӧн нин асывъясын. Пальӧдны Гришалысь унсӧ дыр вӧлі сьӧлӧмыс оз лэпты...

Кор пансис война, ыджыд коромина-керкаыс быттьӧ шуштӧммис. Кыкӧн и колины — Анна да Гришук. Быдтор йывсьыс мӧвпалісны кузь рытъясӧ. Пиыслӧн ӧтитор юрас — фронт. Пыр майшасис, мый арлыдыс оз тырмы. Война сувтан воӧ сылы тыри дас сизим.

Во джын мысти дзик ӧтнасӧн коли Иван Анна. Медічӧтсӧ колльӧдіс-мӧдӧдіс вӧрӧглы паныд. Гажтӧм лои Анналы. Керкаын ловъя лов абу. Сӧмын томиник топольяс шувгӧны ӧшинь улын, быттьӧ казьтылӧны ылі туйӧ мунӧм войтырӧс.

Ӧні на Анналӧн син водзын война кусан во. Быттьӧ вӧтын ставыс вӧлӧма. И абу дивӧ. Ӧд мыйта кад нин лэбыштіс-муніс.

Кыр йылын вӧлі пукалӧ Анна, видзӧдӧ лӧнь Эжва вылӧ. Друг кывтыд чукыль сайысь нырсӧ мыччис еджыд пароход. Шлопӧдіс гырысь кӧлесаяснас ва веркӧсӧ, ньӧжйӧник упкис-кайис визув паныд. Гашкӧ, дзонь час кыссис Анна керка весьтӧдз. Сэсся пароход мый вынсьыс тутӧстіс да крута кежис береглань.

Иван Анна котӧрӧн сорӧн сы дінӧ. Эз и тӧдлы, кыдзи изъя берегӧдз воис. Пароход сатшкӧма нин нырсӧ, пос лӧсьӧдӧны лэдзны. Йӧзыс пароход вылын жуисны кодзувкот мында. Но сиктӧ чеччисны этшаӧн, сӧмын некымын морт. Весьшӧрӧ пессис Анналӧн сьӧлӧмыс. Сы ордӧ некод эз во.

Воысь пӧвстысь Иван Анна тӧдіс соседсӧ, Павел Васьӧс. Сійӧ ньӧжйӧник, кӧстыльяс вылӧ мыджсьӧмӧн, кавшасис крут берег пӧлӧн. Пельпом саяс вещмешӧк, юрас — пилотка, кузь шынеля. И сӧмын кисӧ топӧдлӧм бӧрын Анна казяліс, мый Павел Вась кок пӧла. Быдсӧн йирмӧг босьтліс, кывйыс вошлі. Соседыс лӧня чӧвтіс:

— Нинӧм, Анна, ловъя тай-а, джагӧдім вӧрӧгӧс. А олӧмыд ладмас на.

Дерт, Павел Вась эз тӧд Анналысь шогалӧмсӧ. А тӧдіс кӧ, ловйӧн кольӧм йывсьыд эськӧ кывйыс эз бергӧдчы казьтыштны.

Рытланьыс Иван Анна петіс ӧшинь улас. Гожся шонді катовтіс вӧр сайӧ. Гӧгӧр вӧлі чӧв-лӧнь. Потшӧс сайсянь аддзис Павел Васьӧс. Сійӧ пукаліс кильчӧ вылас да чышкаліс-малаліс гудӧк. Паськыд морӧсас зилякылісны медальяс. Тӧдчис: мортыс гажакодь.

Павел Вась кокньыда лэптыштіс гудӧксӧ да здук мысти тӧдса сьыланкывлӧн горыс кывтіс нин лӧнь Эжва весьтын.

Павел Вась сьыліс чирӧм гӧлӧсӧн, юрсӧ гудӧк бердас пӧлыньтӧмӧн. Сьыліс быдӧнлы муса лӧз чышъян йылысь.

Потшӧс праслӧ бокын Анна кывзіс соседыслысь сьылӧм-ворсӧмсӧ да аддзис, кыдзи Васьлӧн чукыра чужӧм кузя гӧгыльтчисны гырысь синва войтъяс.

Кильчӧ вылӧ петіс Педьӧ Павла, Васьлӧн гӧтырыс. Небыдика плавгис верӧс пельпомъяс вылӧ шынельсӧ да пуксис орччӧн.

Тайӧ нор гудӧк шысьыс, шуда гозъялӧн ӧтлаасьӧмсьыс ок и шог лои Иван Анналы. Шог сыысь, мый коли дзик ӧтнас куим тополь улӧ. Синвасӧ чышкалігтыр Анна матыстчис пуяслань да дыр сулаліс на дінын. Морӧс вылас сэтшӧм деливӧ, кӧть юртӧ петляӧ сюй. А Павел Васьлӧн гудӧкыс сьӧлӧмсяньыс висьталіс лӧз чышъян йылысь...

Ӧтчыд, тайӧ вӧлі ар помын нин, Иван Анна садьмис торйӧн водз. Ӧшинь сайын — дзурс пемыд. Сьӧлӧмыс тіпкис-пессис морӧсас, быттьӧ висьталіс: талун мыйкӧ виччысьӧ тэнӧ, Анна. А гашкӧ, Петырыс воас? Либӧ Гриша сетас юӧр. Кӧзяйка шурк-шарк ломтіс пач, пелькӧдіс керка пытшкӧс. Абутӧм пызьторсьыс пӧжасис. Луныс кусі, а сы дінӧ некод эз во. То ӧти лёк дум волас-гӧгралас, то мӧд. Вежон мысти сиктса почтальон пыртіс Иван Анналы письмӧ. Дыр эз восьт. Поліс: гашкӧ, омӧль юӧр. Тіралана киясӧн разис гижӧдсӧ. Письмӧыс вӧлі кузь, некымын лист вылын.

«Чолӧм, Анна, гижа ме ылі мусянь. Думыштныд он куж — Дальньӧй Востоксянь. Россия помсянь. Гижа дыр чӧв олӧм бӧрын. Тэ, дерт, ёна нин виччысин месянь юӧр. Со и пукси гижны, Аннук. Веськыда кӧ висьтавны, сьӧкыд меным сёрнитны тэкӧд. Перӧ-ручкаыс киын тіралӧ, колана кывъясыс оз сюрны.

Война кустӧдзыс на миянӧс бергӧдісны мӧдарӧ. Став Россия-матушкасӧ вомӧналім, сӧмын кык вежон мысти воим татчӧ. Тэ, тыдалӧ, гӧгӧрвоин, мыйын делӧыс. Японечьяслы паныд. Меным войнаыс помасис эз тувсов лунӧ, а сёр арын. Тэ эн думайт, мый эляся. Сьӧкыдлунъяс дінад, тӧдан ачыд, велавлі томсянь. Но век жӧ татчӧ нуигӧн сьӧлӧмӧй эз вӧв места вылын. Войнаыслӧн ӧд помыс тыдаліс нин. Ставӧн гӧгӧрвоим: некымын тӧлысь мысти пеж вӧрӧгтӧ дзикӧдз чергӧдам. Мӧвпала вӧлі: мыйӧн воа Эжва бокӧ, медводз пидзӧсчаняся да чужан муӧс окышта. Ок и гажӧй быри.

Но ставӧн гӧгӧрвоим: японечьястӧ сідз-тадз он босьт, кодсюрӧлы быть ковмас юртӧ пуктыны. Миян туйыс чужанінӧ муніс тайӧ тышъяс пырыс.

Вӧлі пемыд вой на, кор кыпӧдчим. Ылын, кӧнкӧ енэж помас, тыдыштісны сопкаяслӧн мыгӧръясыс. Здук мысти зымӧбтісны пушкаяс. Юр весьтӧд чардыштісны-лэбисны вӧрӧглань снарядъяс. Югдандорыс уськӧдчим атакаӧ. Первойсӧ японечьясыд чӧв олісны. Тыдалӧ, налы чорыда веськалі. Но здук мысти, мыйӧн лоим матынӧсьджык, кутісны воча лыйсьыны. Мекӧд орччӧн котӧртіс миян взводысь татарин Сайфулин. Смел мортыс вӧлі. Бура дыр сыкӧд воюйтім. А тані, ылі муын, юрсӧ лои пуктыны. Уси другӧн, быттьӧ сійӧс кодкӧ сконйыштіс. Котӧртігмоз копыртчылі, а сійӧ эз нин лолав...

Налӧн окопъяслань нин кутім воны, кор кыськӧ ловзисны кык пулемёт. Оръявлытӧг мӧдісны сизьдыны. Ковмис пласьт усьны муӧ, юртӧ лэптыны он вермы.

Гымӧбтісны миян миномётъяс, парсалӧны-жуглӧны японечьяслысь траншеяяссӧ. Тадзи, мися, найӧс, тадзи. Этшаджык вир киссяс. Быдӧн сьӧлӧм вылын кокниджык лои отсӧг бӧрас.

Нетшыштчим му бердысь да водзӧ, вӧрӧглань. Тані и суис менӧ лёк рӧкыд. Быттьӧ кокӧ зорйӧн вачкисны, пемдіс син водзын. Нинӧм йылысь думыштны эг удит, сӧмын юковтіс мӧвп: мися, пом, тыдалӧ. Помнитышта ру пытшкын моз санинструктор Олялысь повзьӧм чужӧмсӧ, сійӧ мыйкӧ висьталӧ, кинас ӧвтчӧ, а ме нинӧм ог кыв. Сэсся садьӧй воши.

Не кӧ тайӧ тэрыб нылыс, ме гашкӧ, вирӧн сэні и ойді, либӧ вӧрӧгыд мӧдар югыдӧ мӧдӧдіс. Японечьясыд лёкысь водзсасисны, тӧдісны, мый пом воӧ налы. Пленад, висьталӧны, медым не сюрны, кынӧмнысӧ асланыс меч-пуртъясӧн вожӧдлывлісны.

Веськыда кӧ висьтавны, Анна, тайӧ тышсяньыс и олӧмӧй менам кежис мӧд туй вожӧ. Кор пласьт уси муӧ, отсӧг вылӧ воӧма Оля, миян санинструктор. Та йылысь сійӧ бӧрыннас нин меным висьталіс. Сӧмын на босьтчӧма кӧртавлыны бинтӧн, кыдзи японечьясыд миянӧс бӧр зырны мӧдӧмаӧсь. Со кутшӧм дзескыдінӧ веськавсьӧма миян. Мый вӧчны? Водзын — смерть локтӧ, Оля ки вылын ме, сы ни садь. Шыбитны ранитчӧм морттӧ, — ловйӧн оз кольны. Пышъян — нэмтӧ сӧвестьыд кутас йирны. Тадзи думайтӧма сэки санинструктор. Татшӧм здукъясад, Анна, тырвыйӧ петкӧдчӧ мортыдлӧн чужӧмбаныс. Бур, мый абу шӧйӧвошӧма нылыд. Кыскӧма менӧ бокӧ, матысса воронкаӧдз, да воча лыйсьыны заводитӧма автоматысь. А сэсся миян бара атакаӧ кыпӧдчӧмаӧсь, босьтӧмаӧсь сопкасӧ. Позьӧ шуны, смертьлӧн гыжъяссьыс перйис менӧ Оля.

Водзӧ гижны, Анна, зэв сьӧкыд. Ог и тӧд, кыдзи ставсӧ тэныд висьтавны. Ӧні думайта да, гашкӧ, бурджык вӧлі сійӧ тышас чергӧдчыны да. Но шулӧмаӧсь тай, судьбасьыд пӧ некытчӧ он пышйы.

Госпиталь бӧрын корси ме ассьым спасительӧс. Частьын на вӧлі служитӧ, демобилизуйтчан лун виччысьӧ. Сійӧ став йывсьыс и висьталіс. Кыдзи кыскӧма менӧ, гартӧма-кӧртавлӧма бинтӧн, лыйсьӧма менам автоматысь.

Ӧтчыд аддзысьлім, мӧдысь. Сійӧ ас йывсьыс висьталӧ, ме сідз жӧ. Чужлӧма-быдмылӧма Украинаса Кременчуг кар дорын. Батьыс учительӧн вӧвлӧма, усьӧма 1942 воын. Мамсӧ бомбаӧн виӧма. Ӧтка ныв. Чой ни вок сэсся абу. Ачыс вӧсньыдик, турун сі кодь. Кыдз, мися, тэ та сьӧкта мортсӧ петкӧдны вермӧмыд. А сійӧ нюммунӧ да шуӧ: «Ме пӧ не тэ гырся йӧзӧс тыш местаысь кыскавлі».

Сійӧ, дерт, меысь ёна томджык. Но сьӧлӧмыд тай вӧлӧм оз юась: сираси Оля дінас ме, Анна. Тӧда, мый лоа мыжа тэ водзын, а мый вӧчан. Кокъясӧй асьныс сы ордӧ нуӧны. Тадзи и чужи миян костын радейтчӧм».

Тайӧ кывъяс бӧрас Иван Анна муртса эз чашварт письмӧсӧ. Сэтшӧма дойдісны сьӧлӧмсӧ верӧсыслӧн кывъясыс. Но мыйкӧ кутіс тайӧ челядьлӧн кодь воськовсьыс. Бӧр шыльӧдіс чукрасьӧм листъяссӧ, чышкыштіс на вылысь синва войтъяссӧ. И бара Петырыслӧн гӧлӧсыс кыліс ылі муысь.

«Ме ӧд, Анна, ставсӧ зэв бура гӧгӧрвоа. Тӧда: тэныд оз ло кокни. Кык дой эм нин сьӧлӧмад — Ваня да Коля. И со нӧшта ме. Война вылӧ, дерт, ставсӧ бергӧдны оз позь. Кӧть, шуам, сійӧ кӧ эз ыпнит, ставыс эськӧ вӧлі мӧд ног. Но кора, ок кыдзи кора — гӧгӧрво кӧть мыйтакӧ менӧ.

Бура дыр ми аддзысьлім Олякӧд. Неважӧн локті сы дінӧ, а нылыд синсӧ оз лысьт лэптыны. Быттьӧ вежисны морттӧ. Юалі: мый нӧ, мися, лои? А сійӧ топӧдчис морӧс бердӧ, кыла, шлюпкыны-бӧрдны кутіс. Шуӧ: кага пӧ ме виччыся...

Со мый артмис миян костын, Анна. Бӧрынджык эг ӧти вой думайт та йылысь. Ставыс син пыр муніс. Чужан му, тэ, пиян. Ставыс гӧрддзасис ӧтлаӧ. Но кыдзи тайӧ гӧрӧдсӧ разьны?

Быдторйыс юрӧ воліс. Сеті аслым кыв: кольчча Олякӧд. Радейта ӧд ме сійӧс. Сэсся шыбита ӧмӧй батьтӧм-мамтӧм нывсӧ, коля ичӧт кагаӧн! Сё пасибӧ, мися, спаситӧмсьыд. Сӧвестьӧс, Анна, пеж войнаыс эз на помӧдз курышт, да та вӧсна и сыкӧд. Тӧда: тэ водзын ме кувтӧдз мыжа...»

Лигышмуні Анна, быттьӧ мыйкӧ пытшкӧссьыс ори. Лэдзчысис улӧс вылӧ, кӧсйис шогсӧ синваӧн пӧдтыны, да эз нин вермы. Бӧрдсьӧма, тыдалӧ, уна нёль вонад. Пукаліс, мӧвпаліс ас кежас. Быттьӧ кыз стенӧ зурасис. Ни бӧрӧ, ни водзӧ. Гӧгӧр кер, петан туйыс абу. Сӧмын ӧні Иван Анна помӧдз шогсӧ курыштіс, гӧгӧрвоис — виччысьны сылы некодӧс...

Шӧйӧвошӧмын моз оліс некымын лун. Весиг некытчӧ эз ветлы. Ас морӧс пытшкас дзебис став курыдсӧ. Эз-ӧ тайӧ лунъясас сук сьӧд юрсисӧ юковтны дзор пратьяс? Гашкӧ, и сэки, а гашкӧ, и пияныслӧн усьӧм-вошӧм бӧрын. Коді нӧ стӧча висьталас, кор Анналӧн едждіс юрсиыс.

Нывбаба сьӧлӧмыд шогалӧ кузя. Быттьӧ сьӧкыд дой, кӧсйӧ бурдны и оз бурд. Тадзи вӧлі Иван Аннакӧд. Быдсӧн сьӧдӧдіс мортыд, косьмис. Но пыдын, кӧнкӧ морӧс пытшкас, ӧзйис битор, мый ставыс тайӧ лёк вӧт. Быд рыт петавліс нӧрыс вылын сулалысь пуяс дінӧ да видзӧдіс ю сайӧ. Шлывгисны-пышйисны лунъяс, тӧлысьяс, тулыс вежис тӧлӧс, но некод эз зӧркӧдчы Анна керка ӧдзӧсӧ. А сійӧ пыр виччысис, эскис, мый кӧть медся ичӧтыс, Гриша, коді воши война помланьыс, аддзысяс да воас чужан сиктӧ.

Праздникъяс водзвылын Иван Анна асывсянь ноксис пач вом дорас. Шаньгаяс, пувйысь да тшакысь пирӧгъяс — ставыс артмис Анналӧн. Асыв помын, кор дзикӧдз нин югдыліс, кӧзяйка сывдліс мӧс вый, судзӧдліс пач боксьыс утка борд да тэрмасьтӧг мавтліс пӧсь шаньгаяс. Быд пӧжасиг куим шаньга либӧ пирӧг пуктывліс блюд вылын пызан вылӧ — пияныслы. Ачыс прамӧя нинӧм эз и видлыв. Унджыксӧ новліс матігӧгӧрсалы: то чӧсмӧдлас сы кодь жӧ пӧрысь йӧзӧс, то петкӧдас Павел Васьяслы.

Ӧти тувсовъя лун бара на вайис майшасьӧм Иван Анналы. Водз асывсянь енэжын ворсӧдчис югыд шонді. Сьӧкыда упкигтыр шлывгис зэръясысь пӧльтчӧм Эжва. Лун шӧр гӧгӧрын вӧлі на чӧв-лӧнь. Сэсся поводдя друг вежсис: кыськӧ войвылысь сикт весьтӧ ӧшйисны сьӧкыд кымӧръяс, заводитіс швичкыны-пӧльтны кӧдзыд тӧв. Енэжыс зумышмис, мӧдіс резны зэр тусьясӧн. Ышмӧм тӧв сьӧкыда довкйӧдліс ӧшинювса тополь пуяслысь вожъяссӧ, скӧрысь омляліс пач трубаын.

Рытгорув поводдяыс дзикӧдз дурмис. Шлявгис-зэрис ведраысь моз. Тӧв ӧвсьыны эз кӧсйы, нӧшта кутіс гымавны-чардавны.

Иван Анна сулаліс ӧшинь дорын да видзӧдіс улич вылӧ. Друг енэжыс топольяс весьтын быттьӧ шӧри поті, ыпнитіс яръюгыд биӧн. Мулань сявкнитісны посньыдик ӧгыръяс. Кыліс трачкӧдчӧм. Кӧзяйка повзьӧмысла чепӧсйис ӧшинь дорысь да чӧвтіс пернапас: «Свят, свят, свят». Но здук мысти пуяс весьтын бара югнитіс би кольта. Мыйкӧ швачнитіс, кылӧ, гымӧбтіс лёкысь. Анна керкаын би кусі. Кӧзяйкалы ковмис ӧзтыны карасин лампа. Тадзи и пукаліс Анна рытывбыд ӧшинь дорын, видзӧдіс, кыдзи омлялӧ ывла вылын скӧр тӧв, шлявгӧ зэр.

Асывнас, муртса на югдіс, Иван Анна йӧрӧ пырис монтёр. Дыр гӧграліс топольяс гӧгӧр. Мыйкӧ броткыштіс, куритчис здук-мӧд да веськӧдчис Анна керкалань. Гымакыліг пырис пытшкӧсас. Пуксис лабич вылӧ, синсӧ читкыртӧмӧн шуис:

— Пуясыд, Анна, мешайтӧны проводъясыдлы. Пӧрӧдавны найӧс колӧ...

— Кыдзи нӧ керавны? Проводтӧ вылӧджык лэпты... — велӧдіс Анна. — Тайӧ топольяссӧ менам Петыр на пуктыліс войнаӧдзыс. Медым пӧ быдмасны, кыдзи миян куим пи... А тэ керавны кӧсъян! Помалан ӧд менӧ дзикӧдз!..

Монтёр мыйкӧ нурбыльтіс вомгорулас. Сэсся клопнитіс ӧдзӧсӧн да петіс ывлаӧ. Иван Анна кватитіс чышъян да сы бӧрся. Пановтіс монтёрӧс, вомӧналіс туйсӧ.

— Тэ мый, Анна, выжывалан? — вежыньтчис зон. — Ноко, вай вешйы, меным некор.

Анна кватитіс пывсян бокын сулалысь зыр да скӧрысь лэптіс юр весьтас.

— Олӧмыд кӧ абу жаль, матыстчы. А меным воштыны нинӧм... Сӧмын матыстчы топольяс дінӧ!..

Иван Анналӧн синъясыс ӧзйисны, чышъяныс лэччис пельпом вылас. Монтёр сулалыштіс вомсӧ паськӧдӧмӧн да воши йӧрысь.

Иван Аннаӧс ме шуа Анна тьӧтӧн. Бура важӧн нин сыкӧд тӧдсаӧсь. Кор вола тайӧ сиктас, пыр кежала сы ордӧ.

Бӧръяысьсӧ пыралі кольӧм во. Сулаліс зарни ар. Дыр нимкодяси Анна тьӧтлӧн йӧрӧн. Быттьӧ ас кыӧм джодждӧра шевкнитӧма сэтчӧ. Тадзи топольяс мичмӧдӧмаӧсь кӧзяйкалысь керка гӧгӧрсӧ асланыс коръясӧн. Восьлала да пола торкны сӧстӧмлунсӧ.

Анна тьӧт пукаліс ӧшинь дорын, кысис.

— Но, карса гӧсть, — шеныштіс сійӧ кияснас. — Пуксьы, шойччы, а ме, час, самӧвар пукта. Горшыд, тыдалӧ, косьмӧ жӧ-а.

Дыр пукалім-варовитім. Пӧсь петтӧдз чай юим, Анна тьӧт ас пӧжалӧм кӧвдумъясӧн чӧсмӧдліс. Сэки кӧзяйка ас йывсьыс меным унатор висьталіс.

— Война бӧрас пыр скӧт дінын уджалі, — казьтыліс ньӧжйӧникӧн Иван Анна. — Киясӧй ӧд ӧні мыйыськӧ юкалӧны. Асьнымӧс эгӧ жалитӧй. Кадыс сэтшӧм вӧлі да. Тшыг кынӧм, пасьтавны нинӧм, йӧз оз тырмыны. Прӧклятӧй Гитлерыд ставсӧ пузувтіс.

Видзӧдан да, сиктсаяс эськӧ фронт вылысь воавны кутісны. Коді ранитчӧма, коді калека. Унаӧн бӧрсӧ эз бергӧдчыны. И менам...

Анна тьӧтлӧн гӧлӧсыс быттьӧ кытчӧкӧ сибдыліс-гӧрддзасьліс. Чышъян помнас сибӧдчӧ косӧдны вазьӧм синъяссӧ, шогыс сьӧлӧм бердас матын вӧлӧма. Векньыдик пельпомъясыс топалісны, кутісны сыркъявны-вӧрны.

Сӧмын ӧні ме казялі, кутшӧм ёна вежсьӧма Анна тьӧт бӧръя каднас. Ичӧтмӧма, косьмӧма. Бандзибсьыс чукыръясыс джудждаммӧмаӧсь, дзор юрсиыс гежӧд.

Кызӧктыштіс чышъянас, видзӧдліс мелань, быттьӧ шуис: эн пӧ дивит пӧрысь морттӧ.

— Тайӧ шогыс из моз морӧсын ӧшалӧ. Уджас сӧмын и ылавлан. Кыдзкӧ вунӧдчылан быттьӧ. Коркӧ висьмис миян лысьтысьысь, Микул Наста. Гортас куйлӧ, чеччыны оз вермы. А мӧсъястӧ лысьтыны колӧ, вердны-юктавны. Колхозса пред пикӧ воӧма: некодӧс скӧт дінӧ мӧдӧдны. Ачым шыӧдчи, вай, мися, отсышта. Гоз-мӧд тӧлысь ӧтнам тільси-мырси. Локта гортӧ да ки-кокӧс ог кыв. Пласьт уся вольпасьӧ. Он удит синтӧ куньлыны, бара нин югдӧ. Шойччан лун ни отпускъяс эгӧ корлӧй. Сэсся, дерт, кокньыдджык лои. Токӧн лысьтысьны кутім, еджыд халатъясӧн ветлӧдлам, кӧрымыд тырмӧ. Пыдди пуктӧны. Почётнӧй грамотаяс, деньгатӧ, козинъяс — ставсӧ медводз вичмӧдӧны. Меным морӧсӧ орден ӧшӧдісны. Со, мися, олӧмыд пуксис. Пенсия вылӧ петӧм бӧрын вит во на лысьтыси. Сэсся эг кут тай вермыны...

Сьӧкыда ышловзис, бергӧдіс мелань дзор юрсӧ. Нюммуныштіс.

— Ме ордӧ корасьны на волісны. Война бӧрас. Ӧлей Ёгорӧн шуӧны, миян сиктса. Петыр местаын конюкаліс. Серам петӧ: пырис, доз пуктіс пызан вылӧ, юыштам пӧ, Анна, сёрни эм. Ме, йӧюкыд, мӧвпышті, гашкӧ, мися, Ёгорыд пиян йылысь мыйкӧ тӧдӧ да. Висьтасьны кӧсйӧ. Мортыд ӧд фронт вывсянь. А сійӧ, лешакыд, ӧтлаасьӧм йылысь гаралӧ, муртса оз малась. Коколюкаӧн тодмышкалі. И ӧні ог каитчы...

... Тэрмасьӧмӧн восьлала град йӧр бокті. Морӧсын лолӧй оз тӧр. Окота бурмӧдны Анна тьӧтлысь сьӧлӧмсӧ.

Бӧръяысь аддзысьлігӧн Иван Анна корис менӧ туявны Гришасӧ. Мам уна во эз тӧд, кытчӧ пуктіс юрсӧ ичӧт пиыс. Думсьыс пыр виччысис, косьтіс асьсӧ. И со меным воис юӧр оборона кузя министерстволӧн архивысь. Кад воштытӧг ме петі туйӧ, Иван Анна ордӧ.

Зептын куйліс дыр виччысяна письмӧ, кӧні тӧдтӧм йӧз гижисны:

«Дона Анна Ивановна! Ёна корсьысьӧм бӧрын стӧча тӧдмалӧма, мый тіян пи, гвардияса радӧвӧй Попов Григорий Петрович, сьӧкыд тышын социалистическӧй Рӧдина дорйигӧн героическӧя уси 1945 вося апрель 25 лунӧ. Дзебӧма Альпыясын, Сакуомир сикт дорын».

Со мый ылнаын куйлӧ тэнад Гришукыд, Анна тьӧтка. Юрсӧ пуктіс ылі муын, Австрияын...

Ме пыри Иван Анна йӧрӧ. Тополь пуяс важ кодь на мичаӧсь, вежӧдӧны-сӧвмӧны. Матыстчи керка дорӧ, кыпӧдчи кильчӧ вылас. Но мый тайӧ? Ӧдзӧсын ӧшаліс ыджыд томан. Чотігтырйи матыстчис Павел Вась. Чолӧмасим.

— Кытчӧ нӧ петіс Анна тьӧткаыс? — юалі ме.

Павел Вась чышкыштіс тюрӧбтысь синвасӧ:

— Кувсис миян Аннукыд. Вежон кык сайын дзебим...

Кежим топольяслань, пуксим ас вӧчӧм скамья вылӧ.

— Чукӧстіс менӧ да шуӧ: вӧльнӧй светас пӧ ме абу нин дыр олысь. Ланьт, мися, Аннук, миянӧс унаысь на банйӧм шаньганад чӧсмӧдлан. Час, мися, пельшӧрла котӧртла. Пельшӧрыд, шуӧ, меным нинӧмӧн оз отсав. Бурдӧдны позьтӧм дойыс кымын во нин йирӧ-косьтӧ сьӧлӧмӧс. Ті пӧ, тайӧ гажа нӧрысас олысьяс, видзӧдлывлӧй пуяс бӧрсяыс, энӧ вунӧдӧй найӧс... пиян пыдди меным...