КОЙМӦД ПЫВСЯН

Кымынӧдысь нин Пашӧ Проньӧ вӧтасьӧ сійӧ важся, воймӧм стенма, лунвывлань неуна нёровтчӧм, потласьӧм керъя, асыввывлань ӧшиня пывсянсӧ. Быттьӧ бара пывсьӧны ӧтлаын и батьыс, сиктса ногӧн кӧ, Петрӧ Пашӧыс, и ичӧтик Проньӧ аслас вокъясыскӧд. Корӧсясьӧны вӧрысь неважӧн на вайӧм юртӧ кольмӧдысь чӧскыд дука небыд корӧсьӧн. Батьыс пывсян гор вылас ичӧтик кӧшӧн ырӧш на койыштлывлӧ. Мед пӧ чӧскыдджык дука вӧлі пывсян пытшкас да мед пӧ и пывсьӧм бӧрас миян ловъяс вылын вӧлі кыпыдджык. А сэсся пӧттӧдз корӧсясьӧм бӧрын киськасьӧны кӧдзыд ваӧн да петӧны ӧта-мӧд бӧрся пывсян кӧджӧ пасьтасьны. И друг ставыс тайӧ кытчӧкӧ ӧти здукӧн вошӧ...

Садьмӧ Пашӧ Проньӧ аслас карса патераын да и мӧвпалӧ, мый водзын нӧ эськӧ вӧтасис важся пывсянсӧ. А збыльысь ӧд сідзи и вӧвлі. Школаын на велӧдчигӧн ичӧтик Проньӧ пыр виччысьлывліс субӧта лунсӧ. Эз сӧмын сы вӧсна, мый мӧд лунас оз ков вӧлі мунны школаӧ. Субӧта рытланьыс сиктын лӧньліс вежонся уджлӧн горыс, помтӧг ноксьӧмыс. Сикт пасьтала пондылісны тшынӧдны пывсянъяс. А татчӧс сынӧдыс тырліс тшын кӧра аслыспӧлӧс дукӧн, кодӧс сэтшӧма радейтліс ичӧтик Проньӧ.

Мый сэсся, вежонся удж бӧрын позьӧ недыр кежлӧ и личӧдчыштны, шойччыштны быд лунъя тӧждысьӧмсьыс. Дерт, сиктад шойччӧмыд оз артмы и вӧскресенньӧын. Горт гӧгӧрад век нин кутшӧмкӧ удж виччысьӧ. Но позьӧ дырджык вальмасьны вольпасьын. Сэсся ньӧжйӧник, тэрмасьтӧг босьтчыны мыйкӧ вӧчны. А челядьыдлы, дерт, вӧля. Лунтыр позьӧ ризъявны.

Ичӧтик Проньӧ сэки некымынысь петавліс пывсянас. Видзӧдіс, кыдзи батьыс ломзьӧдӧ пывсян горсӧ кыдз пу пескӧн, кыдзи пывсян пытшкӧсыс вочасӧн тырӧ тшынӧн и сійӧ ӧдзӧсӧдыс да пӧтӧлӧк весьтас вӧчӧм ичӧтик розьӧд заводитӧ пуркйыны-петны ортсӧ. Батьыс нӧшта на лӧдсалыштас пывсянсӧ, а сэсся ва пельса да корӧсь дасьтігмоз ваймӧдас сійӧс. Коркӧ дыр мысти нин, кор изъя гора пывсянысь петас медбӧръя чадыс, сійӧ горӧдас аслас зырымбедьяслы:

— Пиянъяс, вайӧ петамӧй. Кӧдзалӧмсӧ огӧ кутӧй виччысьны. Миян бӧрын ӧд бара на пывсьысьяс локтасны. Мед и налы жарыс кольыштас.

И со Проньӧ вокъясыскӧд кианыс паськӧм тубрасаӧсь восьлалӧны бать бӧрсяыс пывсянлань, коді град йӧр помын, увтасінланьын. Медводз батьыс пывсянӧ пыригмозыс мыйкӧ шӧпкӧдыштас ас кежсьыс вомгорулас. Сэсся койыштас кӧш мӧд гор пытшкас, гор вылас да калькӧдыштас недыр кежлӧ пывсян ӧдзӧссӧ, мед бӧръя тшын дукыс петас. Та бӧрын нин Петрӧ Пашӧлӧн быдтасъясыс полӧмпырысь восьтӧны пывсян ӧдзӧссӧ. Пырӧм бӧрын найӧ пыр жӧ заводитӧны йӧжгылясьны жарысла да кодсюрӧ весиг ляпкӧдчӧ джодж бердас.

Проньӧлы медъёна, дерт, волывліс сьӧлӧм вылас корӧсясьӧмыс. Батьыс, пияныслӧн жар дінас велавтӧдз, дасьтӧ пӧсь да кӧдзыд ва, кӧтӧдӧ корӧсьсӧ... Сэсся найӧс гор весьтас кутігӧн некымынысь койыштӧ доналӧм из вылас кӧш тыр ва, мед бурджыка пӧжсяс корӧсьыс.

Пывсян горйыс пыр жӧ быттьӧ ловзьӧ. Заводитӧ гораа мый вылӧ кӧ норасьны, ышлолавны, чискыны, трачкӧдчыны. А сэсся гор весьтын кыпӧдчысь пӧсь руыс ыркнитӧ вывлань да вочасӧн тыртӧ ставнас пывсянсӧ. Сэки он нин вермы пукавны лабич вылад. Быть лоӧ ляпкӧдчывны. Сэтшӧма пӧсь руыс сотӧ юртӧ, мыштӧ, горштӧ. Кодсюрӧ жарсӧ озджык вермы терпитны да весиг петӧ пывсян кӧджӧ. Батьыс сӧмын сералыштӧ на вылын:

— Но и пывсьысьяс! Жарсьыс повзинныд!

А сэсся ставӧн заводитӧны швачкыны-корӧсясьны. Бать медвылын. Мукӧдыс улынджыкӧсь. Недыр нӧрӧвитыштӧм бӧрын батьыс нӧшта на койыштас гор вылас кӧш-мӧд ва, и бара кодкӧ ичӧтджык пиысь ляпкӧдчылас джоджас.

Быд пывсигӧн Проньӧ аддзӧ батьыслӧн яй вылысь уна сикас дой. И ки-кокас, и ӧти пельпомас, и мышкас. Быдысь сылы овлывлӧ жальсьыс-жаль батьыс. Сійӧ коркӧ вӧлӧма ыджыд война вылын. И тайӧ войнаыс кольӧма сылӧн яй вылӧ ассьыс нем жалиттӧм пасъяс. Мукӧддырйи поводдя вежласигӧн войнас батьыс заводитӧ негораа ойзыны. Бара, тыдалӧ, висьмисны, кутісны ёнтыны война кадся дойясыс. Проньӧлӧн мамыс сэки мавтӧ батьыслысь дойяссӧ кутшӧмкӧ аслыссикас сорасӧн, сійӧс турунъясысь велӧдліс вӧчны Проньӧлӧн пӧчыс на. Да и батьыс неуна чотыштӧмӧн ветлӧдлӧ. Жугӧдӧм пельпомыс дзоньвидзасьыс неуна ляпкыдджык. Со ӧд мый вермисны вӧчны мортыдкӧд кутшӧмкӧ кӧрт торъяс. Бур, госпитальясын зэв дыр куйлӧм бӧрын ловйӧн на гортӧ воӧма. А эськӧ Проньӧ эз и вӧв свет вылас.

Сійӧ корсюрӧ юасьлывліс батьыслысь война йылысь. Но мӧдыс эз ёна радейтлы висьтасьны, кӧть эськӧ «За отвагу» да мукӧд медаль вайлӧма аскӧдыс.

— Нинӧм тэд тӧдны та йылысь, пиукӧй, — шулывліс сӧмын. — Быдман да гӧгӧрвоан ставсӧ. А бурджык, мед сэсся некор нин эз вӧв войнаыс.

...Пывсян бӧрын ньӧжйӧник ышкиг-пушкигтырйи ставӧн руньгӧны гортлань. Но бать кольччывлӧ на пывсянӧ. Идралӧ пывсян пытшкӧссӧ, ветлӧ юкмӧс дорӧ содтӧд вала, мед нывбабаяслы петігкежлӧ ставыс вӧлі дась. Та бӧрын нин пырӧ керкаӧ.

А сэсся, ставлӧн пывсянысь воӧм да неуна шойччыштӧм бӧрын, пуксьӧны пызан сайӧ тшай юны. Проньӧ зэв ёна радейтліс пывсянбӧрса пызан сайын тайӧ пукалӧмсӧ. Ставныс банйӧм чужӧмаӧсь, лӧньӧсь. Пывсяныс небзьӧдӧ оз сӧмын лысьӧмтӧ, но и сьӧлӧмтӧ, кыпӧдӧ ловтӧ. Мам-бать негораа варовитӧны ас костаныс талунъя да водзӧ олӧм йылысь. Сэк кості пыр и кыптывлӧ сёрни, быдмасны да мыйӧн лоасны ныв-пиыс, кӧні кутасны овны-уджавны. Мукӧддырйи татшӧм сёрниас сюйсьӧны и Проньӧлӧн вокъясыс, и ачыс Проньӧ мыйкӧ ассяньыс содтӧ. Пиянъяссӧ кывзыштӧм бӧрын бать сӧмын нюмъёвтыштлӧ, сэтшӧм небыличаясӧн кажитчӧны сылы, верстьӧ мортлы, челядьыслӧн аскиа йылысь мӧвпъясыс. А сэсся дзебӧ нюмсӧ да кывкӧрталігмоз шуӧ:

— Но мед инӧ тіян ног и лоӧ. Олӧмыс тай со пыр вежсьӧ. Мый эг чайтлӧй, сійӧ и лои. Гашкӧ, и тіян шуӧмъясныд збыльмасны.

Бӧрынджык нин, кор ачыс Проньӧ да сылӧн вокъясыс быдмисны да овмӧдчисны карӧ, зілисны корсюрӧ, но пырджык субӧтаӧ, волывлыны гортаныс, бать керкаӧ, медым бара ӧтлаын пывсьыштны, корӧсясьыштны чӧскыд дука кыдз пу корӧсьӧн, а сэсся коркӧя моз пукалыштны пызан сайын. Сэки нин жарсӧ пывсянас кутіс сетны вокъясыскӧд Проньӧ. Батьыс, Петрӧ Пашӧ, удитӧма коркӧ кості и гӧрбыльтчыштны, и чужӧмыс чукырӧссьӧма, и юрыс эзысь кодь дзор юрсиясӧн тырӧма. Ӧні сійӧ ачыс эз вермы терпитны ён жарсӧ.

— Кольны кутіс, пиянъясӧй, менам кадыд, — шулывліс. — Абу нин ме важся кодь. Он тай и тӧдлы, пӧрысьман да пакталӧ-вошӧ кытчӧкӧ вын-эбӧсыд.

Но пывсян бӧрын пызан сайын пукалігӧн батьыс важ моз быттьӧ петкӧдчывліс пияныслы томӧн. Чукыръясыс сэки моллясьлісны. Бан бокъясыс банйылісны-гӧрдӧдыштлісны. Синъясыс коркӧя моз томмывлісны. Со ӧд мый вермӧ вӧчны пывсяныд мортыдкӧд. А пияныс сэк кості кыпӧдлывлісны пызан вылӧ быдсяма гӧснеч, лэптывлісны и вина доз. Петрӧ Пашӧ эськӧ оз вӧлі ёна грекуйтчывлы курыдторнад. Но тайӧ пӧрйӧ шулывліс: пывсян бӧрын пӧ абу грек. И бара пызан сайын муніс ӧнія и водзӧ олӧм йылысь рытывбыд негораа сёрни. Коркӧ сёрӧнкодь нин водавлісны вольпасьӧ. Ӧд татшӧм аддзысьлӧмъясыс ӧні эз нин сэтшӧм тшӧкыда овлывлыны. И пывсян бӧрын пызан сайын пукалігъясӧ кыдзкӧ бара быттьӧ ловзьыліс коркӧяыс. Воӧм пияныс, кӧть асланыс котыръясӧн нин олӧны, бара кылісны бать керкааныс асьнысӧ асланыс гортын. Бара небзьывлісны налӧн сьӧлӧмъясныс. И унатор йылысь сэки удайтчывліс сёрнитны. Быттьӧ эз и вӧвлыны Петрӧ Пашӧ пиянлӧн бокын олӧм воясыс. Быттьӧ ставыс коли важкодь.

Но сэсся коркӧ дзикӧдз важмис да пӧрысьмис код тӧдас кор стрӧитлӧм пывсяныс. Сиктса ӧти гожӧмӧн отсалісны кыпӧдны Петрӧ Пашӧлы важ сораснас выль керка, тшӧтш тшуписны и выль пывсян. Сэк жӧ война вылын унаысь ранитчылӧм Петрӧ Пашӧлы эз нин дыр удайтчы пывсьыны-мыссьыны выль пывсянас. Коркӧ со тадзи жӧ ӧти субӧтаӧ Петрӧ Пашӧ лӧсьӧдчис пывсян ломтывны, гашкӧ пӧ, пиян воласны. Но пывсянсӧ ваймӧдӧм бӧрын нин друг кутіс бытшкыны олӧма мортлӧн сьӧлӧмыс. Проньӧ вокъясыскӧд сійӧ субӧтаас мыйлакӧ эз слӧймыны волыны бать-мам дінас. Тӧдӧма кӧ эськӧ вӧлі, мый Петрӧ Пашӧлы, вӧвлӧм фронтӧвиклы, оз нин удайтчы пывсьыны медбӧръяысь сыӧн ломтӧм пывсянас...

Но сэки, батьыс кулӧм бӧрын, Проньӧ тшӧкыдджыка кутіс волывлыны сиктас пӧрысь мам дорас. Кӧть эськӧ сійӧ эз ӧтнас коль. Мамыскӧд ӧтлаын олісны Проньӧлӧн ичӧтджык чоя-вока. И век жӧ кар серти ӧні сійӧс гортыс ёнджыка кутіс кыскыны ас дінас. Карса шума-зыка олӧм бӧрын окота вӧлі и пывсянын корӧсясьыштны, и пызан сайын пукалыштны да пӧттӧдз сёрнитыштны матыссакӧд, и вӧр-ваті келалыштны.

Проньӧ чайтіс, батьыслӧн кыпӧдӧм пывсяныс сё во на кутас сулавны. Ӧд сэтшӧм зумыд керйысь сійӧс вӧлі тэчӧма, чайтліс, нэм помыс налӧн абу. Но вӧлӧмкӧ тай пывсяныд ӧдйӧджык сісьмӧ керка сертиыд. Торйӧн нин джоджыс да улыс керйыс. Гашкӧ, сы вӧсна, мый ассьыс став дзоньвидзалунсӧ сійӧ зільӧ сетны мортлы да кокньӧдӧ сылысь дойяссӧ, кузьдӧдӧ сылысь олӧмсӧ. А ачыс сэк кості тӧдлытӧг пӧрысьмӧ. Оз вӧлӧм ов пывсяныд морт нэм чӧжыд. Со и важмыны кутіс да коркӧ кості дзикӧдз пракмуніс мӧд пывсяныс.

Сэки Проньӧлӧн Васьӧ вокыс, коді уджаліс сиктса стрӧитчан бригадаын, босьтчис кыпӧдны выль, коймӧд пывсян нин. Тӧкӧтьӧӧн и тшупис веретяысь катӧдӧм пожӧмысь. Тшупис ыджыдӧс, бур семья вылӧ артыштӧмӧн. Кӧть эськӧ Васьӧыс мамыскӧд олігӧн эз слӧймӧдчыв гӧтрасьны. Водзджыксӧ раминик детинаыд мыйкӧ виччысис ли мый ли. А сэсся кватитчис да, ас коддьӧм нывъясыд важӧн нин верӧс сайӧ удитӧмаӧсь уйкнитны. А томджыкыд томӧс жӧ и корсьӧ. Сідзи сэсся и эновтчис. Кӧть эськӧ мамыс тшӧкыдакодь дольлывліс, мед пиыс вайӧдас кодӧскӧ: меным пӧ, пӧрысь мортлы, сьӧкыд нин та ыджда керкатӧ чышкыны-мыськыны.

Но Васьӧ сӧмын дӧзмывліс мамыслӧн шуасьӧм вылас. А гажакодь кӧ вӧвлі, и синваыс на петыштлывліс шудтӧм олӧм вылӧ норасигӧн. Збыльысь, Васьӧ вокыс эз вӧв ёна дӧвӧлен аслас олӧмӧн. Уджаліс-мырсис, зілис унджык нажӧвитны. Но видз-му овмӧсса удж помсьыд гырысь сьӧм эз вичмывлы. И кутшӧмкӧ сэсся бурланьӧ вежсьӧм сылӧн олӧмын сідзи эз и лолы. Та вӧсна, гашкӧ, и висьӧдчыштны кутіс быдсяматор йывсьыс майшасигмоз мӧвпалігӧн. А сэсся батьыс моз жӧ Васьӧыслӧн висьмис сьӧлӧмыс и кості ковмис мунны мӧдар югыдӧ. Весиг врачьяс нинӧмӧн эз вермыны отсавны.

Ӧти кадӧ, кор Васьӧыс ловъя на вӧлі, а Иринь чойыс ас семьяӧн нин овмӧдчис, Проньӧ корсюрӧ кутіс вайӧдлывлыны аскӧдыс карса гӧсьтъясӧс, ассьыс бур тӧдсаясӧс. Найӧ, дерт, гӧснечтӧг эз волывлыны. Луннас векджык келалісны вӧр-ваті, рытнас бурпӧт пывсьылісны, а сэсся пызан сайын пукалігӧн ошйысьлісны асланыс карса олӧмӧн. Проньӧ кывзывліс карса ёртъяссӧ, корсюрӧ налӧн висьталӧм дінӧ мыйкӧ ассьыс содтывліс. Сэки сійӧ пыр жӧ казявліс, мый пывсян бӧрад да вина румка саяд ёнакодь содталӧны найӧ, висьталӧны збыльсӧ и абусӧ, но нинӧм эз шулывлы та вылӧ. Мый сэсся кольмӧм юра войтырыдлы и шуан. Кывзӧны кӧ найӧс, и бур.

А Васьӧлӧн ӧзйывлісны синъясыс карсалысь висьтасьӧмсӧ кывзігӧн. Гӧсьтъясыд казявлісны Васьӧлысь татшӧм видзӧдлассӧ да медбӧрын шулывлісны:

— Эновт ставсӧ, мунам миянкӧд. Мый тэ аслад киссьӧм сиктсьыд эн аддзыв. Корсям тэныд и бур удж, и мича гӧтыр.

Сэки Проньӧ ошкывліс жӧ ёртъясыслысь тайӧ мӧвпсӧ да сюся видзӧдлывліс вок вылас, мый сійӧ вочавидзас. Но мӧдыс векджык чӧв оліс либӧ медбӧрын кӧсйысьліс накӧд жӧ и мунны.

Но мӧд асывнас водз чеччӧм бӧрын, кор гӧсьтъясыс узьӧны на вӧлі, Васьӧ корліс ас дінас Проньӧӧс:

— Кывзы, тӧрыт тай мый йылысь сёрнитлім да мый ме кӧсйылі, вай вунӧдам ставсӧ.

Сэсся чӧв ланьтлывліс да содтыліс:

— Некытчӧ нин татысь ог мун. Тані меным шуӧма овны, тані и ола нэм помӧдзыс. А карад олӧмыд ӧд кодлы кыдзи на удайтчас. Казялі тӧрыт, мый тэнад ёртъясыд радейтӧны жӧ ошйысьыштнытӧ.

Проньӧ весиг гӧрдӧдыштліс тайӧ кывъяс бӧрас. Сідзкӧ, абу жӧ тамыш синма вӧлӧма сылӧн вокыс, кужис кӧ и карсаӧс гӧгӧрвоны. А код тӧдас, гашкӧ, Васьӧыс и прав. Та бӧрын карӧ мунӧм йылысь сёрниясыс помассисны.

Васьӧ кулӧм бӧрын Проньӧ сӧмын корсюрӧ нин лэччывліс чужан сиктас, бать-мам керкаас. Карыс пыр ёнджыка манитіс сійӧс. Кӧть эськӧ вӧлі сэтшӧм окота эновтны ставсӧ да веськыда пышйӧмӧн пышйывны ас сиктӧ. Но пыр мыйкӧ торклывліс.

А мам-бать керкаас волывлігӧн орччӧн олысь Иринь чойыс пыр и ломтывліс сылы пывсян. Тайӧ пӧрйӧ Проньӧ ӧтнасӧн нин петавлывліс пывсьыны. Зятьыс эз радейт жарсӧ. А ачыс сійӧ тэрмасьтӧг пӧрччысьліс, пуксьывліс лабич вылӧ да казьтывліс матыссаяссӧ, кодъяс эз нин вӧвны ловъяӧсь да кодъяскӧд удайтчывліс пывсьыны куимнан пывсянас: и батьсӧ, и воксӧ, и чожиня-чожсӧ. Сэсся тэрмасьтӧг пӧттӧдз корӧсясьліс, лэдзлывліс ас вывсьыс став карса няйтсӧ. И бара сы водзын тайӧ здукъясас сувтлывліс ас сиктыслӧн воддза и ӧнія став олӧм-вылӧмыс. Кымынӧн олісны сы помнитігӧн тані, эскисны бурас, тӧлка-лада олӧмас, но унджыкыслӧн этша мый збыльмис. И сійӧ ачыс со абу нин том. Код тӧдас, дыр-ӧ колис овны. Кӧть эськӧ и оз на пӧрысьӧн асьсӧ лыддьы. Но эз жӧ и сылы удайтчы став кӧсйысьӧмыс.

Пывсянысь петӧм бӧрын тэрмасьтӧг пасьтасьлывліс. Бара удайтчис пывсьыштны пывсянын, кокньӧдыштны ловсӧ. Аски бӧр колӧ карӧ. Код тӧдас, кор сэсся удайтчас волыны да пывсьыштны тайӧ коймӧд пывсянас. Код тӧдас. Збыльысь, сэтшӧм окота ӧд эськӧ тшӧкыдджыка волывлыны ас сиктас. Но оз тай пыр удайтчывлы. И ӧні сиктӧ волігъясӧн Проньӧ шогпырысь мӧдӧдчывліс карлань. Кажитчыліс сэки, мыйкӧ зэв ыджыдтор воштіс сійӧ да код тӧдас сюрас оз вошӧмторйыс, кокньӧдас оз сиктӧ тайӧ волӧмыс сылысь ловсӧ.