КОДНЫС ЁНДЖЫКА ПОВЗИСНЫ?

Ошкыдлӧн пасьыс небыд, да гыжйыс лэчыд. Да и тушанас природаыс сійӧс абу ӧбӧдитӧма, вӧв сьӧкта лоӧ. А пельклун йывсьыс и сёрнитны немтор: кӧсъяс кӧ, любӧй мортӧс суӧдас. Да и войвылын олысь зверъяс пиын медся ён. Та вӧсна, колӧкӧ, и Топтыгиныд вылын нырӧн ветлӧ, вель частӧ путкылялӧ вӧрысь мыръяссӧ, лэдзӧ кучикъяссӧ медкыз пуяслысь. Пӧкӧритӧ йӧраясӧс, вӧвъясӧс, мӧсъясӧс. Ошйысьӧ аслас выннас.

Кӧть и удал да ён сійӧ, но мортысь полӧ, пырджык старайтчӧ усйысьны, саймовтчыны йӧз синъяс улысь. Тӧдӧ, буракӧ, мый Степанкӧд либӧ Иванкӧд бурджык не паныдасьны. Торъя нин, мортыс кӧ пищаля либӧ чера. Сэки нин некутшӧм ёнлун ни лэчыд гыжъяс оз отсавны.

Олӧмтӧ вермасны босьтны донтӧм донысь. Он удит вынтӧ петкӧдлыны, чергӧдчан ачыд.

Тӧлын и гожӧмын пася Микайлӧысь унаӧн полӧны — вӧралысьяс и вотчысьяс. Да и кыдзи он пов, кор ичӧтдырсяньыд тэнӧ кутасны повзьӧдлыны тайӧ звернас, коді быттьӧкӧ быд морт вылӧ дась уськӧдчыны. Мӧдарсянь кӧ босьтны, кор аддзан кытыськӧ дом йылын видзан ошкӧс, видзӧдан, кыдзи сійӧ кужӧ йӧктыны да дурны, тешитны йӧзсӧ — гырысьлӧн и челядьлӧн петас серамыд. Ме кӧть быд ар ветлӧдла вӧръясті, а Топтыгинкӧд эг на паныдасьлы.

Но менам юрын эмӧсь уна висьтъяс, кодъясӧс кывлі Микайлӧ Ивановичкӧд паныдасьлысьяссянь. Тані буретш татшӧмторъяс йывсьыс и кӧсъя висьтавны.

* * *

Василий Петрович, коді кызь воысь дырджык лесникаліс, гожӧмнас кытшовтӧма ассьыс угоддьӧяссӧ. Рытъявылыс нин мӧдӧдчас гортас. Воас Егӧс ю дорӧ, коді тулыснас ыджыд да визув, а гожӧмнас — шор кодь ичӧт. Кӧсъяс юыштны, но оз удит, посньыдик кыдзьяс костысь петас ош. Аддзас виччысьтӧм гӧсьтӧс, сувтас бӧр кокъяс вылас. Ёна кодь повзяс олӧма морт, чер ни пищаль сьӧрсьыс абу, бедь сӧмын киас. Пышъян — суӧдас. Мый вӧчны? Ош видзӧдӧ сы вылӧ гырдмӧм ичӧтик синъяснас, оз уськӧдчы ни оз пышйы.

Тадзи сулалісны паныдӧн вель дыр. Ош ӧтар ю бокас, лесник — мӧдарас.

И сэки пикӧ воӧм морт, тӧдӧмысь, ки-кокъясыс аслас дзӧрисны повзьӧмысла, заводитас видзӧдны ошлы веськыда синмас. Ог тӧд, тайӧ-ӧ отсаліс, но повзьӧдчысь звер друг шыбитчӧма бӧрвыв и мый вынсьыс заводитӧма пышйыны.

«Батьӧ на меным висьтавлывліс, мый некутшӧм звер оз радейт, кор видзӧдан сылы синъясас, гашкӧ, гӧгӧрвоӧ, мый тэ он пов сыысь», — ошкӧд паныдасьлӧм бӧрын висьталіс лесник.

— Но тэ ӧд и ачыд повзин?

— Сы йылысь Микайлӧ Иванович сӧмын тӧдіс. Пышйи кӧ, мӧд делӧ, — мудера лапйӧдліс синъяссӧ Василий Петрович.

* * *

А вот Петровичлӧн тӧдсаыс, коді ӧні на олӧ-вылӧ аслас чужан сиктын, быдса верст пышъяс Топтыгинсьыд. Коді сійӧ да кыдзи шуӧны-вӧйпӧны, эн дивитӧй, ог висьтав. Абу лӧсьыд бур мортсӧ янӧдны. Но, а вичсӧ позьӧ казьтывны: Ӧльӧксеевичӧн сійӧс ыдждӧдлӧны. Ыджыд тушаа, ён ныръяса, сёрнитігас неуна мыкталыштӧ.

Ӧльӧксеевич босьтас кык лун кежлӧ вӧлӧга, лаз мышкас ӧшӧдас чер, пельпом вылас пуктас куран да коса и мӧдӧдчас Емваль йылӧ видз пуктыны. Кадыс вӧлӧма зэв на водз, а местаӧдз абу матын, матӧ куим час вӧрса туйӧд колӧ восьлавны, няйтсӧ и нюрсӧ талявны.

Кор нин матыстчыны кутас аслас видзьяслань, туй вылын тыдовтчас ош. Локтӧ паныд, юрсӧ муӧ ӧшӧдӧма.

Ӧльӧксеевичлӧн мышку кузяыс пыр жӧ кӧдзыд йирмӧг кутіс гуляйтны. Бергӧдчас и мый эм выныс ставсӧ лэдзас кокъяс вылас. Куран да коса лэбзясны пельпом вывсьыс. Пышйӧ медся тэрыб вӧв моз. Оз лысьт весиг видзӧдлыны бӧрас, колӧкӧ, ошкыд дзик нин матын, он и тӧдлы, сьӧкыд лапанас гӧститӧдас.

Котӧртас вель ылӧдз, гашкӧ, эськӧ гортӧдзыс пышйис, но бырӧма эбӧсыс. Сэки дум вылас усьӧ лаз мышкас ӧшалысь черыс, тэрмасьӧмӧн кватитас сійӧс, сэсся саймовтчас кыз пу сайӧ, виччысьӧ повзьӧдчысьӧс.

Видзӧдлас туй вылӧ, кыті сӧмын на пышйис, а сэні некутшӧм ош абу. Колӧкӧ, сійӧ Ӧльӧксеевич моз жӧ пышйӧ ачыс.

Тані нин сьӧкыд вензьыны, кодныс ёнджыка повзисны.

* * *

Автобусын тыр йӧз: нывбабаяс и мужичӧйяс, олӧма войтыр и том йӧз. Пестеръясысь да кӧрзинаясысь ӧтдор кодсюрӧ том йӧз пиысь босьтӧмаӧсь и пищальяс. Вермас ӧд и, тшак да пувйысь кындзи, сьӧла-тар сюрны. Да и ружйӧнад гажаджык вӧрад, пыр нин тӧварыш.

Матӧ нелямын километр гӧгыльтӧдіс вотчысьясӧс ыджыд автобус. Дивъя тадзнад ветлыны, мудзӧм пыдди шойччан. Воим места вылӧ, и автобус ӧти здукӧн тыртӧммис. Ставӧн разӧдчалісны паськыд ягъясӧ, ӧтикъяс — тшакла, мӧдъяс — пувла.

Ми колим кыкӧн: Захар да ме. Захар важӧн нин бритчӧ, регыд кызь вит арӧс тырас. Ён, ыджыд, турун додь ас вылас вермас кыскыны. И сёрни вылас востер да збой, кывъясысла зептас оз пырав. Мӧдӧдчим тракторнӧй туй кузя, кыдз позьӧ ылӧдзджык, кытчӧ омӧльджыка веськавлӧны вотчысьяс.

Ме пищаля, рюкзака. Захарлӧн сӧмын ыджыд кӧрзина, кытчӧ куим ведра вотӧс позьӧ пуктыны. Ас сертиыс и дозйыс.

Мунам, шмонитам. Нимкодясям арся лышкыд парманас. Воим нюр дорӧ, коді нюжӧдчӧма код тӧдас кытчӧдз.

— Адӧй, адӧй, пувйыс мыйта, коктӧ пуктыны некытчӧ, — радліс сійӧ да ӧдйӧ заводитіс копрасьны. И ме рюкзакысь перйи кӧрзина.

— Вотчыны кӧ и вотчыны.

Захар, тыдалӧ, мыйкӧ казяліс, кутіс корны менӧ ас дінас.

— Кодкӧ со кӧмтӧг ветлӧдлӧма.

Косьмӧм няйт вылын збыльысь тыдалісны кок туйяс. Сӧмын эз мортлӧн, а гӧна пася кӧзяинлӧн. Гыж туйясыс омӧля нин тӧдчисны, тыдалӧ, лун вит сайын таті ветлӧдлӧма.

Кор ме висьталі, кодлӧн тайӧ кок туйыс, Захарлӧн синъясыс ыдждісны, калькнитіс вомсӧ, чужӧм вылас быдӧн вежсис.

— Збыль али мый? Колӧкӧ, кӧнкӧ матын ошкыд? — И вель унаысь кыйкнитліс гӧгӧр. — Пуляыд нӧ эм абу кӧть?

— Эн пов, татчӧ сійӧ оз лок, — бурӧдышті повзьысь мортӧс ме.

— Кор нӧ Семен луныс? Ошъясыд пӧ сэки гуляйтӧны, ӧтчукӧрӧн ветлӧны. Лёкӧсь.

— Бурджык лоӧ, вотчан кӧ, а то дозйыд оз тыр, — шмониті ме.

Захар мыйкӧ дыра бара на гоннялыштіс, сэсся вӧлисти копыртчис пув розъяс дінӧ.

Миянсянь дзик матын чипӧстіс сьӧла. Сылы вочавидзис мӧд... Пищаля мортлы тайӧ и колӧ. Пыр жӧ вуніны сярвидзысь пув чукӧръяс.

— Тэ нӧ кытчӧ? — веськӧдчис Захар, быттьӧ тшӧтш кӧсйис вӧтчыны ме бӧрся.

— Вотчы, регыд локта. Сьӧлаяс со чипсасьӧны. — Ӧні вӧралысьтӧ некутшӧм вын нин оз вермы кутны: ни Захарлӧн шӧйӧвошӧм синъясыс, ни пӧльтчӧм пув розъяс.

Регыд кӧсйи ветлыны, да сьӧлаясыд ылӧдлісны, матӧ километр нуисны менӧ ас бӧрсяыс. Ог на удит матыстчыны пу дорӧ, кытчӧ пуксяс пӧтка, а сійӧ бара нин казялӧма, жбыркнитас-лэбзяс водзӧ, сы бӧрся и мукӧдъясыс.

Код тӧдас, дыр-ӧ шӧйті вӧрын, но кор бергӧдчи пувъя местаӧ, Захар некӧн эз тыдав. Горзі-чуксаси гӧлӧс быртӧдз, — некутшӧм вочакыв. Думайта, мый мӧдлаӧ кытчӧкӧ муніс, колӧкӧ, таысь на унджык вотӧс аддзис. Мед вотчӧ, вошны тані некытчӧ, туйыс автобус дорӧдз лэччӧдас.

Ӧшӧді пищальӧс ув йылӧ, заводиті вотчыны. Сьӧлаясӧс кӧ эз удайтчы кыйны, чӧскыд пувйӧн кӧрзинаӧс тырта. Дивъя татшӧминад вотчыныд, он ӧти тусьӧн, а китырнад куралан. И поводдяыс лӧсьыд, ыркйӧдлӧ небыд тӧв, малалӧ чужӧмтӧ, оз лэдз ньылӧдны.

Колӧкӧ, дыр на вотчи, но дозйӧй тыри. Да и воис машина дорӧ чукӧртчан кад. Пув тыра нопйӧн лэччыны ковмас дыр.

Автобус дорӧ вотчысьяс чукӧртчӧмаӧсь нин. Ставныслӧн дозъясыс тырӧсь, ичмоньяс весиг чышъянъяссӧ тыртӧмаӧсь пувйӧн да тшакӧн. И Захар сэні, гӧлчитӧ, гӧлӧсыс медся ыджыд.

— Кытчӧ нӧ вошин? — медводдза юалӧмыс вӧлі сылы.

— Бӧр лэччи, дышӧдіс вотчыныс. О, а тэ зіля уджалӧмыд.

Сэки син улӧ уси Захарлӧн кӧрзинаыс. Сэні вӧлі кык-куим гӧрд гоб да тасьтіысь на этшаджык пув.

Со и став висьтыс. Эг кӧ эськӧ Захарлы висьтав ошкӧн кольӧм кок туй йывсьыд, колӧкӧ, и сылӧн дозйыс вӧлі тыр.

Дарӧм тай ён мужичӧй, а полӧ нинӧм абусьыс. А рӧкыд вылӧ кӧ ош паныдасяс сыкӧд, мый вермас лоны?

Ассьым висьтъясӧс заводиті ошъяссянь, сійӧн жӧ и помала. Лесник Василий Петровичкӧд сёр арын ми мӧдӧдчим вӧравны. Асывсяньыс уси лым. Восьлавны сьӧкыд. Кӧтасьӧм сапӧгъясӧ сибдіс лым, ӧдва кыскам кокъяснымӧс. А мунны ковмис эз этша. Окота ӧдйӧджык воӧдчыны вӧр керкаӧ, медым шойччӧдыштны мудзӧм ки-кокъяс.

Лым усьӧ и усьӧ, небыд, кокньыдик, быттьӧ бобув чукӧръяс лэбалӧны. Мунам векньыдик вӧрса туйӧд. Ог варовитӧй. Василий Петрович шапкаа, ватник вылас зэвтӧма патронташ, сэні сярвидзӧны ӧтка пуляяс. Киас кык ствола ружйӧ, бокас сабля кодь кузь пурт. Кокъясыс кӧть сылӧн дженьыдӧсь, а восьлалӧ тэрыба, сьӧкыд вӧтчыны сы бӧрся. «Шурс, шурс, шурс», — варовитӧ миянкӧд кокувса лымйыс. «Ланьт, ланьт, ланьт», — окота вочавидзны сылы.

И нопъясным сьӧкыдӧсь: куим лунся вӧлӧга да патронъяс куйлӧны сэні.

— Э-э... Нолтӧ копыртчыв, видзӧдлы, мыйсяма гӧсьт тапиктӧма.

— Аддза.

Копыртчывтӧг бура тыдаліс — ошлӧн кок туйыс. Дзик на неважӧн мунӧма. Сідзкӧ, ылӧдз эз вермы вешйыны.

Василий Петрович пуктіс сьӧкыд нопсӧ медся кыз мыр вылас, пищаль кыкнан стволас сюйис ӧтка пуляяс, малыштіс пуртсӧ и вӧлисти шыасис ме дорӧ:

— Полан кӧ, верман кольччыны татчӧ. Ӧтнам туяла.

Дерт, ош бӧрсяыд вӧтчӧмыд абу чомӧр панявны, но лесниккӧд повны ёнасӧ нинӧмысь. Сизим Топтыгинӧс нин сійӧ вилӧма. Паныдасяс кӧ — виас и кӧкъямысӧдсӧ.

— Вӧтчам.

Здукӧн томмис да удалмис Василий Петровичыд. Тивксьӧдӧ кань моз, быттьӧ сылы абу ветымынӧд, а сӧмын на кызь арӧс тыри.

Лесник вӧчас воськов кызь-комын, сэсся сувтыштлас да кывзысьыштас. Ме тадзи жӧ вӧча. Сетін кӧ кыв, эн шу, мый полан.

Ылӧдз нин мунім, а ошлӧн паськыд кок туйыс пыр на тыдалӧ еджыд да сӧстӧм лым вылын. Бур эськӧ, гуӧ кӧ удитіс водны, сэтысь кокньыдджык лыйныд.

Думайтчысьӧ, кыдзи паныдасям Микайлӧ Ивановичкӧд. Тӧдӧмысь, сійӧ кыпӧдчас бӧр кокъяс вылас да равзігтырйи уськӧдчас вӧралысьяс вылӧ. Интереснӧ, удита ог лыйны ме. Кӧть и думъясыд лӧсьыдӧсь, а кымын водзӧ мунан, сымын шуштӧмджык кажитчӧ вӧрыс. Тӧдны эськӧ водзвыв, кӧні ӧні вӧтӧданторным. Кылӧ оз, мый бӧрсяньыс туялӧны сійӧс?

Кык ляпкыдик коз дорын ош кок туй друг помасис. Юждыштӧма лымсӧ мыйтакӧ, а сэсся кодарӧ мунӧма, он гӧгӧрво.

Лесник пӧрччис юрсьыс шапкасӧ да мый вынсьыс швачкӧбтіс муас.

— Мый тэкӧд, Петрович?

— Пӧръяліс миянӧс, трасичаыд. Со кыдзи кӧмӧдіс, ӧлукъясӧс.

— Немтор ог гӧгӧрво.

— Но и мудерпоз! Но и мудерпоз! Век кӧть дивуйтчы. Медым не петкӧдлыны ассьыс гусӧ, бӧрӧн со мунӧма нёль кока рӧзбойникыд. Чорыда ылӧдліс тэа-меаӧс. Но и но!..

Ковмис бӧр бергӧдчыны нопъяс дорӧ. Ывлаыс заводитіс ӧдйӧ рӧмдыны. Талун, дерт, ош бӧрся вӧтчыны он нин удит. Коді тӧдас, ылӧдз-ӧ сійӧ вермис мунны бӧрӧнсӧ. Тӧдӧма кӧ вӧлі первойсяньыс, мӧдарӧ эськӧ вӧтчим.

Войбыд уси лым. Вевттис-дзебис ошлысь став кок туйсӧ. Микайлӧ Ивановичлысь тӧвся патерасӧ ми сідзи и эг аддзӧй, кӧть корсим кык лун чӧж.

Ошкыд не сӧмын ён да тэрыб, но и мудеръяс рӧдысь. Оз быд звер путьмы мунны бӧрӧн, медым воштыны ассьыс туйсӧ.