ИЗЪЯЧОЙ — МЕНАМ ДОЙ
Тайӧ чойсӧ ме тшӧкыда казьтывла. Медсясӧ ас кежысь, кор сувтлас син водзӧ чужан сиктӧй. Изъячойыс Кулӧмдінӧ каян мир туй вылын. Абу ёна джуджыд, абу зэв и кузь, но аслыспӧлӧс. Сиктысь петӧм бӧрын, кор мыш сайӧ кольӧ пожӧма ягӧ дзебсьӧм шойна, мир туйыс торйӧн нин лыаа. Гожӧмнас машина мунас да, кыдз шуласны, тшын-бус кыптӧ. А чой дорас воан — серпасыс син водзад вежсьӧ. Кок улад посни галька чарскӧ. Та вӧсна, тыдалӧ, и шулӧмаӧсь сиктса войтыр енэжлань кайысь мыльксӧ Изъя чойӧн. И вужъясьӧма татчӧс олысьяслы вежӧрӧ мича нимыс. Сибдӧма нэмыс кежлӧ. Кулӧмдінсянь кӧ кодкӧ дереваннӧйсаяс пӧвстысь лэччӧ, воас Изъячойӧдз, сьӧлӧмыс нимкодьпырысь тіпкӧ-чеччӧ морӧсас: сикт сэсянь тыдалӧ нин, дзик орччӧн. Сідзкӧ, гортынӧсь, кузь да шуштӧм вӧлӧк мыш сайын.
Изъячойтӧ бокӧ он коль. Кулӧмдінӧ кӧ, шуам, мӧдӧдчан. Медся дженьыд туйыс сы пыр.
Воан чой йылӧдзыс, да кыпыд серпас син водзад воссьӧ. Шуйга ки вылын помтӧм-дортӧм парма шлывкнитчӧма, Дереваннӧй ты югнитлывлӧ шонді улын. Вит-ӧ-квайт верст кузя сійӧ нюжӧдчӧма, мир туй пӧлӧныс и сулалӧ. Вель чериа, кӧть и векньыдик да абу ёна джуджыд, туруна.
Веськыдладорас, туйсянь неылын, пӧль-пӧчӧн на вӧчлӧм-лӧсьӧдлӧм муяс дзебсьӧмаӧсь кыдз да пипуяс сайӧ. Менам челядь дырйи, совхозъяс кадӧ, сэні вӧлі зӧр сора анькытш кӧдзлывлӧны. Силос вылӧ. Буретш сійӧ кадсяньыс и олӧ менам вежӧрын Изъячойыс. Аслыссяма пас колис сійӧ менам сьӧлӧмӧ. И эз сӧмын сьӧлӧмӧ...
Гожӧмыс сэки арланьӧ нин катовтіс. Енэжыс кутіс зумышмыны, тшӧкыда шлявгис-зэрис. Вӧр-ва лышкыда козьналіс сиктса войтырлы тшак-вотӧс. А совхозын зільысь-ноксьысьяс пыр на дасьтісны мӧс-куканьлы кӧрым. И силос, и весиг турун. Налӧн тайӧ уджыс быд во нюжавліс сёр арӧдз. То ӧтитор падмӧдліс йӧзӧс, то мӧдтор. Но сійӧ воӧ матігӧгӧрса муяс вылысь зӧр сора анькытш идралісны ӧдйӧ, дыр нюжмасьтӧг. Таысь, дерт, миянлы, посни войтырлы, ёна нимкодь эз вӧв. Анькытш муяс вылад гожӧмбыд собавлім да. Муртса-муртса турунвиж пуртӧсыс нырсӧ мыччас, кыдз пу кор кыза на и эм, а сиктса челядь зӧр сора анькытш пӧвстынӧсь нин. Вель гырысьяс и кизь кодь поснияс.
Чӧсмасьлім, дерт, пӧттӧдз. Кино вылад мунігӧн на вӧлі босьтам-чукӧртам. Дӧрӧм пытшкӧ сӧвтам-лӧдам. Кымын унджык сюрас-шедас, сымын нимкодь миянлы. Быттьӧ кынӧма нывбабаяс лэччам муяс вывсьыд, гортлань довгам. Вомным шердын кодь. Но и кынӧмыд пӧт, кӧть эськӧ сійӧ кадӧ сёян-юаныд сиктад тырмис нин, некод эз тшыгъяв да. Челядь руыд тай челядь ру и эм. Кодарӧкӧ пыр кыскӧ-катовтӧ посни войтыртӧ, мыйкӧ налы век аслыспӧлӧс колӧ. Со и сэки, вежӧрӧ кольӧм арся лунӧ ми, челядь чукӧр, кытшовтім сиктбердса муяс, но весьшӧрӧ — гӧгӧр вӧлі ытшкӧма нин. Кодкӧ чилӧбтіс: «Вай Изъячойӧдз кайламӧй. Абу ӧд ёна ылын. Сылань талун совхозса тракторъяс таргисны». Паныд некод кыв эз шу. Ми ыж чукӧр моз ызӧбтім мир туй кузя Изъячойлань. Посниӧсь на вӧлім, ар кӧкъямыс-дас быдӧнлы, кодсюрӧлы, гашкӧ, муртса унджык. Пошкигтыр воӧдчим чой йылӧдзыд да аддзам: и збыль, муркӧдчӧны сэні телегаа тракторъяс, ытшкӧны зӧр сора анькытштӧ. Гузьӧбтім вӧрбокса мулань, нимкодь аслыным. Анькытштӧ ми сійӧ лунӧ, мойвиис да, пӧттӧдз варским. Дерт, чорыдкодь нин сійӧ вӧлі, эз ёна чӧскыд, пуртӧсыс вижӧдны кутӧма. Дышӧдіс сёйнытӧ да, ворсіг-дуригмоз, ӧти трактор доддьӧ кавшасим ставӧн. Чеччалам ытшкӧм кӧрым вылад, йӧткалам ӧта-мӧдӧс, горзам-чилзам. Тракторад пукалысьыс, Сидӧр Вась, казяліс миянӧс да сувтӧдіс ассьыс кӧрт вӧвсӧ. Горзӧ: эн пӧ менӧ грекӧ вӧйтӧй, лэччӧй вай додьсьыс. Мый вӧчан, лои кывзысьны. Ӧти бӧрся мӧд менам ёртъясӧй чеччалісны-лэччалісны тыра додьсьыд. А ме бӧръяӧн коли. Тракторыд, видзӧда да, вӧрзьӧ нин. Додь помас сулала, аслам сьӧлӧмӧй ыркнитлывлӧ. Чеччыштан кӧ, ытшкӧм муӧдзыс вель ылын. Кольччан доддяс, Сидӧр Васьсянь сюралас. Вай чеччышта, мися. Ог ӧд, тыдалӧ, нинӧм ло! Муртса на тайӧ мӧвпъясыс лэбыштісны юрын, тракторыд чибӧ моз кыдз тай нетшыштчис... Тювгыси увлань юрӧн додь помсьыд, крапкыси муас да синмысь би сявкнитліс. Садьӧс здук кежлӧ весиг воштылі. Со, мися, тэныд анькытшыс, сюраліс вильшасьӧмсьыд.
Коркӧ-некоркӧ синмӧс восьті да нинӧм ог гӧгӧрво, ставыс вӧтын моз. Куйла ытшкӧм му вылын, а ме гӧгӧр ёртъясӧй сулалӧны, верстьӧ йӧз, силос идралысьяс. Нюмъёвтны кӧсъя, но ог вермы. Вомӧс быттьӧ вурыштӧмаӧсь, ымза сӧмын. А веськыд пельпомӧс сотӧмӧн сотӧ, сойӧй мыйлакӧ мыш сайӧ бергӧдчӧма. Кыла кодкӧ и шуӧ: «Кисӧ, тыдалӧ, зонкаыс музгыльтӧма. Веськӧдны эськӧ...» А ме морӧс тырӧн лолала, пӧсь чепӧсйис быдӧн, веськыд пельпомӧс быттьӧ чашйӧны-косявлӧны. Юр вежӧрын быдсяма мӧвпыс чепсасьӧ. Со, мися, ӧні мам-батьсянь и сюралас, ньӧръяласны пӧттӧдзыс. Синваӧй доршасьӧ, бӧрдны окота: и ёнтысь дойысла, и сы понда, мый ставыс татшӧм лёка помасис...
Сэсся матыстчис тӧдтӧм нывбаба, копыртчис ме весьтӧ, малыштіс сарӧга кинас юрӧс, меліа шуис: «Эн шогав, пиук, гӧтрасьтӧдзыд дасысь на бурдлас». И виччысьтӧг бергӧдіс-песовтіс киӧс аслас местаӧ. Быттьӧ биа ӧгырӧн инмӧдчисны пельпомӧ. Дойыс юковтіс кок чунь йылӧдз. Син водзын ставыс пемдіс. Вошины кытчӧкӧ му вылын сулалысь ёртъясӧй, тӧдтӧм нывбабаыд, эз кут кывны тракторлӧн таргӧмыс... Бара садьӧс воштылі. Ог тӧд, дыр-ӧ куйлі. Гашкӧ, час, гашкӧ, унджык. Восьті синмӧс да вукӧдӧ, юрӧй жувгӧ. Аттьӧ ёртъяслы, абу пышйӧмаӧсь, ме гӧгӧр чӧла сулалӧны, зумышӧсь, быттьӧ найӧ мыжаӧсь лоӧмторсьыс. Отсалісны меным чеччыны му вылысь, нуӧдісны гортлань. А пельпомӧй юкалӧмӧн юкалӧ, быд воськов бӧрын сотыштӧ веськыд киӧс. Горт дорӧ воим да, гусьӧникӧн, шыш моз, медым мам-бать эз казявны, пыри йӧрӧ, керка стен бокӧ пукси. Ас кежысь шлюпка-бӧрда, морӧс вылын сьӧкыд из ӧшалӧ. Рытӧдзыс сэні тутвидзи-дзебсяси. Гортӧ пырнысӧ ог лысьт, мыжмӧм морт кодь. Пӧчӧ жӧ дорйис-а. Казяліс менӧ, матыстчис, кинас шлапӧдӧ:
— Кӧні нӧ та дырасӧ шӧйтан. Бара анькытш му вылын?
Дыр чӧв олі, сэсся пычниті ас пытшкысь:
— Киӧс дойді, пӧчӧ, уси трактор додьсянь да.
Аслам синваӧй ылькнитіс няйт чужӧм кузя, кутчысьны ог вермы. Топӧдчи баб бердӧ, ырзӧмӧн бӧрда.
— Вай, дитюк, гортӧ пырам, сэні став дойтӧ бурдӧдам, — кутыштліс менӧ пӧчӧ. Видзӧда да, аслас синмыс вазьӧма. Сьӧлӧмнас кыліс сэки пӧчӧ ичӧт мортыдлысь дойсӧ...
Ньӧръявнытӧ, дерт, менӧ бать-мам эз ньӧръявны. Мӧдарӧ на, повзисны да гӧгӧрбок видлалісны-малалісны. Аскинас пывсян ломтісны, пӧчӧ да мамӧ доймӧм киӧс бура дыр майтӧга пӧсь ваын видзисны-кутісны, небыдика дзабралісны: вӧрзьӧма пӧ кӧ, мед аслас местаӧ пуксяс. Найӧ, дерт, сэки эз тӧдны, мый вӧлӧма кикӧд...
Тайӧ лоӧмтор бӧрас коли уна во. Ме дзикӧдз нин вунӧді доймылӧм ки йылысь. Но коркӧ ӧтчыд, мича тувсовъя лунӧ, вильді да уси. Шлапкыси эськӧ сітан вылӧ, но нем виччысьтӧг, мулань пӧригӧн, киӧс нюжӧдсис. Биа ӧгырӧн моз жӧ сотыштіс веськыд пельпомӧс. Киӧс лэптыны ог вермы, сёйны ни юны. Час, мися, больничаӧ ветла. А сэні рентген вӧчан жырйӧ мӧдӧдісны. Бурдӧдчысьыс, олӧма нин мужичӧй, дыр видзӧдіс рентген снимок вылад да кокниа ышловзис:
— Но, шуда на тай вӧлӧмыд. Ӧнія усьӧм бӧрад нинӧм абу лоӧма. Доймыштас сойыд да бурдас. А коркӧ важӧн, буракӧ, челядь дырйиыд, тэ, зонмӧй, китӧ прамӧя чеглӧмыд. Он помнит?
Сэки и сувтіс син водзӧ Изъячойыд, сы бокын сулалысь му, кӧні ытшкисны зӧр сора анькытш...
— Вӧлі, вӧлі ӧти грек. Трактор додь вывсянь челядь дырйи усьлі, — вочавидзи йӧзӧс бурдӧдысьыдлы. Ачым пукала сылы воча, дой йывсьыд вунӧді, мӧвпъясӧн лэбзи сійӧ кадас да. Сідзкӧ, абу музгыльтчылӧма киӧй, а чеглӧма. Со ӧд кыдзи олӧмад ставыс бергӧдчывлӧ...
Ӧні, кор поводдя вежсигӧн юковтас пельпомӧс, небыдика шыӧдча дой дорӧ: «Изъячойтӧ бара казьтылан... Казьтыв, казьтыв. Ог ӧд пинясь-ропкы. Кыдзкӧ-мыйкӧ терпита».
Сё збыль, тайӧ дойыс меным зэв аслыспӧлӧс, быттьӧ колана весиг. Гашкӧ, сы вӧсна, мый челядь кадӧс, чужан сиктӧс казьтыштӧ? Гашкӧ, сы понда, мый тшӧктӧ мӧвпавны, мӧвпавны и тӧрытъя, и талунъя олӧм-вылӧм йылысь, орччаӧдлыны найӧс, аскӧд вензьыны? Унатор дой пытшкас сюркнитчӧма. Но нимкодь со мыйысь: тайӧ дойыс менам морӧсын, менам сьӧлӧм бердын олӧ. И бӧръя лунӧдз олас. Сійӧс менсьым некод нин оз мырддьы, оз бурдӧд.
