ИВАН САРАПАНЧИКОВ

Олӧ вӧлі дӧва баба, ӧтик пи быдтӧ, Иван нима. Нетыр ума. Мый нӧ деревняад сэки код велӧдас бур вылас? Грамота эз вӧв. Сідз дурачок кодь и быдмис. Зэв дыш. Керкаыс зэв лёк. А мамыслӧн кӧлуйтор: вежантор ни пасьталантор нинӧм эз вӧв. Ӧтик гӧрд сарапан вӧлі став новланторйыс. Вӧччан и уджалан пыдди. Иванӧс сідз жӧ лёкиника, омӧлика пасьтӧдыштліс: кӧм ни паськӧм, лёкиник дӧра дӧрӧмтор, гашкӧ, кулӧмалысь кодкӧ сетіс. Сэтшӧм и олӧ. А вӧлі налӧн кляча, куим кока вӧв, чотӧ. Колӧ и мутӧ гӧрны, гӧртӧгыд сютӧ оз вай. Но и кодзыштісны идсӧ тулыснас, а пар вылӧ колӧ сю кӧдзны, пар гӧрны. Иван оз гӧр. Мамыд и шуӧ:

— Но, Иван, кӧть партӧ ӧтпӧв гӧрышт, ветлы да. Колӧ жӧ мутӧ небзьӧдны. Сютӧ кытчӧ кӧдзан?

А мӧдыс шуӧ:

— Лӧддза да номъя, да ме ог ветлы.

Луныд жар, а рытын гебъя. Ӧвад, рочнад кӧ.

Мам быд рыт сійӧ твердитӧ:

— Да, Иван, гӧр, ветлы да бӧр.

— Но, ог-ӧ мын тэысь? Час, талун ветла да гӧра.

Вӧлӧс доддяліс пу доддьӧ. Сэтчӧ гӧр пуктіс и муніс сійӧ гӧрны. Ачыс кӧмтӧм, кокыс сьӧд, дӧрӧм-гачыс няйт. Муніс гӧрны, а лӧддза зэв, жар луныс. Ӧтпыр кытшовтіс му гӧгӧрыд — зэв уна лӧдз пуксис вӧв вылӧ. Мусьыс сюрис трапкатор, кодкӧ коркӧ шыбитлӧма, усьлӧма. Трапкатор босьтіс да лӧдзьяслы кутіс трапкаӧн вачкавны. Лӧдзлы инмас да усьӧ. Унакодьӧс виис, вит-ӧ-квайтӧс. Сизимӧс, — шуӧ, — вии!

Но, сэсся лэдзаліс вӧлӧс доддьысь, нинӧм пӧ тэнӧ мучитны.

Чеччис, рыт нин лои. Рытын лӧдз бырӧ, а лоӧ ӧвад: геб, посни ном.

Видліс вӧвлысь кынӧм увсӧ, нирснитіс, сэтӧн тыр сійӧ гебйыд пуксьӧма. Сійӧ бара трапкаӧн виис, чышкис быдӧн и шуӧ:

— Мый нӧ ме татӧні крестьянинын понда уджавны. Видзӧд, кутшӧм ме багатыр вӧлӧма. Ӧти макӧн сизим багатырӧс вины луннас верми, а рытнас пӧ посньыдсӧ, посни армиясӧ лыдтӧм-тшӧттӧм вии. Ме тан ог уджав. Кытчӧкӧ муна. Ме эрд вылӧ пета, пондасны менӧ тӧдны.

Гортӧ локтіс, мамлы шуӧ:

— Мам, ме муна кытчӧкӧ, татӧн ог кӧсйы овны.

А мам шуӧ:

— Кытчӧ нӧ мунан, кӧм ни паськӧм абу?

— А мен кӧм ни паськӧм оз ков. Тэ мен сарапантӧ сет. Ме сарапантӧ тэнсьыд босьта.

— Ӧтик и менам сарапаныс да. Кытчӧ тэ мунан менам сарапанӧн? Тэныд колӧ пинджак да бруки. А кытчӧ нӧ тэ, коді сибӧдас тэнӧ?

— Да ме багатыр. Ме ӧти макӧн сизим багатырӧс виа, а поснисӧ лыдтӧм-тшӧттӧм. Вӧлӧй менам сэтшӧм жӧ, сизим багатырсӧ крепитӧ, а лыдтӧм-тшӧттӧмсӧ сійӧ терпитӧ жӧ. А ме муна кытчӧкӧ ас туйӧ.

Мам бӧрдӧ, оз лэдз. Коркӧ мужикыс кувлӧма, йирк вылас вӧлӧма важ косаяс, гӧрбушъяс, мыйӧн ытшкывлісны. Иван сэтчӧ кайӧма, шытіпӧлӧсӧн шуӧны вӧлі важӧн, да корсьысьӧма. Сэні быд кӧлуйсӧ шыблалӧны, став кламсӧ. Сэтысь важ коса сюрас. Сійӧс лэччӧдас керкаӧ, кутшӧмкӧ нямӧдторйӧн гартас.

— Тайӧ менам сабля лоӧ, — шуӧ мамыслы. — А ме муна. Ме тан ог ов.

Мам бӧрдіс, бӧрдіс. Зэв эськӧ жаль, да мырдысь мунӧ.

Иван босьтіс мамыслысь гӧрд сарапан, мунӧ кытчӧкӧ. Бокӧ сабля ӧшӧдіс, нямӧдӧн гартыштӧм лёк, сімӧм коса. Ачыс шапкатӧм, кӧмтӧм, лёк дӧрӧм-гача, вӧв вылӧ вожасьӧма. А вӧв куим кока, пӧрысь. Ӧдва-ӧдва клёнчикасьӧ-мунӧ туй кузя. Ог тӧд сэсся, кодарӧ. Дерт, буракӧ, Иван кытчӧкӧ карлань сетчӧ. Вот. Муніс дыр нин, гашкӧ, лун-мӧд-коймӧд. И воис сылы куим туй веж, сэтчӧ сюръяӧ гижӧма: «Шуйгавыв кӧ мунан — асьтӧ виасны, веськыдвыв кӧ мунан — озырман, шӧрӧдыс кӧ мунан — ловйӧн колян, геройӧн лоан».

Иван думайтӧ:

— Нинӧмысь ог повзьы, муна веськыд туйӧдыс, мед лоа геройӧн. Ачымӧс петкӧдла, менам сабля эм, вӧв эм.

Мунӧ сійӧ, клёнчиктӧ, и вот вӧтӧдӧны сійӧс кык багатыр, бур вӧлаӧсь, бур паськӧмаӧсь, кытчӧкӧ мунӧны жӧ, буракӧ, война вылӧ, кутшӧмкӧ саркӧд тышкасьны. Вот. Сюръя дорад воисны, а Иваныд сійӧ сюръяас гижис, мый таті пӧ муніс Иван Сарапанчиков, ён багатыр, ӧтик макӧн пӧ сизим багатырӧс виӧ, а поснисӧ пӧ лыдтӧм-тшӧттӧмӧс.

Найӧ думайтӧны:

— Кутшӧм тайӧ багатыр? Ми эг кывлывлӧ, коді сэтшӧмыс таті прӧйдитӧма. Вай вӧтӧдам, видзӧдлам, кутшӧм сійӧ.

А Иван пыр на кӧнкӧ клёнчитӧ. Найӧ, дерт, бур вӧвъяснад зэв ӧдйӧ вӧтӧдісны сійӧс. Видзӧдӧны, туй вылын клёнчитӧ кутшӧмкӧ вӧла. Найӧ сувтісны.

— Мый нӧ тайӧ, кутшӧм багатыр гижӧма? Кутшӧм тайӧ морт мунӧ? Огӧй лысьтӧй вӧтӧдныыд кыкнанным? Вай коднымкӧ ӧтиным видзӧдлам. Кыкнанным ог мунӧй.

Ӧтикыс и шуас:

— Но ме ветла!

Вӧтӧдас сійӧ подӧн вӧлатӧ. Оз лысьтны вӧлӧн мунны. Иван кокъяс ӧшӧдӧма, кӧмтӧм. Кокыс сьӧд, гачыс, дӧрӧмыс лёк. Бокас лёк трапйӧӧн коса тапыльтӧма.

И вот багатырыд ылысянь шыасис:

— Сувтлы, тэ лоан Иван Сарапанчиковыс, могучӧй багатырыс?

— Да, — сійӧ шуас.

— Но, а позьӧ оз тэ дорӧ матыстчывны?

— Да, позьӧ.

Сэсся сійӧ матыстчас, видзӧдӧ — некыт абу багатыр кодь. Вӧлыд зэв лёк.

— Но, — сёрнитӧ, — кытчӧ тэ мунан? Тэ миянӧс — он-ӧ босьт тӧварышӧ тшӧтш? Миянкӧд он-ӧ ӧтлаась?

— Позьӧ. Кыдзи нӧ, ог. Босьтны верма. Мунамӧй ӧтилаын.

— Ми пондам тэнӧ пуктыны век заглава, заглаваыс тэ лоан. А ми лоам тэныд отсасьысьяс.

Вот. Муніс тӧварышыс дорӧ да висьталӧ.

— Некыт абу багатыр кодь. Кӧмтӧм, лёк паськӧма и сабляыс зэв омӧлик, бокас ӧшӧдӧма. Но кутшӧмкӧ сійӧ секретнӧй, код тӧдас кутшӧм. Корис, ӧтлаын кӧсйӧ мунны.

Вот найӧ сійӧс и вӧтӧдасны. Кытчӧ Иван мунӧ, сэтчӧ и мунӧны. Дыр зэв мунісны. Сэсся кутшӧмкӧ кар кутіс матысмыны, найӧ и кутшӧмкӧ вӧр діӧ сувтісны шойччыны.

Налӧн вӧлӧма быдсямаыс: шалашъясыд ӧшӧдныыд, бур сабляясаӧсь, и сёян-юан. Иванлӧн нинӧм абу. Сійӧс вердісны-юкталісны. Унмыд пондіс локны, мудзӧма и шуӧ:

— Мен колӧ узьыштны. Мен вайӧ сетӧ узьны куим сутки. Толькӧ эн чуксалӧй. Чуксаланныд кӧ менам став вынӧй бырас, усяс, чинас.

Но, сэсся сэтӧні лун-мӧд олӧны. Иван узьӧ шалашын, оз узь, а петныыс оз лысьт. А карыд матын вӧлӧма, сэсянь казяласны, мый вӧрын кодкӧ эм. И вот, карса Полкан-багатыр, морт юра, вӧв тушаа, мӧдӧдас войска видзӧдлыны, кодъяс сэні вӧрас. Багатыръяс корасны, мед Полкан-багатыр налы паныд ыстас войска, сё морт. Куим сутки тыртӧдзыд войска кутас локны. Багатыръяс шуӧны:

— Кыдзи нӧ ми, миян всемогучей багатыр Иван Сарапанчиков, сытӧг ми ог лысьтӧй война вылӧ петны, а сійӧ куим сутки эз тшӧкты чуксавны.

А войска валитчӧ.

— Сійӧ вынсӧ воштас, вай кыдзкӧ асьным тышкасям.

Найӧ тышкасисны, войскаӧс, сё морттӧ, вермисны и локтісны, а Иван век на узьӧ. Сійӧ ланьтӧма, лажгӧдчӧма, дерт, оз узь. Оз сійӧс чуксавны, мед сылӧн выныс оз чин.

Мӧдысь Полкан-багатыр кыксё мортӧс мӧдӧдас. Бара на Ивантӧ эз чуксавны, ӧтнаныс тышкасисны и мӧдӧдісны ӧтикӧс сарыдлы, мед пӧ Полкан-багатырыс ачыс локтас. Миянлы пӧ тайӧ нинӧм, тайӧ войскаыд. Мед пӧ воюйтны кӧ, прамӧя.

И вот, мыйӧн гижисны, повзисны Полкан-багатырсьыд.

Куим сутки тыри, Иван Сарапанчиковӧс пӧра чуксавны. Иван Сарапанчиковӧс чуксалісны. Нёдзласис-нёдзласис сійӧ, но колӧ мунны и полӧ: мый сійӧ вермас вӧчны? Вӧлыд лёк. Вӧв вылӧ вожасис и шуӧ:

— Тіянӧс ме ог босьт, ме ӧтнам справитча Полкан-багатырыдкӧд.

Вӧв вылӧ сӧліс, лёк сарапанӧн павкысис, лёк коса босьтіс, кӧмтӧм.

Клёнчикасис-муніс, кытчӧ корисны воюйтны. Видзӧдӧ: грӧмитӧ-локтӧ Полкан-багатыр, вӧв тушаа, морт юра пукалӧ. Ёна Иван повзис.

— Дерт, нин менӧ тайӧ первой макнас и виас. А, ладнӧ, мед, юрӧс сюя сарапанӧ, мед кӧть вийӧмсӧ ог аддзыв.

Полкан-багатыр локтӧ дай аддзӧ: зэв лёк вӧла, лёк паськӧма морт локтӧ.

— Кутшӧм тайӧ багатыр? А, буракӧ, талӧн секрет кутшӧмкӧ эм. Тайӧ, видзӧд, вевттьысьӧмӧн локтӧ. А навернӧ, и мен сідз жӧ колӧ. Навернӧ, выныс сэтӧні, сійӧ вевттьысьӧмын.

Полкан-багатырлӧн вӧлі плащ ли, мый ли, сійӧс юрас сюяс, мед оз аддзы.

Воча люкӧдчасны, да Иваныд тай кыдз сылы свистнитас лёк косанад — Полкан-багатырыд толькӧ ранитчас. Кералас да кералас, мӧдыд нинӧм оз аддзы, а Иванлӧн сарапаныд вӧсньыд да тыдалӧ. Усьтӧдзыд сійӧс кералас лёк косанад, тітшкӧдас. Полкан-багатырыд усяс да пондас пессьыны нёльнан кокнад, ёна кутас горзыны. А кык багатырыдлы шалашад ставыс кылӧ.

— Вот, Иваныд, видзӧд, мый керсьӧ, кутшӧма воюйтӧ, тышкасьӧ. Силаыс тай сылӧн кӧнкӧ эм.

Полкан-багатырыд быдӧн пусӧ пазӧдлас, уялӧ сэтӧні, быдӧн мусӧ жугӧдас. А Иван дзебсьӧма кытчӧкӧ да толькӧ видзӧдӧ, дыр-ӧ сы дорӧдз оз во. Чегсьӧма, сьӧлӧмыс каллян кодь.

Вот коркӧ сэсся ланьтны кутіс Полкан-багатырыд. Иван воліс да ӧстаткисӧ виис, лёк косанад кераліс. Кор нин ланьтіс, кераліс юрсӧ. Сэсся локтіс этайӧ кык багатырыд дорӧ. Локтіс да висьталӧ:

— Ме вии!

А найӧ оз веритны:

— Кывлім шумсӧ, горзӧмсӧ и быдӧн, а вот ветламӧй да видзӧдламӧй.

Сэсся мунісны, шензисны:

— Аттӧ, сила жӧ талӧн кытӧнкӧ!

А Полкан-багатырыслӧн гӧтырыс сэтӧні сарствуйтӧ вӧлі, дӧва коли. Вот. Сэсся сар гӧтырыд корис найӧс, кодъяс Полкансӧ виисны. Корис гортас багатыръястӧ. И вот доложитісны, мый Полкан-багатырсӧ

Иван Сарапанчиков виис. Сэсся сарӧ сійӧс пуктісны. Мукӧд багатырыс бара мунісны асланыс туйӧд, а Иван Сарапанчиковӧс сэтчӧ и колисны. Дерт, сійӧс этша велӧдыштісны мыйӧкӧ, колӧкӧ, абу важыскодь ӧні. Сідз сійӧ босьтіс тайӧ чинсӧ. Вот, тадзи сы йылысь мойдлывлісны.