ДЖУДЖЫД КЕРӦСЫН, ГАЖА НӦРЫСЫН...
...Ӧшинь сайын дзурс пемыд: вой шӧр гӧгӧр, а Ма Вань пыр на эз узь. Синсӧ куньлас, ланьтӧдчылас шебрас улас, но юрас кутшӧмкӧ мӧвп воас, жуны кутас да унмыс бӧр вошӧ. Бергӧдчылас ӧтарӧ, мӧдарӧ, мыш вылас водлас — некыдз оз ойбырт. Кӧть эськӧ вой улад кодлыкӧ кыв-мӧд шуан, сьӧлӧмтӧ личӧдыштан, да шунысӧ некодлы. Ӧтка пӧтка Ма Вань. Дас кык во нин ачыс аскӧдыс нускӧ-олӧ. Мамыслӧн кувсьылӧм бӧрын. Колис тай писӧ ӧткӧн Митрей Наста, сиктса ногӧн кӧ, Ма Наста. Коркӧ важӧн, колхоз дырйи на, мазі видзлӧма мамыс, да «ма» кывйыс и ляскысьӧма нэм кежлас...
Лӧнь керкаын сьӧд пемыд, сӧмын пызан вылын гӧгрӧс юра часі шлочкӧ-мунӧ, гартӧ-арталӧ кадсӧ. Майбыр, кӧть часіыс эм. Ловъя лов кодь сійӧ Ма Ваньлы. Ёрт быттьӧ и. Абуджык шуштӧм сыкӧд шом пемыд войяссӧ коллявны. Гажӧдӧ часіыс керка пытшкӧссӧ, ловсӧ Ваньлысь кыпӧдыштӧ, быд пельӧсын точкӧм шыыс кылӧ да.
Ӧтка путӧ пӧ тӧв кыдзи вермӧ куснялӧ. Но Ма Ваньӧс песовтны абу кокни. Топыд кабыра на мортыс, паськыд пельпомъяса да зумыд тэчаса. Мед и квайтымын сайӧ нин катовтіс. Нэмсӧ трактор вылын зілис-уджаліс, да вын-эбӧсыс кольӧма на. Сэсся ас бӧрсяыс видзӧдӧ — мукӧд моз быд пежсӧ оз ырскы-ю, тшынасьӧмысь лэдзчысис и...
Ойбыртны нин кутліс Ма Вань, но син водзас мамыс сувтіс. И бара унмыс кытчӧкӧ вешйис, морӧссӧ быттьӧ выя бордйӧн мавтыштісны. Со мамыс турун нӧбйӧн видз вылысь локтӧ, гожъялӧма, мудзӧм чужӧма. Со сійӧ керка йӧрын нин ноксьӧ, лук град вылысь нявда-ёгсӧ весалӧ. Тонӧ ас кыӧм мича джодждӧра пыркӧдӧ, льӧм пу дорӧ сувтӧма да... Со котӧрӧн моз пывсьыны петӧ, тубрастор да корӧсь киняулас топӧдӧма...
Пыр кытчӧкӧ тэрмасьӧ-мунӧ, быд удж сы киын пуӧмӧн пуӧ. Быттьӧ Митрей Насталы кодкӧ коскас тойлӧ — ӧдйӧджык пӧ бергав-ов, морт нэмыд кӧч бӧж кодь дженьыд, тэрыб шор моз визувтӧ.
А со мамсӧ бӧръя туйӧ колльӧдӧны сиктса аньяс, чӧла сулалӧны эжӧм горт дорас. Коді синвасӧ килутшнас чышкалӧ, коді пернапас чӧвтӧ, коді шогпырысь ышлолалӧ... Куйлӧ гортйын Ма Наста, быттьӧ мудзӧма да здук шойччыштны водӧма. Збыль вылӧ кӧ, нэм кежлас...
Шулӧмаӧсь тай: олӧмыдлӧн пӧ пыдӧсыс оз тыдав. Помтӧм-дортӧм сійӧ. Мича лунӧ лӧз енэж кодь. Но унатор тайӧ олӧмсьыс вежӧрад йиджтысьӧ-кольӧ. Бурыс и лёкыс, пӧсьыс и кӧдзыдыс, югыдыс и пемыдыс, мусаыс и мустӧмыс...
Дас кык вотӧ ӧткӧн олігӧн Ма Вань казяліс нин: кор сійӧ дыр оз унмовсь да кутшӧмкӧ мӧвп песӧ-йирӧ, векджык син водзас мамыс петкӧдчылӧ. Гашкӧ, гажӧдны тыртӧм керкаас Ваньӧӧс, ӧтка писӧ, кӧсйӧ, гашкӧ, отсавны сьӧкыд здукӧ, ловнас усьӧмысь кутны, гашкӧ, ӧнія гӧгӧрвотӧм олӧмсьыс петан туй индыны...
Мамыд тай быдӧнлы мам. И пев кодь пысталы, и варгыль кока ошпилы, и мортлы... Кӧть тэ джек судта на, кӧть уска-тошка, кӧть арлыдыд му бердас нин личкӧ...
Ма Ваньлы мамыс, Митрей Наста, вӧлі кык пӧвстӧн муса да дона. Медсясӧ сы вӧсна, мый став нэмсӧ коллялісны ӧти лэбулын, шӧрипӧв юкисны паныда локтысь дойсӧ и радлунсӧ, сиктса йӧзлысь гӧлиник олӧмсӧ. Мамыс кындзи сэсся Ваньлӧн некод эз вӧв. Рӧдвужыс да матыссаыс. Валя чойыс ылі Сибирӧ вужъясис, вонас ӧтчыд кык кыв гижлас да бара ланьтӧма, а мамыс, майбыр, орччӧн. Пусяс и пӧжасяс, кӧлуйтӧ песлалас, чышкас-мыськас быд пельӧс. Видзӧдан да, гӧгӧр дзим-дзурк.
Быдлаӧ удитліс-слӧймыліс косіник да чирк кодь тэрыб Митрей Наста. Тувкыштас на вӧлі кос кинас рытгорув, тшай юигӧн: гудӧкасьышт пӧ, Ванюш, гажӧдышт керка пытшкӧснымӧс. Ванюкӧн да Ванюшӧн и шуліс ӧтка писӧ. Мам сьӧлӧмыд, тыдалӧ, кыліс: нэм помӧдзыс налы ковмас овны ӧти вевт улын, сідзкӧ быть лӧсьӧдчы, быть гӧгӧрво ӧта-мӧдтӧ...
Пи вылас Митрей Наста гежӧда элясьліс. Пӧслукман зонмӧн быдмис. Велӧдчис бура, шӧр школа помаліс. Кӧсйӧ вӧлі карӧ лэччыны, институтӧ пырны... Но батьыс виччысьтӧг кувсис, сьӧлӧмыс топӧдӧма да, тулыснас дзебисны. Та бӧрын и гортас кольччис, мам дорас. Кыкнад пӧ гажаджык. Кыдзкӧ-мыйкӧ олам. Совхозӧ вӧзйысис, трактор сетісны... Митрей Насталы, пиыд орччӧн да, нимкодьсьыс-нимкодь.
Шаня да мичаа олісны мама-пиа. Уна во. Курыдторнад мукӧд моз Ма Вань эз ышмыв. Дерт, трактор вылад уджалігӧн быдторйыс жӧ вӧвлі. И нелямын тшупӧдатӧ видлыштавліс. Пес кодлыкӧ ваяс ли, пывсян кер ли, нитш ли. Турунтӧ, майбыр, мыйта кыскавліс. Прамӧя юктӧдлісны сиктсаыд. Но усьтӧдзыс гежӧда воліс. Сэсся ён морттӧ видлы люстикӧдз юктӧднытӧ! Мыйта курыд зелля колӧ. Ма Вань вӧлі кык ыджыд стӧкан лӧсыштас-кисьтас горшас, та бӧрын — шабаш. Нуръясьыштас здук да петӧ нин пызан сайсьыс. Шань пӧ. Быдӧнлы колӧ ассьыс тшупӧд тӧдны. Вылӧджык кӧ чеччыштан, кок увсьыд муыс вошӧ.
Лӧсьыда олісны мама-пиа, ӧні на казьтывлӧ Ма Вань сійӧ ылі вояссӧ, казьтывлӧ думнас да синваыс доршасьлӧ. Бурыд тай помасьлӧ жӧ вӧлӧм...
Дзик ӧткӧн колис Митрей Наста писӧ. Юрсьыс пӧ сӧн потӧма, пыкис на вежон кымын дойсӧ гортас. Пласьт куйліс. Лолыс асъядорыс и петіс. Буретш вежон мысти, Вань дырйи...
Тыртӧммис кыркӧтшбокса керка мам кувсьӧм бӧрас. Быттьӧ нӧшта пӧрысьмис, ляпмуні, шогӧ уси. Мыйкӧ эз кут тырмыны мича нӧрыс йылас. Шуштӧм лои Ма Ваньлӧн кыпыд йӧрас, пашкыр льӧм пу дорас, паськыд кильчӧ вылас...
Ачыс Вань сьӧлӧмнас кыліс: мамыс тай эз ло, мамыс. Сы вӧсна и лӧнь гӧгӧр да гажтӧм, а джуджыд кыркӧтшыс повзьӧдчана. Ма Вань важӧн нин ӧвтыштіс кинас сы вылӧ, быттьӧ эз казяв, мый бужӧдыс йирӧмӧн йирӧ лудъя мыльксӧ, гусьӧник матыстчӧ на керка дорӧ, путкыльтас коркӧ...
Оліс-выліс важ мозыс. Лун да вой. Коркӧ эськӧ юаліс жӧ ассьыс: а мый керкаыскӧд лоӧ? Кыдзи водзӧсӧ? Воча кывйыс Ма Ваньлы эз сюр. Кытысь и сюрас, став сиктса олӧмыс кӧ буждӧ. Коми йӧзлӧн оласногыс, подув муыс. На керка моз...
...Дырӧн ли, регыдӧн ли, кыз шебрас улад унмыс личкӧма жӧ Ма Ваньӧс. Эз и тӧдлы ачыс. Мамыс тай ылыстчыліс-вошлі син водзсьыс-а. Та бӧрын мӧд серпас воссис. Вӧтын нин, вӧлӧм. Локтӧны быттьӧ найӧ мамыскӧд ягысь, тшак вотны ветлӧмаӧсь. Мир туй вуджисны да чой йывлань, ас керкаланьыс восьлалӧны. Кильчӧ помӧдзыс, гашкӧ, кызь воськов коли, видзӧдӧны да, керканыс на син водзын джуджыд кыр улас исковтіс-воши. Ӧдзӧснас и ӧшиньнас, вевтнас и карта-гиднас. Гундыр моз апыштіс бужӧдыс мама-пиалысь шоныд позсӧ, юр сюянінсӧ. Тшын-бус сӧмын кыптыліс.
Мамыс, кылӧ, бӧрддзис, шлапӧдіс кинас: «Ойя дай ойя!» А Ма Вань джӧм сувтіс да оз тӧд, мый и вӧчны. Шӧйӧвоши, быттьӧ мыльк йылас, луд бердас сатшкисны-тувъялісны. Сэсся кыдз тай равӧстас морӧс тырнас: «Бужӧдыс, бужӧдыс... Керкасӧ...»
Аслас горӧдӧмысь и садьмис. Пӧсявсьӧма кыз шебрас улас, вир-яйыс тіралӧ, сьӧлӧмыс морӧсас гупкӧ-чеччӧ, би ни ва гӧгӧр, дзурс пемыд керкаас. Дыр на ас садяс эз во унзіль вежӧрыс...
Вештыштіс шебрассӧ, кыпӧдчис вазьӧм юрлӧс вывсьыс да вӧлисти гӧгӧрвоис, мый ӧнія аддзылӧмторйыс абу збыль, а вӧт. «Сё лешак тай, мыйсӧ он вӧтавлы», — кокниа ышловзис Вань, нюммуніс пемыдас, весиг лов вылас личаліс. Быттьӧ пудъя изйысь мездысьӧма лои. А збыль кӧ тадзи артмис? Вӧтын мозыс?
Ма Ваньлӧн таысь гырк пытшкӧсыс кӧдзавліс. Бара синмыс гӧгрӧсмис, унмыс воши. Коркӧ ӧд вӧтыд вермас и збыльмыны, путкыльтас-кыскас ас улас бужӧдыс сылысь керкасӧ, пачнас и став эмбурнас. Вольпасяд куйліг-узигӧн апыштас дай. Он и тӧдлы, Эжва дорӧдзыс тімбыльтчан. Водан — ловъя, садьман — кын. Кыркӧтшыс тонӧ кутшӧм! Джуджыдсьыс-джуджыд. Видзӧдлан уліас, да юрсиыд сувтлӧ. Сё лешак тай! Ӧтилаті дӧман, мӧдлаті резьдӧ.
Пукалыштіс вольпасяс Ма Вань, пемыдас пернапас чӧвтіс, пошкигтыр чеччыліс юны. Кӧш джын ва гулькнитіс. Рытъя пыртӧмасӧ. Кӧдзыд, пиньтӧ сотӧ. Кок йылӧдзыд волӧ. Мед эськӧ. Сьӧлӧмыс лёк вӧт бӧрад гудрасьны кутіс да, гашкӧ, отсалас. Лӧньӧдас-ыркӧдас му пытш ваыс. Унмовськӧдас и. Аски Вань кӧсйӧ водз чеччыны. Во гӧгӧр вердан удж сійӧс виччысьӧ — картупель му. Ар воис, керан кад.
...Ма Ваньлӧн квайт пельӧса керка весьтті Эжваыс мегыр моз кусыньтчылӧ да водзӧсӧ шлывгӧ-кывтӧ веськыда нин. Кытчӧдз синмыд судзӧ, сэтчӧдз тыдалӧ нӧрыс йывсянь шонді водзын дзирдалысь ваыс. Юыс быттьӧ ловъя лов, гажтӧмтчӧма йӧзсьыс нюр да зыбуч вадъяс пӧвстті писькӧдчиг-келігад, аснаукӧн кежалӧма кыр йылын олысьяс дорӧ. Кежалӧма, сулыштӧма, нимкодясьыштӧма гажа нӧрыснас, джуджыд керӧснас, помтӧм-дортӧм вӧр-ванас да веськӧдчӧма водзӧ, увлань, гырысьджык чой-юяслань, паськыд саридзлань.
А сиктыс кольӧма ю кыркӧтш бокӧ, Эжва шуйгаладорӧ. Татчӧс олысь-вылысьлӧн керкаяс, пашкыр увъяса коз пуяс моз, вужъясьӧмаӧсь чужан му бердас. Кодкӧ пӧрысьмӧма нин, ропмунӧма, ӧшиньӧдзыс лудъяс пырӧма. Кодкӧ шӧр арлыда на. Сӧмын керъясыс сьӧдӧдӧмаӧсь лым-зэрсьыс, потласьӧмаӧсь, быд потас морт чужӧмын чукыр кодь, пӧрысьтӧ керкасӧ... Эмӧсь и выльяс, ёнъяс. Но сэтшӧмыс абу уна, гежӧда паныдасьлӧ сикт таладорас. Вежыс эськӧ петлӧ Ма Ваньлӧн, кор син улас усьлӧ выль керкаыд. Асланыс ӧд, гашкӧ, кымын вося. Мамыслӧн батьыс на лэптылӧма кыр йылас. Сяммылӧмаӧсь тай важ йӧз бӧрйыны керка вӧртӧ. Улі керйыс сыв кыза. Чер тышкӧн вартан да ӧні на тронякылӧ. Но важыд — важ и эм, кӧть и кужысь киӧн тшупӧм-вӧчӧм...
Панліс коркӧ Ма Вань, том дырйиыс на, мамыскӧд выль керка йылысь сёрни. Вай пӧ кыпӧдам важ саяс, мир туйланьыс. Бужӧда нӧрыссьыс ылӧджык. Сэки олӧмыс лючки на муніс, тӧлкӧн-ладӧн: совхоз лолаліс морӧс тырнас, тракторыд ас киас вӧлі. Сӧмын чукӧст сиктса мужикуловтӧ. Сявкнитасны-локтасны.
Ма Вань югыд би моз ӧзйыліс. А мамыс, мӧдарӧ, вомаліс писӧ:
— Миян нэм важыс на тырмас. Гӧтрасян кӧ, сэки, ме пайысь, кӧть куим судта лэпты.
Ыпнитліс-югнитліс Ма Вань морӧсын югыд биыс, но швач кусі. «Выль керка менам панӧма лои-а», — курыда нюмдіс ас кежсьыс, а мамыслы паныд эз кут мунны. Кыв шуан воча, а мӧдыс — дасӧс. Зык кыптас, пинь-вен. Бурджык чӧв овны, мамыслысь кывзысьны. Нинӧм ӧд водзӧ он тӧд, гашкӧ, ас кадӧ вомаліс да? Тыдалӧ, Ваньӧӧс мам сьӧлӧмыд зілис кокньӧдны, содтӧд нокысь мездыны. Ӧд выль керкатӧ лэптӧм-вӧчӧмыд — абу тшай юӧм. Кымын пӧсь киссяс, мыйта сьӧм шлывгас. А гӧтрасьӧм йылысь мамыслысь шуӧмсӧ пиыс пель пырыс лэдзис, кӧть комын арӧс нин Ваньлы тыри.
— Удита на пӧвтӧ корсьны, голяӧ из ӧшӧдны, — ӧвтыштчыліс сійӧ мамсьыс, кор мӧдыс вӧзйыліс кодӧскӧ гӧтырпу вылӧ.
Митрей Наста ӧтчыд казьтыштіс, коркӧ и мӧдысь, дыр мысти — коймӧдысь... Видзӧдӧ да, пур костысь ва койӧм кодь. Пиыс кинас и кокнас пыксьӧ, нӧшта дӧзмӧ на, кор мамыс пӧв йылысь сёрни панас. Вочасӧн и ланьтӧдчис Митрей Наста Ваньӧс дэльӧдны-дӧзмӧдны...
Тадзи кыкӧн и кургисны-олісны. Мамыс — зыксьытӧг, пиыс — гӧтыртӧг. Лӧня да шыльыда. Ваньлысь, дерт, муссӧ эз зырт мам дінад. Кутшӧм нин гӧтрасьӧм. Митрей Насталы паськыд пельпома пиыс Ванюкӧн и коли. Пестӧ вайис и поткӧдліс, турунтӧ ытшкис и зорӧдтӧ чӧвтіс. Чериӧн чӧсмӧдліс, шедліс кӧ кад Эжва юын кыйсьыштны.
Тӧв бӧрын тулыс воліс, йи кылаліс, лым сывліс. Комын арӧс бӧрад Ма Ваньлы нелямын тыри, коркӧ и ветымын шлочкис, сэсся квайтымыналіс...
Мамыс кувсьӧм бӧрын сылӧн олӧмыс быттьӧ кык пельӧ поті-юксис. Ӧтиладорас абуыс тэчсьӧма, мӧдарас — эмыс. Абуладорас — мам ни гӧтыр, ныв ни пи, эмладорас — кыркӧтшбокса керка, град йӧр да орчча бужӧдыс, коді мича нӧрыссӧ моз жӧ йирӧ Ма Ваньлысь сьӧлӧмсӧ. Ловсӧ да вежӧрсӧ тшӧтш и. Он и тӧдлы, ад горша кыркӧтшыс на керка дорӧдз воӧдчас. Сэки пом воас Ма Ваньлы. Эмладорсьыс ставыс абуладорас вуджас. Бужӧдыс эмсӧ абуӧ вӧчас. Гашкӧ, Вань нэмын оз на удит да?
Арыс таво кыдзкӧ ӧдйӧ воис-пуксис и. Гожӧмсӧ виччысисны-виччысисны, а сійӧ кытшолӧн муніс, дэльӧдыштіс сӧмын нӧрыс йылын олысьясӧс — козьналіс-вайліс налы китыр шондіа лун. Та бӧрын кӧдзыдаліс пыр. Зэрис да. Кӧтӧдіс лун кост мысьт. Шливгӧ и шливгӧ, быттьӧ енэжсӧ кодкӧ кӧрт тувйӧн розьӧдлӧма. Эжваыс юль тӧлысьӧдз эз ямлы. Лэччылас ю дорӧ Ма Вань да шензьӧ: вуграсьны он вермы. Саридз пасьта Эжваыс, пом ни дор. Татшӧм зэра да ыркыд гожӧмыд Вань олӧмын медводдза на вӧлі.
Пупайкаӧн тай Иван лун дырйи ветлӧдліс-а. Шензьы кӧть эн.
...Кӧдзыд ваыд ыркӧдыштіс морӧс пытшсӧ, лӧньӧдыштіс сьӧлӧмсӧ. А лёк вӧтыс дыр на сулаліс син водзас, но коркӧ тай унмовссьӧма жӧ, ойбыртсьӧма Ма Ваньлӧн.
Садьмис водз, югдыштӧ на муртса. Жӧдзана узьӧм бӧрад юрыс жувгис. Коскыс мыйкӧ юкаліс и. Тшӧкыда тадзисӧ сылӧн овлӧ. Садьмас мукӧддырйи да тӧвся пес плака кодь. Кын дзик. Дышсӧ шуны дыш. Кысь нин шоныд шебрас улысь петны. Куйлыштас небыд вольпасьын, ас вылас ропкыштас да коркӧ вӧрзяс жӧ. Кӧрт пач ломзьӧдас, мед керка пытшкӧсыс шоналіс, тшай пузьӧдас, тяпкӧдчас-юас, джодж чышкыштас... Видзӧдӧ да, легӧдчыштӧм бӧрад вир-яйыс ловзьӧ. И водзӧ овны окота, сьӧд думыд бокӧ вешйӧ, войсӧ югыд лун вежӧ.
Вӧлі август пом. Буретш талун Ма Вань шуліс-индыліс аслыс картупель му вылӧ петны, керны босьтчыны. Кад нин, водз пуктыліс да, май шӧрас на. Картупельсӧ сійӧ ас йӧрас и быдтылӧ. Водзын, кор мамыс ловъя вӧлі да мӧс-кукӧн олісны, кыркӧтш бокас мама-пиа выль му лӧсьӧдлісны. Ма Вань ачыс на гӧрыштліс, эжасӧ арнас лым улӧ лэптыліс. Тулыснас, куйӧдалӧм бӧрын, пуктысисны нин. Вель уна картупель шедіс...
Сӧмын бужӧдыс ставсӧ торкис. Кырӧмӧн кырны кутіс Ма Ваньяслысь кыпыд нӧрыссӧ, картупель мусӧ тшӧтш и. Кыркӧтш улӧдзыс путкыльтіс-нуис вочасӧн. Муртса кольыштіс муыс, посводз ыджда, но Ма Вань ӧти тулысӧ эновтчис, тӧдіс: весьшӧрӧ пуктысяс, бужӧдыс кӧвъясис да, сыысь ловъя юрӧн он мын.
Йӧрсьыс на Ма Ваньлӧн вель уна картупель волӧ. Вузавны весиг вичмывлӧ. Ичӧтик пензиянад век нин содтӧд. Ӧтнадлытӧ эськӧ адӧй сьӧкыд да деливӧ ноксьынытӧ. Лэптав и чукӧрт ачыд картупельсӧ, гӧбӧч гуӧ пыртлы. Но Вань велалӧма да ӧтнас нускӧ-ноксьӧ град йӧрас. Бокысь некодӧс оз чукӧстлы. А мый и чукӧстнысӧ? Верд да юктӧд, гӧсьтӧс моз, отсасьысьтӧ, сэсся и удждысьны на локтас вой шӧр кадӧ, камгыны-зӧркӧдчыны кутас, горшыс тачкӧ да. Ӧтнас слӧймӧ Ма Вань, вермӧ на, майбыр, Енмыс да мам-батьыс сетлӧмаӧсь дзоньвидзалунсӧ...
Водзынсӧ, мамыс дырйи, быд во то порсь, то кӧза видзлісны, ыж чукӧр и. А бӧрынджык мӧс лӧсьӧдлісны. Суседыскӧд, Педӧр Миколкӧд, ӧтвылысь. Вӧвлі татшӧмыд коркӧ сиктас: кык овмӧс вылӧ ӧти мӧс. Шӧрипӧв быттьӧ видзлісны. Во вит-ӧ-квайт пӧсь кисьтісны-мошкоритчисны. Ӧти вой Педӧр Миколъяслӧн картаын Сюрукыс узяс, мӧд войсӧ — Ма Ваньясын. Рыт-асыв лысьтӧны, вердӧны-юкталӧны, лун кежлас лудӧ лэдзлӧны. Мӧс джынйӧн быд овмӧс вылӧ воліс. Митрей Наста тшӧкыда серавліс: миян пӧ вӧраладорыс... Но венӧ-зыкӧ мӧс кузя эз волыны. Тӧв пуксяс, да сэки деливӧ вӧлі. Бара лоӧ петан туй корсьны. Бур сьӧлӧмӧн кӧ, век позьӧ ӧта-мӧдыдкӧд лӧсьӧдчыны. Пинясьӧм-вензьӧмтӧг. И лӧсьӧдчылісны Ма Ваньяс да Педӧр Миколъяс. Вежонӧн-вежонӧн видзисны Сюруксӧ тӧвся кадӧ. Нӧбалас да ӧдва письтан карта дорад. Но мый вӧчан, мӧска олӧм кӧ колӧ...
Бӧръявылыс броткӧм-зыньгӧмыд вӧвлі жӧ. Медсясӧ Ма Ваньлӧн мамыс шуасьліс: кор пӧ миянын Сюрук олӧ, гӧныс лӧсталӧ-югъялӧ, а кор Педӧр Миколъясысь ваям — сартас кодь кос да вӧсни мӧскыд, ӧтар и мӧдар бокас сіт ёкмыльяс косьмӧмаӧсь, коньӧрӧйлӧн. И йӧлыс чинӧма, лун-мӧд колӧ бура вердны, мед содтіс йӧвсӧ.
Мый кӧть эн шу, а Ма Ваньлӧн мамыс сӧстӧма оліс, сиктса мукӧд ань моз эз кодав-ю. Гортас дзим-дзурк, майбыр, кильчӧ помсяньыс ас кыӧм джодждӧра вольсалӧма, мыськӧма-весалӧма быд пельӧс, он кӧсйы да, кӧмтӧ лоӧ пӧрччыны. Яндзим татшӧм сӧстӧмлунас няйт кокӧн пырны. Та вӧсна, тыдалӧ, и шуасис Митрей Наста, кор Сюруксӧ вӧлі Педӧр Миколъясысь петкӧдасны. Мамыслысь сьӧлӧмсӧ кырыштӧ, мукӧд кӧ сьӧдас олӧны. Этшсӧ сэтшӧмӧс Енмыс, тыдалӧ, сетлӧма. Мичаа овны зілис, вежавидзана да пӧль-пӧчыс моз, важ коми йӧз ног.
А Педӧр Миколъяс нэмсӧ дурка олісны. Ма Вань тайӧс казявліс, абу ӧд дзик синтӧм. Гоз-мӧдысь пыравліс Педӧр Миколъясӧ. Ӧти мӧс ӧд видзӧны, керкаясныс орччӧнӧсь и. Ваньяслӧн Эжва кыр йылас, бужӧд бокас, а Педӧр Миколъяслӧн юсяньыс ёна пыдынджык, мир туй дорас нин.
Дурк оласногыс Педӧр Миколъяслӧн потшӧс сайсяньыс синмад шыбитчис. На йӧрӧ пыран да быттьӧ мӧд муӧ веськалан. Гӧгӧр лӧп-ёг туплясьӧ, помӧйсӧ тӧвнас кильчӧ помсяньыс и коялӧны. Керкаас коктӧ чегӧмысь и виччысь — посводзсяньыс крукасьлан. Ӧтилаын гынкӧм туплясьӧ, мӧдлаын — пес плака, коймӧдлаын — кӧлуй чукӧр. Орччӧн ва ведра, карнан, понлӧн сёян доз... Джодждӧрасӧ эськӧ шлопкылӧмаӧсь посводзас, но сійӧс сё ног нин гартӧмаӧсь-бергӧдлӧмаӧсь. Тури моз лоӧ восьлавны пытшкас пыртӧдз. Посводзсяньыс керкаас воськовтан да кӧть бӧр пет — мам сертиыс быттьӧ мӧд муӧ веськалін. Та вӧсна Вань ёнасӧ эз и кежавлы Педӧр Миколъясӧ, могӧн сӧмын.
Педӧр Миколыс сэки сельпо складын уджаліс, ключӧн да тшӧті молльӧн гольӧдчис. Рытгорув гортас век локтӧ. Пемдӧмсӧ, тыдалӧ, виччысьӧ, мед не янавны сиктса водзын. Бара пӧ Педӧр тӧкаритӧма, люги-леги гортас лэччӧ. Кор вермӧ на, бауньӧн уйліс потшӧс дорӧдзыс, а кор курыдторйыс голяӧдзыс лолі, кык морт костын вайлісны. Кильчӧ вылӧдзыс. Тасянь, палялӧм бӧрас, ачыс нин кыдзкӧ-мыйкӧ кыссьыліс водзӧ.
Гӧтырыс, Павел Катя, лун сьӧмӧссӧ гортас и вӧвлі. Кежалас, пусьыштас да бара нин чепӧсйӧма удж вылӧ, совхоз скӧт картаӧ. Идрасьны-лысьтысьны, вердчыны-юктасьны. Гожӧм пуксяс да бара жӧ нокыс юр выв тыр. Лудынӧсь мӧсъясыс, но кыкысь лун быть лысьты. Нӧшта вит челядь Павел Катялӧн. Педӧр Миколыс да. Моздор кага кодь жӧ. И ставныс вомсӧ паськӧдӧмаӧсь, сёйны-юны корӧны.
Изки костын моз и бергаліс Павел Катя, идрасьны-мыськасьны гортас кадыс прамӧя эз и вичмыв. Аттьӧ челядьыслы, быдмыштісны да бур отсасьысьясӧн лоины. Мам-батьсӧ гортгӧгӧрса нокысь мездісны. Сэки сӧмын Павел Катялы личыдджык лои, позис кокниа лолыштны.
Митрей Наста бура дыр шуасис-броткис Педӧр Миколъяс вылӧ. Сюруксӧ идӧртӧма видзӧм-дӧзьӧритӧмысь. «Со ӧд кыдзи артмӧ, — шлапӧдіс сійӧ кинас, пи вылас синнас зыркнитліс — быттьӧ и аслад мӧскыд, да абу аслад. Кык пельӧ юкӧма».
Ма Вань чӧв оліс. Мый мамыслы вочавидзан? Кык овмӧс вылӧ ӧти мӧс да. Кыдзи сійӧс юкан? Дзик аслад кӧ вӧлі, сэки майбыр. Сьӧлӧмыд местаын. А ӧтарӧ-мӧдарӧасьӧмнад тӧлк-ладыс вошӧ, мӧскыс тшыкӧ и. Сюрукыслӧн юр вежӧрыс дзикӧдз бергӧдчас.
Некымын во на тадзи олісны-тольскӧдчисны. Ӧти картасянь мӧд картаӧ шлапйысис Сюрук. Видзӧдан да, то Митрей Наста сійӧс лысьтӧ, асывнас лудӧ лэдзӧ, то Павел Катя ас йӧрас гез йылын пыртӧдӧ. Коркӧ-некоркӧ мӧс вылас тешитчӧмыслы помыс воис жӧ. Вирыс, тыдалӧ, дзикӧдз пузис мамыслӧн, да сійӧ крапӧдіс пиыслы:
— Тырмас ӧти мӧстӧ кык пельӧ юкны. Йӧз серам. Кывтӧм пемӧс вылын смекайтчӧм-тешитчӧм. Вай чӧжыштам сьӧмтӧ да вештысям мӧс джынсьыс Педӧр Миколъясыслы. Асланым лоӧ Сюрукыд. Дзик асланым.
Мамыслӧн синмыс югъяліс, быттьӧ зарни ёкмыль град йӧрсьыс сюрӧма. Сэтшӧма колӧ вӧлӧм сылы мӧскыд. Колӧ кӧ, мед босьтӧ дай. Ваньлы пӧсь ни кӧдзыд, нокыс сӧмын кык пӧвста лоӧ. Кӧть эськӧ мый налы мӧссьыс? Кыкыдлы. Китыр олысь. Мамыс воча кайтӧ: чойыд пӧ, гашкӧ, волас, зятьыд да, челядьыскӧд. Воласны, дерт. Виччысь ёна. Коркӧ убӧлитлісны, кежалісны чужан сиктас. Вежон олісны да жель эз бергӧдны. Быттьӧ бокӧвӧйяс. Вуграсьны Эжва дорӧдз довгылісны тай. Ӧдйӧ и утёвтісны-мунісны. Миян пӧ, Сибирад, ас овмӧс, уджыс юр выв тыр. Быттьӧ тані нокыс этша. Дӧрӧмыд гожӧмбыд ва...
И бара жӧ мамыслы Ма Вань кыв ни джын эз шу. Паныд сувтан да мыжаӧн колян. Дыш пӧ турунтӧ пуктыны, со и зілян мӧссьыс лэдзчысьны. Быть чӧж сьӧмтӧ. Ӧти лэбулын олӧны да. А кор чукӧрмис мӧс джын вылӧ, Митрей Наста ачыс и петкӧдіс сьӧмсӧ Педӧр Миколъясӧ.
— Шляпки-пукті сьӧм чукӧрсӧ пызан шӧрас да шуа: мися, аскисянь Сюрукыд дзоньнас миян, — ошйысиг висьталіс мамыс. — Бӧжнас и юрнас. Лынас и кучикнас. Со, мися, сьӧмыс. И петі.
Педӧр Миколъясӧс тшӧкнитӧдӧма. Кыдзи пукалӧмаӧсь пызан саяс, сідзи и кольӧмаӧсь. Педӧр Миколыс пӧ петігӧн сӧмын гажа юрнас чӧвтіс: ме пайысь пӧ, кӧть войнас ну.
Пинясьны-вензьыны Ма Ваньясӧ эз тай волыны-а. Тӧдісны Митрей Насталысь этшсӧ да. Чушкас кӧ, нэмтӧ кутан казьтывны, кӧть и ним дорас «ма» кыв сетлӧмаӧсь-кӧвъявлӧмаӧсь коркӧ. Тадзи и овмӧдчис Сюрук на картаӧ, Ваньясӧ дзикӧдз вуджис.
...Тшай юӧм бӧрын Ма Вань восьтіс кильчӧ ӧдзӧссӧ да ывла вылӧ петіс. Асылыс мича вӧлі, кос. Шондіыс муртса на вӧр сайсьыс кыпӧдчис, гажӧдіс югӧрнас Эжва юсӧ, джуджыд мыльксӧ, град йӧрсӧ. Пашкыр льӧм пусӧ тшӧтш. Сы бокын ёна йирсьыліс Сюрукыс. Кыркӧтшӧдзыс на лэччылас, Эжва вылӧ видзӧдлас...
Кутшӧм ылӧ кольӧма сійӧ кадыс. Быттьӧ тӧрыт на ставыс вӧлі, а кымын во нин кылаліс-муніс. Гашкӧ, кызь да. Сюруксьыс вештысьӧм бӧрын бура дыр на мамыскӧд мӧскӧн олісны. А кор Митрей Наста сьӧкыда висьмис, быть лои лэдзчысьны. Кысь он вузав, олӧмыс топӧдіс да. Ма Вань шӧйӧвошӧма, йӧй кодь, ӧтарӧ-мӧдарӧ котралӧ, мамыс пласьт куйлӧ. Ни лысьтысьны, ни идрасьны. Мӧскыд тай абу трактор вӧлӧма. Вань чорыд килы эз и сетчы. Сэки и корис вольпась дорас мамыс, ачыс петан туйсӧ вӧзйис. Лолыс муртса нин вӧлі кутчысьӧ.
— Эн асьтӧ ви, Ванюк. Вузав Сюруктӧ, — шӧпкӧдӧмӧн тшӧктіс пиыслы Митрей Наста. — Ме ӧд абу дыр олысь, ӧтнадтӧ мый мӧскалан...
Ваньлӧн горшас курыд ёкмыль тасасис. Синваыс доршасьӧ дзор мужиклӧн, ортсыӧ петны дась. Кутіс кыдзкӧ-мыйкӧ асьсӧ. Кутыштліс мамыслысь кӧдзыд кисӧ, довкнитіс юрнас: сідз пӧ и вӧча, да петіс кильчӧ вылӧ. Тані и ылькнитіс синваыс, морӧс тырнас шлюпкис-бӧрдіс...
...Шондіыс бура вылӧ нин кавшасис вӧр весьтас, а Ма Вань век на зутшвидзис кильчӧ бокын. Муртса кежлӧ и пуксьыштліс думсьыс. Асъя сынӧдсӧ лолыштны, вӧр-васӧ синнас гӧгӧртны, енэжтассӧ... Ловнас тай суніс кольӧм кадас да ставыс вуні: картупель керӧмыд и, гӧбӧч гуыд и, вила-ведраыд и. Бара на тавойся вӧтыс юрас воис, сьӧлӧмсӧ гудыртӧ. Деливӧ зэв, морӧс пытшкӧссӧ сотӧ.
Мустӧм бужӧдыс синсӧ вежӧ. Повзьӧдчӧ да. Ма Ваньӧн шуӧны, а збыль олӧмыс сылӧн абу юмов. Мӧдарӧ, сир курыд дзик. Ӧткӧнтӧ. Водзынсӧ, гашкӧ, и юмов вӧлі. Мамыскӧд олігӧн. Ӧні, пӧрысьладорыд, маыс пыркалӧма, юмов кӧрыс абу кольӧма...
Пыдісянь ышловзис Вань, чеччис да зумыш чужӧмӧн пыраліс керка пытшкас. Недыр мысти бӧр петіс. Киас важиник гудӧк шамыртӧма-кутӧ. Батьыслӧн на кольлӧма. Радейтӧ шог пальӧдысьсӧ Ма Вань, ворслывлӧ, кор гажтӧм босьтас.
Пуксис кильчӧ вылас, лабич помӧ, личкалыштіс гудӧк кизьсӧ.
Ӧтарсьыс и мӧдарсьыс. Та бӧрын, нюж-няжвӧчис да, ворсны кутіс ассьыс медся радейтанасӧ. Вомгорулас сьыліс:
Сьыланкывйыс быттьӧ татчӧс нӧрыс йылысь, Ма Ваньлӧн керка йылысь. Быттьӧ гижысьыс на сиктӧ волӧма да сулалӧма Эжва кыркӧтшын, Ма Ваньлӧн кильчӧ помын. Сӧмын тай бужӧд йывсьыс нинӧм абу шуӧма-казьтыштӧма.
Гашкӧ, сэки бужӧдыс эз на вӧв да? Тані, на керка дорын.
Гашкӧ, Ма Вань тавой эз и вӧтасьлы да? Ассьыс шуштӧм вӧтсӧ. Гашкӧ, сійӧ вошласьӧ нин. Татшӧм олӧмсьыс ли, мый ли... Синсӧ куньӧмӧн, зэв азыма Ма Вань нязгис-гудӧкасис, пальӧдіс ылькнитӧм шогсӧ. Гудӧк шыыс кыпӧдчис арся сынӧдас, лӧня кывтіс Эжва кыркӧтш весьтті.
