ГОЖӦМЫС КАТОВТЧИС АРЛАНЬ

Гожӧмыс тӧдлытӧг катовтіс арлань. Шондіыс эз нин вӧв сэтшӧм яр да ӧні мусӧ небыдика шонтігмоз нимкодясис гожӧмбыдӧн вӧчӧм уджнас. Сідз жӧ нимкодь вӧлі и Петырлы. Сійӧ бӧръя кадӧдзыс верстьӧкӧд орччӧн пуктіс видзьяс вылын турун. Сӧнӧдъясыс зэлалісны, лоисны ёнджыкӧсь. Дерт жӧ, удайтчис пӧттӧдзыс келавны и вӧр-ваті. А регыд нин школаӧ, бӧръя классӧ. И гожӧм йылысь колясны сӧмын бур казьтылӧмъяс.

Буретш сійӧ здукас, кор Петыр мӧвпаліс кольӧм нин гожӧм йывсьыс, сы дінӧ шыӧдчис мамыс.

— Кывзы, пиукӧй, гашкӧ, лэччылан вадорад вуграсьыштны. Лун-мӧд мысти гӧсьтъяс миянӧ воласны да найӧс окота чериняньӧн номсӧдлыштны.

Петырлы кыкысь тшӧктыны эз ковмы. Вадорас сійӧ и шойччывлас ловнас. Эз ӧд сӧмын вуграсьӧм вӧснаыс лэччывлы. Быд пӧрйӧ вадоркӧд паныдасигӧн восьтывліс аслыс мыйкӧ выльӧс и выльӧс. Сэні и гӧгӧрволіс да дугдывтӧг шензьывліс, кутшӧм озыр да помтӧм вӧлӧма сы гӧгӧр олӧмыс. И быттьӧ мӧд мортӧн волывліс сэки гортас. Весиг жалитлывліс найӧс, кодъяс оз тӧдны, мый сійӧ вадорса бипур дорын коллялӧм войыс, нывкӧд аддзысьлӧмыс.

Сійӧ тӧкӧтьӧӧн и лӧсьӧдчис да недыр мысти восьлаліс нин Эжвалань лэччӧдысь ордым кузя. Сам мешӧк вӧснаыс мышнопйыс вӧлі сьӧкыдкодь. Но сійӧ помнитіс пӧрысь чери кыйысь Кирӧ дедлысь кывъяссӧ, кодъясӧс мӧдыс тшӧкыдакодь казьтыштліс:

— Черитӧ кӧ вердан, и сійӧ тэнӧ вердас.

Та вӧсна и вадорӧ лэччӧм водзвылын быдтор зілис босьтны тӧд вылӧ, эз-ӧ мыйкӧ вунӧд. И ӧні сӧмын серамсорӧн корсюрӧ казьтывліс, кыдзи сійӧ, оньӧстӧм на детинка, пышйывліс вадорӧ дженьыдик кыдз пу шатинӧн да киас нидзув банкаӧн. Нинӧм сьӧрсьыс эз босьтлывлы. Вугырыс вӧлі сэтшӧм ичӧтик, мый сы вылӧ гурина да мык и кӧласьлісны. Гырысьджык черилӧн ва веркӧсас сӧмын мышкыс тыдовтчыліс. Эз ӧшйыв сійӧ ичӧт вугыр вылад. И сэтшӧм забеднӧ сэки вӧлі Петырлы тыртӧм вугырсӧ лэптігӧн. Сылы ӧд сідзжӧ окота вӧлі гырысь чери кыйны. Но эз сюр сійӧ и ставыс. Гӧгӧрволіс жӧ детинка, мый ыджыд черитӧ татшӧм ичӧт вугырнад, дженьыдик да вӧсньыдик шатиннад ӧдвакӧ вермис лэптыны берегӧ. Та вӧсна и мачавліс сӧмын весьт кузя арпиянӧс, кодъясӧн сэтшӧм ёна радейтліс чӧсмасьны налӧн гортын олысь сьӧд каньыс. Да и гортсаясыс окотапырысь сёйлісны жаритӧм посни черисӧ.

Коркӧ эськӧ и ыджыдджык вугырӧн да кузьджык шатинӧн нин кутіс кыйсьыны. Но век жӧ сылӧн юрас эз на волы, мый ставсӧ колӧ запасӧн босьтны да водзвыв дасьтысьны вуграсигкежлӧ. Ӧтчыд со тадзи жӧ вуграсигӧн куимысь кымын кӧласьліс сылӧн вугыр вылӧ ыджыдкодь чери лов. Но мыйдыракӧ пессьӧм бӧрын сідзи и мынліс бӧр. Весиг мышсӧ эз мыччӧдлы. Эз тырмы детинкалӧн выныс найӧс берег вылӧ лэптыны. А бӧръяыс и вугырсӧ нуис. Кватитчис Петыр, а мӧд вугырыд сылӧн абу. И корны некодлысь. Сідзи и ковмис синвасӧ чышкалігмоз гортлань бӧр кайны.

Мамыс сэки броткигмоз шуис, нинӧм пӧ няйтсӧ да васӧ ватлыны. А батьыс казьтыштіс, чериыд пӧ ӧд ассьыс на сёйӧ.

Да ӧд ичӧт арлыднад и гортсьыд на эз быд пӧраӧ лэдзлывны. Шулывлісны бать-мамыс бӧрдысь детинка вылӧ видзӧдігмоз, нинӧм пӧ лун-лун вадорын келавны, эм пӧ и гортын мыйӧн ноксьыны. И сійӧ сэки гусьӧн пышйывліс вадорӧ. Ӧтчыд батьыс казяліс да кутіс бӧрсяньыс вӧтчыны. Петыр мый вынсьыс котӧртӧ. А батьыс сы бӧрся зэв тэрыба гырысь воськовъясӧн шлапсьӧдӧ. И кыкнанныслы тешкодь кажитчӧ татшӧмторйыд да гораа сералӧны. Дерт жӧ, верстьӧыд вӧтӧдіс ичӧт морттӧ да косӧдіс гортӧ.

Но вочасӧн сійӧс ӧтнасӧн нин кутісны лэдзлыны да казьтылісны, мед некытчӧ жӧ эз вош. А мамыс пыр шулывліс зэв стрӧга:

— Вӧян кӧ, гортӧ эн лок!

И со ӧні сійӧ та йылысь нюмъялӧмпырысь казьтылігмоз восьлаліс видзьяс да веретяяс пыр вадорлань. И весиг сьӧлӧмыс вӧрзьыліс, кор пуяс коластын тыдовтчис мӧдлапӧвлӧн джуджыд берегыс. Быдысь тадзи овлӧ вадоркӧд паныдасигӧн. Ас берегыс налӧн ляпкыд да прамӧй чери кыйысьяс мӧдлапӧлас вуджавлӧны вуграсьны. А Петыр векджык ӧтнасӧн радейтӧ черитӧ кыйны. Некор эз волы сылы сьӧлӧм вылас, кор ӧти вуграсьӧ, а мӧд, чериыс оз сюр да, сӧмын ботайтчӧ шатиннас, пулюшайтӧ ваын уялысьясӧс. Мый нин шуны челядь йылысь, но весиг завидьтысьджык верстьӧ, кор налы нинӧм оз сюр, кутӧны быд ногыс мешайтны орччӧн вуграсьысьлы. Сэки лоӧ сӧмын сьӧлыштны став вылас да вешйыны бокӧджык.

Дерт, мӧдлапӧлад вуграсьӧм могысь пыжтӧгыд некыдзи. Со и кольӧм во Петыр ньӧбис неыджыд донысь ас вӧчӧм веткисӧ сійӧ жӧ Кирилл дедыслысь, коді кок висьӧм вӧснаыс оз нин вӧлі вермы лэччывлыны вадорас. А ӧтчыд, кор ас пыжыс эз на вӧв, лэччисны куим ёрт вадорӧ. Колӧ мӧдлапӧлӧ вуджны. Но наысь водзджык вуджысьяс став пыжсӧ нуӧмаӧсь мӧдар берегас. Сэки аддзисны кутшӧмкӧ эновтӧм ветки шой да пӧвъясӧн сынігмоз кутісны вуджны сы вылын ю вомӧн. Но важ пыжыд важ и эм. Тырыс розь. Кыкӧн сынӧны, а ӧти коялӧ васӧ кутшӧмкӧ банкаӧн. Кымын матынджык мӧдлапӧлыд, сымын ӧдйӧджык кутіс содны ваыс пыж пыдӧсын. Сӧмын булькйӧ-пычкысьӧ уна сикас розьті. А зонъяс гораа горзӧмӧн ӧта-мӧднысӧ тэрмӧдлӧны. Воськов-мӧд колис мӧдар берегӧдз, пыжыд и вӧйис да сійӧс кытчӧкӧ ӧдйӧ нуис тэрыб визулыс. Зонъяс коскӧдзныс кӧтасьӧмӧн ӧдва удитісны чеччыштны берег вылӧ. А асьныс сералӧны ӧта-мӧд вылас видзӧдӧмӧн. Но вермис ӧд и мӧдарӧ лоны. Ӧні сы йылысь казьтыштӧм бӧрын Петырӧс весиг йирмӧг босьтлӧ. Бур, мый бать-мамыс та йылысь эз тӧдлыны.

И со сійӧ бара ас колясас, кодӧс вӧчліс Эжваӧ усьысь Кылӧг ю вом дорысь катчӧсджык. Тані некод сійӧс эз торк. Да и ӧні сёр гожӧмнад вуграсьысьясыд этшаджыкӧнӧсь. Петыр тэрмасьтӧг лэдзис сам мешӧксӧ коляс бердас, вӧйталіс свинеч грузъяса нидзулӧн да анькытшӧн самалӧм табтӧм шатинъяссӧ ваӧ да кутіс чукӧртны бипур улӧ кос пес, кодӧс тырыс вӧлі вайӧма ыджыд ванас берег вылас. А сэсся шонді пусигӧн нин ӧзтіс бипурсӧ да пуксис шатинъяс бердӧ. И пыр жӧ кутшӧмкӧ аслыспӧлӧс чӧв-лӧнь шымыртіс сьӧлӧмсӧ. Со тайӧ здуксӧ сійӧ медся ёна виччысьліс. Берегас меліа сялькӧдчӧмӧн визувтіс Эжва. Корсюрӧ ва веркӧсӧ чеччыштлісны пач пӧдан кодь ёдіяс да гырысь ляпаяс да пласьтмунлісны ва вылӧ. Со и тракйыны кутіс ӧти шатин помсӧ. Воис чери кыйысьлӧн дыр виччысяна кад. Сідзи и чеччӧ сьӧлӧмыд гырысьджык ловъясӧс берегӧ лэптігӧн, киыд тіралӧ. А тэ терпитны позьтӧма виччысян, мый на тайӧ пӧрйӧ козьналас Эжваыс.

Шонді пуксьӧм бӧрас раммӧ и чериыс. А Петыр пукалӧ бипур дорын да нимкодясьӧ сійӧс кытшалысь вӧр-ванас. Кымын вой коллявліс сійӧ вадорын бипур дорын пукалігӧн, но некор эз унмовсьлы. Кыдзи нӧ позьӧ узьны вӧр-ваыскӧд со тадзи аддзысьлігӧн. Тэ ӧд локтін сы дінӧ гӧститны. А гӧститігад оз узьлыны. Вочасӧн пемдӧ да вошӧ кытчӧкӧ мӧдар берегас. Пыр югыдджыка пӧртмасьӧны енэжын кодзувъяс. Унзільпырысь горӧдлывлӧ вадор бадьяс пӧвстын узьысь кутшӧмкӧ лэбач. Вартіс бӧжнас ва веркӧсӧ ыджыд чери. Ньӧжйӧник трачкӧдчӧ сотчысь бипур. И сэки бара чӧв-лӧнь. Кӧнкӧ ылынкодь бипур дорын жӧ пукалӧ мӧд чери кыйысь. Кажитчӧ сэки Петырлы, мый тайӧ кык бипур дорас пукалысьяслысь ӧтдор сэсся ни ӧти ловъя лов абу свет вылас. Быттьӧ ставыс кытчӧкӧ вошӧмаӧсь-мунӧмаӧсь. И бергалӧны юрад быд сикас мӧвпъясыс. Со тадзи жӧ коркӧ, Петырлӧн чайтӧм серти, куйлісны бипур дорын сылӧн важся пӧль-пӧчыс, кор олісны на сьӧд вӧръясын да кыйсисны звер-пӧтка вылӧ. А сэсянь кымын сюрс во нин кольӧма. Сідзи жӧ сэки ӧзйисны енэжын кодзувъясыс. Асывъяснас кыпӧдчывліс шонді. Коркӧ и Петыр оз ло тайӧ свет вылас, а кодзувъясыс пыр на пондасны пӧртмасьны енэжас. И Эжва ю талунъя моз жӧ кутас визувтны. И помыс тайӧ олӧмыслы абу. Но некод оз тӧд, кутшӧмджык сійӧ лоӧ водзӧ вылӧ, мый виччысьӧ йӧзӧс аски. Шензьӧ сэки Петыр войтыр вылӧ, кодъяс олӧны сӧмын талунъя олӧмӧн да гежӧда мӧвпыштлӧны сійӧ жӧ аскиа йывсьыс. А сійӧ со вадорын нимкодясьӧ ас вӧр-ванас. И таысь унаыс сылы оз и ков.

Но со вочасӧн ю весьтӧ кытыськӧ кыпӧдчӧ вата кодь ру, коді дзебӧ и енэжын ӧшалысь кодзувъяссӧ. Сэки Петыр чайтӧ нин, мый сійӧ збыльысь дзик ӧтнас тайӧ свет вылас. Сӧмын трачкакылысь бипурыс ловзьӧдӧ ва берегсӧ. Да небыдика сялькъялӧ визувтысь Эжваыс. И весиг кутшӧмкӧ шуштӧмлун кыпӧдчӧ лов вылын. Збыльысь ӧмӧй сійӧ дзик ӧтнас тані? Но сэсся войся рӧмыдыс кытчӧкӧ разалӧ. А ва весьтын гӧвкъялысь еджыд русӧ сёйӧ асъя шондіыс. Садьмӧны узьысь лэбачьяс. Бара ловзьӧ ваыс. И пыр жӧ гажа да кыпыд лоӧ гӧгӧр. Локтӧ выль лун, кодӧс сэтшӧм ёна виччысьӧ Петыр. И абу сійӧ ӧтнас вӧлӧма.

Бара заводитӧ сёйны чериыс. Сэки Петыр нинӧм нин оз аддзы шатинъясысь ӧтдор. Весиг вунӧдӧ нора чискысь бипур йылысь. Но век жӧ коркӧ воӧ кад да зон шуӧ аслыс, мый тырмас талун кежлӧ вуграсьны, колӧ и мукӧдлы да мӧд лун кежлӧ черисӧ кольыштны. Тадзи на зонмӧс велӧдліс сійӧ жӧ Кирӧ дедыс. Каллянсӧ куритігмоз пыр шулывліс, мый оз пӧ позь горшасьны вӧр-валӧн озырлун вылас. Сійӧ оз радейт татшӧм йӧзтӧ.

Збыль ӧд сідзи и волӧма. Коркӧ Петыр со тадзи жӧ вуграсис Эжва бердса Кылӧгвадйын. Пукалӧ баркаснӧй пыжын, кодӧс ыджыд ванас чери кыйысьяс пыртӧмаӧсь тыас, да сӧмын лэпталӧ гӧрба ёкышъясӧс. А аслыс нимкодь. А кутшӧмкӧ кад мысти весиг повзис, кыдзи нӧ сійӧ кутас нуны гортас та мында кыйдӧссӧ. Сумкаыс тырис. Ковмис пӧрччыны дӧрӧмсӧ, кӧртавлыны сос вомдорсӧ да сэтчӧ сӧвтны кольӧм черисӧ. Ӧдва гортас вермис кыскыны. Сэсянь сэсся эз нин шулы аслыс сэтшӧм горшӧн лоны. Мед жӧ мӧдысь кежлӧ кольӧ. Тшӧтш и мукӧдлы сюрыштас. Ӧтнад ӧд ставсӧ он кватит.

Со и та пӧрйӧ Петырлы унакодь сюрис ёдіыс да ляпаыс. Тэрмасьтӧг сӧвтіс кыйдӧссӧ мышнопйӧ, кусӧдіс бипурсӧ да юсӧ вуджӧм бӧрын Эжваӧс аттьӧалігмоз мӧдӧдчис гортланьыс.

Видзьяс вывті восьлалігмоз нин нимкодясис орчча грездысь Васька Якӧкӧд, коді веретяӧ тшакла вӧлі мӧдӧдчӧма. Ковмис и сылы петкӧдлыны кыйдӧссӧ.

— Но и но! Со ӧд мыйта шедӧма, — дивуйтчис Васька Якӧыд.-А ми сідзи и пукалам гортын да весиг ӧтчыд эг слӧймылӧй вадорад лэччывнытӧ.

Петыр кывзіс сійӧс нюмъялігмоз да мӧвпаліс ас кежсьыс, мый оз век тадзи овлы, мый чериыд и збыльысь ассьыс на сёйӧ. И кӧсъян кӧ сійӧс кыйны, ёна на лоӧ мырсьыны-пессьыны. Но ӧдвакӧ тайӧс гӧгӧрвоасны Васька Якӧ кодь жӧ унджык войтырыс, кодъяс чайтӧны чери кыйысьястӧ дыш пратьясӧн, весь олысьясӧн. А оз весиг тӧдны, мый дон ставыс тайӧ сулалӧ. Кирилл дедыс вадорӧ лэччӧм водзвылын вӧлі, гашкӧ, лун-мӧд дасьтысяс. И нидзувтӧ быд ёг чукӧр улысь зіля корсялас. Сиктса ӧткымын войтыр сӧмын сералӧны сы вылын. Гортас пӧ, тыдалӧ, нинӧм оз ков вӧчны. А мортыслӧн кӧ лолыс вадортӧгыд овны оз вермы. Сэсся и мый нин колӧ пӧрысь Кирилл дедлы вадорсьыд ӧтдор. А праздникыд кутас матыстчыны да сійӧ жӧ сералысьясыс воласны Кирӧ дед ордӧ черинянь вылӧ черила. И сійӧ некор оз ӧткажит. Пыралас кӧзӧдӧ да петкӧдас, мыйта корасны. Да и доннас оз артась.

Тӧдӧ Петыр и сійӧ, мый гортас гӧсьтъясыд чериняньӧн чӧсмасигмоз кутасны ошкыны зонмӧс, юасьны, кыдзи сылы удайтчис та мындасӧ кыйны. Налы тай, мыйлакӧ, оз сюрлывлы. А Петыр гусьӧн нюмъялігмоз бара жӧ вочавидзас, мый нинӧм пӧ ачыс оз сюр, колӧ пӧ тшӧкыдджыка бӧжнытӧ ваас кӧтӧдлыны.

Но Петыр, дерт, нинӧм эз шулы налы, мый сылы аслыссикас праздникӧн вӧлі вадорыскӧд аддзысьлӧмыс. Быд пӧрйӧ сэтчӧ волігӧн сійӧ аддзӧ выль лунлысь, а, сідзкӧ, и выль олӧмлысь чужӧмсӧ. Буретш вадорас сійӧ кутіс гӧгӧрвоны, мый ачыс сідз жӧ вӧр-ваыслӧн юкӧнӧн лоӧ. Мед жӧ эськӧ и мукӧдыс татшӧмторсӧ гӧгӧрвоасны да лоасны бурджыкӧсь, сьӧлӧмаджыкӧсь. И таво Петыр бӧръяысь лэччыліс ю дорӧ да сылы сьӧлӧм доймытӧдз вӧлі жаль торйӧдчыны Эжваыскӧд мӧд воӧдз. Кӧть эськӧ тӧдіс, мый и водзӧ лоасны сылӧн юыскӧд пӧсь аддзысьлӧмъяс.