ГОЖСЯ БИПУР ДОРЫН

Кык час нин пукала Эжва кыркӧтш вылын, ичӧтик бипур дорын виччыся теплоход.

Локтӧ унмӧй. Ме асъя войсӧ вуграси тыын. Эз шед. Но пукалі, кытчӧдз асъя шонді эз кут сотны дӧрӧм пыр мышкуӧс. Сэсся, теплоход виччысигмоз, пукси тайӧ бипур дорас. И быттьӧ нарошнӧ, ю вылын ӧтарын и мӧдарын — быдлаын гыбаліс чери. Со ва шӧрын кодкӧ бызмунлі. Тыдалӧ, сын. Ваыс сэні пузьыліс. Меным забеднӧ: ворсӧны, гыбалӧны... эльтчӧны.

Асылыс вӧлі мича да гажа. Кӧсйысьӧ вайны вый войталан лун. Кыпӧдчӧм шонді серамбанаӧдӧ став вӧр-васӧ. Сынӧдыс вералӧ. Лӧз-лӧз енэжын шочиника, кӧнсюрӧ, руньгӧны нигӧн вурун кодь кымӧр тупыльяс. Найӧ енэжыскӧд ӧттшӧтш купайтчӧны стеклӧ кодь шыльыд Эжваын. Эжва талун рам, вильшасьӧ шочиника кывтысь керъяскӧд: бокшӧн найӧс нёровтлас, помвыв тювгылас, ӧтуритлас берегӧ да бергӧдлӧмӧн шӧрланьӧ бӧр кыскас. Керъяс корсюрӧ зурасьлӧны ӧта-мӧдныскӧд, нориника клёнакылӧны.

Бипур дорын тӧдтӧм нывбаба гудйысьӧ бедь помӧн пӧим пиын, кыскалӧ пӧжалӧм картупель. Сэсся разис чышъян тубрас, перйис нянь да заводитіс сёйны. Сійӧ кутіс асьсӧ сэтшӧм ногӧн, быттьӧ сы дінын некутшӧм ловъя лов абу. Меным нелюбӧ лои. Ме нӧ сылы морт али кутшӧмкӧ мыр!

— Видлы, колӧкӧ, тшӧтш пӧсь картупельсӧ, — ме вылӧ видзӧдлытӧг друг шуис нывбаба.

Менам кынӧмӧй оз сюмав. Но нимкодь лои: морт сетіс ловъя кыв. Сэсся, ог тӧд, кодлы кыдзи, а менам ёна петіс вежӧй бипур пиын пӧжалӧм пӧсь картупель вылад. Мӧд пӧв тшӧктӧм эг виччысь, чукӧрсьыс босьті ыджыдджыкӧс.

Нывбаба сёйис чӧв олӧмӧн. Ме пукалі сылы паныдӧн. Ме водзын вӧлі морт, кодӧс позис шуны пӧрнӧй нывбабаӧн. Гӧгрӧс, паськыд чужӧма. Банйӧма мича гожйӧн. Паськыд ныра. Ныр йылыс кульсьыштӧ. Сьӧдасьӧм еджыд чышъян улысь петӧмаӧсь лёзь юрси пратьяс. Быд нывбаба нин ассьыс юрсисӧ лӧсьӧдыштас, аддзас кӧ бокӧвӧй мортӧс. А тайӧ лӧсьӧдыштӧм могысь кивыль оз кер.

Пӧсь картупель сотӧ нывбабалысь вомсӧ. Сійӧ тэрыба вӧрӧдӧ кыз паръяссӧ, калькнитӧм вомас кыскӧ ывлавывса ыркыд сынӧдсӧ. Сотчыштӧм картупель кышсьыс вом доръясыс саӧссисны.

Ӧтитор шыбитчис синмӧ: нывбабалӧн шевгӧдчӧм да вӧсни, быттьӧ пырыс тыдалана, нырбордъясыс тіралӧны. Кыдзи тай алькӧсінын ичӧт кельчилӧн дорвыв вӧрӧны борд йывъясыс.

Ӧти кадӧ нывбаба видзӧдліс ме вылӧ тыр синмӧн, — гусьӧн да ӧдйӧ, чайтіс, ме ог казяв. А кыдзи нӧ ме ог казяв, кор синмӧс эг вештыв сы вылысь.

Нывбабалӧн руд синъясыс сэтшӧм восьсаӧсь да джуджыдӧсь. Тырӧмаӧсь не то шогӧн, не то помтӧм думъясӧн. Кутшӧма синъясыд вермӧны мичмӧдны мортӧс. Татшӧм восьса да джуджыд синъясыд!

Но ме пыр жӧ мӧвпышті: татшӧм шогсян синъяса мортлӧн эм норасянтор.

Ылалі ме али эг?

Ланьтӧмӧн дыр овны эз вӧв лӧсьыд. Мед мыйкӧ шуны, ме юалі, важӧн-ӧ пастукалӧ.

Первойсӧ сійӧ дыша вочавидзис меным, быд кыв ас письыс пычкӧмӧн. Вочасӧн варовмис. Тыдалӧ, мыйкӧ вӧрзис сылӧн пытшкӧсас.

Висьталіс: уджалӧ колхозын дояркаӧн. Ӧні ӧттшӧтш видзӧ мӧсъясӧс. Гожӧмын скӧтӧс йирӧдӧны лудын сутки чӧж. Тадзинад этшаджык колӧ веж кӧрымыд. Колӧ ӧд зільны донтӧм йӧв сетны. А веж кӧрымӧн вердчигӧн йӧв доныд колхозлы вылӧ кучкӧ.

Ме зіля кывзі дояркалысь висьталӧмсӧ. Зэв нин сьӧлӧмсянь сійӧ сёрнитіс тайӧ прӧстӧйтор йывсьыс.

Сэк кості бадь кустъясысь петіс мӧс, юрсӧ тшапа кутіг восьлаліс миян дінӧ. Сувтӧдіс ме вылӧ дулалӧм бугыльяссӧ. Ыджыд тушаа, кузь гыркъяса, шевгӧдчӧм сюръяса. Ныр пырыс ён горӧн лэдзис ас пытшсьыс сынӧдсӧ да пыркнитіс юрнас. Ме повзи. Мися, люкалас ещӧ.

Нывбаба серӧктіс. Эз гораа, а пытшкӧс серамӧн: пельпомъясыс кыпавлісны да ныр бордъясыс ещӧ нин тіралісны.

— Мый дузгысин, Визьӧ? — петкӧдлана скӧрӧн шуис сійӧ мӧслы, коді ӧні видзӧдіс нин сы вылӧ.

— Картупельтӧ сёйны локтіс, — шмонитышті ме.

— Мун йирсьы. Ӧвад ӧдӧлиттӧдз. Он тӧд, лун шӧр гӧгӧр, гашкӧ, лоӧ лэб улӧ йӧршитчывны, — водзӧ мӧс вылӧ ропкис пастук.

Сійӧ менам шмонь вылӧ воча нинӧм эз шу, быттьӧ эз и кывлы. А аслас нырбордъясыс, серамсӧ кутӧмла, важ мозыс тэрыба тіралісны.

Мӧс ӧвтыштіс бӧжнас, вешйис миян дінысь, сутшкис нырсӧ турунӧ, — зэв дыша, быттьӧ кӧсйӧ шуны: «Меным оз ков. А тэ кӧ тшӧктан, гоз-мӧдысь йирышта инӧ».

Мед эськӧ ошкыштны пастукӧс, ме шуи:

— Пӧтӧса мӧс тіян. Ён. Пакъясыс, майбыр, абу вӧйӧмаӧсь. Шыльыд гӧна. Палюр кодь.

— Абу ӧд куйӧд машина. Йӧв сетысь мӧс. Он кӧ пӧтӧсӧн видз, йӧвтӧ он дзожгы, — зэв збыльысь шуис нывбаба. — Сутки джынсӧ видзӧ пастук. А мӧд сутки джынсӧ — ми, дояркаяс, йирӧдам, переменаӧн. Миян председательным, Степан Петрович, шуӧ вӧлі: артельӧн кӧ пӧ кутанныд мӧсъясӧс видзны, кыв кутысьыс оз ло, мӧсъясыд тшыгӧсь лоӧны. А кутшӧм дояркалы нӧ оз ков унджык йӧлыд! Ми дивитім Степан Петровичӧс: кутшӧм нӧ тэ председатель ветлан, он кӧ эскы аслад колхозницаяслы. Ми артельӧн, тӧварыш председатель, кыв кутам... Збыль ӧд, ёртӧй, абу лӧсьыд, он кӧ эскы мортыдлы? — юаліс доярка.

Сійӧ юаліс, а воча кывсӧ менсьым эз кывзы, ӧдӧбтӧмӧн чеччис.

Нывбаба вӧлі кыз коска, чургӧдчыштӧм кынӧма, кодьяс тушасӧ вӧчӧны латшкыдіникӧн, кӧть и мортыс эз вӧв ичӧт. Кынӧмсӧ да джуджыд морӧсъяссӧ топӧдӧма вӧсни ситеч платтьӧ да налы платтьӧ пиас дзескыд, быттьӧ мортсӧ дзоньнас асыкалӧма. Татшӧм нывбабаясыд унджыкысьсӧ овлӧны укшальӧсь, ньӧжмыд да лабутнӧй вӧрасаӧсь. А талӧн став вӧрасыс ӧдӧбтана, ӧддзӧдчана, быттьӧ ӧтарӧ водзлань уськӧдчӧ. Со сійӧ мӧдӧдчис бадь кустъясланьӧ. Тувччалӧ зумыда, кыдзкӧ нетшыштчӧмӧн, кусыньтӧм кияснас салдат моз ӧвтчӧ, — отсалӧ кокъясыслы мунны.

Бипурйын колины чусалан ӧгыръяс. Ме шыбиті сэтчӧ лӧп торъяс. Бипурйын кутіс трачкакывны, тыдовтчис кизьӧр тшын, сэсся ыпнитіс гажа би.

Доярка сутш кежлӧ саявліс бадь кустъясӧ, вайис йӧв тыра сулея. Сулеяыс вевттьысьӧма посньыдик ва больясӧн. Тӧдчӧ: кӧдзыд ключын вӧлӧма.

Йӧвсӧ веськыда сулея помсьыс юышталӧмӧн да водзсьыс гылалӧм нянь крӧшкияс вомас чӧвталіг, нывбаба ышловзис:

— Ӧнія йӧз пиад кодсюрӧ видзӧдчӧны весь овны!

— Вежалан сэтшӧм йӧз вылас? — артмис менам.

— Мун сэтысь! Вежалантор. Шуан жӧ! — пыркнитчис сёрнитысь. — Тэ, чайтан, шуда олӧмсӧ дасьтӧма миянлы? Бур олӧмыд ачыс ки пыдӧсад пуксяс? Миян сиктын эмӧсь жӧ сэтшӧмъясыд... Ӧшинь дорас пасьвидзӧмӧн коммунизмтӧ виччысьысьясыд. Гоз-мӧд морт. Лун сьӧмӧс петаласны асланыс град йӧрӧ луасьыштны. Сэсся и став уджныс налӧн. Мый нӧ наысь бурыс? Найӧ нӧ абу весь олысьяс! Либӧ кодсюрӧ буретш страдна пӧраӧ лун-лун ва дор пӧлӧн шлонъялӧны, йӧршъяс да кельчипиян вугралӧны!

Ме чайті, тайӧ менӧ кӧритӧ нывбабаыд да шуи:

— Ме ва дор пӧлӧн шлонъяла шойччӧг пыдди. Ӧні отпускын.

— Таын тэнад шудыс? Нёрпалан шуд! — скупа шпыньмуніс нывбаба. — Но мед инӧ тэ ногӧн. Ме тэнӧ ог тӧд, первойысь аддза. Ме асланым йӧз йылысь сёрнита.

— Либӧ со миян фермаын уджаліс дояркаӧн Петыр Анна, — дзикӧдз нин варовмис дояркаыд. — Зэв дурка вӧдитчӧ мӧсъяс дінад. Аслас киясыс — век быттьӧ раб пиын луасьӧма. Миян комсомолкаяс, дояркаяс жӧ, колхознӧй собрание вылын видісны Аннаӧс. Но, тіян ногӧн кӧ, критикуйтісны. Петыр Анна горӧдіс на вылӧ: ті пӧ онӧ на сяммӧй мӧс нёнь улӧ сувтӧдны пӧдӧнчанытӧ, пыр видзӧдчанныд клубӧ котӧртны танцыӧн чивкъявны. Указывайтысьяс ветланныд...

Менам сьӧлӧмӧй пузис. Сувті джодж шӧрӧ да шуа: тэ, Анна, эн зэв ныртӧ лэптав. Том дояркаяс веськыда индӧны тэныд. Тырмас няйтӧсьтны колхознӧй йӧв. Анна ме вылӧ: тэ пӧ сэтшӧм-татшӧм. Бать-мамӧс, шонъянъясӧс, казьтыштіс. Верӧсӧс тшӧтш эз вунӧд: кості пӧ тэнӧ эновтіс, гуӧ водіс. Челядьӧс тшӧтш кыскаліс и. Да тайӧ мед. Меным веськодь. Сиктса йӧз тӧдӧны, коді ме, аддзӧны, Анна ме йылысь сӧрӧ. А сэсся босьтіс да крапкис: не аслыным ӧд сёйны сійӧ йӧвсӧ, маслозаводӧ, государстволы сдайтам. Но мый эськӧ татчӧ шуан! Он скӧрмы али мый?

— Со ещӧ миян эм Тоня. Колхозник гозъялӧн быдтас. Том ныв. Вирыс ворсӧ чужӧм вылас. Сылы эськӧ и красуйтчыны ӧнія олӧмын. А сійӧ олӧ важ господаяс моз. Сылы луныс — вой. А войыс — лун. Ветлӧдлӧ — походкасӧ веськӧдлӧ. Ышнясьӧ. А сёйӧ йӧзлысь трудсӧ.

Миян ӧткымын бабйӧяс вежалӧны: Тоня пӧ бур невестапу. Кутшӧм пелька кужӧ вӧччыны. Лиф кындзиыс морӧссӧ зэвтӧ седелка кӧвйӧн. Шӧвкысь. Киясыс еджыдӧсь да небыдӧсь, оз зэвтчывны ни оз гаддьӧссьыны. Зонъяс вӧтлысьӧны Тоня бӧрся. Оз мӧвпыштны — лӧсьыд статьыд, мича чужӧмыд да крепдешин платтьӧыд нинӧм, кор нывлӧн сьӧлӧмыс руш да оласногыс... зывӧк и шуны!.. путкыльтчӧма.

— Ӧтчыд меным и аслым сюри. Чорыда сюри, — бара скупа шпыньмуніс нывбабаыд. — Правлениеӧ ас дінас менӧ корис Степан Петрович. Лун шӧрын, фермаын вердчӧм бӧрын. Ме локті. Ачым думайта, мыйла бара ме председательлы некадӧ ковми. Тшӧктіс пуксьыны. Ме пукси сыкӧд паныдӧн. Сійӧ и шуӧ: «Тэнӧ ми, Марья Ивановна, Почёт дӧска вылысь огӧ вештылӧй. Тэ миян медбур доярка колхозын!» Сэсся мӧмъялыштіс да водзӧ нуӧдіс: «Тэ вылӧ, Марья Ивановна, воис жалӧба».

Ме кывза, нинӧм ог шу. А сійӧ: меным пӧ быть примит да быть видлав жалӧбатӧ. Тэ вылӧ, Марья, норасьӧны: тэ пӧ йӧвтӧ сорлалан ваӧн. Мый тэ татчӧ шуан, Марья? — стрӧжитӧ менӧ председатель.

Ме чеччи улӧс вылысь, швырк бергӧдчи, крапки ӧдзӧснас да котӧрӧн петі правлениеысь. Сэсянь ме эновтчылі мӧсъясысь. Дугді дояркаавны. Честнӧй мортлы кӧ он эскы, кутшӧм удж сылӧн пондас мунны!

Мария Ивановна ланьтіс. Видзӧдліс ме вылӧ:

— Ті чайтанныд, ми прӧстӧй колхозницаяс да быдторсӧ ми вок вылӧ позьӧ лэптыны? Он босьт! Уджалысьыд ӧні гордӧй, тӧдӧ ассьыс донсӧ. Бура уджалан — ылӧдз нималан. — Крута содтіс: — Колӧ тайӧс тіянлы гӧгӧрвоны! Со газетъясысь лыддьывлан: сэтшӧмтӧ пӧ морт бур уджалысь, быд выльторйӧ босьтчӧ. А ачыс пӧ этша сёрниа да раминик. Скромнӧй пӧ сійӧ. А мыйла ті думайтанныд омӧльӧн, кор морт абу раминик да быдӧнлы кывмӧн гӧрдитчӧ аслас нимӧн, аслас уджӧн, аслас мича сьӧлӧмӧн?

Ме фермаӧ эг ветлы быдса вежон. Председательным миян руа. Вывтіджык тшапитчӧ. Дорйис менӧ Евгения Михайловна. Сійӧ колхозын партийнӧй веськӧдлысь, секретарь. Вӧлі карын курсъяс вылын да буретш бӧр воис. Ӧдйӧ тай сылы правдаыд югдіс. Партийнӧй мортыдлӧн ӧд сыын и могыс, мед корсьны правда. Евгения Михайловна кӧ тэкӧд сёрнитас, тэнад син водзад югыдджык лоӧ, лолыд кокньыдджыка ветлӧ, сьӧлӧмыд кыскӧ уджӧ, — кыпыда ышловзис доярка. Видзӧдліс ме вылӧ, зумыштчис: — Коді оз дорйы правда, да ещӧ лэптӧ дыш руньӧясӧс, кутшӧм нӧ сэки сійӧ партийнӧй!

Воча кыв месянь виччысьтӧг Мария Ивановна босьтіс киняулас нопсӧ, крута чеччис, лӧсьӧдчис мунны.

Меным жаль вӧлі сыкӧд янсӧдчыны, зэв на кӧсйи водзӧ сійӧс кывзыны. Но кутны эг лысьт.

Нывбаба лӧсьӧдыштіс юрсьыс чышъянсӧ, восьса да джуджыд синъяснас тшапа видзӧдліс ме вылӧ, гырысь, мужичӧй нога воськовъясӧн, тушасӧ веськыда кутӧмӧн, муніс аслас мӧсъяс дорӧ.

Бипур важӧн кусі. Кокньыдик тӧвру ворсіс пӧимӧн. Эжва катыдын тыдовтчис теплоход.

Менам сьӧлӧм вылын вӧлі шоныд да долыд: тайӧ неыджыд сёрниас ме водзӧ сувтіс бур морт.

1960 во.