ВОЛӦН ДЖЕНЬЫД ЛУНӦ
Декабр пом. Дженьыдӧсь лунъясыс, пемыдӧсь да гажтӧмӧсь. Енэжыс букыш, шевкнитчӧма-ӧшӧдчӧма пуяс весьтӧдз. Видзӧдлан да, шуштӧм босьтӧ. Быттьӧ топӧдны му бердас кӧсйӧ морттӧ, сьӧкыд изйӧн личкӧ сьӧлӧмтӧ.
Абу кокни морӧс вылад тайӧ кадас. Джуджыд гуын кодь. Торйӧн нин сэк, ылын кӧ чужан гортыд, кытчӧ кольӧма-вужъясьӧма томдырся кад. Со и пукси гижны письмӧ, сьӧлӧмӧс небзьӧдыштны. Бумага кузя тэрыба котӧртісны медводдза кывъяс.
«Видза оланныд, мамӧ, батьӧ...»
Киӧй муртса эз содты и бабӧ, но зурасис кытчӧкӧ, лигышмуні. И сійӧ здукас жӧ син водзӧ сувтіс чужан сикт, потшӧс бокын сулалысь бабӧй. Ӧд неважӧн на, кольӧм во, письмӧын чолӧмавлі и сійӧс, мусаӧс да донаӧс. Ӧні тай дженьдаммис гижӧдӧй, тыртӧмджык лои и. Ори вужйыс, дыр сійӧ кутчысис олӧм бердас. Некор нин сэсся ог кутлы, мӧдӧд письмӧын пӧсь чолӧм, корав гӧститны. Эз ло сьӧлӧмшӧрӧй. Кувсис тадзи жӧ, декабр помын...
Кӧсйи лолӧс небзьӧдыштны, а мӧдарӧ дзик артмис. Кырышті важ дойсӧ. Коркӧясӧ казьтышті. Уджйӧза ӧд коли бабӧ водзын...
Телеграммаыс вӧлі дженьыдик, курыд. Кывъясыс ыпъялысь биӧн пырисны морӧсӧ, сотыштісны пытшкӧсӧс. Вежӧрӧс нуисны али мый — быттьӧ му вылас ӧтнамӧн коли. Сулала, нинӧм ог кыв. Руын кодь гӧгӧр.
Сӧмын кӧнкӧ орччӧн тыдалӧ бабӧ. Пемыдлӧз платтьӧа, гӧрд дзоридзьяса чышъяна, синъяссӧ читкыртӧма. Сэтшӧмӧн и коли-йиджсис сійӧ менам сьӧлӧмӧ. Нэм кежлӧ, бӧръя воясӧдз.
...Машина тӧвзис Эжва катыд. Нетшкысис-мургис чой паныдъясын, кокниа ышлолаліг тюрис кыр горув. Асфальт регыд помасис. Вӧрса туй кутіс шыбласьны ӧтарӧ-мӧдарӧ, чукльӧдліс пуяс костті. И кымын вывлань, Эжва йывлань, сымын топӧдісны сійӧс пашкыр козъяс.
«Ӧдйӧджык, ӧдйӧджык!» — нӧйтчис менам вежӧрын сьӧкыд мӧвп. «Луншӧр нин регыд...»
Машина йирис помтӧм-дортӧм туйсӧ, быд здукӧн, быд чукыльӧн матыстіс миянӧс сылань, мыйысь ыркавліс морӧсӧй. Куня синмӧс — локтӧ мелань пӧлыньтчыштӧм керка, кильчӧ помас — кузь кока крест...
— Кытчӧ нӧ, сӧтана, лэбзян! — лёкгоршӧн горӧдіс шопер.
Быттьӧ унзільысь садьми — векни туй шӧрӧд воча варкӧдіс паськыд морӧса машина. Гашкӧ «МАЗ», гашкӧ «Урал». Эг удит син лапнитны, орччӧн пукалысь шопер песовтіс рульсӧ, вомсӧ векыштӧмӧн шыбитіс ассьыс кӧрт вӧвсӧ юж туй бокӧ. Муртса слӧйми кватитчыны кӧрт вугйӧ. Машина ӧдӧбӧн чеччыштіс лым чукӧр вылӧ да упкысис толаӧ.
Кӧдзыд пӧсь чепӧсйис быдӧн. Горшӧй пакталіс-сотчис, быттьӧ кодкӧ пыдзыртіс вир-яйысь васӧ. Повзьӧмпырысь видзӧдлі шоперлань. Сійӧ сьӧкыда лолаліс, чужӧмыс быдсӧн топалӧма, лымйыс кодь еджыд. Пыркнитіс кудриа юрсинас, пыдісянь да кузя матьӧбтіс. Ылькнитіс сы пытшкысь ставыс: и вочаасьысь машина вылӧ скӧрлун, и кад воштӧм вӧсна дой и весиг гажа нюм — ловйӧн ӧд колины, майбыр. Орччӧн эськӧ шутёвтіс мӧдар югыдыс да.
Пукала кӧрт вугъяс кватитчӧмӧн, ки ни кок ог вермы вӧрзьӧдны. Кыла сӧмын шоперлысь тіралысь гӧлӧссӧ: «Воим, Ӧльӧксан, петам вай». Орччӧн сёрнитӧ, а быттьӧ верст сайын. Муртса шӧпкӧдчӧмыс пельӧдз воӧ.
Ӧвта юрӧн, мися петам, петам. Тракъя ӧдзӧссӧ, восьтӧм пыдди пӧдлассьӧ, вӧлӧмкӧ. Кор ылькнитіс кӧдзыд сынӧдыс, сотыштіс бандзибъяс да пырис-котӧртіс питшӧгӧ, вӧлисти гӧгӧрвои, кутшӧм ӧдйӧ да повзьӧдчана ставыс артмис.
Шопер собаліс лым пиын, видзӧдаліс сунӧм машинасӧ, сэсся юаліс:
— Уна на коли сиктӧдзыс?
Сьӧлӧмӧй кӧдзавліс сылӧн кывъясысь. Ме дзикӧдз вунӧді кад йывсьыс. Мыр моз сулала. Абу ӧд этша на гортӧдз. Мичашор сӧмын вуджим. Верст вит тасянь лоӧ-а.
Чепӧсйи машинаӧ, кӧлуй кватиті. Сӧмын горӧді ёртлы, гашкӧ мися бур мортыд сюрас, перъясны, а ме мӧді, сёрма нин. Сійӧ ӧвтыштіс кинас — мун пӧ ӧдйӧджык, тэрмась. Лым тола вомӧн кавшаси мир туй вылӧ да котӧрӧн сорӧн — водзӧ, ас сиктлань.
Мый йылысь сэки думайті? Пинялі-песі ачымӧс, лыдди медся шудтӧм мортӧн вӧльнӧй светас. Мукӧд олӧны-вылӧны, майбыр, быдтор налӧн шыльыда артмӧ. А тэ? Бабтӧ морт ног колльӧдны он вермы. Бӧръя туйӧ! Тьпу...
Кужи-ӧ мӧвпыштлыны, мый ставыс тадзи помасяс. Шуштӧма, курыда, кӧдзыд тӧлын. Челядь вежӧрӧн на овсьылӧма, буракӧ. Гашкӧ и унзіль сьӧлӧмӧн, ас пытшкӧ йӧршитчӧмӧн. Тэныд кӧ гажа да гылыд, сідзкӧ и мукӧдлӧн дой ни висьӧм. Но воясыд тай тюрӧны-котӧртӧны, том пӧраад найӧс он казяв, да и мыйла. Мед рӧдтасны, сэтчӧдзыс, бӧръя воськолӧдзыс, ылын на да. А бабӧлы зэв нин этша кольлӧма. Со кутшӧм этша...
Шулӧмаӧсь: олӧмыд пӧ морттӧ мичмӧдӧ. Тыдалӧ, сідзи и эм. Олӧмыс морттӧ лэптӧ-бордъялӧ, сетӧ вын да сям. Ставыс тайӧ гӧгӧрвоана. А водзӧ мый? Чунь пом ыджда мортыслӧн доныд, оз кӧ кыпӧдчы вылӧджык, оз кӧ сьӧлӧмнас шонты мӧдлысь сьӧлӧмсӧ, юк сылысь синвасӧ либӧ нюмсӧ, югзьӧд олӧмсӧ, водзӧ мунысь ордымсӧ.
И кымын матыстчи джуджыд керӧсын сулалысь сиктлань, сымын ылысті ас дорысь сійӧ сьӧкыд здуксӧ, коді виччысис менӧ. Пыр тшӧкыдджыка сувтліс син водзӧ бабӧй. Ловъя да збодер, рам да статя. Личалі морӧсын, быттьӧ нинӧм абу и лолӧма. Киӧй оз тір, юрын ясыд. Локта со, шавксьӧда коркӧя моз, воа да пывсян ваймӧма нин. Мам корӧсьла гид вылӧ петалас, а баб нимкодьпырысь шуас:
— Пач чышкигӧн ӧгыр талун уси. Но, мися Ӧльӧксан, сідзкӧ, воас. Со тай, пырин...
Ыджыд-ӧ бабӧлы доныс? Мыйлакӧ ӧні думышті та йылысь, вӧр туйті восьлалігӧн. Мӧвпышті да весиг ачым чуйми. Некор юрӧ эз волы мӧвпыс. Но сьӧлӧмсянь — ог тӧд ме доныслысь ни кузьтасӧ, ни пасьтасӧ. Сійӧ гашкӧ шувгысь пармаыс кодь, помтӧм-дортӧм. Тайӧ доныс воысь-во содіс-туис. Челядьдырсянь — му бердӧ вужъясьтӧдз. Ӧні со ылькнитіс енэж помӧдзыс, кӧні енэжыслӧн помыс, сэні и доныслӧн кузьтаыс да пасьтаыс.
...Пукала ӧшинь дорын, лабич вылын. Кымын арӧса вӧлі, ӧні ог нин помнит. Школаӧ ветлытӧдз на эськӧ да. Бабӧ пачводзын ноксьӧ, ме пӧв помысь пищаль лӧсала-вӧча.
— Мый нин сэн тілян? — читкыртліс синсӧ бабӧ да шлапнитіс кияснас. — О, господи! Бара тай пищаль. Война туналан, ерӧмакань.
Тапиктіс лабичлань, а ме дзеба сыысь джынвыйӧ вӧлалӧм пӧвйӧс, мыш сайӧ йӧтка. Час мися кватитас да шургас пач вомӧ. А сійӧ орччӧн пуксис, кытчӧкӧ бокӧ дзоргӧ. Дыркодь чӧв олім.
— Мый нӧ, бабӧ, лои? — юала сылысь.
— Нинӧм, пиук. Ӧльӧксанӧй тай дум вылӧ уси. Чожыд тэнад. Карточкаыс со стенас ӧшалӧ.
Ме бергӧді юрӧс. Миянлань видзӧдіс гӧгрӧс чужӧма том зон.
— Тэ кодь жӧ вӧлі вильыш, — малыштіс менӧ чорыд кинас. — Пеж Гитлерыд ловсӧ босьтіс...
Первойысь кыла чож йылысь. Вуні и пӧвйӧй, и вӧласян пуртӧй. А бабӧ менам чукыртчис, лэдзис юрсӧ. Повзьӧмӧйла инмӧдчи пельпомас, лета сійӧс. Сэки и казялі: бӧрдӧ вӧлӧм. Горшӧ мыйкӧ тасасис, аслам синва доршасьӧ. Кыв ог вермы шуны.
— Пищаль жӧ пыр клёнӧдіс-вӧчис, — чышкыштіс синсӧ бабӧ. — Кымыныськӧ шыбитлі карта сайӧ. А сійӧ пыр ассьыс камгӧ-нырӧ. Сабля да пищаль. Тэ нин кӧть эн дӧсадитчы.
— Ме ӧд Ӧльӧксан жӧ, чож кодь лоа, — збояла лабич вылын.
— Чужӧмыд эськӧ дзик сы кодь да, — ловзьӧ-нюммунӧ бабӧ. — Чангыль ныра и. Господи, мед сӧмын войнаыд оз нин таляв Ӧльӧксанӧс моз. Дзеб пищальтӧ.
Дузгӧдчыла бабӧ вылӧ. Но челядь сьӧлӧмыд ӧдйӧ тай небзяс. Ӧвтышта киӧн:
— Бабӧ, пета да чивга потшӧс вомӧн.
Карта вылӧдз и воа. Жаль лоӧ вӧчӧмторйыд. Дзеба-саймовта турун пиӧ. Кыдзи нӧ пищальтӧгыс! Мужик мортлы. А бара кӧ уськӧдчас пеж Гитлерыд?
Небыд сьӧлӧма вӧлі мортыс. Эз бара-й горӧдлы ми вылӧ, кӧть олӧмас быдторйыс паныдасьліс. Дӧзмыныд дӧзмывліс, дерт, гежӧдика, но кыдзкӧ ас ногыс. Броткыштас вомгорулас, видзӧдан да, бара нин важкодьыс. Быттьӧ тӧв нырыс абу мунлӧма. Скӧрсӧ пытшкас, тыдалӧ, дзебис-кутіс, эз лэдз бокӧ ылькнитны...
Коркӧ ӧтчыд ёна эськӧ скӧрмыліс ме вылӧ. Ньӧръяліс весиг, шонъянӧй...
Сулаліс тӧв пом. Шондіыс тулыслань нин катовтіс. Марья тьӧткалӧн пикӧд, Толяӧн вӧлі шуӧны, исласим налӧн пывсян дорын. Турдім-кынмим вель ёна, гӧлӧсным чирны кутіс. Киным гегдіс дзикӧдз, а сьӧлӧмным век оз бурмы. Толя и шуӧ:
— Вай шонтысьыштам миян пывсянын.
Ме пыксьыны эг жӧ кут. Чуньясӧй ӧд эз нин куснясьны.
Ызӧбтім пывсянад, сералам-гигзям. А кын пывсяныд нӧ ёна-ӧ шонтас. Пиньным зяткакылӧ. Кӧдзыд. Толя и чуйдӧдіс:
— Истӧг со куйлӧ. Мамӧ, тыдалӧ, кольӧма. Битор пестам. Гашкӧ ӧдйӧджык шоналам.
— А пывсяныд кӧ сотчас?
— Ми ӧд ичӧтикӧс. Важ корӧсь чегъялыштам дай.
— Ӧзты вай.
Пазӧдім важ корӧсь, тэчим кӧджас коръяссӧ да чутким би. Сійӧ, майбыр, ӧдйӧ кватитчис. Сэсся Толя содтіс на — разьтӧм корӧсь шлапкис биӧ. Мед пӧ шоныдджык лоӧ. Тшын кутіс пӧдтыны миянӧс, лои ӧдзӧссӧ восьтыны. А Марья тьӧт песла петӧма, казялӧма тшынтӧ. И бур, мый аддзӧма. Биыс кутчысьӧма нин джоджас, чеччаліс нитшка керъяслань.
— Час, ме тіянлы вола, — ӧвтіс кинас Марья тьӧт да тӧвзис пывсянлань. — Петкӧдла лешакъяслы пуж.
Ёна и повзим. Уйкнитім пывсянысь да лым тола вомӧн собим миян йӧрлань.
— Сюралас талун мамӧсянь, — шлюпкис Толя да гӧрдӧдӧм кинас чышкаліс тюрӧбтысь синвасӧ.
Ме эськӧ повзи жӧ, но чӧв олі. Гашкӧ Марья тьӧтыд оз и висьтав гортсалы да. А висьталас кӧ, первой бабӧлы. Сійӧ пыр гортын. Доръяс оз-а?
Восьті керка ӧдзӧс. Бабӧ пукаліс ӧшинь дорын да печкис.
— Кӧн нӧ та дырасӧ шӧйтан? Бара голяӧдзыд ва.
Гӧлӧс сертиыс тӧді: Марья тьӧткаыд слӧймӧма нин удтысьны.
— Марья Толякӧд исласим пывсян дорас, — пӧрччысигмоз вочавидза. Ачым син пӧлӧн кыйкъяла бабӧлань.
— И пывсянсӧ муртса энӧ сотӧй. Юр янӧдысь. Час, тэныд батьыд волас.
Чеччис лабич помысь, кватитіс вӧсни ньӧр да швич-швач менӧ. Бӧрддзыны эг удит.
— Со тэныд истӧгыс, со тэныд пывсяныс...
Бӧрынджык нин, паччӧрын куйлігӧн, синваӧй петіс. Бура дыр шлюпки-бӧрді. Некор киӧн эз вӧрзьӧдлы, а со кыдзи ньӧръяліс талун. Прамӧя пывсьӧдіс пывсянсьыд. Дузгӧдчылі быдӧн баб вылӧ. Но весьшӧрӧ, дерт. Думайті, бать локтас да нӧшта на содтас. Но бабӧ пывсян йывсьыд сылы — кыв ни джын. Быттьӧ нинӧм абу и вӧвлӧма. Сэсся бурасим жӧ бабкӧд. Уна во нин сійӧ кадсяньыс шлывкнитіс-муніс, а пыр на вежӧрын бабӧлӧн ньӧръялӧмыс. Первойя и бӧръя. Ӧтчыдысь и сюравлі сысянь. Ёнджыка на, тыдалӧ, колі шлачӧдны, медым мукӧд лёкыс пыркалі. Ёнджыка на, гашкӧ и тшӧкыдджыка. Ӧд вӧлі мыйысь. А терпитліс пыр...
... Рази пась кизьясӧс. «Тэрмась, тэрмась, тэрмась», — гыпкис сьӧлӧмӧй. Мышкуӧй вазис. Пӧсьыс тюрӧбтіс пель бокӧд, сотіс синмӧс. Туй пӧлӧн сулалысь пуяс чеччалісны-йӧктісны, быттьӧ кодӧсь. Ме эг нин восьлав, а тӧвзи. Упки-пошки чой паныд кайысь вӧв моз, вомӧс векыштӧмӧн тэрмася аслам сиктлань.
Мир туй кузя котӧрӧн сорӧн мунігӧн бара на сувтіс син водзӧ бабӧй. Олӧма нин, но збодер на, винёв. Ю дорӧ турун ытшкыны кайӧ. Сулалӧ-кыйкъялӧ пывсян бокын: оз-ӧ кодкӧ аддзыв. Косасӧ дӧраӧн гартыштӧма. Лэчтасяныс шышлӧн моз сапӧг гӧленяс сюйӧма, помыс сӧмын чурвидзӧ. Гезсӧ лӧз ковта улас гартыштӧма — мед этшаджыклы син улас усьӧ.
Бура дыр жӧдзас ӧтарӧ-мӧдарӧ. А сэсся мыйӧн здук сюрас, лыйыштас мир туй вомӧн, тювксьӧдас лӧзалысь пармалань. Мам-бать уджалӧны-а, кодлыкӧ ӧд мӧс-куканьтӧ вердны колӧ. Гурскас-ытшкас вутшкӧсь бадь кустъястӧ, а сьӧлӧмыс быд тӧв пӧльыштӧмысь топавлӧ — йӧз синмысь полӧ.
Аслад вуджӧрысь вӧлі полан. Ставсӧ гусьӧн вӧчлісны: и ытшкылісны, и юрасьлісны, и турунтӧ вайлісны. Ен мед видзас йӧзасьӧмысь. Зорӧдтӧ нуасны колхоз карта дорӧ. Кӧть эськӧ сё пӧсь кисьтӧма, китӧ гаддьысла шамыртны он вермы. Оз бара-й юавны, кыдзи мӧстӧ кутан тӧвйӧдны.
Дзескӧдлісны-дойдлісны сиктса морттӧ, кык кер костӧ топӧдлісны. Скӧтыд эм, а пуктысьӧмнад пикӧ воштӧны. Кодкӧ быттьӧ мырдӧн васӧ гудраліс. Кымын гудырджык, сымын гылыд. Сиктса мортыд пӧслукман, мыйта доддялан, сійӧс и кыскас. И кыскис ӧд! Вель дыр пыкис сюрукъястӧ вазьӧм мышкунас, рыт-войын гурскӧм турунӧн. А сэсся ӧвтыштіс кинас: тырмас пӧ. Пасибӧсӧ некод оз шу, мӧдарӧ, быдласянь кокыштны видзӧдӧны. Шуӧны-велӧдӧны на — йӧв-яйтӧ пӧ регыд быдӧн лавкаысь ньӧбны кутас. Регыд джаджъясыс чегны кутасны...
Син водзын на гортса зык. Миян Сюруклысь олӧм-вылӧмсӧ пудъялісны. Вердысь-юкталысь дор — мамӧ да бабӧ. Налы паныд бать сулалӧ.
— Мӧстӧгыд нӧ кутшӧм олӧм, — ропкӧ бабӧ. — Пызан вылад нинӧм лэптыны. Сэсся челядь быдмӧны! Йӧлыд, майбыр, мӧд муӧд оз новлӧдлы.
— Лэччысям таво. Ӧтнаным регыд колям, — кусыньтӧ асланьыс батьӧ. — Дыр-ӧ позьӧ дас верст сайӧ кыскасьны, нырны-пуктысьны. Гожӧмбыд мышкыд ва! Сё син тэ бӧрся дзоргӧ. Быттьӧ йӧз жытникӧ пыралан. Тырмас!
— Кокниа ӧд «тырмассӧ» шуӧ, — вомалӧ сійӧс мамӧ. — Тіянлы, мужикъяслы, кӧть нинӧм эн видз. Тавосӧ тӧвйӧдам на-а, водзӧсӧ — олӧмыс петкӧдлас...
— Ме аслам кывйысь ог кеж, — пузьӧ батьӧ. — Сэтшӧм кӧ нин окота мӧстӧ пыкны, кайӧй Кузь лыаӧ да асьныд и пуктысьӧй...
Пызан сайын чӧв-лӧнь. Сӧмын кузь гираа часі шлочкӧ-гартӧ кадсӧ.
Бабӧ клонӧдчӧ пач водзын, самӧвар пуктӧ. А сюрас стрӧка, кыйкнитлывлӧ гозъялань: мыйӧн пӧ помасяс зыкыс.
— Ачыд тӧдан, — ӧвтыштӧ кинас мамӧ. Чужӧмыс сылӧн жугыль, быдӧн чукыръясыс плеш вылас джудждаммӧмаӧсь. Чеччӧ лабичысь да чышъянсӧ кӧрталігмоз шуӧ батьлы. — Мӧстӧгыд, дерт, нокыд этшаджык лоӧ. Сӧмын мед гырддзатӧ бӧрыннас эз ков курччавны... — И камгӧ керка ӧдзӧсӧн.
Сёр арын, кор мусӧ кабыртіс первойя кӧдзыд, а букыш енэжыс печласис лым чиръясӧн, Сюрукӧс петкӧдісны картаысь. Сійӧ нора бакӧстіс, быттьӧ тӧдіс, мый бӧрсӧ оз нин бергӧдчы, да дышпырысь воськовтіс пывсян боклань. Тані сійӧс виччысисны нин. Эз и удит юрсӧ лэптывны — чер тышкӧн швачкисны сюр костас. Мӧс ружӧктӧмӧн гыпкысис боквыв да вель дыр на бӧръя кокъяснас чужъяліс-парсаліс кынмыштӧм мусӧ...
Керка пельӧсысь казялі бабӧс. Мыджсьӧма кер пом вылӧ да чышкалӧ вазьӧм синсӧ.
Тювкниті сы дінӧ.
— Тайӧ, Ӧльӧксан, мыйкӧ абу жӧ тадзи, — довкйӧдліс сійӧ чышъяна юрнас. — Пыр скӧтӧн овлім ӧд. Мӧдарӧ на ставыс бергӧдчас, вот аддзылан. Сьӧлӧмӧй кылӧ. Кор Петырӧс менсьым комын сизимӧд воын кватитісны, тадзи жӧ морӧсӧс сотіс. Партейнӧй и быдӧн эськӧ вӧлі да. Эжва йывсянь карӧдз нагана йӧз лэччӧдісны. Подӧн. Но олӧмыд тай мӧдарӧ сэсся бергӧдчис. Правдаыс вӧлӧма вӧльнӧй светад.
Пывсян сайсянь ӧвтыштіс пӧсь вир дукӧн. Менӧ кезнитӧдіс сыысь, горшӧ сатши курыд ёкмыль. Тадзи ми колим и мӧстӧг, и йӧвтӧг...
Тӧвзисны вояс. Унатор вежсис миян олӧмын. Турунтӧ, майбыр, ӧні кӧть гожӧмбыд пукты. Кыв ни джын некод оз шу. И скӧттӧ тшӧктӧны лӧсьӧдны. Кӧть кык мӧскӧс видз... Ылӧдз видзӧдлӧма бабӧ. Овмӧдчис на миян картаӧ выль Сюрук. Сьӧд пеля, еджыд бокъяса. Гырысь синъяснас меліа видзӧдӧ мамӧ вылӧ. Быдсӧн гид-картаным гажмис. Кос турунӧн ӧвтӧ — ма кодь кӧрыс; пошкӧ-ышлолалӧ лудысь воӧм мӧс, клонгӧ-ветлӧ мам гӧгӧрыс паськыд плешка ӧшпи. И нимкодясь эськӧ, сӧмын нюркмунлӧ сьӧлӧмыд, вит-ӧ-квайт мӧс и довгӧны сикт сайӧ. Быдса Ягвыв грездысь! А водзын, кӧть и сьӧкыда шедліс кӧрымыд, кутчысьлісны мӧс бердад. Вердліс и юктавліс сійӧ семьятӧ. Ӧні йӧзыд лавкалань видзӧдӧны. Сюсьмисны, а гашкӧ дышмисны. Кыкнанныс эм. Сійӧ пӧраыс, кор дзескӧдлісны скӧтӧн олӧмтӧ, талун ёна тӧдчыны кутіс. Сэкся верстьӧястӧ кадыс чукыльтіс нин, эбӧс-выннысӧ нёньыштіс. Гежӧд морт кутчысис коса воропад. А налӧн ныв-пияныс? Мӧс вӧра йӧвсӧ прамӧя эз кывлыны. Баксысь-руксысьяссьыд биысь моз полӧны. Кинаныс и кокнаныс пыксьӧны. Син водзаныс, буди, бать-мамыслӧн вазьӧм мышкыс, а гашкӧ и дышджыкъяслӧн кокниа лолыштӧмыс — енмыс пӧ мездіс жӧ ноптӧ кыскӧмсьыд. Но сійӧ нопйыс зэв на яя да выя вӧлӧма. Ӧні зато лавка кильчӧ помын виньгыртӧны-виччысьӧны, кор нин мыччысяс сьӧд тшынӧн сьӧласьысь трактор. Быдса кызь верст сайысь кыскалӧны йӧвсӧ. Абу, майбыр, аслад картаад еджыд бока Сюрукыд. Оз кӧ сибды вӧлӧкас гажа юра трактористыс, йӧлыд воас на. Дудас кӧ... А коді таысь мыжа? Колӧ мӧс вӧра йӧв — гаддьӧссьӧ киыд, шондіыскӧд чеччы, пемыдӧн вод. Водзын тай кыдзкӧ овлӧмаӧсь...
Ме тӧвзи-тэрмаси лымйӧн сывйыштӧм пуяс бокті, а юрӧ чепӧсйис коркӧя кывбур, коді чужліс школаӧ котралігӧн на. Кок улын чарскисны кывъяс:
Гудыр енэжыс быттьӧ воссьыштіс-паськаліс — кӧнкӧ водзын, вӧр помас, чепӧсйисны нӧрыс пӧлӧн шевкнитчӧм муяс. Налӧн лымъя морӧсныс ылысянь тыдаліс сьӧд пуяс пӧвстын. Кӧнкӧ сэні эм и бабӧ рӧдлӧн ыбыс. Кымын во сайын муторсӧ вӧчлӧмаӧсь, некод оз куж висьтавны. Весиг бабӧ кинас ӧвтыштас вӧлі: гашкӧ пӧ дзонь нэм нин да. Колхозын пӧ сэні кӧдзлім-а.
Сійӧ кадсӧ радейтіс казьтывны, шонъянӧй. Том пӧраыс ӧд ыб-видзын и кольӧма. Дыр висьтасяс юрнас довкйӧдлӧмӧн. А ме пукала воча да кывза. Бабӧлы таысь зэв любӧ. И кыдзи эжа муястӧ гӧрлӧмаӧсь, и шонді петтӧдзыс чеччылӧмаӧсь, качтӧ сёйлӧмаӧсь... Ставсӧ казьтыштас. Быдтор мунлӧма на вывті, сюрлӧма выль олӧм тэчысьяслы.
— Пензиятӧ колхозсянь жӧ сетісны, — лӧсьӧдыштас дзор юрсисӧ бабӧ. — Дас кык чӧлкӧвӧй. Батьыд серӧктас: бур йӧзлы пӧ ӧти лунся сьӧм. А ме ӧмӧй мыжа?
Бабӧ сюся видзӧдӧ ме вылӧ. Но мый вочавидзны сылы? Менӧ быттьӧ стен бердӧ пыкисны. М-да. Тыдалӧ, тайӧ дас кык шайтыс ставсӧ нин шуӧма. Со и чӧв олам. Сӧмын бабӧлӧн чукыра чуньясыс оз аддзыны ассьыныс места — дӧбӧдӧны и дӧбӧдӧны пызандӧра...
Кадыс ӧдйӧ исковтіс-муніс. Тэд вӧлі сизимдас нин, кор помалі школа да лэччи карӧ, водзӧ велӧдчыны. А регыд мысти и гӧтраси. Сідзи артмис, да мый сэсся вӧчан. Шулӧмаӧсь: водз чеччӧмсьыд да водз гӧтрасьӧмсьыд пӧ некод на абу каитчывлӧма. Кодлы ӧд кыдзи... Меным тай ковмис юрӧс гыжъявны-а. Пи чужи. И нимкодь быттьӧ, и нюкыртчӧ сьӧлӧмӧй. Водзӧсӧ нӧ кыдзи овны? Ме велӧдча, гӧтыр грамота жӧ йирӧ. Он тай авзысь тубраснад лекция вылӧ мун. Со тэныд и водз чеччӧм да водз гӧтрасьӧм. Ковмас коднымлыкӧ велӧдчӧмсьыс лэччысьны. Мый сэсся вӧчан? Но бабӧ отсаліс. Письмӧ воис гортсянь. Аттьӧалӧй пӧ бур сьӧлӧма бабтӧ. Ноп чукӧртӧ, регыд воас караныд, мездас кага вӧчалысьясӧс. Помалӧй кыдзкӧ нин велӧдчӧмнытӧ... Кӧть бӧрд татчӧ, кӧть серав. Мамӧ бӧрынджык висьтавліс:
— Пукалам рытнас, шогсям: кыдзи нӧ мися пузчужӧм кагананыс велӧдчыны кутасны. Бабыд чӧв оліс, сэсся шуӧ: ме пӧ лэчча, верма на да. Видзӧдам, гӧбӧч вылын нин дзуртӧ, нопсӧ чукӧртӧ. Адрестӧ бумагаӧ гижим, сьӧмсӧ чышъян помас гартыштім. Аскинас и петіс туйӧ.
Ӧні на ставыс син водзын. Вунас ӧмӧй татшӧмторйыд...
Вӧлі тӧвся рыт. Керка ӧдзӧсӧ кодкӧ тотшкӧдчис: «Пырӧй!» — горӧді. Порог вомӧн воськовтіс шӧр арлыда, паськыд пельпома морт. «Тані Ӧльӧксан нима студентыс олӧ?» — быкӧстіс кыз гӧлӧсӧн. «Тані», — шуа. «Лок, сідзкӧ, петалам ывла вылас. Гӧснеч вайи».
Ме шӧйӧвошлі быдӧн. Кутшӧм гӧснеч? Кодсянь? Юрті быдсяма мӧвпыс юковтіс-муніс. Но петі тӧдтӧм дядьӧ бӧрся. А сійӧ таксист вӧлӧма. Общежитие дорын жургис машинаыс. Восьтіс ӧдзӧссӧ, а пытшкас бабӧ троньвидзӧ. Кузь пальтоа, вурун кепыся, кокас гын сапӧг. Юрсӧ кыз шалльӧн гартлӧма — муртса синмыс тыдыштӧ. Ёна и чуймалі бӧрыннас. Абу тай, майбыр, вошӧма карад, кӧть первойысь на лэччис.
— Кор чеччи автобуссьыд, ки-кокӧс тірӧм босьтліс. Рыт пуксис, пемыд, кытчӧ нӧ воштысян. Видзӧда, такси сулалӧ. Матыстчи да шуа шоперыслы: ну мися, зарни пи, Ӧльӧксан дорӧдз. Воша тані ӧтнамтӧ. Эз пыксьы, сӧлӧдіс. Сет енмыс сылы бур здоровье...
Куим во оліс бабӧ миянкӧд. Гожйис ас сиктын, тӧвйис карын. Пӧрысь лысьӧмыд эськӧ юкавліс да, но мортыд кыв ни джынйӧн эз элясьлы. Ляскысяс керка шонтан батарея бердад да дзоргӧ-видзӧдӧ карса улича кузя жуысь йӧз вылас. Коркӧ сэсся шуис жӧ:
— Карад овнытӧ майбыр. Сӧмын пӧсь паччӧрыд тані абу.
Паччӧрыд баблы зэв нин муса вӧлі. Нэмсӧ узьліс. И ме тшӧтш сэні куткыраси, бабӧкӧд орччӧн. Бура ыджыдӧдз нин. Исласьӧм-турдӧм бӧрад, кор ки ни кок оз куснясь, нюжӧдчан пач мыш вылад да кылан, кыдзи шоналӧм вирыс сӧнъясӧдыд визъялӧ. Кыскан ас пытшкад небыд сынӧдсӧ. Кос лукӧн ӧвтӧ, бурдӧдчан турунӧн да нӧшта мукӧд кутшӧмкӧ кӧрӧн. Вежӧрыд гудыртчӧ, синмыд былялӧ. Сэсся и ланьтан шоныд пельӧсас...
Пикӧ воӧмысь мездіс сэки бабӧ. Со кутшӧм уджйӧза сы водзын. Мыйӧн нӧ таысь мынтыся?
Уджйӧза, уджйӧза. Весиг сьӧмыд сеттӧм лои, нитш юрлӧн. Быдса дас шайт. Важӧн сійӧс босьтлі, во вит-ӧ-квайт сайын...
Веськалі гортӧ арнас, буретш картупель вӧлі керӧны. Эг ӧтнам во, бур ёрткӧд, Ӧльӧксанӧн жӧ шуӧны. Важӧнкодь нин мортыс вӧзйысис — нулы пӧ Эжва катыдас, видзӧдла, кыдзи сэні олӧны-вылӧны коми войтырыс. Карысь воысьястӧ пыр и доддялісны — ки гаддявтӧдз путкылялім картупель, отсасим град йӧрын. А кор чомӧралім, мамӧ да батьӧ карӧ лэччисны, Эжва кынмытӧдзыс чойясӧс видлыны. Гортӧ куимӧн колим.
Асывнас чеччим водз. Бабӧ пачӧ би чуткис да петіс мӧс лысьтыны. Ми пывсян гӧгӧр ноксим — ва пыртлім, пес поткӧдлім-новлім.
— Лысьӧмнымӧс небзьӧдыштам, — рытнас на такӧдіс миянлы бабӧ. — Код тӧдас, кор сэсся воланныд. Пывсяныд карсаыдлы медся бур гӧснеч.
Бабӧӧй да сьӧлӧмшӧрӧй. Тӧдін кӧ, мый ставыс тайӧ: и пывсянсӧ ломтӧм-ваймӧдӧмыс, и чайтӧ пузьӧдӧмыс, и ӧшинь дорын кык Ӧльӧксанӧс виччысьӧмыс весьшӧрӧ, эн жӧ гашкӧ кут шонді петӧмсянь та вӧсна чепсасьны. Но кысь нӧ олӧмтӧ водзвыв тӧдан. Абу тай тун. Карса гӧстьяслысь сьӧлӧмсӧ зілин бурӧдны. А ми? Тьпу! Яндзим казьтыштнысӧ. Кайим лавкаӧ да вошим. Паныдасисны сикт шӧрын челядьдырся ёртъяс. Ӧтлаын накӧд велӧдчывлім, школа помалім. Нёльӧн варгам улич шӧрын. И ставным Ӧльӧксанъяс. Нӧшта ӧти Ӧльӧксаныслӧн чужан лун. Первойя доз бӧрас менам юрын кутчысис на пывсяныд.
— Ӧні абу тӧв. Час-мӧднад оз на кӧдзав, — зэв эскана ланьтӧдісны менӧ гажмӧм Ӧльӧксанъяс.
Чужан лунтӧ пасйӧмыс нюжаліс. Кутшӧм нин пывсян, кор тэкӧд орччӧн пукалӧны верстяммӧм ёртъясыд. Паськыд пельпомаӧсь, зумыдӧсь, ёнӧсь. Нюмъялӧны-казьтылӧны коркӧясӧ, ичӧтдырсясӧ. Ӧта-мӧд вежысь ӧвтчӧны кинаныс, ваксьӧны, быттьӧ челядь. И кутшӧм тэ шуда на пӧвстын! Тані, чужан сиктын, кӧні тӧдса быд морт, быд керка, быд пу. Кӧні тэнӧ тӧдӧны жӧ, ыдждӧдлӧны нин ним-вичнад. А юр весьтад нимкодясьӧ арся шонді. Кыдз пу кышӧдчӧ зарни корнас, биа ӧгырӧн ӧзйӧ льӧм пу. Баба гожӧм воӧма муыслӧн тайӧ пельӧсас.
Ӧльӧксанъяс лӧнисны жӧ, апалӧны синнаныс зарни арыслысь мичсӧ. И сӧмын стӧканъяс зилькнитлӧны...
Довгим жӧ коркӧ гортлань. Кувтӧдз эськӧ яндзим баб водзын да, быть петкӧдчы. Корсьны регыд кутас. Воим йӧрӧдз, пуксим потшӧс праслӧ вылӧ. Виччысям, оз-ӧ бабӧ мыччысь.
— Но, удал зонъяслӧн келавсис, — кыліс мыш сайын. Вӧлӧм лавкаӧ нин няньла кайлӧма. — Пырӧй вай, тшай кӧть юӧй. Горшыд, тыдалӧ, пакталӧ жӧ-а.
Эз ропкы ёнасӧ. Ми шыръяс моз тювӧдім керкаӧ. А бабӧ мӧдысь на пывсянсӧ ломтіс, ёна на и швачӧдчим кык Ӧльӧксан, став пӧкмеллясӧ вӧтлім.
Асывнас мӧдӧдчим туйӧ.
— Сьӧмыд лэччынытӧ эм абу? — юаліс бабӧ.
Мый сылы и шуан. Мыръяс моз сулалам Ӧльӧксанкӧд, зепъясын тӧв шутьлялӧ.
— Уна-ӧ нӧ колӧ?
Чирӧм гӧлӧсӧн пычикті:
— Дас шайтыс тырмас, буди.
Судзӧдіс сёр дорысь ассьыс тубрассӧ, разис сійӧс. Мыччис даса.
— Тӧрыт пензия буретш вайисны...
Ми лэччим Эжвалань, теплоход вылӧ, а бабӧ дыр на сулаліс потшӧс бокын. Колльӧдіс миянӧс...
И сійӧ здукас, кор чышкыштіс доршасьысь синвасӧ, топӧдчыліс кос морӧснас ме бердӧ, мыччис гырысь сӧнъяса кисӧ, первойысь ыркнитіс юрын мӧвп: а гашкӧ бӧръяысь аддзысьлім да? Олӧмад ӧд нинӧм он тӧд. Но ловъяӧн сулі на. Тӧлын, рӧштво дырйи. Кузь туй бӧрад пызан сайӧ пукси нуръясьыштны.
— А бабӧ нӧ кӧні? — оз тыдав да сійӧн юалі, гашкӧ рытйысьны петіс.
— Паччӧрын куйлӧ. Гоз-мӧд лун нин висьӧдчӧ, — чӧла шуис мамӧ.
Дзуртыштісны гӧбӧч пӧвъяс. Паччӧрысь лэччис бабӧ. Ньӧжйӧник, сьӧкыда. Сьӧд гын сапӧга, юрсӧ чышъянӧн гартыштӧма. Повзьӧдіс сылӧн видзӧдласыс — синъясыс тыртӧмӧсь, коркӧя моз оз югъявны, быттьӧ бусӧссьӧмаӧсь. И видзӧдӧны мыш сайӧ кытчӧкӧ.
Пуксис орччӧн, киас пань босьтіс. Ог шыась, думайта, тӧдас оз.
— Тайӧ нӧ коді? Бара нин, тыдалӧ, йӧлыдла локтісны, — сёрнитӧ миянкӧд.
— Ме тайӧ, Ӧльӧксаныд, карысь вои, — бергӧдчи бабӧлань.
Сійӧ видзӧдліс мелань, весиг паньсӧ пуктіс. Мудзӧмпырысь нюммуніс да шлапнитіс кинас:
— Ӧльӧксан вӧлӧма. А ме первойсӧ эг и тӧд. Йӧлыдла волывлӧны да, гашкӧ мися найӧ...
Кутышті топалӧм-вӧснялӧм пельпомӧдыс. Вочасӧ шуны нинӧм эг сяммы, горшӧй гӧрддзасис да. Аддзи: кусӧ бабӧ, мунӧ таладорсьыс. Мыйла оз позь бара-й нюжӧдны бур йӧзыслысь нэмсӧ? Кӧть ассьым том воясӧс сета, сӧмын олышт на, бабӧ, миянкӧд орччӧн.
... Лолӧй дзикӧдз нин тыри, син водзын туйыс катласис. Окота вӧлі пласьт усьны тола пиас да здук кежлӧ ланьтлыны. Но кор лэпті сьӧкталӧм юрӧс, сьӧлӧмӧй нетшыштчис водзӧ: ыб гӧгӧр котӧртісны потшӧс праслӧяс, мыччысис чужан сикт.
Дзуртыштіс керка ӧдзӧс. Чӧв гӧгӧр. Кузь пызан дорын ноксьӧны тӧдтӧм пӧчьяс.
— Нуисны? — сӧмын и артмис порог дорсянь.
— Ӧні на петкӧдісны, пиук, — шога ышловзисны пызан дорын сулалысьяс. — Виччысисны эськӧ ёна да-а. Котӧрт вай, гашкӧ суан на-а-а...
И суи. Кӧть чаль пом ыджда, но шудӧй вӧлӧма. Эз тай весьшӧрӧ пессьы-тэрмӧдлы сьӧлӧмӧй, биӧн сот морӧсӧс. Кыліс сійӧ ставсӧ, тӧдіс: нянь-солыд водзӧса...
Шойна дорын, мир туй бокас, таргис телегаа «Беларусь». Джуджыд лым тола вомӧн писькӧдчис векньыдик ордым, чукльӧдліс пожӧма яглань. Чепӧсйи бӧръя вынысь, кавшаси лым пиӧ.
Гӧрд дӧраӧн эжӧм гортсӧ кытшалісны бабӧӧс дзебысьяс. Сулалісны чӧла — матыстчис, тыдалӧ, бӧръя здукыс. Кыліс сӧмын пуяслӧн шувгӧмыс да эркнитлывліс туй бокын сулалысь трактор.
Колльӧдчысьяс вежавидзана вешйыштісны горт дорысь, лэдзисны менӧ гулань. Со и аддзысим, бабӧ. Здук мысти сюйисны эськӧ тэнӧ кыз му улӧ. Но вои тай, удиті, мусаӧй. Узь ӧні, шойччы шог-печальтӧг гажа ягас...
Инмӧдчылі кӧдзалӧм плешкас. Гортсӧ тупкисны, кодкӧ горӧдіс: «Мӧлӧтсӧ мыччӧй». «Котш, котш, котш», — гораа кыліс кӧдзыд сынӧдас. Быттьӧ морӧсӧ швачӧдісны кӧрт тувсӧ.
Кӧч бӧж кодь декабрса луныд. Рӧмдыны кутіс. Колльӧдчысьяс казьтыштісны бабӧӧс винаторйӧн, чепӧльтісны кӧвдум. Бӧръяысь копыртчылісны лым пӧвстӧ чужӧм выль мыльклы да петісны мир туй вылӧ.
Ме дыр на сулалі гу дорын. Мудзыс ылькнитіс ки-кокӧ, юрын ставыс гудрасис. И телеграмма, и кузь вӧлӧк, и дас шайт, кодӧс эз и ло сетӧма бабӧлы. Но сьӧм йылысь ӧмӧй сёрниыс? Морӧсӧй доймис мӧд, нӧшта ыджыдджык уджйӧзысь. Сійӧс шайт вылад он вуджӧд, сылӧн кузьта ни пасьта абу. Верма-ӧ коркӧ вештысьны, бабӧ? Кужа-ӧ аслам сьӧлӧмӧн шонтыны орччӧн мунысьлысь сьӧлӧмсӧ?
Лым чиръяс тэрыба суктӧны гувывса сёя мусӧ. Вошӧ-катовтӧ волӧн дженьыд луныс. А кӧнкӧ ылын-ылын шонді бергӧдчӧ тулыслань...
