ВОЙСЯ БИПУР

И бара мӧдӧдчи вадорӧ вуграсьны. Лэчча важ мельнича дорті. Восьлала лысваа видзьяс да веретяяс вомӧн. Терпитны позьтӧма виччыся, кор нин тыдовтчас Эжва мӧдлапӧвса крут берегыс. И ачым ог тӧдлы, кыдзи ӧддзалӧны воськовъясӧй. А вадорлань нуӧдысь ордымыс быттьӧ нарошнӧ чукльӧдлӧ. То ӧтарӧ, то мӧдарӧ кежалас. То увлань лэччылас, то вывлань кайлас. Медбӧрын колӧ вуджны нӧшта ӧти веретя. И со нин ме водзын асъя шонді югӧръяс улын пӧртмасьӧ мӧдлапӧвса сёй рӧма лыа бужӧдыс. Сьӧлӧм вылын пыр жӧ лоӧ долыдджык. Бара радейтана ю дорын. Бара пӧттӧдз удайтчас вуграсьны. Тані дзик ӧтнамӧн. Некод оз кут торкавны менӧ, мешайтны меным. Рытланьыс нин чукӧрта визувнас берегӧ ляскӧм кос пес да ӧзта бипур, коді и лоӧ сэсся войбыд кежлӧ меным медбур ёртӧн.

Бипуртӧгыд вадорад некыдзи. Он ӧд сӧмын пусьывлы либӧ чай пузьӧдлы. Луннас быттьӧ и шоныд. Но миян Комиын овлывлӧ ыркыд весиг гожся войясӧ. Мый нин шуны тулыс йылысь, кор и сынӧдыс на эз удит шонавны, и ваыс на ёна кӧдзыд. Дерт, дзик вадорӧдзыд сэки он письт. Утка кыйигмоз ли, ветель-гымга вӧйталігмоз ли пестылан бипурсӧ веретя нӧрыс йылӧ. Кык веретя костын сёныс гожӧмнас дзик кос овлӧ. Коскӧдз турун сэні быдмӧ. Кӧть тракторӧн, кӧть машинаӧн письтан. А ӧні быдса ю таті визувтӧ. И абу ӧд ляпкыд. Весиг оз эскыссьы, мый вермӧ лоны татшӧмыс.

Ветель либӧ гымга лэптылӧм бӧрын пыр жӧ лоӧ матыстчывны бипур дорӧ и кӧдзыд васьыс изӧймитӧм киястӧ, и мыштӧ шонтыштны. А тувсов войся ывлаыс олӧ аслас олӧмӧн. Лэбачьяс быттьӧ оз и унмовсьлыны, сэтшӧма гажтӧмтчӧмаӧсь тулыссьыс. Чолӧмалӧны сійӧс, коді кыдзи кужӧ. То ӧтиладорсянь, то мӧдладорсянь кылӧны радейтчӧмлы сиӧм сьыланкывъяс. Кӧнкӧ важ туруна берегланьыс вӧрзьывлӧ чери, пӧткӧдӧ сэні асьсӧ. Дзик юр весьтті бордъяснас тэрыба швачӧдчигмоз кытчанькӧ лэбисны уткаяс. Увтасінъясын пасьтӧм на кыдзьяс да пипуяс чӧла видзӧдчӧны тувсов ваӧ, коді мыськалӧ налысь кокъяссӧ, сетӧ вын-эбӧс водзӧ быдмыны. Регыд нин налӧн вожъяс вылын тыдовтчасны медводдза нэриник коръяс. Тӧдчымӧн мичаджык сэки лоӧ ва пиын купайтчысь веретяыс.

А веретя нӧрысвывса бипур дорын аслысногӧн шоныд да гажа. Войыс быттьӧ и абу вой. Ылӧдз гӧгӧр тыдалӧ тувсовъя югыд рӧмыдас. Пӧттӧдзыд лолалан бипур дорӧ недыр кежлӧ пуксьылігӧн тувсовъя чӧскыд сынӧдсӧ. Муртса шойччыштан да бара нин колӧ петавны ва вылӧ. Асъядорыс гортлань вӧрзигӧн мичаа кусӧдан чискысь нин бипурсӧ, мед некутшӧм неминуча садьмӧм вӧр-ваыслы сійӧ эз вӧч.

Сёр гожӧмын веретяяс бокӧд тшак корсялігмоз кытшлалігӧн шензян быдсӧн, кытчӧдз тувсов ваыс слӧймӧма волыны. Со тай нӧ пуяс вылас сійӧ кольӧма ассьыс пассӧ. Син улӧ усьӧ и бипур местаыс, кӧні абу ӧти вой коллялӧма тувсов ытва дырйи. Мӧд во сійӧ жӧ кадас бара, тыдалӧ, татчӧ лоӧ пестывны бипурсӧ. И вылын, и вой тӧв оз веськав, и вӧйтасьны матын.

Но торйӧн нин муса овлӧ бипурыд гожся войясӧ. Бур ёрт пыдди сійӧ, кор ӧтнад вадорын. Сыкӧд век нин гажаджык. Да и номъя пӧраӧ кадысь кадӧ быть лоӧ юртӧ тшынас сюйлывны, медым кӧть тӧкӧтьӧ кежлӧ мездысьлыны дӧзмӧдчысь дзизгысь-дзазгысьясысь. Сӧмын коркӧ аръявылыс нин мынан наысь.

Войнад чериыд оз сэтшӧм тшӧкыда видлась. Виччысян, кор кутас югдыны. Пукалан либӧ вугралан бипур дорын да сӧмын корсюрӧ матыстчывлан шатинъяс дорӧ, эз-ӧ кутшӧмкӧ васа бес кӧлась. Но тайӧ кадас йӧршысь ӧтдор пӧшти нинӧм оз сюр. Сылӧн тшӧтяссьӧм ёсь бордъясас киястӧ дойдалігмоз перъян ловъя лолӧс вугыр йылысь, каньлы чӧсмасьны эм нин, да самалан выль нидзув. Но овлывлӧ и войнад кӧласьлывлӧ налим ли, стерлядь ли, ёді ли.

Ӧтчыд со тадзи жӧ бипур дорын дӧзмытӧдз пукалі да сэсся матыстчи шатинъяс дорӧ. Векджык кык шатинӧн вуграся. А ӧтиыс тайӧ пӧрйӧ боклань песовтчӧма. Видзӧдлі сюсьджыка, да ылынджык пемыдас, дзик берегдорса ляпкыд ваас нин, мыйкӧ еджыд тыдалӧ. Эг ӧд чайт, мый чери. Дӧзми весиг. Бара, мися, кутшӧмкӧ лӧп кӧласьӧма. Куті лэптыны шатинтӧ. А тайӧ еджыдыс тай кыдзи мӧдас тракйысьны. Сьӧлӧмӧй пыр жӧ дрӧгмуніс. Киясӧй тіралӧны. Ӧдйӧджык лэпті ловъя ловтӧ берегӧ. Бур, мый удиті. Дыр нин, тыдалӧ, тракйысьӧма. Дзик берег дорас и мыніс. Муртса кутны удиті. Вӧлӧма мичакодь ёді. А сьӧлӧм вылын нимкодьыс! Сійӧ войнас сэсся эг нин вугыртлы. Матыстчыла бипур дорӧ, пестышта, мед дзикӧдз эз кус, да пыр жӧ мӧдӧдча шатинъяс видлавны. Но тайӧ мича ловсьыс ӧтдор сэсся асывводзӧдзыс нинӧм эз шед. А асывнас бипур быттьӧ лӧгасис ме вылӧ. Дугдывтӧг чискис да нораа шутьляліс. Дзикӧдз пӧ менӧ эновтін. Но мый сэсся вӧчан. Чери кыйигад ӧд дзик быдтор йылысь вунӧдлан.

Коркӧ мӧдысьджык быдса арава чукӧрмим мӧдлапӧлӧ вуграсигмоз вой коллявны. Бур, мый слӧймӧдчим рытсяньыс пескӧн заптысьны да лэбув лӧсьӧдны. Быттьӧ тӧдсьӧма. Войнас кыдзи тай зэрны да гымавны кутіс! Гашкӧ, час куим кымын кулис гымаліг-чардалігмоз. Асывсӧ виччысигмоз топыда водалім ӧта-мӧд бердӧ. Сӧмын корсюрӧ кодкӧ миян пиысь чеччывліс да пуктывліс бипур вылӧ выль и выль кражъяс. И ваймыны нин кутӧм бипур ӧзйыліс выль вынӧн да босьтчыліс гораа трачкӧдчыны. Вензьыліс зэркӧд, мый весьшӧрӧ сійӧс повзьӧдлӧ, мый сійӧ тані абу ӧтнас да сідз-тадз оз на сетчы.

Асывнас кобис жӧ зэрыс. Кымӧръяс кытчӧкӧ пышйисны. Мыччысис шонді. Ми матыстчим шатинъяс дорӧ. Кӧть эськӧ ёна тӧвзьысис да вуграсьӧм йылысь нинӧм вӧлі и мӧвпавны. А миян бипурным сэк кості лӧня нин чискис мудзӧмысла да быттьӧ вуграліс. Вывті ыджыд удж сылы ковмис бергӧдны войнас. Войбыд сотчис-трачкӧдчис, шонтіс миянӧс. Не кӧ сійӧ, эськӧ ёна жӧ миянлы кынмыны ковмис. А ӧні бипурыс збыльысь вӧлі мудзӧма да корис миянӧс лэдзны сійӧс шойччыштны. Ӧдва и вермим вуджны сэки веж гыясӧн польдчӧм Эжвасӧ да гортлань кайигмоз пыр на казьтылім бур кывъясӧн ассьыным бипурнымӧс.

И дзик нин некыдз вадорад бипуртӧгыд, кор арлань пӧраыс кутас каттьысьны, август тӧлысся кузь да пемыд войяс воасны. Радейта ме тайӧ пӧрасӧ. Абу нин сэтшӧм номъя. Шонді пуксьӧм бӧрын сэки чӧв-лӧнь овлӧ вадорын. Быдӧн узьӧ кузь да чӧскыд унмӧн. Сӧмын енэжын пӧртмасьӧны некор унмовсьлытӧм кодзувъяс. А гӧгӧр сэсся сап пемыд. Нӧшта нин пемыдджыкӧн кажитчӧ ывлаыс бипур дорӧ матыстчылӧм бӧрын. Лоӧ дыркодь виччысьны, мед синъясыд велалісны пемыд дінас.

И со нин муртса быттьӧ вералӧ юыслӧн визулыс синъяс водзад. А мӧдар берегыс вошӧма кытчӧкӧ ылӧ-ылӧ. Весиг орчча кыр йылын сулалысь пожӧмъяслӧн да козъяслӧн туганъясыс муртса-муртса тыдыштӧны. И ставыс кутшӧмкӧ аслыссикас сьӧд рӧма, гӧгӧрвотӧм да тӧдтӧм. Унмовсьӧма тӧвру. Узьӧны лэбачьяс. Сӧмын корсюрӧ чеччыштлывлӧ ва шӧрас тыдавтӧм ёді либӧ стерлядь, да неылын берег дорын кышакылӧ, олӧ аслас войся олӧмӧн ва шыр.

Чайтан сэки, мый тайӧ свет вылас сэсся тэ дзик ӧтнад. Сӧмын орччӧн ӧзйысь бипурыс и сетӧ тэныд олӧмсӧ. А эз кӧ вӧв сійӧ, и олӧмыс, гашкӧ, тайӧ матігӧгӧрас эз жӧ вӧв. Бипур быттьӧ гӧгӧрвоӧ тэнсьыд мӧвпъястӧ да оз сет гажтӧмтчыны. Корсюрӧ гораа трачкӧдчӧ, ворсӧдчӧ тэкӧд. И тэ он жӧ сет бипурыслы кусны. Ваймыны кутас да, бара выльысь пестыштан.

Унатор йылысь казьтылан сэки тайӧ лӧнь да пемыд войяснас. Став олӧмыд тӧкӧтьӧӧн сувтлӧ син водзад. А кутшӧмкӧ здукъясӧ лов вылад и шуштӧм овлывлӧ. Збыльысь али мый тэ тані, тайӧ мирас дзик ӧтнад? Сӧмын орччӧн бипур трачкӧдчӧ, да кӧнкӧ зэв ылын кодзувъяс пӧртмасьӧны. А сэсся гӧгӧр ставыс кулӧма. Быттьӧ му вежандыр нин воӧма. Но видзӧдлан ас гӧгӧрыд сюсьджыка да аддзан кӧнкӧ ылын-ылын, ю чукыль дорас нин, кутшӧмкӧ чери кыйысь тэ моз жӧ бипур пестӧма. И пыр жӧ чеччыштлӧ сэки сьӧлӧмыд. Сідзкӧ, абу нин тэ ӧтнад тайӧ свет вылас. Кодкӧ тэ моз жӧ вадорын войсӧ коллялӧ.

Но со вочасӧн заводитӧ югдыны да пыр и ловзьӧ гӧгӧр. Сэки весиг дивитыштан асьтӧ, мый кутшӧмкӧ гажтӧм мӧвпъяс бергалісны юрад сап пемыд войнас. Кысянькӧ пӧльыштӧ тӧвру да нуӧ аскӧдыс ва весьтын ӧтарӧ-мӧдарӧ гӧвкъялысь русӧ. Гажаа босьтчӧны сьывны садьмӧм лэбачьяс, быттьӧ абу и унмовсьлӧмаӧсь. Со и шонді тыдовтчис. Сэки пыр и вунӧ бипурыд. Колӧ шатинъяс видлавны. Сӧмын гортланьыд мӧдӧдчигӧн нин матыстчылан на бипур дорӧ. А сійӧ унмовсьӧма нин. Виччысьӧма, виччысьӧма тэнӧ. Чайтӧма, мый он на сет сылы дзикӧдз ваймыны, пестылан на медбӧръяысь. Но сідзи абу и вермӧма виччысьнысӧ. Талун мед нин кусіс. Век жӧ мӧдысь ковмас на тані узьмӧдчывны да пестывны выль бипур.

А кымын татшӧм бипур на виччысьӧ менӧ водзын. Кымынысь на ковмас пестывны сійӧс, медым шойччыштны да шонтысьыштны сы дорын, пальӧдыштны ассьым пыр пессьысь лолӧс да юр вежӧрӧс сылӧн трачкӧдчӧм шыяс улын, аслам медбур ёртӧн шуны сійӧс, кор гӧгӧр ставыс узьӧ чорыд унмӧн да кажитчӧ, мый сӧмын ӧтнам тайӧ свет вылас ме ловъя. Но ӧд олӧмыд абу помтӧм, кыдзи кӧть эн мӧвпав. Век жӧ кӧсъя, мед уна бипур на паныдасьліс водзын, ёна на гажӧдіс менӧ да эз сет шогӧ усьлыны, уна мӧвпъяс на отсаліс чужтыны. И быдысь со тадзи вадорын гожся войяссӧ бипур дорын коллялігӧн кольлывлӧны сы йылысь менам юр вежӧрын медся бур казьтылӧмъяс.